De Grote Erflaters - Janboelens

Jan Boelens
DE GROTE ERFLATERS
De Grote Erflaters Jan Boelens
1

De wijze, zittend in zijn woning, ziet de gehele wereld.
Geplaatst in het heden spreekt hij over het verre verleden.
Alle dingen doordringende, kent hij hun eigenschappen.
Orde en wanorde bestuderende, begrijpt hij hun wetten.
Het weefsel van hemel en aarde kennende,
ziet hij de tienduizend dingen.
Sjuun-Tze [300-235 v.C]
De Grote Erflaters Jan Boelens
2

INLEIDING
De filosofen en wetenschappers, hier dichterlijk geïntroduceerd,
hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan het denkklimaat van
de beschavingen in Oost en West. Die beschavingen, die elkaar vaak
sterker hebben beïnvloed dan veelal wordt aangenomen, worden hier
als een eenheid gezien.
De chronologische opzet van dit boek brengt met zich mee dat
verschillende personen uit verschillende cultuurgebieden tijdgenoten zijn.
Confucius bijvoorbeeld en de Griekste denker Pherecydes, Jezus en
Wang Chung, de Japanse Zen Boeddhist Dogen, een tijdgenoot van de
middeleeuwse denker Roger Bacon.
Hiermee komen dwarsverbanden aan het licht.
Naast verschillen en overeenkomsten schrijven velen vanuit
één bron van wijsheid, die volgens Philolaos [5 e eeuw v.C]
omschreven kan worden als het centrale vuur.
De Grote Erflaters Jan Boelens
3

INHOUD
Deel I, Vóór Christus. ............................................................................................................ 7
HAMMURABI [1792‐1750 v.C.] ..................................................................................................................... 8
ECHNATON [1410‐1358] ............................................................................................................................. 11
ZOROASTER [Ca.1200 v.C]........................................................................................................................... 15
HOMERUS [800‐750 v.C] ............................................................................................................................. 20
SOLON [640‐560 v. Chr]............................................................................................................................. 25
THALES [640‐550 v.C.]................................................................................................................................. 29
ANAXIMANDER [610‐545]........................................................................................................................... 33
PHERECYDES [6e eeuw]............................................................................................................................... 37
CONFUCIUS [551‐479]................................................................................................................................. 40
SOFOCLES [496‐406]................................................................................................................................... 44
ANAXIMENES [585‐ 525 v.C] ....................................................................................................................... 48
PYTHAGORAS [575‐ 500]............................................................................................................................. 51
PHILOLAOS [ 2e helft 5e eeuw v.C] ............................................................................................................. 55
XENOPHANES [ca.577‐ca.485] .................................................................................................................... 59
GAUTAMA BOEDDHA [ 5e Eeuw v.C.] ......................................................................................................... 62
MAHAVIRA [Ca.477].................................................................................................................................... 65
HERACLITUS [540‐475 v.C] .......................................................................................................................... 68
AESCHYLUS [525‐456 v.C] ........................................................................................................................... 72
PARMENDIES [ca.500]................................................................................................................................. 76
ZENO VAN ELEA [Ca. 490] ........................................................................................................................... 80
EMPEDOCLES [492‐432].............................................................................................................................. 83
MO TI [479‐438] .......................................................................................................................................... 87
ANAXAGORAS [500‐428 v.C.] ...................................................................................................................... 90
EURIPIDES [575‐ 500] .................................................................................................................................. 93
SOCRATES [469‐399] ................................................................................................................................... 97
THUCYDIDES [460‐395] ............................................................................................................................. 102
PLATO [427‐347] ....................................................................................................................................... 105
DEMOCRITUS [460‐370 v.C.] ..................................................................................................................... 109
PROTAGORAS [480‐411] ........................................................................................................................... 112
GORGIAS [483‐381] ................................................................................................................................... 114
De Grote Erflaters Jan Boelens
4

EUDOXUS VAN CNIDUS [ca.400‐340]........................................................................................................ 117
ARISTOTELES [384‐322]............................................................................................................................. 120
ALEXANDER DE GROTE [Ca. 356‐Ca 323] .................................................................................................. 124
MENCIUS [374‐289 v.C.]............................................................................................................................ 127
ZHUANG ZI [Ca. 370‐290 v.C.] ................................................................................................................... 130
ARISTARCHUS van SAMOS [310‐250]........................................................................................................ 134
EPICURUS [341‐270].................................................................................................................................. 136
LAU‐TZE [ca.300] ....................................................................................................................................... 139
EUCLIDES [ca.300 v.C] ............................................................................................................................... 142
SJUUN‐TZE [ 300‐235] .............................................................................................................................. 145
CLEANTES [330‐232].................................................................................................................................. 147
ARCHIMEDES [287‐212] ............................................................................................................................ 149
CHRYSIPPUS [280‐207].............................................................................................................................. 152
HAN FEI TZE [?‐233].................................................................................................................................. 155
CICERO [106‐43]........................................................................................................................................ 157
VITRUVIUS [Ca.100‐80] ............................................................................................................................. 161
LUCRETIUS [98‐55 v.C.] ............................................................................................................................. 166
VERGILIUS [70‐19] ..................................................................................................................................... 170
Deel II, Na Christus ........................................................................................................... 175
JEZUS VAN NAZARETH............................................................................................................................... 176
PHILO VAN ALEXANDRIË [ 25 v.C‐50 n.C.] ................................................................................................ 182
WANG CHUNG [27‐100]............................................................................................................................ 188
EPICTETUS [50‐125]................................................................................................................................... 191
PLUTARCHUS VAN CHAERONEA [50‐120]................................................................................................. 194
LONGINUS [1e Eeuw] ................................................................................................................................ 198
JUVENALIS [ca. 60‐140] ............................................................................................................................. 201
CLAUDIUS PTOLEMAEUS [100‐170] .......................................................................................................... 205
APOLLONIUS VAN TYANA [ca.90].............................................................................................................. 208
VALENTINUS [100‐160] ............................................................................................................................. 211
MARCUS AURELIUS [121‐180]................................................................................................................... 214
NAGARJUNA[125‐200] .............................................................................................................................. 218
CLEMENS VAN ALEXANDRIË [150‐215] ..................................................................................................... 222
AMMONIUS SACCAS [175‐242]................................................................................................................. 226
ORIGENES [185‐253] ................................................................................................................................. 228
De Grote Erflaters Jan Boelens
5

SEXTUS EMPIRICUS [ Eind 2 e –begin 3 e eeuw] .......................................................................................... 232
PLOTINUS [204‐270].................................................................................................................................. 235
PATANJALI [4 e /5 e eeuw]............................................................................................................................ 239
GREGORIUS VAN NAZIANZE [330‐390] ..................................................................................................... 242
VASUBANDHU [4 e eeuw]........................................................................................................................... 244
BOETIUS [480‐524].................................................................................................................................... 248
DIONYSIUS de AREOPAGIET [Eind 5 e eeuw] .............................................................................................. 252
MA‐TSU [709‐788]..................................................................................................................................... 255
SANKARA [788‐820] .................................................................................................................................. 260
AL‐FARABI [870‐950]................................................................................................................................. 264
AVICENNA [980‐1037]............................................................................................................................... 268
PIERRE ABELARD [1079‐1142]................................................................................................................... 272
HILDEGARD VAN BINGEN [1098‐1179] ..................................................................................................... 276
CHU HSI [1130‐1200]................................................................................................................................. 281
MAIMONIDES [1135‐1204] ....................................................................................................................... 287
WALTHER VON DER VOGELWEIDE [1170‐1230] ....................................................................................... 290
DJALALU’DDIN RUMI [1207‐1273] ............................................................................................................ 293
FRANCISCUS VAN ASSISI [1182‐ 1226]...................................................................................................... 297
IBN‐al‐ARABI [1165‐1240]......................................................................................................................... 301
DOGEN [1200‐1253].................................................................................................................................. 306
ROGER BACON [1212‐1294]...................................................................................................................... 309
HADEWYCH [13 e eeuw]............................................................................................................................. 313
THOMAS VAN AQUINO [1225‐1274]......................................................................................................... 317
JACOB VAN MAERLANT [1235‐1300] ........................................................................................................ 322
JOHANNES ECKHART [1260‐1327] ............................................................................................................ 326
DANTE ALIGHIERI [1265‐1321].................................................................................................................. 330
JAN VAN RUUSBROECK [1293‐1381]......................................................................................................... 337
FRANCESCO PETRARCA [1304‐1374] ........................................................................................................ 340
ZEAMI MOTOKIYO [1363‐1443] ................................................................................................................ 344
NICOLAAS VAN CUSA [1404‐1464]............................................................................................................ 349
MARCILIO FICINO [1433‐1499].................................................................................................................. 353
KABIR [1440‐1518] .................................................................................................................................... 357
LEONARDO DA VINCI [1452‐1519] ............................................................................................................ 361
PICO DELLA MIRANDOLA [ 1463‐1494]..................................................................................................... 366
De Grote Erflaters Jan Boelens
6

DESIDERIUS ERASMUS [1469‐1536].......................................................................................................... 371
Bronvermelding. ................................................................................................................. 376
Deel I, Vóór Christus.
De Grote Erflaters Jan Boelens
7

HAMMURABI [1792­1750 v.C.]
Jong nog versloeg hij Assyrië en
veroverde geheel Mesopotamië,
een land vruchtbaar geworden
door het slib van de Eufraat en Tigris.
Op een kleitablet staat geschreven:
Hammurabi de koning van de vier wereldgebieden,
Hammurabi de stichter van het grote rijk,
Marduk de hoofdgod, ziet naar ons.
Babylon, dit is de Poort Gods,
werd een invloedrijke hoofdstad.
Ik heb mijn wetten ontvangen
uit de handen van Sjamasj,
de God der Gerechtigheid.
Mijn opdracht is het kwaad te onderdrukken.
Wetten en verplichtingen werden omschreven
in zijn wetboek, de Codex Hammurabi,
ruim 280 paragrafen in spijkerschrift
met een proloog en een epiloog.
Hammurabi een Heer die als een Vader
de mensen terzijde staat.
Landerijen werden onder toezicht
De Grote Erflaters Jan Boelens
8

van het paleis in cultuur gebracht.
Hij zag de wereld in
het licht van de God Marduk.
Hoog geprezen worde Uw naam in de vier windstreken!
Dat de ver weg wonende mensen tot U bidden
en zich voor Uw aanschijn buigen!
Soldaten ontvingen geen soldij maar
pachtten als beloning een stuk grond.
Waarom hebt ge de dertig lammeren, uw cijns,
nog niet naar Babylon gebracht.
Hebt ge U niet geschaamd dit na te laten?
De waterbouwkunde was hoog ontwikkeld.
Wiskunde en astrologie kwamen tot bloei.
Men vond dat zegeningen en gebeden
een krachtige invloed hadden.
Ik ben de heilbrengende herder en zorg
dat de sterke de zwakke geen schade zal doen.
In zijn wetgeving werden de inrichting van de staat
alsmede recht en gerechtigheid omschreven.
Er waren eveneens loontarieven en huurcontracten.
Ernstig onrecht werd met de doodstraf bestraft,
weduwen en wezen werden in bescherming genomen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
9

Ik heb mijn wetten, mijn kostbare woorden op een zuil geschreven.
Hij maakte een einde aan de priesterheerschappij,
ze werden uit de rechtspraak geweerd.
De rechten van vrouwen werden
omschreven in huwelijkscontracten.
Bij een misoogst werd geen pacht betaald.
Gesteld, die man heeft inzicht en is in staat
zijn land rechtvaardig te besturen,
zo zal hij achtgeven op de woorden
die ik op mijn tafels heb geschreven.
Het onderwijs werd in tempelscholen gegeven.
Hij liet zichzelf als een Godheid vereren.
Zijn wetgeving was invloedrijk.
Veel ervan is terug te vinden
in het Joodse boek Exodus
waarin de uittocht uit Egypte
wordt beschreven.
Kort na zijn dood viel zijn rijk uiteen
in drie zelfstandige staten.
De waarde en het ontzag voor zijn inzichten
is lang daarna gebleven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
10

ECHNATON [1410­1358]
Echnaton aanbad slechts één God
die hij Aton noemde.
Hij verplaatste de hoofdstad Thebe
naar El Amarna waar hij in nieuwe stijl
een zonnetempel liet bouwen.
Aton, Hij die is zonder gelijke.
Hij die leeft in zijn Lichtland.
Echnaton wilde niet dat de goden
als personen werden afgebeeld.
Hij zag de zon die hij vereerde,
als een zuivere God.
Ik zie met vertrouwen op naar de zonnegod.
Majestueus vlamt hij op aan de rand van de hemel.
Weinig weten we van hem
maar zeker is dat hij een Zonnelied schreef.
Schitterend vlamt gij op aan de rand van de hemel,
levende zon, die leeft van de aanvang.
Als gij u stralend verheft in het Oosten,
vult gij de landen, elk, met uw luister.
Schoon zijt gij, groot zijt gij, schitterend zijt gij,
Gij zijt verheven hoog boven de aarde
De Grote Erflaters Jan Boelens
11

en met uw stralen omhelst gij de landen.
Mede door koningin Nefertete
was hij geliefd bij het volk.
Hij wilde met haar
in de religie en in de kunst
een dienaar zijn van de waarheid.
De zon straalde boven hen
met goddelijke krachten.
U geeft de mensen de plaats die hen toekomt,
U maakt hun tongen en talen verscheiden
zoals hun karakter en hun gelaatskleur.
U geeft elk land een eigen gezicht.
Met de dageraad komt u weer terug en
met uw stralen verdrijft u het duister.
Feest is het dan in het land van Egypte.
Vanwege dit inzicht ontstond een nieuwe cultuur
de tempels werden eleganter en licht,
zonder een godsbeeld en met slechts
een altaar in de open ruimte.
Maar de priesterkaste,
tegen deze verniewingen,
raakte verbitterd.
Echnaton echter sprak met innerlijke zekerheid,
De Grote Erflaters Jan Boelens
12

U leeft in mijn hart, niet een die U kent
behalve Uw zoon die Echnaton heet.
Het nieuwe jaar in Egypte begon
zodra Sirius aan de hemel verscheen.
Met de dageraad keert ook U terug,
met uw stralen verdrijft U het duister
tot in het hart van de zee gaan uw stralen
U geeft adem aan wat U gemaakt hebt.
De godsdienst werd een eredienst aan de zon.
Echnaton wilde de oude zonnereligie van
Heliopolis in ere herstellen.
Gij zijt de levensduur zelf
al het andere leeft slechts door u
daarom richten zich de ogen
op uw luister en schoonheid.
Tot schade van zijn land
verwaarloosde hij
de buitenlandse betrekkingen.
Het eigen rijk kwam in verval en
de priesters heroverden hun invloed en macht.
Na de dood van Echnaton werden
de tempels vernietigd.
Door zijn opvolger Toetanchaton werden
meerdere goden in ere hersteld
en Thebe werd opnieuw de hoofdstad
De Grote Erflaters Jan Boelens
13

van het Egyptische rijk.
Boven dit alles uit
is het Zonnelied met zijn invloed
op de Joods-Hebreeuwse psalmen,
door de eeuwen heen blijven stralen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
14

ZOROASTER [Ca.1200 v.C]
Zoroaster of Zarathoestra werd geboren
in het Noord-Oosten van Perzië.
Hij was een ziener, een wijze.
Bij zijn geboorte werd gezegd,
hij kwam lachend ter wereld.
Toen hij 15 werd verkoos hij de koesti,
de heilige draad, dat wil zeggen dat hij zich
uit vrije wil ten dienste stelde van de religie.
Hij zonderde zich af en wijdde zich aan meditaties.
Ik zal U dienen, O Wijze Heer, met zuiver denken.
Hij keerde hij zich tegen zwarte magie,
orgieën en mishandeling van dieren.
Velen keerden zich daarom tegen hem.
Hij besloot elders te gaan wonen.
Maar waarheen moet ik uitwijken?
In welk land moet ik mijn toevlucht zoeken?
De gezagsdragers zijn vijandig jegens mij.
En wat nog erger is:zelfs mijn vrienden
verloochenen mij.
Hij vond zijn toevlucht bij koning Vishtâspa
die onder de indruk was van zijn leringen,
verwoord in hymnen, gatha’s genoemd.
De Grote Erflaters Jan Boelens
15

Een verzameling hiervan is opgenomen
in de Avesta.
Hierin is ook sprake van God,
de wijze Heer, Ahoera-Mazda, waarvan
de Geest het innerlijk aspect is.
Want Heer, Gij zijt immers de zin en het doel,
het begin en het einde van de kosmische evolutie,
maar ook de kern van wat wij in onszelf
als het kosbaarste aanvoelen.
Ja, Gij zijt de bron van het leven zelf:
een overvloeiende bron, die weldadigheid
in onze zielen doet stromen.
In den beginne was dat anders:
toen waren wij allen
gezegend met een helderziende blik.
Want Gij hebt ons geschapen als wezens,
wier bewustzijn zo helder is als kristal.
En onze ziel hebt Gij bekleed met een volmaakt lichaam.
Hij was
een profeet die spontaan reageerde op
het wel en wee van de wereld,
in het bijzonder op het verval
van de oud-Perzische godsdiensten.
Zarathoestra was een van de eersten
die de betekenis van het bewustzijn zag.
De Grote Erflaters Jan Boelens
16

Moge ons bewustzijn door goede krachten
worden geleid Heer, opdat
boze machten er uit verdreven worden.
Leid ons zo tot een volmaakte wedergeboorte.
Hij benadrukte dat de Godheid de bron is van
alle waarheid en van het zuivere denken dat
in harmonie is met de kosmische orde.
Deze Godheid overstijgt alle tegenstellingen,
met het verstand alleen is Hij niet te bevatten.
Volgens Zarathoestra is het universum
een kunstzinnige schepping.
Wie schiep vanuit kunstzinnige inspiratie
licht en duisternis?
Wie bracht afwisseling van slapen en waken.
Wie deed morgen, middag en avond
uit de ongeschapen tijd ontstaan?
Moge eens mijn ziel een
echo worden van Uw stemgeluid.
De mensen dienen bij te dragen
aan een evolutie van de kosmos.
Hij zag de strijd tussen goed en kwaad
als een schimmenspel waarvan de
uitslag van tevoren vaststaat.
De stroom van bewustzijn houdt
De Grote Erflaters Jan Boelens
17

het vaartuig van de waarheid drijvend.
Maar soms twijfel ik aan Uw rechtvaardig bestuur
en denk ik dat in het universum
geen goddelijke liefde bestaat en
dat al mijn roepen tevergeefs is.
Zarathoestra koos de weg naar gerechtigheid,
hij trachtte het Goede te aanschouwen
en daarnaast volmaakt te handelen.
Slechts wat zin heeft is er,
het zinloze bestaat niet in werkelijkheid.
Als de Heer voor ons is,
wie zal dan tegen ons zijn?
Het geloof in Hem kan bergen verzetten
tot heil van alle mensen,
die van goede wil zijn.
Het Ashem Vohu is een van de
belangrijkste gebeden uit zijn leringen.
Hierin wordt gezegd dat de werkelijke bron
van geluk gelegen is in een juiste relatie
met het universum.
Juistheid van handelen in de kosmos
hangt af van tijd en maat.
Deze gids, die zich bevindt in elk hart,
vindt zijn bron in het Universele Hart.
Deze juistheid is de essentie van goedheid,
de essentie ook van geluk en vreugde.
De Grote Erflaters Jan Boelens
18

De vreugde komt van nature,
van-moment-tot-moment in contact
met de waarheid achter al wat is in de natuur,
en nergens anders voor
dan voor deze waarheid zelf.
Hij trachtte de egocentrische gerichtheid
van het denken ook
in hemzelf te doorbreken en vroeg:
Waarom ben ik zo lang ingekeerd geweest?
Want wat baat het mij, indien ik persoonlijk
de overwinning behaal, maar mijn stem
onhoorbaar blijft voor andere waarheidsstrijders?
Ook sprak hij:
Hoe kan het geluk mij ooit ten deel vallen
indien ik het heil slechts tot mijzelf beperk?
Zijn woorden zijn mondeling overgeleverd
en pas in de 5 e eeuw na Christus op schrift gesteld.
Bij de invallen van de Arabieren, Turken en Mongolen
zijn grote delen van de Avesta verloren gegaan.
De zoroastrische religie was bijna duizend jaar
de overheersende godsdienst in het Perzische rijk.
De Grote Erflaters Jan Boelens
19

HOMERUS [800­750 v.C]
Waar en wanneer hij leefde
is niet precies bekend.
Vrij zeker is dat hij leefde
in het Archaeïsche Griekenland,
800-500 vóór Christus,
een tijdperk ook wel de
Homerische Beschaving genoemd.
Zijn beeldend dichten is een schouwen.
Hij is de eerste ons bekende
dichter van het Avondland.
Zolang het morgen was en de heilige dag aan het groeien,
hebben allen van meet af aan van Homerus geleerd.
Hij staat aan het begin van een nieuwe dichtkunst
en de wording van de schone kunsten.
Zijn werk staat in het teken van
de oorlog tussen Grieken en Trojanen.
We lezen hoe weerbarstig de Griekse bodem
en de wanhoop van arme boeren is.
We lezen over goud, koper en zilver
als betalingsmiddel.
Homerus zag het streven van mensen
in een groter, kosmisch verband.
De Grote Erflaters Jan Boelens
20

Hij vergeleek Achilles met de glans
van het sterrenbeeld Hond van Orion.
Hij leek op de ster die in het najaar plotseling opgaat.
Haar helderblinkende stralen schijnen in het duister
van de nacht temidden van veel andere sterren.
Hij wordt Hond van Orion genoemd,
hij glanst het meest.
Hij is echter ook een teken van onheil en
veroorzaakt vaak koortsen.
Ontroerend is het tafereel
waarin Helena een kostbaar gewaad geeft
aan Telémachus, de zoon van Odysseus.
Ook ik mijn kind, schenk u een gift
een herinnering van de hand van Helena
om door de bruid gedragen te worden op
de dag dat U verlangend ten huwelijk gaat.
In het eerste boek van de Ilias
roept de zilvervoetige Thetis
de hulp in van Zeus opdat Briseis,
de geliefde van Achilles en
geroofd door Agamemnon
zich weer bij haar zoon mag voegen.
Somber omwolkt gaf Zeus haar met zware zuchten ten antwoord:
‘O! wat een heilloos begin, dat uw vraag mij met Hera in strijd brengt,
die mij met smadelijke woorden zal ergeren en tóch al mij telkens
onder de eeuwige goden verwijt de Trojanen te helpen.
Doch ga jij nu maar weer terug, opdat Hera niets zal merken!
De Grote Erflaters Jan Boelens
21

Het is mijn zorg uw verzoek tot een gunstig einde te brengen.
Zie nu, ik zal met mijn hoofd u heimelijk toeknikken.
Dat immers is onder de Goden het almachtigste teken.
In boek XIII van de Ilias vraagt Menelaus aan Zeus
waarom hij niet ingrijpt om twisten en oorlogen
te voorkomen of tot een vredevol einde te brengen.
Menelaus is onredelijk, hij gaat voorbij aan het feit
dat de Trojanen zich tegen de oorlogvoerende
Grieken moesten verdedigen.
Zeggen ze niet, Vader Zeus, dat gij boven de Goden en mensen
uitmunt in wijsheid? Hoe kunt ge dit alles dan laten gebeuren?
Blijkbaar bent U toch misdadige mensen ter wille,
zoals de Trojanen, wier hartstocht waanzinnig is en die er
niet genoeg van krijgen, alsmaar oorlog te voeren.
Eens wordt ons alles te veel! De slaap zo goed als de liefde.
Eens ook het zoete muziekspel en ook de onschuldige dansen.
Dit alles liever dan een oorlog!
De personen van Homerus zijn levendig, daadkrachtig vaak
of listig zoals Odysseus die in de Odyssee
mooie woorden zoekt en van zichzelf zegt:
Ik ben een sterflijk mens die tot
de ongelukkigsten behoort die gij op aarde kent.
Mijn naam is niemand, iedereen noemt me zo.
Ik heb een hart dat heeft geleerd te lijden.
De Grote Erflaters Jan Boelens
22

Zes dagen roeiden wij, bij dag en nacht.
Hoe komen we hier weer terug?
Is er een boze god, die ons vervolgt?
Wij hadden toch voor alles goed gezorgd:
voor een terugkeer naar land en huis.
En ook de slaap, die ik niet kon weerstaan.
Ach, vrienden, help mij nogmaals. U bent machtig.
Dat zei ik. En ik zocht naar mooie woorden.
Wie zijn we, vraagt Homerus
en waarheen op onze levensreis?
Opstandig beuken we op Troje’s poorten.
Doe open, want Troje zijn wij zelf.
Wijsheid is als ochtendgloren, eens zullen
twistzucht en toorn uit ons verdwijnen.
Hij schreef hymnen op Apollo, Hermes
en op Demeter. Deze laatste hymne verhaalt
de roof van Persephone, de hereniging van
moeder en dochter en de stichting van
de mysteriën van Eleusis.
Homerus schouwde in de sterrenhemel.
De Grote Beer, Orion en de Pleiaden staan op het schild
dat Hephaestus voor Achilles maakte.
Zeg mij waarom er levenden en doden zijn.
Zeg het vrij uit en verberg het niet voor mij!
Is alles niet voleindigd?
De Grote Erflaters Jan Boelens
23

Wees geduldig mijn ziel,
je hebt dingen doorstaan die erger zijn.
Ach mocht ook Twistzucht en Toorn
uit mensen en goden verdwijnen!
Morgen leren wij misschien de achtergronden zien
om ingewijd de zin en
de betekenis van mythen te onthullen.
Maar hoe lang nog en in welk tijdsgewricht?
Aan de muren is onze klaagzang reeds begonnen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
24

SOLON [640­560 v. Chr]
Solon, dichter en staatsman in Athene,
omschreef in elegieën het oude staatsregiem
en stelde voor dit te hervormen.
Aanvankelijk werkzaam in de handel
werd hij gekozen tot archont, de hoogste magistraat.
Hij was in de oudheid een van de Zeven Wijzen en
de grondlegger van de Atheense democratie.
Zijn eerste daad: de opheffing van de slavernij.
Vergun me dat ik van de zalige goden voorspoed
en van mijn medemensen altijd aanzien krijg,
dat ik mijn vrienden blij maak en mijn vijanden boos
en beurtelings word geëerbiedigd en gevreesd.
Ik streef naar weelde, maar wil die niet onrechtmatig
verwerven. Vroeg of laat komt de vergelding toch.
Hij zorgde dat de gronden vrij werden van hypotheken
en verlaagde de geldkoers om de inflatie te beheersen.
Privilegiën werden opgeheven of geheel herzien.
De zonen van hen die in een oorlog sneuvelden
kregen gratis onderwijs.
Nieuwe inzichten krijg ik nu ik ouder word.
Elk mens jaagt weer iets anders na.
Hij was fel gekant tegen corruptie en
De Grote Erflaters Jan Boelens
25

eschermde de georgoi, de arme landlieden.
Hij verachtte oligarchie en dictatuur en
zorgde dat bezit belastbaar werd.
Velen die het niet verdienen zijn arm
en die het wel verdienen blijven arm.
De ene boet onmiddellijk, een ander later.
Indien ze zelf de goddelijke straf ontgaan,
worden ze toch getroffen: voor hun daden boeten
hun schuldeloze kroost en heel hun nageslacht.
Door zijn toedoen werd de wetskracht
van testamenten verbeterd en herzien.
Hij vond dat zonen niet verplicht
waren hun vader te helpen
als deze hen geen beroep had laten leren.
Hij had een afkeer van slaafse volgzaamheid.
Wie immoreel is wordt uit de Vergadering geweerd.
Ik zie dat U afzonderlijk loopt als een vos
maar allen te samen als een koppel ganzen.
Zij die de prostitutie ondersteunden,
betaalden extra belasting en van die gelden
werd voor Aphrodite een tempel opgericht.
Met al die veranderingen voelde hij zich
als een wolf door vele honden ingesloten.
Hij wees eenieder op het Goddelijk bestel
dat in en buiten ons aanwezig is.
Zie naar Dikè, godin van gerechtigheid.
De Grote Erflaters Jan Boelens
26

Zij weet in stilte waar we ons mee bezig houden.
Door onmatigheid en arrogantie van de rijken
worden de armen steeds armer en
wordt de eenheid van de burgers teniet gedaan.
Geen wonder dat velen het land verlaten.
Ruimdenkend was hij, mede door zijn vele reizen.
Hij verbood de uitvoer van groenten en granen
om daarmee de ondervoeding te bestrijden en
zelfvoorziening aan te moedigen.
Hij verleende amnestie aan hen
die gevangen en verbannen waren.
Rijk en arm werden gelijkelijk gestraft.
Ook wees hij op de noodzaak van veelzijdig onderricht
met leringen om wijs en belangeloos de staat te dienen.
Solon, een staatsman van verdienste, was ook dichter.
In plaats van redevoeringen breng ik verzen en gezangen.
Hij verbood de lijfeigenschap
en gaf daarnaast te kennen,
wie goud heeft, veel paarden en tarwevelden
is niet rijk.
Het is beter niets te bezitten
en oude lasten kwijt te schelden.
Zijn leven overziend kon hij zeggen:
Nooit ben ik een tiran geweest.
De Grote Erflaters Jan Boelens
27

Wat ik gedaan heb
heb ik met godenhulp volbracht.
Ik heb het volk zoveel gegeven als het toekomt:
niet al te weinig voorrechten en niet te veel.
De machtigen die om hun rijkdom eer genieten
heb ik door mijn beslissing niet tekortgedaan.
Ik hief mijn stevig schild om beiden te beschermen
en gunde geen ten onrechte het overwicht.
De Grote Erflaters Jan Boelens
28

THALES [640­550 v.C.]
Het begin van alle wijsheid
werd aan Thales toegeschreven.
Hij woonde in Milete, Klein Azië
in een vruchtbare landstreek,
een kolonie van de Grieken
ook wel Ionië genoemd.
Hier woonden met Thales
de eerste Griekse filosofen.
Milete werd de hoofdstad van het nieuwe denken,
hier kreeg de Griekse filosofie het levenslicht.
De geschiedschrijver Herodotus merkte op:
Hier zijn de lucht en het klimaat
zo heerlijk als nergens ter wereld.
Kunst, filosofie en wetenschap
ontplooiden zich tot ongekende hoogte,
mede door de handelscontacten
met andere landen en culturen
rondom de Middellandse Zee,
het Midden en het Verre Oosten.
Thales ging naar Egypte
en werd daar door priesters onderwezen
in wiskunde en meetkundige inzichten die zij
De Grote Erflaters Jan Boelens
29

gebruikten bij de bouw van hun piramiden.
Het vierkant van de schuine zijde
van een rechthoekige driehoek
is gelijk aan de som der vierkanten
van de andere twee zijden.
In Babylonië verdiepte hij zich in de astronomie.
Hij leerde hoe de eclipsen van de zon te berekenen.
Hij was de eerste filosoof
die de wetenschap beoefende.
Hij schreef over physiologia en over
de leer van de phusis, de natuur,
die hij zag als een biologische werkelijkheid.
Hij dacht na over het beginsel van het zijn
en de ontwikkeling in de dingen
die hij terug bracht tot één beginsel.
Water is het eerste beginsel van alle dingen,
hun oorspronkelijke vorm en uiteindelijke bestemming.
Het heelal is een vloeiende massa.
In alles is een ziel te vinden.
Hij bestudeerde de meetkunde
als een deductieve wetenschap en
bewees verschillende theorema’s,
die later door Euclides werden toegepast.
De hoek in een halve cirkel is een rechte hoek.
Twee tegenovergestelde hoeken gevormd door
twee elkaar kruisende lijnen zijn gelijk.
De Grote Erflaters Jan Boelens
30

Thales ontdekte de Kleine Beer en de twee hyaden en
voorspelde de zonsverduistering op 28 Mei 585 v. Chr.
Een opmerkelijk feit werd toen vermeld:
waar oorlogen werden gevoerd
werd haastig vrede gesloten.
Doordat hij een grote olijfoogst voorspelde
en het monopolie van olijfpersen verwierf
werd hij zeer vermogend.
Thales, een veelzijdige persoonlijkheid,
adviseerde politici en ontwierp
een staatkundige federatie voor Klein Azië.
Hij zou eens hebben gezegd:
Een bestuurder moet eerlijk en evenwichtig zijn
Hij wijdde zich echter vooral aan filosofie en wetenschap,
en kwam tot het inzicht
het moeilijkste is jezelf te leren kennen.
Daarnaast vroeg hij zich af
wat de oerstof is als oorzaak van de dingen.
Datgene waaruit alles ontstaat
is ook het beginsel van alles.
Alle dingen zijn één in hun oorsprong.
Hij was van mening
dat er geen verschil is
tussen leven en dood en
De Grote Erflaters Jan Boelens
31

op de vraag wat God is, antwoordde hij:
Datgene dat begin noch einde heeft.
Volgens Apollodorus werd hij negentig.
Hij kreeg de eretitel Sophos, Wijze.
Hij stierf vanwege de hitte toen hij tussen de
toeschouwers naar atletiekwedstrijden keek.
De Grote Erflaters Jan Boelens
32

ANAXIMANDER [610­545]
Anaximander, zoon van Praxiades uit Milete
was een leerling van Thales en de stichter
van de stad Apollonia aan de Zwarte Zee.
Zijn stadgenoten, de Milesiërs, reisden naar verre steden
en hadden een open oog voor de beschavingen van
Lydië, Babylonië en Egypte.
De wetenschappen zoals sterrenkunde, wis- en natuurkunde,
kregen daardoor nieuwe en verrassende impulsen.
Anaximander was filosoof en wetenschapper.
Hij was een overdenker en een practisch mens.
Hij bouwde een schaduwmeter,
voorspelde een aardbeving en zocht
naar de Aanvang en de eerste samenhangen.
Hij maakte een geografische kaart en
naar Babylonische modellen een zonnewijzer
waarmee hij de bewegingen van de planeten
en de nacht-eveningen demonstreerde.
Hij schreef tevens een boek Over de Natuur.
Slechts fragmenten zijn hiervan bewaard gebleven.
Alle levende wezens zijn voortgekomen
uit een vochtig element.
Uit polaire krachten begon de wereld zich te vormen.
Het vuur omringt het koude.
De Grote Erflaters Jan Boelens
33

Hij ontdekte de heilige getallen: 9, 18, 27 en
sprak over het apeiron, het ruimtelijk oneindige.
Het beginsel van de wezens is het Onbepaalde,
want alles ontstaat er uit en keert er naar terug.
Daarom ook wordt er een oneindig aantal werelden
geboren, die terugkeren naar hun oorsprong.
Hij onderzocht de aard van het onbegrensde
en gebruikte het woord archè, een oerbeginsel
waaruit alles is voortgekomen.
Archè is noch het water,
noch een van de andere elementen,
maar een onbeperkte wezenheid
waaruit alles ontstaat:de hemelen en
de zich daarin bevindende werelden.
Het onbegrensde is het goddelijke en
alles geschiedt naar goddelijke gerechtigheid.
Hij beschreef de eerste beginselen
van een kosmogenese.
Zonder beweging, geen ontstaan noch een vergaan,
zie naar het Al met cirkelvormige bewegingen.
De sterren zijn geperste luchtlagen,
ze worden door cirkels en sferen gedreven
waarop elk van hen zich bevindt.
De Grote Erflaters Jan Boelens
34

Voor Anaximander
is God het eeuwige en bezielde,
het onveranderlijke en eeuwigdurend Ene
onderscheiden van het contingente,
het veranderende en het verdwijnende.
De aarde is door verdichting van de lucht ontstaan.
Zij bevindt zich in het midden van de hemelen.
De maan is een cirkel, negentien maal
zo groot als de aarde.
Ze heeft haar eigen licht.
Hij ging uit van de constatering
dat het worden en vergaan niet ophouden
hetgeen alleen mogelijk is
indien datgene waaruit het worden
zich afscheidt, onbeperkt is.
Hij was gefascineerd door het ontstaan
en het vergaan van de dingen.
De dingen gaan onder in die
waaruit ze geboren zijn.
Waaruit de dingen ontstaan daarin vergaan ze
volgens een noodzakelijkheid.
Het een na het andere ondergaan ze
straf en boete vanwege hun ongerechtigheid
in de orde van de tijd.
Anaximander gaf ons te verstaan zich vooral
bezig te houden met het zuivere denken.
Alle veranderingen en elk leven
De Grote Erflaters Jan Boelens
35

ntstaan uit een goddelijke bron.
De krachten die in ons werken zijn van goddelijke oorsprong.
De Grote Erflaters Jan Boelens
36

PHERECYDES [6e eeuw]
Pherecydes is geboren op Syros,
een van de eilanden van de Cycladen.
Met legenden is zijn persoon omgeven.
Hij zag het Oosterse en Westerse denken
als een innerlijke eenheid.
Hij schijnt gezegd te hebben:
meerdere levens heb ik bestaan.
Met Anaximander was hij een van de eersten
die in proza schreven.
Hij schreef bij voorkeur in metaforen
over goden en de natuur.
Zeus gaf de aarde een geschenk en
weefde voor haar een schitterend kleed
met vele kleuren.
Hij transformeerde de aarde
in veelzijdigheid tot één geheel.
Van zijn boek De Zeven Hoeken,
een kosmogonie,
zijn slechts enkele fragmenten
bewaard gebleven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
37

Hij leerde dat Zeus eeuwig is,
alsook Chronos, tijd en Chthonia, aarde,
de eerste twee beginselen.
Chronos zou Vuur, Wind en Water
verwekt hebben.
En hieruit, als uit vijf loten,
onstonden de overige goden,
dat hetzelfde is als
het in vijf reeksen geordende.
Toen Zas, Zeus, de wereld schiep
nam hij de gedaante aan van Eros.
Uit tegengestelde krachten
schiep hij door liefde harmonie.
Hieraan zou hij hebben toegevoegd
In alles legde Zeus een kiem en
daarmee het beginsel van de eenheid.
Hij zou veel gereisd hebben,
naar Egypte, Delphi en het Verre Oosten.
In mij is alle wijsheid bijeen gekomen.
Indien er groter wijsheid is,
dan is die bij mijn vriend
Pythagoras te vinden.
Hij is de eerste van alle Grieken.
Met deze waarheid lieg ik niet.
De Grote Erflaters Jan Boelens
38

Tijdens zijn leven raakte Milete in verval.
De werkende bevolking kwam in opstand
tegen de weelde en de verkwistingen
van de rijken en de adel, zoals
beschreven door de dichter Theognis.
De armen verjoegen de rijken en brachten
hun kinderen op dorsvloeren bijeen
waar ze door losgelaten ossen werden vertrapt.
Temidden van staatkundige beroeringen,
sprak Pherecydes als een van de eersten
over een mogelijke zielsverhuizing.
Hij voorspelde het tijdstip van zijn dood
en gaf te kennen te willen sterven
in Magnesia, gelegen aan de benedenloop
van de Maeander.
Sleep me bij mijn voeten
naar het land van de Magnesiërs
En leg me daar neer.
De zielen van de mensen
zijn zonder begin en einde.
Het leven van de ziel is voor de dood een feest.
De Grote Erflaters Jan Boelens
39

CONFUCIUS [551­479]
Hij werd opgevoed in armelijke omstandigheden.
Toen ik jong was leefde ik in bescheiden omstandigheden.
Daarna verwierf ik vele kundigheden.
Ik ben niet iemand die geboren is met kennis,
maar die uit liefde er ijverig naar streeft.
Hij zou een school hebben gesticht toen hij 22 was.
Hij richtte zich niet tot het gewone volk.
Zijn boodschap was vooral bedoeld voor de heersende klasse.
Laat de vorst de vorst, de onderdaan onderdaan,
de vader vader en de zoon zoon zijn.
Confucius, de latinisering van K’oeng Foe-tze.
Er zijn veel legenden om zijn persoon geweven.
Van zijn leven weten we zo goed als niets.
Hij heeft veel gezworven en hij had veel leerlingen.
Hij leerde hen de liefde voor het leren.
Maatschappelijke veranderingen zag hij als achteruitgang.
Hij pleitte voor het besef van de juiste verhouding
van rechten en plichten van vorst en onderdanen.
Als een edelman niet ernstig is, boezemt hij geen ontzag in
en hij heeft bij het leren geen vaste grond.
Wie regeert door middel van Deugd,
De Grote Erflaters Jan Boelens
40

gelijkt op de Poolster die op haar plaats blijft
terwijl alle sterren er voor buigen.
Hij wilde de menselijke betrekkingen humaniseren
en sprak over tè dit is de deugd die verband houdt
met de juiste rituele handelingen op de juiste tijd.
Het is een deugd zich te gedragen in overeenstemming
met iemands status:
Doe anderen niet aan wat ge zelf niet wenst.
De edelman deert het niet dat anderen hem niet kennen,
maar het deert hem dat hij anderen niet kent.
Confucius leefde in een tijd van sociale veranderingen
mede door het toenemend handelsverkeer.
Oude feodale rechten stonden onder spanning.
Hij beschouwde het leven als een onophoudelijk leren.
Wie oude kennis warm houdende, het nieuwe
leert kennen, wordt een leermeester.
In de Chinese traditie zou het denken een proces zijn
dat midden in het lichaam plaats vindt.
Wanneer aangeleerde kennis en natuurlijke aanleg
samengaan, krijgt men de adel van de hoogstaande mens.
Hij hechtte veel waarde aan rituelen
maar hij vond lege rituelen overbodig.
Alles wat na het plengoffer komt bij het Voorouder-offer,
veel liever zou ik dat niet bijwonen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
41

De verarmde adel zocht emplooi aan de hoven.
Velen werden opvoeders van jonge edellieden
en raadgevers van vorsten.
Alleen de Goede weet, hoe hij van het volk moet houden
Wie ook maar in de geringste mate Goedheid nastreeft,
zal van niemand een afkeer hebben.
In het Oude China werd
naar de komst van Verheven Wijzen uitgezien.
Confucius zag niets in hen.
Hij was een conservatieve hervormer
die zich vooral bezig hield met de
verplichtingen van mens tot mens.
De waarlijk hoogstaande mens is kalm en rustig,
de kleinzielige is rusteloos en lichtgeraakt.
De hoogstaande mens legt de nadruk op het goede in anderen
zonder aandacht voor hun gebreken.
De laagstaande doet het tegengestelde.
De lessen die hij gaf waren gericht op
het aankweken van moreel besef
en het ontwikkelen van karakter.
Zolang de ouders in leven zijn,
moet de zoon geen verre reizen maken.
Wanneer hij toch reist, moet hij een doel
voor ogen hebben..
De Grote Erflaters Jan Boelens
42

De gewone dingen in het leven
kunnen gelukkig makend zijn.
Met grove rijst als voedsel, water als drank
en zijn elleboog als hoofdkussen
kan men ook tevreden zijn.
De Grote Erflaters Jan Boelens
43

SOFOCLES [496­406]
Geboren in Colonus.
Hij bekleedde hoge functies.
Als toneeldichter was hij zich bewust
dat koorliederen in tragedies
zuiverend en helend kunnen zijn.
Hij was een gelovig mens en
ingewijd in de Mysteriën.
Hij zong hymnen bij feesten
en bijzondere gelegenheden.
Meer dan honderd stukken
heeft hij geschreven.
We lezen over het huis van Labdakos,
over de waanzin van Ajax en
de grootheid van Antigone.
Zij moet sterven omdat ze
tegen de wil van Creon
haar broer wil begraven.
Ik ben geboren om lief te hebben,
niet om te haten.
En het koor zegt:
Veel op deze wereld wekt angst en verwondering,
De Grote Erflaters Jan Boelens
44

maar niets dat meer verwondert dan de mens.
Geen vriend, geen traan, geen echtgenoot,
zo ga ik onbemind mijn laatste weg.
Nooit meer zal ik in mijn rampspoed,
het heilig zonneoog aanschouwen.
Om mijn dood wordt niet geweend,
geen mens zal om mij rouwen.
Enkele personages vragen zich af,
waarheen zijn wij op weg?
Sofocles laat ons weten:
Wie gerechtigheid nastreeft blijft behouden.
In zijn toneelstukken vinden we
visioenen over schuld, leven en dood,
waan en werkelijkheid.
De ziener Teiresias zegt tot Oidipous,
Vandaag begint Uw leven en uw ondergang.
Heel mijn volk is ziek want er is
geen plan in doen en denken.
Maar Iokaste, moeder van Oidipous,
roept uit
Waarom rampzaligen is deze woordenstrijd
ontijdig aangegaan? Schaamt u zich niet
nu ’t land zo ziek is,
eigen twisten vóór te laten gaan?
Maak niet een kleine twist tot onverzoenlijk leed.
In Electra lezen we over haar wraak
De Grote Erflaters Jan Boelens
45

wegens de moord op haar vader Agamemnon
door haar moeder Klytaimnestra en haar vriend Aigisthos.
Electra zegt tegen haar moeder:
Leg eens uit, als u wilt,
waar het toe dient dat u nu de schandelijkste
dingen doet en bij de dader slaapt met wie u eerst
mijn vader hebt gedood, en kinderen maakt
en die van vroeger, zuiver uit een heilig
huwelijk geboren, aan de kant hebt gezet.
Hoe kan ik dat aanvaarden?
Haar broer Orestes, die naar het buitenland
verbannen werd en aldaar gestorven zou zijn,
is heimelijk teruggekomen om samen met Electra
Agamemnon, hun vader, te wreken.
Electra tot Orestes:
Nooit zou ik iets willen doen ten nadele van jou
ook al zou ik er voordeel van hebben,
dan zou ik de hogere macht die ons bijstaat
niet goed dienen.
Een oude haat
is in mijn hart gebrand maar nu ik jou heb gezien
komt van vreugde geen eind aan de stroom
van mijn tranen. Hoe kan het ook anders?
Ik heb je op één dag, gestorven en tot leven zien komen.
Iets, niet voor te stellen, is met me gebeurd.
Sofocles verloor zich niet in wanhoop.
Hij was een schouwer in De Vrouwen van Trachis,
De Grote Erflaters Jan Boelens
46

waar ze heilige altaren bouwden.
Deianeira, de vrouw van Heracles, onthult:
Heracles ziet niet om naar zijn kinderen.
Hij is als een landman die zijn akkers inzaait
maar elke zorg daarover achterwege laat.
Sofocles, toneeldichter.
De kracht van zijn tragedies
blijft ongebroken.
De Grote Erflaters Jan Boelens
47

ANAXIMENES [585­ 525 v.C]
Anaximenes, tijdgenoot van Anaxagoras,
zoon van Eurystratos uit Milete.
Hij sprak in onversierd Ionisch dialect
over de lucht als een oerbeginsel.
Slechts enkele regels liet hij na.
Er is een Goddelijk Beginsel
wij en de kosmos zijn daaruit ontstaan.
Heel het zichtbare heelal,
de aarde en de hemelen
zijn voortgekomen uit één enkel
Goddelijk en eeuwig beginsel.
Vorm noch bepaaldheid heeft dit Principe.
Steeds komt het nieuwe daaruit voort.
Hij zag de mens als een heelal,
een microkosmos in de macrokosmos,
een harmonische ordening.
Onze ziel, adem van de kosmos,
houdt ons bijeen.
Het heelal wordt
door een ademstroom omgeven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
48

Tevens liet hij ons weten:
De sterren hebben zich gehecht aan een kristallen sfeer.
Onzichtbaar is de lucht als zij in rust verkeert.
De aarde heeft de vorm van een tafel,
door haar oppervlakte
wordt ze op de lucht gedragen.
De lucht is God.
De zon is vlak als een blad.
Het wereldgeheel is in harmonie
met zichzelf.
De winden ontstaan, wanneer de lucht
ijler en lichter geworden,
voortgedreven wordt.
Balt de lucht zich samen
en wordt ze lichter
dan ontstaan de wolken en
zo verandert zij in regen.
De hagel ontstaat, wanneer het water
dalend uit de wolken, stolt.
De sneeuw ontstaat, wanneer de wolken
vochtiger geworden zijn en bevriezen.
De regenboog ontstaat door
het invallen van de stralen van de zon
op de samengepakte lucht.
Hij ontdekte dat het vuur velerlei vormen aanneemt.
De Grote Erflaters Jan Boelens
49

Door verdichting ontstaan de winden en de nevels.
Vaak vindt een scheiding van de tegendelen plaats.
Eens hebben zon en maan zich van de aarde los gemaakt.
Zoals de ziel de mens bestuurt
zo doordringen lucht en adem de gehele wereld.
De sterren draaien niet cirkelvormig rond de aarde.
Onder de gezichtseinder gekomen,
voeren zij een horizontale beweging uit.
Naar zijn zeggen is alles opgenomen
in een eeuwige beweging.
Met Anaximenes
komt aan de school van Milete een einde.
De Grote Erflaters Jan Boelens
50

PYTHAGORAS [575­ 500]
Hij werd geboren op het eiland Samos.
Vermoedelijk reisde hij naar Egypte en
leerde daar wat heilig was.
Later kwam hij tot het inzicht
dat innerlijke schoonheid
een kenmerk is van ingewijde mensen.
Toen hij veertig was vestigde hij zich
in Kroton, Zuid Italië, en richtte daar
een school op met de nadruk op
bezonkenheid en soberheid in levenswijze.
Zij verwoordden hun inzichten in spreuken.
Bij de afreis niet op zijn schreden terugkeren.
Zijn hart niet opeten.
Het vuur niet met de dolk aanwakkeren.
Hij vroeg zich af wat is de mens en vond:
de menselijke ziel is eeuwig.
Richt U op paideia, geestelijke vorming.
Voorkom onrecht aan de wereldordening.
Bezin U vóór een daad
om dwaasheid te voorkomen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
51

Tracht niet alleen het vele slapen,
ook Uw driften en Uw gramschap te beheersen.
De dingen hebben een intrinsieke waarde.
Ontblader niet de krans, het luisterrijke,
heilig is het getal als beginsel van het Zijnde.
De ziel kan welk lichaam ook bezielen.
Hij gaf aan de goden de naam van getallen
waarmee ze een gelijkenis vertoonden.
Apollo is de eenheid, Artemis het tweetal,
het zestal is het huwelijk en Aphrodite.
Athene is het zevental.
Poseidon is het achttal en
het tiental is de volmaaktheid.
Getallen zijn substanties van de dingen.
Alles wat gekend wordt, heeft een getal in zich,
want het is niet mogelijk dat er iets gedacht
of gekend wordt zonder dat.
Van alles is harmonie het meest voortreffelijke
en inzicht naar zijn zeggen is van groot belang.
Hij beluisterde een grondklank in de schepping.
De tonen beantwoorden aan de lengte van de snaren.
De quart, de quint en het octaaf hebben getallensterkte.
De Grote Erflaters Jan Boelens
52

Het Apeiron van Anaximander werd door hem
opgenomen in een hogere eenheid.
Waar hij ook kwam zoals in
Tauromenium en Acragas
maakte hij een eind
aan tweedracht, ruzie en onenigheid.
Hij gaf zijn leerlingen in overweging:
Overdenk voor het slapen gaan de daden van de dag.
Hebt U slecht gehandeld, bestraf Uzelf
en verheug U als U goed gehandeld hebt.
Onwetendheid is een lastige en goddeloze eigenschap.
Hij adviseerde bij het sterven niet naar het leven te verlangen.
Aan gene zijde vindt de ziel een andere ordening.
Zie in Uzelf: zijn en bewustzijn, een eenheid in ons.
Hij trachtte de beroeringen van zijn geest
met de lier tot rust te brengen.
Een mens kan leren op zijn weg
in eenklank met het Al te zijn.
In het Onbeperkte is plaats
voor meer dan één heelal.
Pythagoras was van mening
de mensen sterven want
ze zijn niet in staat
het begin met het einde te verbinden.
De Grote Erflaters Jan Boelens
53

Toen hij eens onderweg een hond zag
die afgeranseld werd, kreeg hij medelijden.
Hij zou gezegd hebben:
Houd op, sla hem niet,
want het is de ziel van een vriend
die ik herkende, toen ik zijn stem hoorde.
Hoe en waar hij overleden is
weten we niet.
De Grote Erflaters Jan Boelens
54

PHILOLAOS [ 2e helft 5e eeuw v.C]
Hij was de leermeester van Socrates.
Plato noemde hem een mystagoog en
anderen zagen in hem een pythagoreër.
Geboren in Zuid Italië, vestigde hij zich in Thebe.
Het is onze opdracht sprak hij
op avondwacht te staan en
uit te zien naar de vuren in het Oosten.
Evenals Pythagoras wijdde hij zich
aan de studie van getallen.
Het gekende heeft een getal,
want zonder die
zouden we niet kennen noch begrijpen.
De natuur van het getal geeft kennis,
leiding en lering aan wie over iets twijfelt
of iets niet weet.
Omvattend is de macht van het tiental.
Getallen brengen de dingen samen.
Hij heeft de hoek van de driehoek
toegeschreven aan vier goden.
aan Chronos, Hades, Ares en Dionysos.
En de hoek van de twaalfhoek
De Grote Erflaters Jan Boelens
55

schrijft Philolaos toe aan Zeus,
omdat de godheid Zeus in een enkele synthese
het hele twaalftal samenvat.
Nooit hebben leugens een getal besmet.
Leugen en bedrog behoren tot de aard
van de onwetende, de onverstandige, de onredelijke.
Hij ontvouwde een niet-geocentrische visie.
Als alles onbegrensd is,
bestaat er volgens Philolaos
geen kennisobject.
Er is een aarde en een tegenaarde,
de zon is een mineraal
die het licht van de kosmos
opvangt en verspreidt.
Het centrale vuur is de Monade,
het beginsel van alle wezens.
De Leider van het heelal een eeuwig Zijnde.
Het heelal is goddelijk en eeuwig.
Het heelal is omgeven door het Onbeperkte,
waarin het als een levend organisme ademt.
God de bestuurder en wetgever van het heelal
is een eeuwig zijnde, onbewogen,
aan zichzelf gelijk en
anders dan al het andere.
Door waar te nemen leren we
De Grote Erflaters Jan Boelens
56

de eenheid van de dingen zien.
De oude theologen en waarzeggers getuigen
dat de ziel tengevolge van een zekere straf,
met het lichaam gekoppeld en hierin
als in een graf begraven is.
Wat niet geboren is blijft onbewogen.
We zijn reeds gestorven,
het lichaam is onze grafkelder.
De goden zijn met ons begaan.
Onze inwijdingen zijn gesluierd en verborgen,
maar dwazen die onwetend zijn vergissen zich
en spreken uit bedrog en leugen.
Het doel van het denken is tot eenheid brengen en
de woorden los te weken uit het tijdelijke.
De wijze tracht bewust een zuiver woord te spreken.
Hij verkondigde een geheime leer waarin hij zegt:
De mensen staan als op een uitkijkpost
ze zijn gehouden daar te verblijven,
zich niet vrij te maken en niet weg te lopen.
De natuur is harmonisch samengesteld
uit onbegrensde en begrenzende elementen,
dat geldt zowel voor het heelal
als voor al wat het bevat.
Toen hij in Thebe was heeft hij zich
De Grote Erflaters Jan Boelens
57

uit eerbied voor het leven
tegen zelfmoord uitgesproken.
De Grote Erflaters Jan Boelens
58

XENOPHANES [ca.577­ca.485]
Hij was een rondtrekkend dichter en filosoof,
geboren in Colophon, Klein Azië.
Hij verliet zijn vaderstad toen deze
door de Perzen werd ingenomen.
Veel doorbrak hij van wat vroeger werd geleerd.
Ze noemden hem
de stormvogel van de Griekse Verlichting.
Hij beschouwde weelde zonder waarde.
Hij zong elegieën en parodiëën
maar ook silloi, spotliederen.
Van meet af aan
hebben wij allen van Homerus geleerd.
Hij streefde naar een zuivering
van het gangbare godsbeeld.
In een hymne zegt hij:
Het past goedgezinde mensen God te prijzen
met vrome verhalen en zuivere woorden.
Na geplengd en gebeden te hebben om wat juist is
te kunnen volbrengen-dit immers is onze eerste plicht-
is het geen overmoed zoveel te drinken
dat men thuis kan komen zonder begeleider,
De Grote Erflaters Jan Boelens
59

tenzij men te zwak is van ouderdom.
Onder de mannen is hij te prijzen
die na het drinken een edele gezindheid toont.
Hij werd later als een voorloper gezien
van de Joods-Christelijke godsopvatting.
Er is één God
een bewust persoonlijk wezen.
Het heelal is God.
Zonder moeite beweegt Hij alles
met de kracht van zijn Geest.
Hij ziet als geheel, denkt als geheel,
hoort als geheel.
Xenophanes was van mening
dat wijsheid beter is dan
de kracht van mannen en paarden.
In en buiten ons is een goddelijke ordening.
De kosmos is ongeboren, eeuwig en onveranderlijk.
De zee is de bron van het water en
de oorsprong van wind.
Uit de aarde ontstaat alles
en zal alles vergaan.
Eén wezen is het heelal.
Het Eerste Beginsel is onbepaald en onbewogen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
60

De goddelijke volmaaktheid is te vinden
in het onbewegelijke Ene.
De zon is een brandende wolk.
Elke ster een brandende nevelvlek.
Empedocles zei tegen hem
het is moeilijk een wijze te vinden.
Hij antwoordde,
men moet een wijze zijn om een wijze te herkennen.
Van het werk van Xenophanes zijn
slechts fragmenten bewaard gebleven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
61

GAUTAMA BOEDDHA [ 5e Eeuw v.C.]
Gautama Boeddha, de Ontwaakte,
zijn geboorte is omgeven door legenden,
een van zijn namen is Siddharta,
hij die zijn doel heeft bereikt.
Hij vond na jaren van inkeer en onthechting:
wat sterft gaat in een nieuw leven over
in de kringloop van lijden, duhkha,
en wedergeboorten.
De wereld is duhkha.
Wend U af van alles
wat niet eeuwig is.
Hoe bevrijd, verlost te worden
was zijn meest indringende vraag.
Hij sprak daarom met zijn leerlingen
over de vier edele waarheden.
Lijden is universeel en
komt voort uit begeerte.
Met de uitblussing daarvan
de verlossing, parinirvana,
verdwijnt ook het lijden.
De eigenlijke weg is het Achtvoudige Pad
namelijk de heilsweg van
De Grote Erflaters Jan Boelens
62

het juiste inzicht, daad en intentie
de juiste spraak en handelwijze
de juiste inspanning en levenswijze
de juiste overdenking en concentratie.
Het doel van deze weg is nirvana,
de vernietiging van elke begeerte.
Op de Verlichte zijn termen
als zijn en niet zijn niet van toepassing.
Kunnen wij stervelingen
waan van werkelijkheid onderscheiden?
Onthechtheid en meditatie
geven inzicht in wat werkelijk Is.
Hij sprak over Dharma,
kosmische wet,
als oorzaak van alle dingen,
een subtiel inzicht maar
voor het intellect niet toegankelijk.
De wereld is eeuwig, dat leer ik niet.
De wereld is niet eeuwig, dat leer ik niet.
De wereld is tegelijk eeuwig en niet eeuwig, dat leer ik niet.
De wereld is noch eeuwig, noch niet eeuwig, dat leer ik niet.
Deze vragen en uitspraken dienen niet het Grote Doel.
Tracht vanuit zuiver bewustzijn, vijnana,
op de middenweg inzicht te verwerven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
63

Hij benadrukte vooral
geen schade doen,
begrip en compassie te hebben,
Nirvana is het uiteindelijke verlossingsdoel.
Hij weigerde dit nader te omschrijven.
Karma, handeling, daad.
De karmawet maakt nieuwe geboorten noodzakelijk
het is een wet van oorzaak en gevolg.
Hij verwierp de idee van een God
De werkelijkheid van Atman
aanvaardde hij niet.
Hij leerde naast dit alles
vrijgevig, grootmoedig,
waarheidslievend en matig te zijn.
Bevrijd van de knellende banden van het ego
benadrukte hij begripvol met
bewustzijn wijs te leven.
Daarnaast onwetendheid, avidya,
onder ogen te zien en samsara,
de vergankelijke werkelijkheid
te onderkennen.
Na vele incarnaties kan
de Verlossing, Moksa, als
volledige bevrijding worden bereikt.
De Grote Erflaters Jan Boelens
64

MAHAVIRA [Ca.477]
Hij werd geboren in een adellijke familie.
Hij was een wijze en een asceet.
Naakt en dakloos trok hij rond,
in de winter in de schaduw mediterend
in de zomer in de hitte van de zon.
Mahavira, tijdgenoot van Gautama Boeddha,
was de stichter van het jainisme.
Ook werd hij genoemd
Jina dit is Overwinnaar.
Hij legde de nadruk op bevrijding.
Zijn volgelingen gaven zijn leer
een filosofische achtergrond.
Alle menselijke kennis
hoe perfect ze ook lijkt
is imperfect en relatief.
Alleen de beweringen van wie
alwetend is
zijn absoluut geldig.
Hij was waarschijnlijk een tijdgenoot
van Pythagoras en zoals deze
verduidelijkte hij zijn inzichten met
een voorkeur voor getallen en geometrische figuren..
De Grote Erflaters Jan Boelens
65

De kleinste stofeenheid is
pudgala, het ondeelbare atoom
dat met kleur, geur ook tastbaar is.
Lichamen dragen in zich een zielewezen
doordrongen met materie.
Zij nemen deel aan incarnaties.
Een ziel heeft bewustzijn en kan waarnemen
en bezit in zijn pure staat alwetendheid.
Mahavira liet niet na te zeggen,
de wereld is eeuwig en onveranderlijk en
wordt noch geregeerd noch voortgebracht
door een Hoogste Wezen.
Het wereldgebeuren is een samenspel
van eeuwige substanties.
Uit de kringloop van aardse
gebeurtenissen, samsara,
wordt de ziel verlost.
Hij had een diep respect
voor al het levende en
verkondigde het inzicht van
ahimsa: dit is geen schade doen.
Hij at geen dierlijk voedsel en
gaf oude en zieke dieren onderdak.
De Grote Erflaters Jan Boelens
66

Hij hechtte grote waarde aan meditaties en
zag deze als een innerlijke gerichtheid en overgave,
vooral ook
gezien de vergankelijkheid der dingen en
de hulpeloosheid van de mens.
Vandaar de noodzaak van
ascese, tapas, bevrijding van de geest.
Om uiteindelijk te ervaren in het universum
een lichaamloos en eeuwig geluk.
De Grote Erflaters Jan Boelens
67

HERACLITUS [540­475 v.C]
Zijn stadgenoten de Ephesiërs
vroegen hem om een nieuwe wetgeving
maar hij wees hun verzoek af.
Hij trok zich terug in de tempel van Artemis
en verkoos het met kinderen te spelen.
Hij verwees naar de lichtzinnigheid
en luiheid van de stadsbestuurders.
Is het niet beter dat te doen met kinderen
dan met U de stad te besturen
of leg u erop toe gerstengort te eten
in plaats van er lustig op los te leven.
Ik richt mij liever op de innerlijke harmonie
die sterker is dan de zichtbare.
Hij gaf zijn leerlingen ter overweging,
luisterend niet naar mij maar naar de uitleg
is het wijs ermee in te stemmen dat alles een is.
Wij zijn, aldus Heraclitus, opgenomen en maken
deel uit van een algehele, kosmische ordening,
die noch door goden noch door mensen
tot stand is gekomen.
Het vuur is daarbij een veel voorkomende metafoor.
De Grote Erflaters Jan Boelens
68

Want het vuur zal, als het komt, alles oordelen en aanpakken.
Het vuur is in staat na te denken.
Hij was altijd en is en zal zijn:
Vuur, eeuwig levend, met mate ontvlammend
en in dezelfde mate uitdovend.
Hij hield niet van riten en uiterlijkheid
en riep op tot een algehele bezinning.
Het is uiteindelijk de mensen gegeven
zichzelf te kennen en verstandig te zijn.
De weg naar boven en naar beneden
is één en dezelfde.
Het is beter direct en
onversierd te spreken.
Het is van groot belang
over grootse dingen na te denken.
Heraclitus wilde een alomvattende verklaring vinden
van de natuur en van de menselijke ervaringswereld.
De menselijke handelwijze is niet verstandig,
de goddelijke wel.
Toen een wijze uit de stad verbannen werd sprak hij:
zij verdragen geen hoogstaande persoonlijkheid in hun midden.
Hij richtte zijn pijlen op dichters en filosofen
De Grote Erflaters Jan Boelens
69

en ging daarbij niet zachtzinnig te werk.
Homerus moet van de toernooien geweerd worden
en verdient een pak slaag.
Hetzelfde geldt voor Archilochus.
Zij begrijpen niet hoe dat wat uiteengaat,
met zichzelf samengaat:
een weerspannige harmonie
zoals bij een boog en een lier.
Hij was van mening dat zintuiglijke kennis
twijfelachtig is .
Van al degenen van wie ik samenhangende
betogen heb vernomen, komt niet één ertoe
te erkennen dat wijsheid
van alles onderscheiden is.
Hij zag alom eenheid in de dingen
en ging daarin zover door te zeggen,
oorlog en vrede zijn één en van hetzelfde gehalte
aan alles ligt strijd ten grondslag.
In een raadselachtige spreuk zegt hij,
in dezelfde rivieren treden wij en treden wij niet.
We zijn het en we zijn het niet.
De mensen wacht, wanneer zij sterven,
wat zij niet verwachten en ook niet geloven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
70

Hij hield zich bezig met de vraag
wat is ware kennis.
Ware kennis is inzicht in het universele.
Op de cirkellijn zijn begin en einde één.
De grenzen van de ziel kunt ge niet vinden.
De Logos verbindt wat ver uiteen lijkt te liggen.
Door de Logos zijn wij in staat
de eenheid en samenhang van de dingen te zien
en eventueel te doorgronden.
Alles geschiedt overeenkomstig de Logos.
En wat zegt Heraclitus over het denken?
Verband leggend tussen alles is het denken.
Hetzelfde is: levend en gestorven, ontwaakt en slapend,
jong en oud: want het Een is, erin omslaand, het ander
en het ander, erin omslaand, het Een.
De Grote Erflaters Jan Boelens
71

AESCHYLUS [525­456 v.C]
Geboren uit een adellijke familie in Eleusis,
de oude stad met een Acropolis en een heiligdom
met de zaal der inwijdingen, het Telesterion.
Hier voert de brug naar het verleden.
Hij vernieuwde het theater en bracht
het aantal acteurs van een naar twee en
gaf voorrang aan het gesproken woord
naast de inbreng van het koor.
Heeft deze toneeldichter
die godsdientig was
gebeden in de tempel van Artemis?
Erediensten bijgewoond en
geschouwd in het Plutoneum als
een toegang tot de onderwereld?
Hij vocht mee tegen de Perzen en
schreef de oudste bewaard gebleven
gelijknamige tragedie waarin we
de overmoed zien van Xerxes en
de aankondiging van
de ondergang van het Perzische leger.
Oi,oi,oi…
De Grote Erflaters Jan Boelens
72

Ik, ellendige die getroffen ben door
dit gruwelijk lot, allerminst te voorzien,
hoe rauw gestemd is een godheid gaan staan
op het Perzisch erfdeel. Wat nu, rampzalige.
Want verslapt is de kracht in mijn benen,
nu ik deze generatie burgers ontwaar.
Xerxes, de overmoedige
die de heiligdommen schond.
Hoogmoed in volle bloei draagt aren van verderf
als vrucht en maait daarna een oogst vol tranen.
Xerxes zelf roept uit,
Ach Zeus, had het dodelijk lot ook mij
maar volledig omhuld,
tegelijk met de mannen die heen zijn gegaan.
Er is verhevenheid en waardigheid
in de karakters van Aeschylus.
Vreugde is geen gewoonte meer
schreeuwen, schreeuwen doet mijn hart van binnen.
Alom in zijn tragedies heerst
tragische onwetendheid.
In zijn koorzangen is veelal
ontzag voor het Al Omvattende.
Wij leren allen door te lijden.
De Grote Erflaters Jan Boelens
73

In Zeven tegen Thebe zegt het koor:
´t Is als een zee van lijden, die haar golfslag stuwt,
de een stort ineen, de andere rijst
driemaal zo hoog.
Weldra gaat met de vorsten, vrees ik,
de stad ten onder.
In enkele andere werken
De Smekelingen en
Prometheus geboeid,
lezen we over,
Rampen die andere rampen te boven gaan.
Wie zou zonder God en Goden kunnen leven?
Ik zeg dat onrecht niet door eden zegeviert.
Betrokken bij de toekomst van Athene
vocht hij mee in zeegevechten.
Zonen van Grieken, vooruit!
Nu staat alles op het spel.
De uiterlijke luister is vergankelijk.
Hij zegt daarover indrukwekkend,
Rijt met de punt van uw nagels uw plooiend gewaad vaneen.
Laat tranen uit uw ogen stromen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
74

Er is een zee, wie put haar eindeloosheid uit?
Oi oi oi.
Hij schreef aan het eind van zijn leven
de Oresteia, de geschiedenis van de wraak
van Orestes op zijn moeder,
voor de moord op zijn vader en
de gewetenswroeging daarna.
In het derde deel
de Eumeniden beluisteren we
vertrouwen in Apollo en Athene,
en ook bevrijding en verzoening.
Na een keerpunt ontstaat een nieuwe ordening.
Voor wie weten te verstaan spreek ik
voor wie niet weten heb ik niets te zeggen.
Hij reisde naar Sicilië,
om daar enkele maanden te verblijven.
Hij stierf onverwacht
op het eiland.
Van de zeventig toneelstukken die hij schreef
zijn slechts zeven bewaard gebleven.
Oi, oi, oi.
De Grote Erflaters Jan Boelens
75

PARMENDIES [ca.500]
Geboren in Elea, Zuid Italië.
Daar ontwierp hij een nieuwe
niet gangbare wetgeving
waaraan de Eleaten trouw beloofden.
Hij was een wijze denker en stond ook daarom
in hoog aanzien bij zijn medeburgers.
Maar Plato opperde in zijn Sophistes en Phaedo
enkele bedenkingen inzake Parmenides’opvatting dat
de alledaagse werkelijkheid een illusie is.
We zullen om ons te verdedigen genoodzaakt zijn
het woord van vader Parmenides aan de tand te voelen.
Tegenover de opvatting dat het wezen
van de werkelijkheid, verandering is
stelde Parmenides met grote nadruk dat
het Zijn onveranderlijk is
en de verschijnselenwereld een illusie
zoals ook Sankara en andere
Indiase filosofen beweerden.
Mijn uitgangspunt is overal aanwezig,
ik kom er telkens weer op terug.
Alleen het onbeweeglijke en ongewordene bestaat.
De verschijnselenwereld behoort tot het niet-zijnde.
De Grote Erflaters Jan Boelens
76

De echte werkelijkheid is
de werkelijkheid van het Zijn.
Alleen het Zijn is.
Alleen het Zijn kan gedacht worden.
Zijn en denken is immers hetzelfde.
Het Zijn is eeuwig, universeel.
De wereld waarin we leven
is niet de werkelijke wereld.
De echte wereld is een ondeelbaar
onbeweeglijk en volmaakt homogeen zijnde.
Hij waarschuwde niet op de zintuigen
te vertrouwen.
Echte kennis is terug te brengen
tot de kennis van het Zijn.
Want nooit kan met overtuiging
worden beweerd:dat wat niet is, is,
houdt daarom uw gedachten af
van deze weg van onderzoek.
Parmenides schreef een leerdicht
Over de Natuur.
Dit gedicht lijkt op een mystieke reis
door de werkelijkheid.
In een wagen, getrokken door snelle paarden,
wordt de dichter gebracht naar etherische poorten.
Hier komen de wegen van dag en nacht samen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
77

En de wijd gapende poort met ijzeren tongen, voorzien
met spijkers en haken ging open, de deuren als
vleugels draaiden in hun hengsels.
De welwillende godin Dikè ontving me, nam mijn hand
in haar rechter hand en sprak:
O jongeling, gezel van onsterfelijke wagenmeesters
die met uw paarden hier gekomen zijt, welkom!
Daarna sprak de godin:
Welaan dan, ik zal tot U spreken.
Ik zal u zeggen welke wegen
geschikt zijn voor dit onderzoek.
Het zijnde is, het niet zijnde is niet.
Dit raad ik U aan te overwegen.
Parmenides was van mening:
Er is een eenheid van dichten en denken.
Het zijnde is ook het denken.
Eros regelt het wereldgebeuren.
Alles ontstaat uit het onbeweeglijk Ene
en dit uit gerechtigheid en voorzienigheid.
Wat ik te zeggen heb bewaar het in Uw hart,
breng de wegen van onderzoek
in overeenstemming met het denken.
Het ware zijnde is ongeworden, onvergankelijk.
Wij moeten ons richten op Dikè,
De Grote Erflaters Jan Boelens
78

zij meldt de misdaden van de mensheid aan de oppergod Zeus.
Parmenides kwam tot het inzicht:
Ontstaan en vergaan zijn zonder aanvang en einde.
Socrates sprak over
de heerlijke gedachten van Parmenides.
De Grote Erflaters Jan Boelens
79

ZENO VAN ELEA [Ca. 490]
Apollodorus [Ca.180-115] vermeldt in zijn kronieken
dat Zeno de zoon was van Teleutagoras.
Hij was een leerling van Parmenides.
Hij argumenteerde en polemiseerde graag en
schreef enkele boeken waarvan alleen
de titels bewaard zijn gebleven zoals
Over de natuur en Tegen de filosofen.
Hij verdedigde de inzichten van zijn leermeester.
De waarheid is te vinden in het Zijnde.
Het Zijnde overvleugelt de schijn der dingen.
Wanneer elk Zijnde in een ruimte is
dan is ook de ruimte in een ruimte
en dat gaat door tot in het oneindige.
Plato bewonderde hem
om zijn inzichten en wijsheid en
noemde hem de Eleatische Palamedes.
Weten we niet, dat Palamedes van Elea
zo schrander redeneert, dat voor zijn toehoorders
het gelijke en het ongelijke
het éne en het vele, het rustende en het bewegende
een en hetzelfde schijnen te zijn?
Volgens Aristoteles was hij de uitvinder van de dialectiek.
De Grote Erflaters Jan Boelens
80

Zijn dialectische methode heeft velen geïnspireerd.
Hij sprak op ontwapenende wijze in paradoxen en paralogismen.
Bijvoorbeeld de paradoxen van de vliegende pijl
en de wedloop van Achilles en de schildpad.
De vliegende pijl is onbeweeglijk want de tijd
is ingevolge de verondersteling
uit momenten opgebouwd.
Bezien wij hem op een willekeurig moment
dan bevindt hij zich in dat ondeelbaar moment
van zijn vlucht op een bepaalde plaats.
Op elk willekeurig punt van de weg die hij aflegt,
is hij dus onbeweegijk.
Hoe kan dus iets, dat altijd onbeweeglijk is,
in beweging zijn?
In een andere paradox verkondigt hij:
De trager gaande schildpad die een voorsprong heeft
kan nooit door Achilles worden ingehaald immers
zodra Achilles het punt bereikt vanwaar de schildpad vertrok
is deze reeds vertrokken en blijft dus de afstand
tussen hen onoverbrugbaar hoe klein die ook mag zijn.
Met zijn uiteenzettingen wilde hij aantonen
dat beweging onmogelijk is en met Parmenides
was hij van mening dat de zintuigelijke wereld
een illusie is, een zinsbegoocheling.
Met zijn analyses en scherpslijperijen
De Grote Erflaters Jan Boelens
81

heeft hij verschillende filosofen tot
in onze tijd bezig gehouden en anderen
onbezorgd op het verkeerde been gezet.
Hij ontdekte de irrationaliteit van het rationele.
Socrates zegt in de dialoog Parmenides:
Ik zie, o Parmenides, dat Zeno zich niet alleen
door zijn vriendschap met u verenigen wil
maar ook door zijn geschriften.
Hij heeft immers op dezelfde manier geschreven
als u, maar door een wijziging trachtte hij ons
om de tuin te leiden, alsof hij iets wilde zeggen.
U leert immers in uw dichtwerken
dat het al één is en daartoe voert u mooie en
sterkte argumenten aan.
Zeno echter zegt, dat de veelheid niet is en
ook hij brengt vele en sterke argumenten aan.
Van hem werd gezegd dat hij geen verwijt kon verdragen.
Zeno antwoordde:
Indien ik me de verwijten niet aantrek dan
zal ik me ook in lofuitingen niet verheugen.
Hij werd door de tiran Neargos gevangen genomen en
door folteringen wreed om het leven gebracht.
De Grote Erflaters Jan Boelens
82

EMPEDOCLES [492­432]
Als therapeut en wijsgeer
schreef hij het liefst in dichtvorm
vanuit een innerlijk spreken.
Het goddelijke is het heilige en onuitsprekelijke denken.
Empedocles woonde aan de okergele Akragas in Zuid Sicilië.
Hij schreef de leerdichten Louteringen en Over de Natuur.
Hij was van mening dat er vier elementen zijn:
Vuur, water, aarde en lucht
de wortels van alle dingen.
De elementen zijn allemaal gelijk in massa
en van gelijke leeftijd en afkomst, maar
elk heeft zijn eigen taak en waarde
en ieder zijn eigen karakter.
In haat zijn alle elementen verschillend van vorm
en van elkaar gescheiden, maar in liefde
komen ze samen en verlangen ze naar elkaar.
Hij vroeg zich af of hij goed begrepen werd.
Maar kom en kijk naar getuigen van mijn vroegere woorden,
of in het voorafgaande nog iets ontbreekt aan de vorm.
Hij hield zich diepgaand bezig met de aard
De Grote Erflaters Jan Boelens
83

en het lot van mensen:
Uit twisten en jammerklachten werden wij geboren.
Wee ellendig en ongelukkig geslacht van mensen
die wel de haat maar de liefde scheppend niet erkennen
noch de wijsheid zien van de zonnevrouw met haar wijde blik.
Vrienden ik weet dat de waarheid schittert in mijn woorden,
maar zij is lastig geworden voor de mensen en
de drang van de geest naar het geloof is moeilijk.
Zijn vrienden en leerlingen zeiden
hij leefde vanuit het wijze denken.
Hij verwierp de gruwelijke daad van vleeseten.
Waarom die akelige slachtingen van dieren?
Ziet ge niet dat ge in een zinsverbijstering elkander verscheurt?
Als heelmeester trok hij de aandacht van velen.
Er vonden wonderlijke genezingen plaats
door de werking van goddelijke gedachten.
Gelukkig is de mens die zich een schat aan
goddelijke gedachten heeft verworven en
beklagenswaard degene die zich met
een duister drogbeeld over goden tevreden stelt.
God is louter het heilige en onuitsprekelijke denken
dat met snelle flitsen de kosmos verlicht.
Hij was geen wereldvreemde filosoof.
De Grote Erflaters Jan Boelens
84

Practische problemen loste hij daadkrachtig op.
Door omlegging van een stroom
en de toevoer van helder water
zuiverde hij een vervuilde rivier.
Hij had een uitgesproken mening
over zijn vroegere levens.
Ik was eens een jongen en een meisje,
een struik, een vogel en een vis,
die al zwemmend uit de zee opspringt.
De ziel is een god
bestemd om een lang en zalig leven te leiden.
Eenheid van aarde, lucht, water en vuur
eenieder heeft in verbondenheid met de ander een bijzondere taak
onder het licht van de zon die alles doordringt.
Voortdurend wees hij erop dat vijandschap
en geweld zonder zin en betekenis zijn
en niets oplossen.
Door Vijandschap wordt alles veelvormig en verdeeld,
maar door Vriendschap komen alle dingen weer samen.
Tot aan zijn dood wees hij op de noodzaak
van algehele bezinning en de kosmos als
een liefdevolle ordening als voorbeeld te zien.
De zon schijnt terug naar de Olympus met onverschrokken gelaat.
De maan kijkt, recht tegenover haar meester, naar zijn stralende schijf.
De Grote Erflaters Jan Boelens
85

De kosmos is door liefde een ordelijk geheel.
De Grote Erflaters Jan Boelens
86

MO TI [479­438]
Mo Tzu was zijn schrijversnaam.
Van zijn leven weten we weinig.
Zeker is dat hij de mensenliefde predikte.
Hij keerde zich tegen riten en feodale instellingen.
Hoe te handelen was zijn belangrijkste maatstaf.
Het uiteindelijk doel is
het grootst mogelijk geluk van zoveel mogelijk mensen.
Wat humane lieden als hun taak beschouwen
is te bevorderen wat nuttig is voor Al-onder-de -hemel
en te verdrijven wat daarmee in strijd is.
Ook keerde hij zich tegen ceremoniën,
en buitensporige begrafenissen.
Hij was afkerig van noodlotsgedachten.
Alles wordt bepaald door onze relatie met de kosmos.
Mo Ti vond dat velen spreken
over allerlei nadelen in hier en nu,
maar de voordelen in groter verband zien ze niet.
Hij reisde het land af
om regeringsleiders van advies te dienen,
want de heren van de wereld kennen wel de kleine
De Grote Erflaters Jan Boelens
87

maar niet de grote dingen.
Handel in overeenstemming met de wensen van de hemel
zonder rechtschapenheid ontstaat chaos.
Omdat de mensen in Al-onder-de-hemel
elkaar niet liefhebben
pakken de sterken de zwakken,
onderdrukken de rijken de armen en
bedriegen de sluwen de argelozen.
Hij veroordeelde aanvalsoorlogen.
Krijgsheren zijn zich vaak niet bewust
van het onrecht dat ze begaan.
Hij vond dat als leenmannen elkaar respecteerden
dit het einde van veldslagen zou zijn.
De tegenwoordige leenmannen, sprak hij,
hebben alleen liefde voor hun eigen land,
maar niet voor het land van anderen.
Daarom schromen ze niet de boeren te mobiliseren
om het land van anderen te anexeren.
Mo Ti zag met lede ogen dat
veel mensen wel voor zichzelf opkomen
maar niet voor anderen.
Hij hield een pleidooi
voor een alomvattende, wederkerige liefde
De Grote Erflaters Jan Boelens
88

en de uitwisseling van wederzijds voordeel.
Om rampspoed in Al-onder-de-hemel
te verhinderen is wederzijdse liefde nodig.
Hij zag dat inzake bewustzijn ook bij de edelen
een tekort aan onderscheidingsvermogen is.
Als iemand een klein onrecht kent en veroordeelt
maar een groot onrecht onbesproken laat,
kan men dat noemen kennis van
het onderscheid tussen het een en het ander?
Hieruit zien we hoe bij de edelen in Al-onder-de-hemel
het onderscheidingsvermogen voor recht en onrecht onvolkomen is.
Meester Mo Ti zei eens
dat het Alomvattende iets moois is
maar moeilijk om te begrijpen.
Confucius moest van dit alles niets hebben.
De Grote Erflaters Jan Boelens
89

ANAXAGORAS [500­428 v.C.]
Geboren in Clazomenai in Klein Azië,
besloot Anaxagoras naar Athene te gaan
om zonder bezit of wat dan ook
vreugde te vinden in het schouwen.
Op een zekere dag, zei Socrates,
hoorde ik iemand voorlezen
uit het boek van Anaxagoras
Over de Natuur.
Alle dingen waren eens bijeen,
onbegrensd in aantal en in kleinheid
want ook het kleine was zonder grenzen.
En alles gemengd zijnde, kon men
vanwege de kleinheid niets onderscheiden
want de lucht en de ether hielden,
beide onbegrensd, alles in zichzelf besloten.
Socrates vond,
Ik stelde me voor in hem een leermeester
naar mijn hart ontdekt te hebben.
Anaxagoras ging zijn eigen weg.
Hij was bevriend met Euripides en Pericles.
De Grote Erflaters Jan Boelens
90

Zijn grootste verdienste was
als eerste de betekenis van het Nous
nader te ontvouwen.
Het Nous is oneindig en autonoom,,
in zichzelf berustend
met geen enkel ding vermengd.
Hij is in alles het zuiverste
en heeft volstrekte kennis van alles
en bezit de grootste kracht.
En alles wat bezield is
beheerst hij.
Als een van de weinigen zag hij de beperktheid
en onbetrouwbaarheid van onze waarnemingen.
Daarom zijn we niet in staat
de waarheid te beoordelen.
Als bewijs voerde hij de uiterst
geleidelijke wisseling van kleuren aan.
Als we immers twee kleuren nemen,
wit en zwart, en dan druppelsgewijs
iets van de ene bij de andere doen,
zal ons gezichtsvermogen die geleidelijke
veranderingen moeilijk kunnen onderscheiden,
hoewel ze wel echt bestaan.
Ook in een andere bewoording relativeerde hij
de waarde van onze waarnemingen.
Wat we van het verborgene zien,
De Grote Erflaters Jan Boelens
91

is het manifeste.
De werkelijkheid verbergt zich.
In Athene werd hij uitgemaakt voor atheist
en wegens asebeia, goddeloosheid, aangeklaagd.
Hij werd ter dood veroordeeld,
maar Pericles beschermde hem.
Het bewustzijn heeft een eigen bestaan,
en onttrekt zich aan allerlei invloeden.
Hij werd gedwongen Athene te verlaten
en stierf in Lampsacus, Klein Azië.
Deze woorden liet hij ons na:
Alles is in alles.
Het Nous het zuiverste van alles,
volkomen kennis en de grootste kracht.
De Grote Erflaters Jan Boelens
92

EURIPIDES [575­ 500]
Euripides, toneeldichter, werd geboren op Salamis,
het halve maanvormige eiland
voor de Westkust van Attica.
Hij ontmoette graag dichters en filosofen
en liet zich vaak kritisch uit
over godsdienst, politiek en maatschappij.
De goden, hoe geprezen als waarachtig ook,
zijn al niet minder vals dan vluchtig dromenspel.
Er heerst onechtheid in het goddelijk bestel
zowel als onder mensen. Het is godgeklaagd,
dat wie zich trouw naar het orakelwoord gedraagt
teloor gaat, zoals voor ingewijden blijkt.
Zo spreekt Orestes in Ifigeneia in Taurië
en zijn zuster Ifigeneia zegt:
Iets waarlijk goeds onstaat eerst dan als aan
een wederzijds verlangen wordt gedaan.
Lezend in zijn werk,
wie zou Electra en Medea kunnen vergeten?
Vreemd dat veel stukken onvindbaar zijn.
Vernietigd of misschien verbrand,
vanwege zijn kritiek op Griekenland?
De Grote Erflaters Jan Boelens
93

Hij was met armen en slaven begaan en
verontrust over de nieuwe rijken en
het voortwoekerende grootgrondbezit.
Vaak wordt ware adel niet verstaan.
Mijn lichaam, niet mijn naam
is wat gij doden kunt.
Hij heeft ons, door liefde meegesleept,
de grootheid van Apollo laten zien en
de tragische Phaedra die in Hippolitus zegt:
Ik ben in geest en denken ziek.
Dat is wat op aarde een welvarend land of
een familie ruïneert: te veel welsprekendheid.
Je moet niet dingen zeggen die de oren strelen,
maar alleen wat je een goede naam zal geven.
Grootheid en wanhoop heeft hij ervaren
en in zijn toneelwerken uitgebeeld.
Nooit is men voldoende voorbereid
men kent het noodlot aan zijn onberekenbaarheid.
Ifigeneia zegt tot het koor:
O mijn geliefde vrouwen, ik richt het oog op u.
Van u hangt af, of groot geluk mijn deel wordt nu,
of dat ik onderga en voor het leven mis
mijn land, mijn broer, mijn zuster, al wat eigen is.
Ik ben hierbij van het beginsel uitgegaan
De Grote Erflaters Jan Boelens
94

dat wij als vrouwen naast elkander moeten staan,
elkaar tot steun in al wat de gemeenschap raakt.
Medea, verlaten door haar man Jason
ziet geen uitweg meer in haar leven en
zegt diep teleurgesteld tot haar vriendinnen:
Maar mij heeft deze zaak zo overvallen dat ik
gebroken ben. Ik verdwijn, ik heb de lust verloren
om te leven, en verlang te sterven, vriendinnen.
Hij die alles voor mij was, dat weet hij goed,
bleek een waardeloze man, mijn echtgenoot.
Van alles wat een ziel heeft en kan denken
zijn wij vrouwen de ongelukkigste schepsels.
Eerst moeten wij een grote bruidschat
voor een man betalen en hem macht over
ons lichaam geven, iets wat nog veel erger is.
En dan de grote vraag: krijg je een slechte
of een goede? Scheiding kost een vrouw haar
naam en weigeren kan ze haar man ook niet.
In De kinderen van Herakles biedt een dochter zich
vrijwillig aan als mensenoffer de goden te verzoenen.
Zij verkiest een eerbare dood en laat Jolaos, neef en
strijdmakker van Herakles, weten:
Leid mij naar de plaats waar ik moet sterven,
omkrans mijn hoofd, begin het offer als u wilt.
Versla de vijand. Want ik bied mijn leven aan,
uit vrije wil, zonder verzet, en ik verklaar
te willen sterven voor mijn broers.
De Grote Erflaters Jan Boelens
95

Door niet te hechten aan mijn leven grijp ik toch
de mooiste kans:met ere dit bestaan verlaten.
Tegen het einde van zijn leven ging Euripides,
geschokt en diep teleurgesteld
over de maatschappelijke
en poltieke toestanden in Athene,
naar het hof van de kunstlievende
Macedonische koning Archelaus,
waar hij kort daarna overleed.
De Grote Erflaters Jan Boelens
96

SOCRATES [469­399]
Hij was de zoon van een beeldhouwer,
bevriend met velen in Athene,
zoals Homerus het zo treffend zegt,
ik ben niet uit een eik of een rots,
maar uit mensen geboren,
en ik heb dus ook familieleden.
In zijn jeugd sprak hij in dithyramben,
lofliederen met bezieling voorgedragen.
Liever dan onderwijs te geven zoals Plato
ging hij gesprekken aan met iedereen.
Het trof ons Atheners
dat hij een gelukkig mens was
zowel in zijn manier van doen
als in zijn woorden.
Hij liet zich leiden door zijn daimoon,
zijn innerlijke gids,
een bron van wijsheid en
van goddelijke oorsprong.
Hij sprak tot Phaedrus:
Ja, ziet ge, ik ben een waarzegger,
wel geen eersterangs ziener, maar toch
De Grote Erflaters Jan Boelens
97

net als de mensen die amper kunnen lezen
en schrijven, juist genoeg voor eigen gebruik.
Hij voelde zich een wereldburger
Geen Athener ben ik maar een burger van de wereld.
Met politiek hield hij zich niet bezig,
dan zou ik allang dood zijn geweest.
Zijn streven was gericht op zelfonderzoek
wie zijn we werkelijk en waarheen op weg?
De meest nobele wijze van handelen
is zichzelf verbeteren.
En dan de vraag: wat is de ziel?
Elke ziel is onsterfelijk. Want wat voortdurend
in beweging is, is onsterfelijk.
De Ziel volgt de Rede en houdt zich bezig
met haar taak: het aanschouwen van het ware.
Elke mensenziel heeft van nature
het Zijnde aanschouwd:anders was ze
niet in dit menselijk wezen gekomen.
Volgens Socrates is de ziel belast met de zorg
voor alles dat onbezield is en doorkruist ze
de hemel, nu eens in deze of in een andere vorm.
Hij wees ook op een verkeerde omgang
met mensen want dan vergeten we
het heilige, eens aanschouwd.
De Grote Erflaters Jan Boelens
98

Om mens te zijn moeten we de taal der Vormen begrijpen
door van een veelheid van zintuiglijke
waarnemingen over te gaan naar een éénheid
en deze samenvatting door redenering te leren begrijpen.
Hij zocht naar wat in alle dingen hetzelfde is.
Wie het slechte niet kent, aldus zijn opvatting,
zal het ook niet ontberen.
Die hem ontmoetten zeiden
dat hij nooit iets anders deed,
dan zelf in verlegenheid te zijn en
anderen in verlegenheid te brengen.
In onwetendheid zag hij een groot gevaar.
Deugd en gerechtigheid, een sieraad voor de mens.
Niet door wijsheid maken dichters hun tragedies
maar door natuurlijke aanleg en bezield door de Godheid.
Het is goed voor mij te zijn zoals ik ben.
Uiteindelijk werd hij aangeklaagd:
Socrates handelt onwettig want hij bederft de jeugd
en hij gelooft niet aan de goden
daarentegen wel aan demonische zaken.
In zijn verweer tot zijn aanklagers
laat hij weten:
Het hoogste goed voor de mens is daarin gelegen
dat hij iedere dag over deugd en voortreffelijkheid
De Grote Erflaters Jan Boelens
99

kan spreken en over die andere onderwerpen,
waarover u mij gesprekken hoort voeren en
mijzelf en anderen hoort onderzoeken en
dat een leven zonder dat onderzoek
geen menswaardig leven is.
Voor Socrates was de dood geen ramp
maar een weldaad.
Hij sprak tot de rechters:
Is daarentegen de dood zoiets als een verhuizing
van hier naar een andere plaats en
zijn de verhalen waar, dat al de gestorvenen
daarginds zijn, wat zou er dan een groter goed
dan die dood kunnen wezen?
Ik ben in ieder geval bereid
om vele malen te sterven
als die dingen waar zijn.
Maar nu is het toch tijd geworden dat wij heengaan,
ik om te sterven, u om verder te leven.
Wie van ons beiden naar het beste op weg gaat?
Niemand weet het, behalve de God.
Met die woorden eindigde hij zijn verdedigingsrede.
En zo kwam ook een einde aan het aardse leven
van een uitzonderlijk mens
zonder angst voor de dood
en de wens ook aan ons:
dat de reis van hier naar de overzijde
De Grote Erflaters Jan Boelens
100

goed en gelukkig mag zijn.
De Grote Erflaters Jan Boelens
101

THUCYDIDES [460­395]
Hij kwam uit een rijke familie
en was eigenaar van goudmijnen.
Hij was niet conservatief en steunde
de democratie in Athene.
Hij sympathiseerde met Pericles.
Als historicus zocht hij het blijvende
achter het voorbijgaande, het contingente.
Hij hield zich vooral aan de feiten.
Daarin onderscheidde hij zich van
de logografen, de verhalende geschiedschrijvers.
Ik schrijf niet om de lezer door
Fabels en verhalen te bekoren,
maar om een betrouwbaar beeld te geven
van de werkelijkheid die volgens de
menselijke natuur in de toekomst zich
op de dezelfde wijze zal herhalen,
zodat mijn werk niet geschreven is
voor een moment, maar tot nut voor de wereld
en als een bezit voor alle tijden.
Hij was geen leunstoel-historicus.
Als vlootcommandant nam hij deel
aan de grote oorlog tussen Sparta en Athene.
Hij viel in ongenade omdat,
buiten zijn schuld,
De Grote Erflaters Jan Boelens
102

de bevrijding van de stad Amphipolis mislukte.
Hij werd tijdelijk verbannen.
Hij beschreef uitvoerig
de maatschappelijke hervormingen
en de klassenstrijd in Griekenland.
De eens zo bejubelde democratie
kraakte in haar voegen.
.
De leiders in de steden,
ieder voorzien van riante banen met
aan de ene kant de roep tot politieke gelijkheid
van het volk, aan de andere kant
een gematigde aristocratie,
zochten voordeel voor zich zelf in de publieke sfeer.
Zij beweerden dat hen dit ter harte ging.
Maar hun eigenlijke doel was om omhoog te komen
en zij gebruikten daarvoor afschuwelijke middelen.
De godsdienst werd aan beide kanten
met mooie frasen in ere gehouden.
De oude eenvoud, getooid met eer en deugd
werd bespot en was gedoemd te verdwijnen.
De samenleving werd in twee kampen verdeeld
waarin geen burger de ander vertrouwde.
De Hellenistische wereld was in beroering.
Na een zorgvuldige analyse zocht hij
een wetmatigheid achter verschillende varianten
van politieke besluitvorming.
Hij onderzocht en raadpleegde de bronnen
De Grote Erflaters Jan Boelens
103

zoals archieven, brieven en locale gegevens.
Hebzucht en begeerte naar macht
leidt meestal tot een oorlog
en deze oorlog tot een ondergang.
In 404 keerde hij terug naar Athene.
Door zijn toedoen kreeg de geschiedschrijving
een wetenschappelijk aanzien.
Zijn werk, verdeeld in acht boeken,
is onvoltooid gebleven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
104

PLATO [427­347]
Acht jaren trok hij op met Socrates.
Toen deze stierf doch hem bleef inspireren
ging hij op weg om met innerlijke soberheid
zich filosofisch te bezinnen.
Hij wilde samenhangend denken en
meesterschap over zich zelf verwerven.
Hij richtte zich bij voorkeur op het Goede
dat aanwezig is in alles dat wordt.
Hij was niet tevreden
met een laagje schijn zoals bij mensen
die met hun huid gebruind zijn door de zon.
Hij stond op gespannen voet met de Voorsocratici.
Veel van hun denken verwees hij naar het rijk der fabels.
Hij wilde andere wegen gaan.
Wat is er schoner en opwindender
bijzondere inzichten in jezelf te vinden?
Zou men waarheden kunnen vergeten
eenmaal in de ziel aanschouwd?
Buiten de ziel om blijft het verstand geketend.
Hij kwam tot het inzicht
dat alles wat de ziel betreft, belast is met
De Grote Erflaters Jan Boelens
105

de zorg voor al wat niet bezield is.
De ziel doorkruist de ganse hemel
nu eens onder deze dan onder een andere vorm.
Als ze volmaakt is en vleugels heeft
dan zweeft ze in hogere regionen
en bestuurt de gehele wereldruimte.
Over natuur en schepping
lezen we in zijn Timaeus:
Zonder afgunst wilde Hij dat alles
zoveel mogelijk Hemzelf zou evenaren:
een schepping, een universum als een levend wezen.
Het goddelijke moeten we in alles zoeken
teneinde een gelukkig leven te leiden
voor zover onze natuur daarvoor ontvankelijk is.
Voor hem was de astronomie
een mathematische wetenschap.
Hij drukt ons op het hart:
het heelal is goed en schoon.
Met Socrates vroeg hij zich af
zijn we niet gekluisterd aan het platgetreden denken
te vergelijken met een vulgaire minnaar die
meer met zijn lichaam dan met zijn ziel bemint.
Wie zijn we en begrijpen we iets van ons bestaan?
Kunnen we illusies onderscheiden van de werkelijkheid?
Wat is waarheid, wat het ware?
De Grote Erflaters Jan Boelens
106

Inwijding is aanschouwing van het ware.
Ideeën zijn de enige en eigenlijke werkelijkheid.
In zijn Meno geeft hij ons in overweging:
Daar de ziel onsterfelijk is en vele malen geboren
en zij alle dingen in de benedenwereld heeft gezien
is er weinig dat zij niet ervaren heeft.
Daar de wereld goddelijk is, is het passend
haar met diverse namen te benoemen.
Beslissend voor nu en later is
het juiste handelen zoals ook de Boeddha leerde.
Maar anders dan deze sprak hij:
De ziel kan het verstand verlichten.
Moreel goed leven is gelukkig zijn.
Weet dat weten iets anders dan geloven is
het zoeken en leren is herinnering.
Het verlangen naar inzicht komt voort
uit wat in ons het meest goddelijke is.
Contemplatie en het hogere denken zijn noodzakelijk.
Het hogere denken is opgeheven naar het Zijnde.
De onveranderlijke werkelijkheid,
is niet met zintuigen te bevatten.
Plato zag kunstwerken
als een afspiegeling van het Schone.
De Grote Erflaters Jan Boelens
107

Hij beschouwde het Schone in ruimere zin.
Al het goede is mooi en schoonheid
gaat nooit buiten de maatverhouding.
Het ware weten leidt tot deugd.
Hij reisde naar Sicilië
om de machthebbers aldaar te adviseren
hoe integer en met wijsheid te regeren.
Hij was van mening,
de kosmische ordening is maatgevend
voor het maatschappelijk bestel.
Zoals ook de Taoisten leerden.
Er is geen reden om de dood
met angst tegemoet te zien.
Ons sterven is een streven van de Ziel
om verder voort te leven.
Hoe Plato gestorven is
weten we niet.
De Grote Erflaters Jan Boelens
108

DEMOCRITUS [460­370 v.C.]
Democritus, geboren in Abdera in Thracië,
Hij ging naar Egypte om meetkunde te leren.
Hij sprak als eerste over atomen
die hij omschrijft als ondeelbaar.
Democritus verklaarde dat de grondslagen van
de bestaande dingen ondeelbare lichamen zijn,
alleen zichtbaar voor het rationele denken;
ze zijn zonder leegte, ongeworden, eeuwig en onvernietigbaar;
ze kunnen niet in stukken worden gehakt en
niet met behulp van hun delen een vorm aannemen
en evenmin een verandering ondergaan.
In een andere overweging zegt hij:
Werkelijk zijn alleen de atomen en de lege ruimte.
Het niets bestaat evenzeer als het iets.
Geen enkel ding ontstaat op goed geluk.
Ales ontstaat op grond van noodzakelijkheid.
Hij was van mening dat
het zintuiglijk kenvermogen bedrieglijk is.
Alleen het verstand kan ware kennis geven.
Opvallend is daarnaast zijn opvatting over de ziel.
De ziel bestaat uit zuivere, ronde atomen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
109

Hij beschouwde de goden niet letterlijk maar als metaforen.
De voornaamste deugd is wijsheid.
De betekenis van Athena Tritogeneia is
verstandig beraad, correct handelen en spreken.
Volgens Democritus is de mens
een kleine kosmos.
De cirkelende bewegingen van grote lichamen
breiden zich uit en vormen één wereld.
De wereld is vol van ziel-atomen.
Democritus heeft zich ook met ethiek
en esthetiek bezig gehouden.
Richtlijn voor het handelen is het geluk.
De innerlijke gesteltenis van de mens
is bepalend voor zijn handelen
Zedelijke fouten zijn het gevolg
van onwetendheid omtrent het goede.
Het geluk woont niet in kudden of in goud,
maar de ziel is haar woning.
De grootste vreugden komen voort uit
de beschouwing van werken met schoonheid.
De mens moet streven in balans te leven,
naar een evenwicht van de verschillende neigingen
die in hem aanwezig zijn.
Zo komt hij tot gemoedsrust.
Het is een kenmerk van een goddelijke geest
De Grote Erflaters Jan Boelens
110

om zijn aandacht op
dat wat schoonheid is te richten.
Hij reisde naar Chaldea, Perzië en naar Indië
daar zou hij wijzen en sofisten hebben ontmoet.
Het denken ontstaat uit de symmetrie van de ziel.
Weet dat de ziel de woning is van geluk,
zij is volmaaktheid.
Dwazen willen oud worden, ze zijn bang voor de dood.
Hij stichtte een school in zijn geboorteplaats Abdera
waar hij in hoge ouderdom overleed.
Van zijn werken zijn ruim 260 fragmenten
bewaard gebleven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
111

PROTAGORAS [480­411]
Hij reisde veel in Griekenland.
In Athene werd hij rijk en beroemd.
Hij was een sofist, een leraar van beroep
en liet zich voor zijn onderricht betalen.
Dit gold in Griekenland voor minderwaardig.
De schrijver en historicus Xenophon waarschuwde:
De sofisten spreken om te misleiden.
Wat ze schrijven is dus nutteloos.
Hij keerde zich tegen het speculatieve denkwerk
om achter de verschijnselen een
onveranderlijk beginsel of oorzaak te vinden.
Zijn meest bekende uitspraak,
ten huize van zijn vriend Euripides:
De mens is de maat van alle dingen.
Van het zijnde voor het zijn
van het niet zijnde voor het niet zijn.
Ook was hij van mening:
Dezelfde uitspraak kan de ene keer waar,
de andere keer onwaar zijn,
al naar de persoon door wie en
de omstandigheden waaronder
die uitspraak gedaan wordt.
De Grote Erflaters Jan Boelens
112

Hij herleidde het denken tot waarnemingen.
Er bestaan slechts waarnemingen.
Ze zijn waar of niet waar.
Het goede, het slechte en het schone zijn relatief.
Hij waarschuwde voor theoretische oordelen.
en was een verdediger van recht en zeden.
Over de ziel onthulde hij,
zij is niets anders dan
een bundeling waarnemingen van eenzelfde mens.
Solide kennis van een goddelijk beginsel is uitgesloten.
Inzake een zelfde probleem
zijn tegenovergestelde uitspraken mogelijk.
Hij zou ook gezegd hebben:
over de goden kan ik niet weten of ze bestaan of niet bestaan.
Hoe daarover te oordelen gezien de duisterheid van dit onderwerp
en het feit dat het leven van een mens kort is.
Hij werd aangeklaagd wegens goddeloosheid
en vluchtte uit Athene.
Tijdens zijn overtocht naar Sicilië
kwam hij in een schipbreuk om.
De Grote Erflaters Jan Boelens
113

GORGIAS [483­381]
Geboren op Sicilië, Gorgias van Leontinoi was
een doorgewinterde sofist en een groot redenaar.
Ik ging naar Athene en niemand kende mij.
Hij was een overtuigd agnost en
brak radicaal met de voor-Socratische denkers.
Hij schreef een boek
Over de natuur en over het niet zijnde.
Hij werd beroemd door zijn overredingskracht en
virtuoze welsprekendheid.
Hij was een lofredenaar en
verklaarde zonder enige bescheidenheid:
Het woord laat me nooit in de steek.
Onfeilbare middelen weet ik te gebruiken
ik hanteer ze om te overtuigen.
Hij wist zelfs kritische geesten te overtuigen
en meeslepend te zijn in een labyrinth van
syllogismen, peroraties en antithesen.
Met scherts schoof hij de ernst terzijde
en maakte met élan gebruik van parodieën.
Hij trachtte te bewijzen dat er niets is.
De Grote Erflaters Jan Boelens
114

Het zijnde is onkenbaar daar het onzichtbaar is. .
Indien er iets is dan is dit ofwel het zijnde ofwel het niet-zijnde,
ofwel het zijnde èn het niet-zijnde.
Er is dus niets.
Ook heeft hij eens gezegd:
Niet minder als het iets, de atomen,
bestaat het niets, het ledige.
We kennen werkelijk niets wat zeker is.
We weten niets van de waarheid,
Want de waarheis ligt in een afgrond.
Alleen zij beminnen God
die het onrecht plegen te haten.
Moedig is hij die niet alleen een vijand
maar ook zijn driften overwint.
De grote vreugden komen voort uit
het beschouwen van voortreffelijke daden.
Gorgias onderzocht tevens de aard
en de betekenis van taal en woorden.
Het is niet het woord dat de dingen van buiten voorstelt,
maar het zijn de dingen van buiten die het woord verklaren.
Hij was alom een graag geziene gast.
Hij werd de vader van de retoriek genoemd.
De Grote Erflaters Jan Boelens
115

Hij stierf op hoge leeftijd.
De Grote Erflaters Jan Boelens
116

EUDOXUS VAN CNIDUS [ca.400­340]
Hij was een belangrijke
wis- en sterrenkundige.
Een leerling van Plato en van
Archytas van Tarente.
Hij verbleef zestien maanden in Egypte
waar hij astronomische waarnemingen deed.
Hij doceerde in Athene en
keerde later terug naar zijn vaderstad.
Eudoxus is de grondlegger van
de leer der verhoudingen.
In de sterrenkunde stelde hij
de hypothese op van
de concentrische hemelsferen
om de banen van de zon, maan en sterren
te kunnen verklaren.
De bewegingen van zon en maan
verlopen elk in drie kringen:
de eerste daarvan is die van
de vaste hemellichamen,
de tweede gaat midden door
de dierenriem en de derde gaat
in schuine richting door de
breedte van de dierenriem.
Maar de baan waarin
De Grote Erflaters Jan Boelens
117

de maan zich beweegt
gaat in de breedte meer schuin
dan die van de zon.
Eudoxus heeft zich diepgaand
bezig gehouden met de beweging
van de planeten.
De beweging van elk van de planeten
verloopt in vier kringen:
de eerste en tweede daarvan
zouden dezelfde zijn
als de eerder genoemde.
De pool van de derde kring
van alle planeten
zou zich in de baan midden
door de dierenriem bevinden.
Naast de theorie van de concentrische sferen
ontwikkelde hij in meetkundige taal
een algemene redentheorie die
equivalent is met een theorie van
het positieve reële getal.
Na vele pogingen vóór hem
vond hij de oplossing voor het probleem
van de verdubbeling van de kubus.
Er is weinig van zijn werk bewaard gebleven.
Hij beïnvloedde Aristoteles en ook Euclides
De Grote Erflaters Jan Boelens
118

die veel definities, stellingen en
bewijsvoeringen aan hem ontleende.
De Grote Erflaters Jan Boelens
119

ARISTOTELES [384­322]
Geboren in Stagira, Noord Griekenland,
ging hij naar Athene om in Plato’s Academie
wiskunde, filosofie en staatkunde te studeren.
Na de dood van Plato, zijn mentor,
werd hij opvoeder van Alexander de Grote,
keerde terug naar Athene en stichtte daar het Lyceum
een aan Apollo toegewijd gymnasium
waar onderzoek en denken werd bevorderd.
Want wij hebben de indruk dat van alle verschijnselen
het denken het meest goddelijke is.
Want het denken van de geest [noèsis] is het beginsel.
Hem interesseerden de filosofische vragen
in verband wetenschap en de toepasing daarvan.
Immers dat waarnaar vanouds en
ook nu nog steeds weer wordt gezocht en
dat ons altijd weer in verlegenheid brengt,
is de vraag wat het zijnde is,
dat wil zeggen wat het wezen is.
Hij zegt in zijn De Anima dat
alles ernaar streeft zoveel mogelijk
deel te nemen aan het eeuwige en goddelijke.
Een van zijn lievelingswoorden:
De Grote Erflaters Jan Boelens
120

anankè, noodzaak, onvermijdelijkheid,
dat wat onmogelijk anders kan zijn.
Hij vond dat alles wat mogelijk is
werkelijkheid wil worden
Hij wilde in onderzoekingen nagaan
of er een midden is en wat het midden is.
Want de oorzaak is het midden
en we speuren altijd naar de oorzaak.
Ook bij hem de vraag
wanneer zijn onze theorieën juist
of onjuist en dus verwerpelijk.
Door de ware theorie harmoniëren alle dingen.
In een onjuiste opvatting echter
is het ware met zichzelf in tegenspraak.
Wie de dingen samen ziet en samenbrengt
die gaat dialectisch, dat wil zeggen, wetenschappelijk te werk.
De denkende geest brengt in beweging.
De Nous is de activerende geest.
Zij is zelfstandig en niet te beïnvloeden.
De Nous is verwerkelijking.
Als er buiten het zintuiglijk waarneembare
niets anders zou zijn,
is er geen beginsel, geen ordening,
geen wording en er zijn geen hemellichamen.
Maar er is altijd een beginsel van een beginsel
zoals bij alle mythologische schrijvers en natuurfilosofen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
121

Hij schreef in zijn Politica
dat de staat er is voor de mensen.
Daar wij zien,
dat iedere polis een zekere gemeenschap is
en dat iedere samenleving
omwille van een bepaald doel bestaat,
is het duidelijk dat alle gemeenschappen
naar een bepaald goed streven.
Hij voelde zich een wereldburger, een kosmopolites.
De gemeenschap van verschillende dorpen
is de volmaakte polis.
Hij vond dat Spartanen hun vrouwen te veel vrijheid gaven.
Het mannelijke is ten opzichte van vrouwen het betere
en het vrouwelijke ten opzichte van mannen het mindere;
het mannelijke is het heersende en het vrouwelijke het onderworpene.
Maar hij vond ook, daar waar
vrouwen geen rechten hebben
de helft van de polis wetteloos is.
Dichters zijn vooral dan van betekenis
als zij de moed hebben niet alledaags te schrijven.
De dichters van vroeger schreven voor hun personages
politieke betogen, die van nu retorische.
Een dichter moet zijn vocabulaire zo samenstellen
dat het een onalledaags karakter krijgt
zonder dat de duidelijkheid eronder lijdt.
De Grote Erflaters Jan Boelens
122

Poëzie is filosofischer en serieuzer dan geschiedschrijving
want de poëzie heeft veeleer
het algemene tot onderwerp en
de geschiedschrijving het bijzondere.
De tragedie is nu eenmaal uitbeelding
niet alleen van een complete handeling
maar ook van gebeurtenissen
die angst en medelijden opwekken.
De plot als organisatie van handelingen
is de ziel van de tragedie.
Het tragische doet zich voor
als iemand met een goed karakter
uit hamartia, onwetendheid,
verkeerd handelt.
Een metafoor is van betekenis omdat deze
voortkomt uit de intelligentie van de dichter
dat wil zeggen op zijn inzicht in de wereld.
Tragisch eindigde zijn leven.
Van goddeloosheid aangeklaagd vluchtte hij
en stierf eenzaam in Chalcis op Euboea.
De Grote Erflaters Jan Boelens
123

ALEXANDER DE GROTE [Ca. 356­Ca 323]
Alexander de Grote was een wereldveroveraar.
Hij was de zoon van Philippus II
van Macedonië en Olympias.
Aristoteles werd zijn leraar.
Ze lazen samen de Ilias
Dit contact was voor Alexander van grote betekenis.
Levenslang bleven ze elkaar brieven schrijven.
Alexander werd koning in 336 v.C. na de moord op zijn vader.
Hij vocht aan het begin van zijn bestuur
tegen optandige Grieken en verwoestte
als afschrikking, uitgezonderd de tempels,
een groot deel van Thebe.
Het was zijn streven een bewoonbare wereld
te scheppen met vrij verkeer voor eenieder.
Minstens zo ingrijpend
was zijn veldtocht tegen de Perzen.
Hij versloeg de Perzische koning Darius en
veroverde daarna Syrië, Fenicië en Egypte.
Egypte zag hem als een bevrijder
en een opvolger van de farao’s.
Daarna veroverde hij Babylon, Susa en Persepolis
en rukte op naar Azië.
Daar huwde hij de inheemse princes Rhoxane.
Alexander wilde Aziaat zijn met de Aziaten.
De Grote Erflaters Jan Boelens
124

Gij zijt allen mijn verwanten.
Het liefst wilde hij
de uiteinden van de aarde bereiken.
Door zijn toedoen zijn
de contacten tussen Oost en West
op economisch en cultureel gebied
aanzienlijk verbeterd.
Als bruggenbouwer tussen verschillende
cultuurstromen ontstonden bijvoorbeeld
Grieks-Indische mengculturen.
Door hem kwam het Hellenisme tot bloei.
Een beschavingsvorm gevoed en geïnspireerd
door de wisselwerking tussen oosterse en westerse,
vooral griekse culturen.
Honderden nieuwe steden werden opgericht en
daarmee ontstonden culturele en economische
activiteiten ver over de landgrenzen heen.
Het Hellenisme werd de norm waaraan
een beschaafd mens moest voldoen.
Wetenschap, filosofie en cultuur maakten
een spectaculaire ontwikkeling door.
Alexander stichtte ook
het cultureel zo belangrijke Alexandrië
gelegen aan de Westelijke Nijldelta.
Homerus zou Alexander in een droom
de plaats van het te stichten Alexandrië
De Grote Erflaters Jan Boelens
125

hebben gewezen.
De stad werd een toonaangevend
centrum van cultuur en wetenschap.
Met onder andere een belangrijke en
beroemd geworden bibliotheek
die met vele kunstschatten later
in vlammen is opgegaan.
Ptolomaeus I bracht zijn residentie
naar Alexandrië over.
De stad werd de zetel van het centrale bestuur
en werd een internationale stad, een metropolis
met vele gezindten en nationaliteiten.
Als veroveraar en geniaal bestuurder
is Alexander van grote betekenis geweest
voor de wereldgeschiedenis.
Hij gedroeg zich in de laatste jaren van zijn leven
als een oosters vorst.
Hij droeg een Perzisch staatsiegewaad en
omringde zich met oosterse hovelingen.
Zijn troepen echter raakten uitgeput.
Een van zijn laatste daden was
de kanalisering van de Eufraat.
Om daarmee de akkers te bevloeien en
grote oogsten konden worden gerealiseerd.
Alexander stierf in Babylon.
De Grote Erflaters Jan Boelens
126

MENCIUS [374­289 v.C.]
Hij verloor reeds vroeg zijn vader, reisde veel
en werd opgevoed door zijn moeder.
Vandaar ook zijn nadruk op
het doen en denken met het hart.
Hij gaf raad aan vorsten en bestuurders
en vroeg of de hogeren en lageren
afgedwaald zijn van Tao, de Weg.
Hij sprak onomwonden tot de vorsten:
Een vorst dient deugdzaam te zijn.
En voor eenieder geldt
dat het noodzakelijk is
om zich te voegen naar
het Al-onder-de-hemel.
Een koning vroeg hem,
welke kwaliteiten moet men hebben
om het koningschap te verwerven?
Mencius antwoordde:
Bescherm het volk, dan is er niets dat
van dat koningschap kan weerhouden.
Graag sprak hij over menselijkheid als over
een vredige woonplaats van de mens.
Als deze leeg blijft
is het droevig met ons gesteld.
De Grote Erflaters Jan Boelens
127

Hij overwoog daarbij het volgende:
Het gevoel van mededogen
is het begin van menselijkheid.
Het gevoel van schaamte en afkeer
is het fundament van rechtsbesef.
Het gevoel van waar en onwaar
is het beginsel van kennis.
Volgens Mencius is de Weg dichtbij
maar men zoekt vooral wat veraf ligt.
De taak ligt in wat gemakkelijk is,
maar men zoekt naar wat moeilijk is.
Het wegen dient om te weten wat lichter en zwaarder is.
Het proeven om te weten wat zuiver is.
Twijfel niet, niemand is sterker dan de humane mens.
De boogschutter concentreert zich vóór hij schiet.
Hij vroeg aan vriend en vijand
waarom er geen eerbied en achting is voor de Natuur.
Voor hem was het kappen van bomen,
een vorm van geweld.
Waarom werden de bomen op de Ossenberg gekapt?
Is dit in overeenstemming met het Al-onder-de-hemel?
Mencius was ervan overtuigd dat ieder mens
een besef van bewustzijn heeft.
Hij noemde dit het goede hart.
De Grote Erflaters Jan Boelens
128

Liang-sjin is een aangeboren goede kant.
Leer daarom een vast hart te bewaren.
Denk niet dat we natuurwetten kunnen wijzigen.
Dat zou hoogmoed zijn.
Door aan de aren te trekken gaat het graan niet sneller groeien!
Orde en wanorde wisselen elkander af.
Hij bracht een oud Chinees gezegde in herinnering.
Wie hoog wil zijn moet heuvels bestijgen.
Wie laag wil zijn gaat door valleien.
Hij vroeg zich af,
Welke mens is eigenlijk niet goed?
De omstandigheden bederven hem.
Wanneer de hogeren geen adellijkheid beoefenen en
de lageren geen opvoeding krijgen
dan is de ondergang nabij.
Wie kan onbewogen een kind in een put zien vallen?
De laatste levensjaren bracht hij door
temidden van zijn leerlingen in Loe,
zijn geboortestad.
De Grote Erflaters Jan Boelens
129

ZHUANG ZI [Ca. 370­290 v.C.]
Hij was geen volgeling van Confucius,
ofschoon hij hem vaak ter sprake bracht.
Hij was taoist, hij wees naar de grote Weg.
Tao is dat waarlangs alle dingen gaan.
Hij weigerde ambten te bekleden.
Zijn leven stond in dienst van
het behandelen van de dingen als gelijken.
Grote kennis vond hij belangrijker
dan wat hij noemde kleine kennis.
Grote kennis is ruim en breed,
kleine kennis is eng en bekrompen.
Grote woorden zijn rustig en vredig,
kleine woorden zijn druk en schreeuwerig.
De wijze ziet met innemende blik.
Hij koestert de dingen.
Hij kent de waarde van het vasten van de geest.
De zomercicade en de paddestoel
begrijpen niet wat lente en herfst is.
Daarvoor sterven ze immers te vroeg..
Tussen hemel en aarde ben ik niet meer dan een steentje
De Grote Erflaters Jan Boelens
130

of een dwergboompje op een hoge berg
waar ik mijzelf nogal klein zie,
hoe zou ik dan groot van mijzelf kunnen denken?
Hij schreef De Innerlijke Geschriften.
Een filosofisch-literair geschrift met gelijkenissen en sprankelende metaforen.
waarin hij ondermeer spreekt over de transformatie van de dingen.
Eens droomde ik, Zhuang Zi, dat ik een vlinder was,
een fladderende vlinder die zich vrolijk en wel voelde
en niets wist van het bestaan van Zhuang Zi.
Plotseling ontwaakte ik en met een schrik bemerkte ik
dat ik Zhuang Zi was.
Nu weet ik niet of Zhuang Zi heeft gedroomd
dat hij een vlinder was,
of dat de vlinder droomde dat hij Zhuang Zi was.
En toch is er een onderscheid tussen Zhuang Zi en een vlinder!
Dit heet de transformatie van de dingen.
In een ander hoofdstuk lezen we over
onszelf en de klankenrijkdom van de aarde.
We hebben het fluitspel van de mensen gehoord
maar nog niet het fluitspel van de aarde.
We hebben het fluitspel van de aarde gehoord
maar nog niet het fluitspel van de hemel.
Hij had een grote invloed op het Zen-boeddhisme en
op de opvattingen van staatslieden, dichters en filosofen.
Spreken is niet het waaien van de wind.
De Grote Erflaters Jan Boelens
131

Het gaat ergens over.
Alleen datgene waarover het gaat
staat niet vast.
Volheid en leegheid wisselen elkaar af.
Zonder zuiverheid en ongekunsteldheid
kan men anderen niet ontroeren.
De innerlijke echtheid heeft een
geestelijke uitwerking op het uiterlijke,
daarom achten wij echtheid zo belangrijk.
Hij nodigt ons uit op weg te gaan
en de dingen niet met de ogen
maar met de geest te zien.
Wie de Weg kent, verstaat immers de ordening,
wie de ordening kent heeft inzicht.
De Tao mag geen mengelmoes zijn.
Er is eenheid van geest nodig
om iets te scheppen dat goddelijk is.
Yin en yang, duisternis en licht beschijnen elkaar
vernietigen elkaar, regelen elkaar.
Niets doende is er niets dat niet wordt gedaan.
De houtsnijder zegt: mijn natuurlijke aanleg
werkt samen met de natuurlijke aanleg van het hout.
Blus niet het hemelse door mensenwerk.
De Grote Erflaters Jan Boelens
132

De Heilige Mens houdt alles voor zich, terwijl
gewone mensen demonstratief met elkaar discussiëren.
Daarom zeg ik:daar waar gediscussieerd wordt,
wordt iets uit het oog verloren. Voorwaar:
De grote Tao wordt niet genoemd;
Grote disputen zijn zonder woorden;
Grote medemenselijkheid is niet medemenselijk;
Grote bescheidenheid noemt zichzelf niet bescheiden;
Grote dapperheid is niet gewelddadig.
Diegene die weet stil te staan bij wat hij niet weet,
heeft het allerhoogste bereikt.
Hij wees op de geordende spontaniteit
van de mysticus en de dichter.
Hij kende de betekenis van de Mysteriën en
sprak over het nut van de nutteloosheid.
De volmaakte mens is zelfloos.
De goddelijke mens is verdiensteloos.
De wijze mens is naamloos.
Toen hij de dood voelde naderen
weigerde hij een versierde begrafenis.
Hemel en aarde zijn mijn binnen- en buitendoodkist,
zon en maan zijn mijn jaspisschijven.
De sterren zijn mijn parels en edelstenen
en de tienduizend dingen zijn mijn rouwdragers.
De Grote Erflaters Jan Boelens
133

ARISTARCHUS van SAMOS [310­250]
Een griekse astronoom en wiskundige,
leerling van Straton van Lampsacus.
Met het weinige dat wij van hem weten
kan hij worden gezien als de vader
van een visie die door de eeuwen heen
belangrijk werd.
Als eerste namelijk gaf hij een aanzet
tot een heliocentrische heelal theorie,
hierin staat niet de aarde maar de zon centraal.
Hij is een voorloper van Copernicus.
Slechts een klein werkje liet hij ons na:
Over de grootte en afstand van zon en maan.
Hij trachtte de diameters van zon en maan en
hun afstand tot de aarde te berekenen.
Ook nam hij aan dat de aarde om haar eigen as draait.
De afstand aarde-zon is minstens 18 en
hoogstens 20 maal de afstand aarde-maan.
De diameter van de zon is minstens 6 1/3 en
hoogstens 7 1/6 maal de diameter van de aarde.
In de vorm van een bolsegment maakte hij
een nieuwe uitvoering van de zonnewijzer.
De Grote Erflaters Jan Boelens
134

Opvallend feit:
Copernicus kende de heliocentrische theorie
van Aristarchus en maakte er melding van
in een paragraaf van zijn werk die echter
in latere uitgaven opmerkelijk genoeg
verdwenen is.
De Grote Erflaters Jan Boelens
135

EPICURUS [341­270]
Met zijn vader werd hij,
jong nog, door Alexander de Grote gedwongen
het eiland Samos te verlaten.
Hij vestigde zich in Athene en
opende daar een filosofenschool,
een gemeenschap De Tuin geheten,
waar mannen en vrouwen samenleefden.
Hun levensregel: Apatheia, onverstoorbaarheid.
Zich bevrijden van hartstochten
en daarnaast sober leven.
Hij sprak over
de triomf van de rede over het vlees.
Zijn denken had een ethische grondslag.
Hij leefde in een tijd waarin gevraagd werd
waarin is het levensgeluk te vinden?
Hij ging er vanuit
dat alles wat gebeurt redelijk is.
Iets onredelijks kan een mens niet overkomen.
Een redelijk inzicht is de wortel van alle dingen.
De menselijke ziel kan niet bestaan zonder
het menselijk lichaam; een voortbestaan
na de dood is dus onmogelijk.
De Grote Erflaters Jan Boelens
136

Onnodig is ook de vrees voor het noodlot,
we zijn meester over ons eigen gedrag.
Gemoedsrust, ataraxia, is meer waard
dan lichamelijke gezondheid, ofschoon
voor volmaakt geluk het laatste noodzakelijk is.
Veel leerlingen had hij en veel volgelingen.
Wat wij ook doen en ons streven ook is
het hoogste goed is het streven naar geluk.
De wijze ziet de eenheid van de wereld waarin
alles met elkaar verbonden is door noodzakelijkheid.
De gemoedsrust in zijn houding sprak velen aan.
Onnodig is de vrees voor het noodlot,
we zijn in aanleg meester over ons eigen gedrag.
Hij wees op de fysica die ons leert
de wereld te verklaren uit
de natuurlijke loop der dingen.
Hij schreef een omvangrijk werk
Over de Natuur en een boek
Het Hoogste Goed.
Hij werd beïnvloed door Democritus
en nam met enkele wijzigi ngen
diens atoomtheorie over.
De Grote Erflaters Jan Boelens
137

Het heelal is eeuwig en oneindig.
Vrees voor bovenaardse machten verduisteren de ziel,
daardoor wordt het genot aan het leven ontnomen.
Wie zijn lot aanvaardt is werkelijk vrij.
Zo verwerkelijkt iemand zichzelf.
Hij adviseerde zijn leerlingen
zich niet met politiek in te laten.
Innerlijke onafhankelijkheid
was zijn ideaal.
Bezin U en trek U terug waar nodig.
Leef in het verborgene.
In matigheid en moed ligt de ware wijsheid.
Hij deed een opmerkelijke uitspraak
over zaken die de dood betreffen.
Zolang we er zijn, is de dood er niet.
Als de dood er is, zijn wij er niet.
Hij stierf in Athene
nadat hij met gelatenheid
zijn ernstige ziekte had aanvaard en
met gelijkmoedigheid had gedragen.
Naast enkele brieven, spreuken en fragmenten
is er weinig van zijn werk bewaard gebleven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
138

LAU­TZE [ca.300]
Lau-tze, wie de Oude Meester
was, weten we niet.
Vermoedelijk schreef hij de Tau-te-tsjing,
Het Boek van Weg en Deugd,
het heilige boek in vijf duizend karakters.
In de eerste overweging lezen we:
De Weg die als ware Weg kan gelden
is geenszins een bestendige weg.
De termen die als ware termen kunnen gelden
zijn geenszins bestendige termen.
De term Niet-zijn duidt aan het begin van hemel en aarde;
de term Zijn duidt aan de moeder der tienduizend dingen.
Immers, het is door de bestendige wisseling
tussen Niet-zijn en Zijn
dat men van het één het wonder
en van het ander de grenzen zal zien.
Deze beide, gemeenschappelijk in oorsprong,
duidt men aan met verschillende termen.
Het gemeenschappelijke noem ik het Geheim,
wederom het Geheim van het Geheim,
de poort van alle wonderen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
139

Een en tachtig, 3x3x3x3 hoofdstukken, telt dit boek.
Een en tachtig, een heilig getal in het Tauïsme.
In een andere overweging zegt de schrijver:
De koning regelt zich naar de aarde,
de aarde regelt zich naar de hemel
de hemel regelt zich naar de Weg en
de Weg regelt zich naar het Natuurlijk Beloop.
Door het “rechtmaken” verkrijgen
de dingen hun juiste plaats.
Ook door niet te handelen kan veel,
zelfs het hoogste worden verworven.
Het boek over Weg en Deugd werd
geschreven als handleiding voor een heerser.
Een land moge worden geregeerd
met behulp van rechtmaken.
Maar Al-onder-de-hemel verwerft men
met behulp van onthouding van handelen.
Hoe meer taboes en verbodsbepalingen er bestaan,
des te armer wordt het volk.
Daarom heeft een heilige gezegd:
”Als ik de daadloosheid betracht,
verandert het volk vanzelf”.
De hoogste goedheid zoekt niet de hoogste
De Grote Erflaters Jan Boelens
140

maar de laagste plaats.
De grootste dingen beginnen met het geringe.
Door de dingen te forceren gaat men in
tegen hun natuurlijke ontwikkeling
en verliest men ze.
Wie Al-onder-de-hemel wil grijpen door daden
ik heb gezien hoe ze vastlopen.
Het geestelijk vat van Al-onder-de-hemel
kan men niet maken.
Wie het maakt bederft het.
Wie het vasthoudt verliest het.
Daarom doet de heilige niets.
Hij houdt niets vast en
zo verliest hij niets.
Lau-tze legt de nadruk op zachtmoedigheid,
gematigdheid en niet de eerste willen zijn
in Al-onder-de-hemel.
Hoe onmisbaar ook de spaken zijn voor een wiel,
op de holle naaf komt het tenslotte aan.
Wie zich houdt aan het zachte, is sterk.
Uitgaan is geboren worden.
Ingaan is sterven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
141

EUCLIDES [ca.300 v.C]
Hij werkte in Alexandrië aan het Museion,
opgericht door Ptolemaios de Eerste.
Hij was wiskundige, systematicus en
geïnspireerd door Plato.
Hij hield zich ondermeer bezig met de
ideale vormen van een hogere wereld.
Tijdgenoten hebben opgemerkt:
Hij was een eenvoudig en bescheiden mens.
Hij bestudeerde de meetkundige inzichten van
Hippocrates en Eudoxus van Cnidus.
Hij is de grondlegger van de
naar hem genoemde euclidische meetkunde.
Hij legde zijn kennis neer
in de Elementen ofwel Grondbeginselen,
dertien boeken als geheel gewijd aan de vlakke meetkunde,
de stereometrie en beschouwingen over de leer der getallen,
de Arithmetica.
Ook heeft hij zich met de planimetrie bezig gehouden
en schreef een boek over de verdeling van meetkundige figuren.
Dit werk is voor een deel in een arabische vertaling
bewaard gebleven.
Hij hield zich niet bezig hoe de getallen
werden geschreven en hoe ermee werd gerekend.
De Grote Erflaters Jan Boelens
142

Dat behoorde tot de logistica.
Hij heeft vooral de wiskunde
in ruime mate verrijkt.
Ptolemaios vroeg hem
is er geen eenvoudige weg
om tot meetkundige kennis te komen.
Hij antwoordde
er is naar de geometrie geen koninklijke weg.
Hij onderbouwde zijn inzichten met stellingen.
In de zestiende stelling zegt hij
een buitenhoek van een driehoek is groter
dan elk der niet aanliggende binnenhoeken.
Zijn leerling Aristarchus van Samos
berekende de afstand van zon en maan
ten opzichte van de aarde, bij nader inzien
niet meer het middelpunt van het heelal.
Zijn stijl
gekenmerkt door klaarheid en soberheid
zonder uitweidingen van metafysische aard.
Groot was zijn invloed
bijvoorbeeld op Spinoza die zijn Ethica
fundeerde op euclidische inzichten.
Vooral zijn invloed van de Grondbeginselen
De Grote Erflaters Jan Boelens
143

op de wetenschap is groot geweest.
De Grote Erflaters Jan Boelens
144

SJUUN­TZE [ 300­235]
Hij leefde als gouverneur in Tsj’oe
de meest Zuidelijke staat van China
Hij legde, evenals Confucius,
grote nadruk op de opvoeding.
Want de mens is van nature slecht.
Het goede is aangeleerd.
Zonder ethisch inzicht is verstandelijke kennis zonder waarde.
Hij werd beïnvloed door de Taoïstische traditie.
Weinig echter weten we van zijn leven.
Hij zou nu een positivist worden genoemd.
Voor godsdienst had hij weinig belangstelling.
Evenmin voor dialectiek die volgens hem een vervaging
van wat waar is en onwaar teweeg bracht.
Welbeschouwd vallen alle verschillen weg in de grote eenheid,
handel uit genegenheid voor eenieder.
Wie geen hoge bergen beklimt, weet niet hoe hoog de hemel is.
Wie de woorden van de oude koningen niet kent,
kent niet de omvang van kennis.
De omstandigheden zijn bepalend
voor het gedrag van de mens.
De Grote Erflaters Jan Boelens
145

Alle kinderen krijsen bij de geboorte
maar hoe verschillend zijn ze daarna.
Een ijzige wind vernietigt het nest aan de rietstengel,
de eieren breken en de jongen komen om en
dit komt niet omdat het nest slecht gebouwd zou zijn.
Hij vroeg zich af waarom rijkdom
niet rechtvaardig verdeeld is.
Als men de Weg verlaat en zichzelf kiest
weet men niet waar geluk en ongeluk te vinden zijn.
Recht en menselijkheid zijn de peilers van de beschaving.
Wetenschap beoefenen is de dingen verbinden vanuit één beginsel.
Een kromme stok moet worden verhit en gebogen om recht te worden
aldus onderkennen de meesters de veranderingen in de menselijke aard.
Als het hart angstig is, zal de tong niet genieten van de smaak.
Door het mystieke schouwen verkrijgen we een dieper gaand weten.
Niet de verstandelijke kennisdrang maar het zedelijk ideaal moet voorop staan.
Zittend in zijn woning, overziet de wijze de gehele wereld.
Geplaatst in het heden spreekt hij over het verre verleden.
Alle dingen doordringende, kent hij hun eigenschappen.
Orde en wanorde bestuderende, begrijpt hij hun wetten.
Het weefsel van hemel en aarde kennende, doorziet hij de tienduizend dingen.
De wijze en geheiligde mens heeft het juiste inzicht verworven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
146

CLEANTES [330­232]
Hij was het hoofd van de Stoa
een school genoemd naar
de beschilderde zuilengang,
de stoa poikilè.
Volgens de aanhangers van de Stoa
ligt redelijkheid aan alles ten grondslag.
Er is een universele samenhang
van alles dat aanwezig is.
De schepping is een levend organisch geheel.
Cleantes, dichter en filosoof,
versterkte het religieuze element in de stoische stroming
Er is een eerste Beginsel, een immanente wetmatigheid.
In zijn Zeushymne zegt hij
Wij behoren U toe, U noemen wij daar wij van goddelijk geslacht zijn,
weerklank van Uw stem horen wij in al wat leeft hier op aarde.
In de wereldruimte volgt alles U, schepper van wetten en geboden.
U verbindt het grote met het kleine door de Goddelijke rede.
Aan goden en mensen is geen hogere opdracht gegeven
dan Uw wet te prijzen, een wet van recht en verbondenheid.
Gij hoogste in het heelal, Al-bestuurder van het Goede in ieder aanwezig.
De Logos als een goddelijk vuur vormt de wereld.
De Grote Erflaters Jan Boelens
147

De zon is het hart van de kosmos.
De wereld is een eenheid.
God en natuur zijn identiek.
Niet alles wat gebeurt is noodzakelijk.
Dwazen zijn we, we stormen het goede voorbij.
De filosofie kan een vruchtbare akker zijn
met de logica als omheining
en de vruchten aan de boom van de ethica.
De waarheid is schoon.
Taak en doel van de mensen is
te leven in harmonie met zichzelf
en in harmonie met de wereld.
Er is geen grotere vreugde dan in woorden en daden
de heersende wet van het Al te prijzen.
Dwazen begeren het bezit van veel goederen.
Gij die ons alles schenkt, bevrijd ons van ijdele waan
opdat we wijs geworden de kosmische wetten volgen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
148

ARCHIMEDES [287­212]
Hij is geboren in Syracuse op Sicilië.
Hij was een wiskundige van de eerste orde,
de meest oorspronkelijke,
de belangrijkste in de Griekse oudheid.
Hij was een veelzijdig wetenschapper.
Tijdens het beleg van Syracuse
maakte hij op verzoek oorlogsmachines
zoals katapulten en brandspiegels.
Toch wijdde hij zich liever aan
die hypothesen waarvan de schoonheid en
subtiliteit niet vermengd zijn
met de behoeften van het gewone leven.
Hij ontwikkelde het integraalrekenen
en aspecten van de Oosterse wiskunde
nam hij op in zijn meetkundige berekeningen.
Ook stelde hij formules op voor het berekenen
van de inhoud van kegels en cylinders
en stelde axioma’s op en wetten
neergelegd in enkele geschriften:
Over drijvende lichamen.
De cirkelmeting.
Over spiralen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
149

Archimedes berekende de verhouding van de omtrek
tot de middellijn van de cirkel.
Tevens vond hij een formule om
de oppervlakte van een cirkel te berekenen.
In Over de bol en de cylinder bewees hij
dat de inhoud van de bol gelijk is
aan 2/3 van die van de omschreven cylinder.
Hij vond, toen hij in Egypte verbleef
de om zijn as draaiende waterschroef uit
en ontwierp tevens een samengestelde hefboom
om een geladen schip met
weinig inspanning voort te bewegen.
Zijn veelzijdigheid bleek ook
uit zijn ontwerp van een planetarium
met afbeeldingen van zon, maan en aarde.
Hij deelde de opvatting van Eudoxus van Cnidus
en Aristarchus van Samos,
dat niet de aarde, maar de zon het middelpunt is.
Hij was een bescheiden mens
steeds op zoek naar nieuwe samenhangen.
Bijzonder is zijn uitspraak,
in overdrachtelijke zin te begrijpen:
Geef mij een plek waar ik kan staan
en ik zal de aarde in beweging brengen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
150

Een Romeinse soldaat zou hem
bevolen hebben hem te volgen.
Archimedes echter, verdiept in zijn werk
riep hoogst verbaasd:
blijf van mijn cirkels af!
Hij werd op barbaarse wijze
met het zwaard gedood.
De Grote Erflaters Jan Boelens
151

CHRYSIPPUS [280­207]
Hij was een oorspronkelijk denker.
Geboren op het eiland Cyprus
verhuisde hij later naar Athene en
volgde Cleantes op als
hoofd van de Stoïsche Academie.
Hij was een evenwichtig mens,
en een onafhankelijke geest
die veel achting genoot.
Hij zou ruim zeven honderd tractaten
hebben geschreven.
De wijze bezit de harmonie van de ziel,
die het geestelijk oog veel meer verrukt
dan de symmetrie van het lichaam.
Zoals afzonderlijke mensen en culturen
zo wordt ook het heelal bijeengehouden
door één kracht, één levensadem.
De wereld als een levend wezen is
geordend door Rede en Voorzienigheid.
Elk deel is doordrongen van de Logos
en de leden, op elkaar afgestemd,
leven in voortdurende sympathie.
De Grote Erflaters Jan Boelens
152

Eén druppel wijn in de zee
doordringt deze geheel en al
en tevens alle delen van de kosmos.
Aldus kunnen ook kulturen in elkaar opgaan.
Vrees ontstaat zodra wij onheil verwachten.
Is het niet erg de ondergang van de wereld te verkondigen
en haar wedergeboorte als onmogelijk voor te stellen?
Het is uiteindelijk de ziel waarin je vreugde vindt.
De ziel als levensadem.
Hij vernieuwde de logica en sprak zich in de Stoa uit
voor het immanente beginsel van redelijke wetmatigheid
en rationele doelgerichtheid in het kosmisch gebeuren.
Hij bracht een verzoening tot stand
tussen de leer van het noodlot en
de menselijke vrijheid.
Ook was hij geïnteresseerd in de taalfilosofie
en schreef daarover een uitgebreid werk
dat later door de Romein Varro werd samengevat
in diens werk De Latijnse taal.
De Natuur is een kunstenaar
die schoonheid voortbrengt.
De kunst wordt niet zozeer bepaald
door kennis, dan wel door vormschepping.
Elk levend wezen is een organisch kunstwerk.
De Grote Erflaters Jan Boelens
153

Maar de kunstwerken van de individuele mens
zijn dood en onvolmaakt
vergeleken met die van de natuur.
De schepping is het resultaat van de artistieke Logos.
Ook de deugd is ware schoonheid.
Tot aan zijn dood leidde hij de Academie.
Hij had veel leerlingen.
Later werd van hem gezegd
Als Chrysippus er niet was geweest,
zou de Stoa niet tot bloei zijn gekomen..
De Grote Erflaters Jan Boelens
154

HAN FEI TZE [?­233]
Hij leefde in een tijd dat de heersers
eerzuchtig werden en belust
op absolute macht.
Machtsvorming door het volk
moest worden verhinderd,
en werd wreed onderdrukt.
De menselijke natuur is slecht.
Strenge wetten zijn nodig
opdat het volk gehoorzaamt.
In vroegere tijden, zo werd gezegd,
was het volk ordelievend en
werden geen zware straffen opgelegd.
In de oudheid ploegden de mannen de velden niet,
want de vruchten van planten en bomen
verschaften voldoende voedsel.
Ook weefden de vrouwen niet,
want de veren en het bont van vogels en dieren
leverden voldoende kleren.
Zonder dat men werkte had men genoeg om te leven.
Daarom twistten de mensen niet met elkaar
en daarom werden geen zware straffen gegeven.
Het volk was uit zichzelf ordelievend.
De Grote Erflaters Jan Boelens
155

Het Confucianisme werd steeds meer
vervangen door de Rechtschool.
Menselijkheid werd genegeerd.
Het begrip Tau devalueerde
tot een daadloos ideaal.
Humaniteit brengt geen goede orde te weeg.
Immers tranen te storten en geen doodstraffen
te wensen is het beginsel van humaniteit.
Doodstraffen als een onverbiddelijke
noodzaak te zien, is het beginsel van de wet.
Han Fei Tze sprak geringschattend over
de theorie van de algemene liefde.
Waar men zo handelt kan nooit
goede orde worden verkregen.
Onder het regiem van de verlichte heerser
zijn boeken en geschriften van weinig waarde.
Men onderwijst immers door middel van de Wet.
De geleerden zeggen:
Als ge naar mij luistert kunt ge
de heerschappij over Al-onder-de-hemel verkrijgen.
Maar de heerser die de juiste maatstaf hanteert
luistert niet naar de vooruitzichten van zulke mooipraters.
Han Fei Tze leefde kort en kwam
door vergiftiging om het leven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
156

CICERO [106­43]
Geboren in Arpinum niet ver van Rome.
Aanvankelijk advocaat werd hij gouverneur
op Sicilië maar liet samenzweerders terechtstellen.
Je weet hoeveel sympathie ik koester
voor de Siciliërs en hoe eervol ik het vind
als hun beschermer op te treden.
Cicero, een veelzijdige persoonlijkheid.
In Rome bekleedde hij de praetuur en
werd daarna consul in de dezelfde stad.
Zijn welsprekendheid en veelzijdigheid werden geroemd.
Zijn oeuvre is omvangrijk.
Overal in Romes rijk gaven zieners in trance hun voorspelling,
sombere profetiën, orakels dreigend met rampen.
Rampen die inderdaad ook gebeurden,
waren voorspeld door de Vader der Goden;
hij gaf immers vele tekens, niet mis te verstaan,
aan de hemel zowel als op aarde.
Hij bewonderde Plato en schreef in navolging van hem
over De Staat en De Wetten.
Hij sprak graag over de onsterfelijkheid van de ziel
en de aard van het universum.
Jupiter, om te beginnen, slingert van boven zijn vlammen
De Grote Erflaters Jan Boelens
157

zigzaggend vuur en al het geschapene straalt van zijn glorie.
Wil men nagaan hoe sterren bewegen, de baan van planeten,
sterren die vast in de dierenriem staan en hun tekens daar geven,
dan zal men zien: het heelal wordt bestuurd door een goddelijk inzicht.
De kosmos is vervuld van een goddelijke Geest.
Talrijke intelligenties zijn in het universum actief.
Cicero was ook geïnteresseerd in de esthetica
en zegt in zijn Gesprekken in Tusculum:
Zoals er verder bij het lichaam een
passende bouw van de onderdelen voorkomt,
waarbij zich dan nog een aangename kleur voegt,
zodat er van schoonheid gesproken kan worden,
zo is er bij de geest een gelijkmatigheid en
evenwicht in meningen en oordelen die
gepaard gaat met een zekere sterkte en stabiliteit:
zij volgt het spoor van de morele kwaliteit of bevat
de kracht daarvan zelf en wordt schoonheid genoemd.
Het nuttige en schone zijn niet identiek
maar beide gaan wel samen.
Het nuttige en bruikbare vormen de
grondslag van het schone en gracieuze.
De kunstenaar heeft een bijzonder waarnemingsvermogen.
Hoeveel dingen ontdekken schilders in schaduwen
en op de voorgrond die wij niet zien!
De Grote Erflaters Jan Boelens
158

In de redevoering is het net zoals bij alle dingen:
de natuur zelf heeft ervoor gezorgd,
door middel van een verwonderlijke bekwaamheid,
dat de nuttigste dingen tegelijkertijd opvallen,
als de meest verhevene of vaak zelfs het mooiste zijn.
Hij had een levenslange vriendschap met Atticus,
later uitgever van zijn werk.
Naast velerlei activiteiten als dichter, filosoof, bestuurder,
was hij een geducht politicus
die veelal onafhankelijk opereerde.
Hij respecteerde de rechten van burgers.
Hij ondervond veel tegenslagen
om die rechten voorrang te geven.
Soms echter word ik door mijn verdriet overweldigd
en kan ik er ternauwernood weerstand aan bieden.
Die troostende omstandigheden ontbreken mij immers,
die andere mensen, die ik mij ten voorbeeld stel
in dezelfde omstandigheden wel kenden.
Hij week niet van de rechte weg.
Hij zocht troost in de filosofie en huldigde
de leer van de Goddelijke Voorzienigheid.
De practische verwezelijking van filosofische
inzichten stond hem voor ogen.
Het kwam tot een openlijk conflict
tussen hem en keizer Marcus Antonius.
Dit kwam hem duur te staan.
De Grote Erflaters Jan Boelens
159

Hij zag onheilspellende tekens.
Corruptie, haat en machtsmisbruik namen toe.
Talrijke politici en bestuurders werden gedood.
Na een bewogen leven werd hij
nabij zijn villa in Tusculum
met zijn broer om het leven gebracht.
Naast andere werken zoals
zijn onderzoekingen.
Over het hoogste goed en kwaad
en Over de natuur der goden
heeft hij 900 brieven nagelaten.
De Grote Erflaters Jan Boelens
160

VITRUVIUS [Ca.100­80]
Hij was een Romeinse bouwmeester
die een belangrijk werk schreef
De architectura,
een handboek over bouwkunde.
Hij werkte als militair ingenieur in
het leger van Caesar en maakte
het ontwerp voor een basilica te Fanum.
Toen ik had gemerkt, Imperator,
dat nogal wat auteurs,
leerboeken en bouwverslagen hebben nagelaten,
niet volens een vooropgezet plan
maar slechts in aanzet als verspreide fragmenten,
heb ik het als een waardevolle en uiterst nuttige taak
gezien het hele gebied van deze omvangrijke wetenschap
in een compleet systeem onder te brengen en dan
de voorgeschreven specifieke kenmerken van
de verschillende klassen van bouwwerken
in aparte boeken uit te werken.
Hij schreef tien van deze boeken
over architectuur en stadsaanleg,
bouwmaterialen, de Ionische, de Korintische en Dorische tempel,
over openbare en particuliere gebouwen, wanddecoraties,
uurwerken en watervoorziening.
De Grote Erflaters Jan Boelens
161

Het concept van een tempel berust op
evenwichtige verhouding,symmetria,
waarvan architecten de principes
uiterst nauwgezet moeten volgen.
Deze wordt voortgebracht door proportio,
die in het Grieks analogia wordt genoemd.
Proportio is het nemen van een vastgestelde
maateenheid, waarmee de onderdelen van het gebouw
op elkaar en op het totaal worden afgestemd.
Harmonie betreft het elegante uiterlijk,
een aanblik die goed geproportioneerd aandoet
door de compositie van de geledingen.
Om een goed architect te worden
is vakkennis alleen onvoldoende.
Een brede scholing is van grote betekenis.
Ook filosofie hoort daartoe.
De filosofie maakt de bouwmeester edelmoedig
en zorgt er voor dat hij niet arrogant wordt,
eerder inschikkelijk, eerlijk, betrouwbaar en
wat het belangrijkste is, niet gierig.
Tempels en andere openbare gebouwen
dienen waardigheid en schoonheid
te bezitten zoals Vitruvius,
tot uitdrukking bracht
De Grote Erflaters Jan Boelens
162

in zijn ontwerp van de basilica van Fano.
Het overdekte middenschip tussen de zuilen
is honderdtwintig voet lang en zestig voet breed.
De porticus rond het schip tussen de buitenmuren
en de zuilen is twintig voet breed.
De zuilen hebben een ononderbroken hoogte
inclusief hun kapitelen van vijftig voet
en een diameter van vijf.
Ze hebben aan hun achterzijde pilasters van
twintig voet hoog, tweeënhalve voet breed
en anderhalve dik.
Deze dragen de balklaag waarop de vloeren
van de galerijen rusten.
Hierboven staan weer pilasters van achttien voet,
twee voet breed en één dik.
Deze vangen de dwarsbalken op waarop het dakgeraamte rust.
Vitruvius heeft richtlijnen opgesteld om stadsmuren
en steden te bouwen.
Zijn adviezen om daarbij vooral te letten op een
gezonde locatie is actueel.
Bij de aanleg van stadsmuren gelden de volgende grondregels.
Ten eerste de keuze van de gezondste locatie.
Deze moet hoog liggen, vrij zijn van nevel en rijp,
niet op een hete of koude hemelstreek zijn gericht
maar op een gematigde; verder moet de nabijheid
van moerassen worden vermeden.
Wanneer namelijk bij zonsopgang de ochtendbries
de stad bereikt en hierin opkomende nevelslierten
De Grote Erflaters Jan Boelens
163

worden meegevoerd, zodat de giftige wasem van
de moersdiertjes die in die nevel hangt
over de lichamen van de bewoners wordt geblazen,
maakt dit de plaats pestilent.
Hij waarschuwde voor het bouwen van een
ommuurde stad aan zee, gericht op het zuiden of westen.
Vaak is het daar niet gezond omdat het
’s zomers op de zuidzijde in de vroege ochtend
al warm wordt en rond de middag bloedheet.
Een plaats die op het westen ligt
wordt na zonsopgang al gauw halfwarm,
is in de middag heet en ’s avonds gloeiend.
Bouwkunde, aldus Vitruvius, bestaat uit ordening,
schikking en evenwichtige verhoudingen.
De ordening wordt bepaald door kwantiteit.
Kwantiteit is het afleiden van vaste modulen
uit delen van het werk zelf en de harmonische
uitwerking van het totale concept uit de
afzonderlijke elementen van de bouwgeledingen.
Het bouwen van een theater
is een bijzondere aangelegenheid.
De akoestiek is hier van bijzonder belang.
Er moet speciaal voor worden gezorgd
dat de locatie het geluid niet doodslaat en
dat de stem er met de grootst mogelijke
De Grote Erflaters Jan Boelens
164

helderheid ver kan dragen.
Het leggen van de fundamenten wordt gemakkelijker
als het theater tegen een heuvel wordt gesitueerd.
De omgangen moeten uiteraard worden aangelegd
in verhouding tot de hoogte van het theater, maar
niet hoger dan het gangpad van de omgang breed is.
Als ze namelijk te hoog oprijzen, zullen ze het stemgeluid
terugkaatsen en uit het hoger gelegen vak drijven.
Om het stemgeluid te versterken pleit Vitruvius ervoor
om volgens een wiskundige berekening,
uitgaande van het verschil in toonhoogte,
bronzen galmvaten in nissen onder de zitrijen te plaatsen.
Als de stem van een speler een resonerende toonhoogte heeft,
en zo’n vat in deze opstelling “aanslaat”,
zal zij door de nagalm worden versterkt en
de oren van de toeschouwers helderder en voller bereiken.
Totnog toe echter zijn in Griekse en Romeinse theaters
geen nissen gevonden, die zouden kunnen dienen
voor het plaatsen van zulke galmvaten.
In het laatste hoofdstuk van zijn handboek
bespreekt Vitruvius ondermeer de constructie
van hijskranen, trekmachines en belegeringswerktuigen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
165

LUCRETIUS [98­55 v.C.]
Hij woonde in Italië als dichter en wijsgeer.
Van zijn leven weten we vrijwel niets.
Hij gaf er de voorkeur aan om
in gemoedsrust in afzondering te leven.
Zijn lijfspreuk was
niet storen en niet gestoord willen worden.
Zijn hoofdwerk De rerum natura, Over de natuur.
Een leerdicht, veelzijdig van inhoud
met ondermeer een hymne tot de Godin Venus,
over het heelal en een lofzang op Epicurus en
een atoomtheorie met de opvatting
materie is eeuwig, de ruimte is leeg..
Hij vraagt van de lezer een ontvankelijk oor.
Gebruik uw schrander verstand
voor de leer van de waarheid
en leg dit werk, aan u opgedragen,
niet minachtend ter zijde
vóór gij het goed hebt begrepen.
Democritus van Abdera en Epicurus de stoïcijn
waren zijn lichtende voorbeelden.
In hooggestemde bewoordingen riep hij hen aan.
Het is uit liefde dat ik U na wens te bootsen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
166

U volg ik!
In het spoor van Uw schreden druk ik mijn krachtige stap.
Voor hem is Venus de stammoeder
die alles wat ademt verwekt en
die ons het zonlicht laat zien.
De zichtbare verschijnselen
geven een blik op het onzichtbare.
Als Uw licht zich alom verspreidt
glanst de hemel van vrede.
Als het lentekleed van de dag
zich ontsluiert melden het eerst zich
de vogels door een drang die Gij in hen opwekt.
Zie, eenieder volgt U door Uw lieftalligheid.
De dichter vraagt naar de oorsprong van
wat wij zien en komt tot de bevinding:
Uiteindelijk zijn wij allen uit hemelse zaden geboren
en hebben dezelfde Vader.
Hij vraagt zich af of het
universum eeuwig, eindig of begrensd is.
Het heelal laat zich nergens grenzen stellen
in breedte noch diepte, want dan moest het zeker eindig zijn.
Daar wij erkenden dat er buiten het heelal niets bestaat,
kent het ook geen beperking en mist dus grenzen en maat.
Waar gij ook gaat of staat, welke plaats ge ook inneemt,
De Grote Erflaters Jan Boelens
167

gij zult naar alle kanten heen een oneindig geheel blijven zien.
Lucretius erkent dat alles voortdurend in beweging is
zoals ook atomen, de oerelementen,
die met hun snelle beweging door de leegte zwerven.
Ze botsen en springen uiteen omdat zij zo hard
en zo zwaar van gewicht zijn,
vliegend op en neer in het bodemloos lege…
Wat hij ook zegt, hij wil geen vrijdenker zijn
maar wijst wel op de noodzaak van onderscheidingsvermogen
en roept op om zo ook de godsdiensten te zien.
Godsdienst voert vaak tot misdaden en verwekt mede goddeloosheid.
Hij nodigt ons uit in kalme bewoordingen
en door scherp te betogen na te gaan
waaruit de zielskracht bestaat.
De ziel is onstoffelijk en de angst voor de dood ongegrond.
Daar de mensen de oorzaken niet kennen,
dwingt die onwetendheid hen,
om aan de macht van de goden alles toe te schrijven
en hen het Al te laten beheren.
Daar zij nimmer de oorzaak van de dingen kunnen inzien
zijn zij van mening dat alles geschiedt door goddelijke almacht.
In zijn beschouwing over de taal schenkt hij aandacht
aan de oorsprong en de klanken van woorden.
Wat de verschillende klanken van de taal betreft:
de Natuur bracht deze tot uiting.
De Grote Erflaters Jan Boelens
168

Verder te menen dat één persoon
aan de dingen hun naam gaf
en de mens daardoor voor het eerst
de woorden leerde gebruiken, noem ik waanzin.
Hij maakte zich bovendien zorgen over de taal
die zoals hij zegt vaak ontoereikend is,
terwijl de stof ongewoon is.
Vooral zien we dit gebrek,
bij het nieuwe dat wij moeten beschrijven
waarbij we nieuwe woorden moeten gebruiken.
Hij was een filosofische dichter
die vermaant, waarschuwt en bemoedigt.
Wat de zieners ook mogen zeggen
het is niet bekend wat de oorsprong van de ziel is.
Wordt zij met ons geboren, of later na de geboorte en
vergaat zij met ons als de dood ons weer oplost?
Zoekt zij de duisternis op, de troosteloze leegten, of
sluipt zij door goddelijke macht weer binnen bij andere wezens?
Lucretius vervulde een opdracht en zag in een lichtend moment:
Het heerlijkst is wel om de hoge en heldere tempeldomeinen
versterkt door de leer van de wijzen, te mogen bewonen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
169

VERGILIUS [70­19]
Reeds vroeg in zijn leven
meed hij de drukte van de steden.
Ik, Vergilius, was toen een kind van voortreffelijk
Napels, rijk in mijn werk, in stilte teruggetrokken.
Op een boerderij schreef hij zijn jeugdwerk
de Bucolica, tien herderszangen,
gedeeltelijk in de vorm van dialogen.
Hij dreigde zijn landgoed te verliezen
maar Maecenas beschermde hem.
Geïnspireerd door Varro’s De re rustica
ontstond zijn Georgica, een uiteenzetting
over de landbouw met de hoofdstukken,
De Akkers, De Bomen, Het Vee en De Bijen.
Wat rijkdom geeft van graan, bij welke ster de akker,
Maecenas, moet gekeerd en om de olm de wijnrank
geleid, wat zorg het vee vereist en ’t schapenhouden
en hoe gekend wil zijn het spaarzaam volk der bijen,-
dit wil ik zingen.- Gij, stralende wereldlichten,
die langs het firmament ’t verschuivend jaar wilt leiden.
Ik zal niet voor verdichtsels,
uitweidingen of breed begin uw aandacht vragen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
170

Ook de leerdichten van Hesiodes en Lucretius
waren een voorbeeld voor hem.
Vroeg in het voorjaar, als de sneeuw op ’t grijs gebergte
smelt en bij westenwind de grond weer gaat ontdooien,
moet de os al door de zware bodem trekken, zwoegend,
de ploeg, ’t gesleten ijzer blinkend in de voor.
Zijn versregels zijn als ontbloeide takken
beschreven met doorleefd natuurgevoel.
Maar ook de zon, bij opgang en als hij in zee zinkt,
voorspelt: met hem gepaard gaan onmiskenbare tekens,
waarneembaar ’s morgens vroeg en als de sterren rijzen.
Wanneer zijn jonge licht met vlekken is getekend,
en hij, in nevel schuil, uitgewist zijn schijf in ’t midden,
reken op regen: want van de zee komt onweerhoudbaar
de zuiderstorm,- een ramp voor vee, gewas en bomen.
Ik mag niet hopen alles in mijn lied te omvatten,
al had ik honderd tongen, honderd monden.
Hij aarzelt niet naast lyrische uitweidingen
ook praktische adviezen te geven.
Veel ouderwetse raad zou ik nog voor U hebben,
als gij uit ongeduld bij ’t kleine werk niet wegloopt.
De Grote Erflaters Jan Boelens
171

Zo dient de dorsvloer met de zware wals geëffend,
dan handgekeerd en met potaarde taai gebonden:
daar komt geen onkruid door, dat trekt geen scheuren uit de droogte
en kwaad gespuis heeft dan geen kans.
De veelzijdigheid van de dichter
blijkt uit zijn Aeneis, held van Troje
en diens zwerftochten, een epos
waaraan hij zijn verdere leven wijdde.
Homerus inspireerde hem.
Feit en fictie, één werkelijkheid.
Mijn verhaal gaat over oorlog en over een man die als eerste
Troje’s kusten ontvluchtend, geroepen werd naar Italië.
Veel zwierf hij rond over landen en zeeën, weerloze prooi
van godengeweld en wraakzucht van de onverzoenlijke Juno.
Twaalf zangen als episoden
ook ”boeken” genoemd.
bevat dit veelgeprezen werk.
In het vierde boek
de tragische liefde van Dido,
koningin van Carthago,
voor de ”plichtsgetrouwe”Aeneis,
stamvader van de Romeinen.
Rome echter is in vijandschap met Carthago.
Waarom sluiten we niet een blijvende vrede…
De Grote Erflaters Jan Boelens
172

Dido, tot diep in haar hart waanzinnig van liefde.
Ach, wat weten profeten, wat baten gebeden en tempels
een vrouw die verliefd is? Want ondertussen vreet zich een vuurgloed
een weg door haar hart en heimelijk schrijnt een wond in haar lichaam.
Aeneis antwoordt haar:
Ik ben er nooit op uit geweest een huwelijk te sluiten.
Als het mij was vergund om zelf mijn leven te leiden
en naar mijn eigen wil mijn hartewens te vervullen,
dan zou ik allereerst voor wat rest van mijn dierbare volk
mijn best doen in Troje en Priamus’ hoge paleis zou herrijzen,
Pergamum zou voor de arme Trojaan eigenhandig hersteld zijn.
Ondanks allerlei verwikkelingen en conflicten
wijst Vergilius het oorlogvoeren
als een uiteindelijke oplossing af.
Ik heb niet met de Grieken in Aulis gezworen om Troje
plat te branden en ook niet een vloot er naar toegezonden,
de as, de schim van vader Anchises heb ik niet geschonden.
Tijdens een reis in Griekenland en Klein-Azië
in het laatste jaar van zijn leven
werd hij ernstig ziek.
Hij keerde terug naar Italië.
Apollo gaf mij als opdracht het grote Italië te zoeken.
Dáár ligt mijn liefde, dáár ligt mijn land.
De Grote Erflaters Jan Boelens
173

Er is hier geen vaste verblijfplaats, wij wonen in duistere wouden,
op glooiende oevers en grazige weiden door beekjes besproeid.
Spoedig na aankomst overleed hij in Brundisium.
De Aeneis is onvoltooid gebleven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
174

Deel II, Na Christus
De Grote Erflaters Jan Boelens
175

JEZUS VAN NAZARETH
Weinig weten we van zijn leven en
wat we weten weten we niet precies.
Dit is zeker,
Hij was een ziener, een profeet.
Hij sprak in het Aramees, zijn moedertaal.
Hij werd de Adem van God genoemd,
de Verlosser, de Gezegende.
Ik ben de stilte die de geest niet kan bevatten,
Het beeld dat je niet kunt vergeten.
Ik ben de stem van elk natuurlijk geluid,
Het woord dat steeds weer verschijnt.
Ik ben de intonatie van mijn Naam.
De kerken hebben hem niet willen begrijpen en
hebben geen acht geslagen op wat hij heeft gezegd
in de niet door hen erkende geschriften zoals
het Evangelie van de Waarheid en het Thomas Evangelie.
Wat ze over mij zeggen is mij niet overkomen
En wat zij niet zeggen, dat heb ik geleden.
Wat ik niet ben, daarvoor werd ik gehouden.
Waarvoor men mij aanziet, dat ben ik niet.
U onderzoekt hoe hemel en aarde er uitzien
en Hem die voor u staat, kent u niet.
De Grote Erflaters Jan Boelens
176

Hij ging een berg op en riep tot zich
degenen met wie Hij verder wilde.
En zij kwamen bij Hem en hij vormde
een groep van twaalf aan wie hij tevens
de naam ‘apostelen’gaf, opdat ze bij Hem
zouden blijven en opdat hij hen
kon uitzenden om te prediken.
Bidt om het grote,
dan zult ge het kleine ontvangen.
Bidt om het hemelse,
dan zult ge het aardse ontvangen.
Ziet de leliën op het veld,
zij zaaien niet en zij maaien niet.
En toch gaat niemand van u
gekleed zoals zij.
Zij gingen in een reidans rond
en hij sprak:
Wat ik nu schijn dat ben ik niet.
Bevrijd wil ik worden en
ik wil bevrijden.
Glorie aan U Logos.
Glorie aan U Genade.
Enkele leerlingen vroegen hem
over het begin en
over hoe het einde zal zijn.
Hebt u de aanvang al ontdekt,
De Grote Erflaters Jan Boelens
177

dat u naar het einde vraagt?
Want waar de aanvang is,
daar zal het einde zijn.
Wat ge zijt weet ge, dat toonde ik u
wat ik echter ben, dat weet ik alleen.
Daarom ga ik vooruit en
keer ik terug naar de Ene.
In mijn spoor laat ik
goddelijk licht en bewustzijn achter.
Jezus, Jehosjoea in het Aramees, sprak:
Waarom bent u naar de woestijn gekomen?
Om een riet te zien dat door de wind wordt bewogen?
Om een mens te zien in kostbare kleren?
Het zijn de koningen en groten
die kostbare kleren dragen.
Zij zullen niet in staat zijn
de waarheid te kennen.
De wijsheid namelijk wordt
gerechtvaardigd door haar daden.
Over zonde sprak hij niet.
Liever sprak hij over Hoechma,
Eeuwige Wijsheid.
Zonde bestaat niet, maar het zijn jullie
die de zonde maken.
Daarom worden jullie ziek en
sterven jullie, omdat jullie houden
van wat jullie misleidt.
De Grote Erflaters Jan Boelens
178

Want wat heeft een mens eraan
weet te hebben van verscheidenheid
en overvloed buiten zichzelf,
zonder de rijkdom van een innerlijk leven.
Jezus vond dat het welzijn
van de mensen samenhangt
met de aard van hun bewustzijn.
Waar het bewustzijn is, daar is de schat.
Die mij nabij is,
is het vuur nabij en
die ver van mij is,
is ver van het Koninkrijk.
Hij sprak:
wordt voorbijgangers.
Wanneer iemand de Zelfde is,
zal hij vol licht zijn,
maar wanneer hij verdeeld is
is hij vervuld van duisternis.
De engelen en de profeten zullen tot u komen
en zij zullen u geven wat van u is.
Hij kende niet alleen de buitenkant
maar ook de binnenkant van al dat is.
Hij kende de mysteriën en hun betekenissen.
Ik vertel mijn geheimen aan hen
die mijn geheimen waardig zijn.
De Grote Erflaters Jan Boelens
179

De onwetendheid
is de moeder van alle kwaad.
Hij liep met vreugde door de heuvels en
zoals Socrates sprak hij met velen.
Wie oren heeft die hore.
Er is licht in een mens van licht
en hij verlicht de hele wereld.
Ik zal U geven wat het oog niet heeft gezien,
wat het oor niet heeft gehoord,
wat de hand niet heeft betast en
wat in het hart van de mensen
niet is opgekomen.
Ik ben geboren en in de wereld
gekomen voor één ding:
om te getuigen voor de waarheid.
Zijn leerlingen vroegen hem
wanneer zal de rust van de doden
tot stand komen en op welke dag
zal de nieuwe wereld komen?
Wat jullie verwachten is gekomen
maar jullie herkennen het niet.
Als jullie jezelf kennen dan
zullen jullie ook gekend worden
en zullen jullie weten dat jullie
zonen van de Levende Vader zijn.
De Grote Erflaters Jan Boelens
180

Hij sprak :
ik heb een vuur geworpen op
de wereld en ik bewaak het.
Er is niets verborgen
dat niet geopenbaard zal worden.
Nog even en jullie zien mij niet meer en
dan nog even en jullie zien mij opnieuw.
Alle naturen, alle vormen en alle schepselen
bestaan in en met elkaar en ze zullen weer
teruggevoerd worden tot hun eigen oorsprong.
Ik ben niet gekomen
om over de wereld te oordelen
maar om de wereld te redden.
De Grote Erflaters Jan Boelens
181

PHILO VAN ALEXANDRIË [ 25 v.C­50 n.C.]
Zijn volledige naam is
Philo Judaeus Alexandrinus,
een Hellenistische Jood.
Met veel andere Joden woonde hij
buiten Palestina in de diaspora,
in Alexandrië.
Zijn familie behoorde tot de
hoogste aristocratie.
Aanvankelijk wilde hij in het klooster,
maar hij kwam hierop terug.
Als Grieks-Joodse filosoof
bestudeerde hij oude teksten
van velerlei aard.
Hij ontdekte intrigerende inzichten
in de werken van Plato.
Plato is groot en zeer heilig.
Hij poogde de Griekse en Joodse wijsheid
met elkaar te verbinden.
De Thora interpreteerde hij op allegorische wijze.
Hij zag in verschillende basis-teksten
zowel een innerlijke openbaring
als een innerlijke geschiedenis van de ziel.
Voor Philo was het Joodse geloof
De Grote Erflaters Jan Boelens
182

een filosofische godsdienst.
In zijn De Aeternitate Mundi zegt hij
dat de wereld eeuwig is en onvergankelijk.
De schoonheid draagt de mogelijkheid en
de kracht in zich ons tot zich te trekken.
De waarheid echter is iets wonderlijk moois
zoals de onwaarheid buitengewoon lelijk is.
Boëtus van Sidon en Panaetius,
machtige verdedigers van de stoïsche leerstellingen
zijn overgegaan naar een meer met de waarheid
overeenkomende leer:
de onvergankelijkheid van de wereld in haar geheel.
Soms breekt in zijn overwegingen het licht door
van een heilzame toekomst voor de wereld:
een spirituele filosofie van de hoop.
Het is iets gruwelijks en werkelijk een dubbele
heiligschennis, wanneer men niet alleen de ondergang
van de wereld verkondigt, maar bovendien nog
haar wedergeboorte als onmogelijk voorstelt.
De Christos-Logos verzoent en verenigt alle dingen.
Het eeuwig Goddelijke is in alles werkzaam.
De Logos zal aan de schepping vrede verkondigen
vanwege God, die de strijd weet op te heffen
en de vrede kan bewaren.
De Grote Erflaters Jan Boelens
183

Deze Logos is Gods evenbeeld en middelaar.
De Logos-leer van Philo en
die van Johannes, de evangelist
hebben een gemeenschappelijke bron.
De Goddelijke Logos, de wereld besturende Rede,
is de voornaamste bron van kennis
als de van God komende verlichting.
God is Maker en Vader van het heelal.
Om God te kennen zou men zelf
God moeten worden want God alleen
kan God begrijpen.
Zij die God begrijpen
door middel van het Goddelijke
zijn op weg nar de waarheid.
Met zijn inzichten heeft Philo het
vroeg Christelijk denken beïnvloed.
Hij is daarom ook wel een
voorchristelijke kerkvader genoemd.
De engelen kunnen worden gezien als logoi,
intelligente wezens, werkzaam in de schepping,
boodschappers zijn het en gevolmachtigden van God.
Ook het Oude Testament in Griekse vertaling,
de Septuagent, legde hij uit op allegorische wijze.
Hij veroordeelde echter de extremisten
die hierin te ver gingen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
184

Zij zouden moeten denken aan twee taken:
aan een nauwkeuriger onderzoek naar
onzichtbare werkelijkheden en tegelijkertijd aan
een onberispelijke naleving van de Wet,
want men moet bedenken dat het tweede
naar het lichaam is, het eerste naar de ziel.
Hoog achtte hij de betekenis van de ziel
in het licht van wijsheid, ascese en ’goddelijke genade’.
Zoals de lucht bevolkt wordt door onstoffelijke zielen,
zo moet de op aarde geïncarneerde menselijke ziel
door middel van wijsheid en strenge ascese,
geholpen door goddelijke genade, ernaar streven
weer op te stijgen tot deze geestelijke wereld
waaruit zij is voortgekomen.
De ziel immers zoekt vereniging met God,
die, zoals ook Plato zei,
de Maker en de Vader is van het heelal.
Hij legde de nadruk op de spirituele betekenis
van het Griekse woord pneuma, geest.
Alles is doordrongen van een hoger Pneuma.
Zij die zich bewust zijn van het goddelijk Pneuma
zoals Jezus, kunnen genezen en wonderen verrichten.
De Hellenen noemden Jezus Sotèr ofwel Verlosser.
De Grote Erflaters Jan Boelens
185

Philo van Alexandrië poogde bijbelse gegevens
in te passen in een filosofisch kader.
Hij schreef tevens over het contemplatieve leven en
gehoorzaamde aan de Thora.
De Thora heeft een universele,
kosmische zin en draagwijdte.
Zoals men het lichaam moet verzorgen
omdat het de zetel is van de ziel,
zo moet men zich ook bekommeren
om de formules van de Wet.
Als deze eenmaal gehoorzaamd worden,
zal men de dingen waarvan zij symbolen zijn
met grote helderheid zien.
Na de Joodse pogroms in Alexandrië,
bemiddelde hij tussen de Joden en keizer Caligula.
In zijn werkzaam leven schreef hij
eveneens zijn Vita Mosis
waarin hij zegt:
Zijn leven is volmaakt schoon.
Philo stelt Mozes aan zijn tijdgenoten voor
als de grootste en volmaaktste mens
die ook het zwaarste wat God wil
gemakkelijk verricht.
Eén ding hoofdzakelijk wilde Mozes
door zijn wetgeving op aarde grondvesten:
eendracht en saamhorigheidsgevoel,
De Grote Erflaters Jan Boelens
186

eensgezindheid en harmonie.
Eigenschappen waardoor
het gehele menselijk geslacht tot
de hoogste gelukzaligheid kan komen.
Het ontdekken van de Wijsheid
is een alles overtreffende weldaad.
Wanneer deze is gevonden,
zullen alle mensen zingen.
Zijn invloed is aanzienlijk geweest.
Van zijn omvangrijke oeuvre
is veel bewaard gebleven.
Het kan dienen als inspiratiebron
voor een vernieuwing van
het hedendaagse spirituele denken.
De Grote Erflaters Jan Boelens
187

WANG CHUNG [27­100]
Als wees groeide hij op in een arm gezin.
Jong nog bleek hij zeer begaafd en
na zijn studie aan de universiteit
keerde hij terug naar zijn geboorteland
om lessen en leringen te geven.
Zijn hoofdwerk is Lun-Heng,
ofwel evenwichtige onderzoekingen,
zeer kritische essays.
Indringende vragen stelde hij.
Wat is een mens?
Wordt hij een hemels wezen, shen,
wanneer hij sterft?
Wat bedoelen we: er was eens een begin?
Er was een tijd vóór de tijd,
dat was toch vóór het begin?
Hij keerde zich tegen de verstarringen
van het Confucianisme,
de nadruk op het verleden en
het vergoddelijken van Confucius.
Wie zijn eigen aard en natuur begrijpt
heeft niets van hemel en aarde te vrezen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
188

Hij was een authentiek,
en onafhankelijk denker.
Wijs en intelligent is een mens
omdat hij vijf kwaliteiten in zich heeft:
menselijkheid, rechtvaardigheid, deugd,
wijsheid en betrouwbaarheid.
Hij verwierp elk bijgeloof evenals de magie
en de rituelen van de priesters.
Hij zag niets in mystiek.
De hemel is geheel en al spontaneïteit.
Spontaan ontstaan allerlei dingen als
de stoffelijke krachten van hemel en aarde samenkomen,
zoals de vitale krachten van man en vrouw
waaruit kinderen worden geboren.
Hemel en aarde zijn als een vuurhaard.
Hun werk is een scheppingsproces.
Wang Chung vroeg aandacht voor eigen ervaringen en
bestreed het geloof in onsterfelijkheid.
Denken dat de hemel het koren laat groeien
om daarmee de mensen hun voedsel te geven
betekent dat men de hemel verlaagt
tot een landbouwer in dienst van de mensheid.
De Grote Erflaters Jan Boelens
189

Hij onderkende het belang van het bewustzijn.
Door zijn visie en toedoen
zochten elkaar bestrijdende partijen
toenadering tijdens zijn leven
en na zijn dood.
De Grote Erflaters Jan Boelens
190

EPICTETUS [50­125]
Eens slaaf, geboren in Hierapolis, in Phrygië,
ontwikkelde hij zich tot filosoof
in de school van de Stoa.
Hij ontvouwde een filosofie als levenskunst.
Wijsbegeerte beoogt de vorming van
vrije, rustige, gelukkige mensen,
van mensen met volharding die alle
lotswisselingen kunnen verdragen en
in alles, in het grote en kleine,
tot God opzien.
Zijn verhandelingen zijn verzameld
in de Diatribae ofwel voordrachten.
Hierin gaf hij te kennen:
ook jij bent geboren,
niet toen jij het wilde
maar toen de wereld je nodig had.
Wie is zonder aangeboren begrip voor
het goede, het slechte, het lelijke?
Wie kan niet beseffen dat iets
dat onredelijk is ons niet kan overkomen?
Is de Voorzienigheid niet werkzaam in alles?
Er is een samenhang tussen de wezens
De Grote Erflaters Jan Boelens
191

op aarde en die aan de hemel.
Overdenk de dingen die met de Godheid samenhangen.
Hij vroeg aan zijn leerlingen,
ging het Socrates slecht toen hij de gifbeker ledigde?
Hem niet, maar zijn rechters en aanklagers.
En hij stelde de vraag, vanwaar onze dwalingen?
Niemand wil dwalen dus wie dwalende is
doet iets wat hij eigenlijk niet wil.
Zijn optimisme was opvallend.
Hij benadrukte het goede in de mensen.
Opdat we we eens tot het inzicht komen
dat we geschapen zijn tot wat goed,
niet tot wat slecht voor ons is.
Terwijl wij om slechts één ding bezorgd konden zijn:
ons redelijk inzicht,
bekommeren wij ons liever om duizend dingen en
maken ons afhankelijk van ons lichaam,
ons bezit, van broer, vriend, vrouw, kind of slaaf.
Als wij aan veel gehecht zijn,
vooral aan de materie dan
verkeert de geest in slavernij.
Waarom een kunstwerk beschadigen
van Hem wiens kunstwerk gij zijt?
Gelooft gij niet, dat alles een eenheid vormt?
De Grote Erflaters Jan Boelens
192

En dat er dus ook een verband bestaat
tussen de aardse en hemelse dingen?
Wie ontevreden is over hetgeen
het lot hem toebedeelt,
is onervaren in de levenskunst.
Zeg nooit, wee mij ongelukkige
dat mij dat moest overkomen.
Het vermogen om ongeluk te dragen
is een bron van geluk.
De Grote Erflaters Jan Boelens
193

PLUTARCHUS VAN CHAERONEA [50­120]
Reeds in zijn jeugd had hij een
levendige en veelzijdige geest.
Hij studeerde in Athene bij Ammonius en
was afkerig van het epicurisme.
Hij reisde naar Klein-Azië en Alexandrië,
was vaak in Rome en ontmoette daar
vooraanstaande personen.
Hij was vegetariër en geloofde in de incarnatieleer.
In zijn geboortestad
waar hij bijna zijn hele leven verbleef
bekleedde hij verschillende ambten.
Niet het ambt siert de persoon
maar de persoon adelt het ambt.
Bekend werd hij door zijn Bioi Paralleloi,
vergelijkende levensbeschrijvingen van
beroemde Grieken en Romeinen
in verschillende edities vertaald en uitgegeven.
Daarnaast schreef hij afzonderlijke biografieën.
Shakespeare putte hieruit voor zijn Julius Caesar,
Antonius en Cleopatra en zijn Coriolanus.
In Delfi fungeerde hij met grote toewijding
als een van de beide priesters van de god Apollo.
Hij bracht het orakel opnieuw tot grote bloei.
De Grote Erflaters Jan Boelens
194

Hij luisterde graag naar anderen en
beschouwde de godsdienst als een zaak van het hart.
De godsdienstige angst echter berust op
onwetendheid en domheid en kan worden gezien als
Een met emotie geladen mening,
een vrees opwekkende opvatting
die de mens verlaagt en kapot maakt
omdat hij wel het bestaan van goden aanneemt
maar meent dat ze leed en schade veroorzaken.
De atheïst daarentegen staat blijkbaar
onbewogen tegenover het goddelijke.
Er zijn immers geen goden en dus
is er geen reden om er bang voor te zijn.
Goed luisteren is het begin van goed leven.
Voor Plutarchus is de filosofie
begin en einde van elke opvoeding.
Zij geeft richting en glans aan het praktische leven
en aan de relaties tussen mensen.
Door wijsheid is het mogelijk om te leren
wat eervol en schandelijk, wat rechtvaardig en
onrechtvaardig is, kortom hoe een mens zich
moet gedragen tegenover de goden, zijn ouders,
de oudere mensen, de vrienden en vrouwen,
de kinderen en het dienstpersoneel.
In zijn Moralia schreef hij tevens
De Grote Erflaters Jan Boelens
195

over de opvoeding van kinderen.
Zij moeten tot een respectabele levenswijze
gebracht worden door aanmoediging
met een beroep op hun redelijkheid.
Vaders moeten een voorbeeld
voor hun kinderen zijn, zodat de laatst genoemden
door zich te spiegelen aan het leven
van hun vader, zich zullen afwenden
van schandelijke woorden en daden.
Hij schreef pedagogisch-ethische uiteenzettingen.
Evenwichtigheid en gemoedsrust zijn
belangrijk na te streven idealen.
Als moralist gaf hij graag huwelijksadviezen.
De partners dienen vooral een diepgaand
geestelijk kontakt te hebben.
In zijn natuurwetenschappelijk werk
toont hij aan dat de maan uit dezelfde soort
materie is opgebouwd als de aarde.
In andere geschriften geeft hij veel
informatie over oude godsdienstige gebruiken.
In andere werken, hij was zeer veelzijdig,
hanteerde hij graag de dialoogvorm zoals in
Waarom God zo lang wacht met straffen.
Het heelal, dat aanvankelijk ongeordend was,
begon pas te veranderen en een geordende wereld
De Grote Erflaters Jan Boelens
196

te worden, toen het enigszins begon te gelijken op
en deel te nemen aan het wezen en
de volmaaktheid van het goddelijke.
Zijn leven en werken stonden
in dienst van de samenleving
Door de vele vertalingen van zijn werk
werd hij in de middeleeuwen
een van de meest gelezen schrijvers
vooral in het Westen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
197

LONGINUS [1e Eeuw]
Hij was een van de eerste essayisten.
Over het verhevene is zijn meest invloedrijke werk.
Want door het verhevene, het sublieme,
wordt onze ziel haast vanzelf omhoog gevoerd en
fier verrijzend, van een trotse, jubelende vreugd vervuld
alsof zij zelf geschapen had wat zij hoort spreken.
Hij leefde in een eeuw, zoals hij zei
waarin verheven geesten zo goed als geheel ontbraken.
Maar hoe het verhevene nader te omschrijven?
Echte verhevenheid is inherent aan de ziel van de schepper.
Hij richtte zich tegen schrijvers
met een te ver doorgevoerd streven naar
originaliteit in de uitdrukking van hun gedachten.
Hij droeg bouwstenen aan voor een literaire kritiek
die moet berusten op heldere kennis
die leidt tot een afgewogen, zuiver oordeel.
Want een letterkundig oordeel is
de laatste loot van veel bevinding.
Hij was een literaire criticus avant la lettre
en noemde als voorbeelden van verhevenheid:
Homerus, Sofokles en andere tragici,
verder Plato en Demosthenes.
De Grote Erflaters Jan Boelens
198

Hij sprak over:
De kunde om grootse concepties te vormen en
tevens pathos als bezielde bewogenheid.
Belangrijk zijn nobele dictie en het gebruik
van metaforen die de taal illuster maken.
Opvallend feit: Longius kende het Genesis-verhaal,
hij was misschien een gehelleniseerde Jood.
Hij roemde vooral
het geniale inlevingsvermogen van Homerus.
De macht van het genie leidt de hoorders niet
naar de weg tot overtuiging, maar tot vervoering.
De macht van het wonderbaarlijke is groter
dan wat vertrouwen en welbehagen wekt.
Natuurlijke aanleg en niet onderrichting
kan leiden tot verhevenheid.
Metaforen moeten niet verward
en te nadrukkelijk zijn.
Verhevenheid kan gemakkelijk leiden tot gezwollenheid
die meestal kleinzielig en onverteerbaar is,
zoals ook misplaatste en tomeloze hartstocht.
Longius wijst erop dat gemoedsontroering
bijzonder waardevol is en naar zijn oordeel
is verhevenheid de echo van karaktergrootheid.
De Grote Erflaters Jan Boelens
199

Het is hem opgevallen hoe bij grote dichters
na een kentering in hun leven,
hartstochtelijke effecten uiteindelijk
verstillen tot een zedelijk gevoel.
Veel minder groot en geslaagd als de Ilias
achtte hij de Odyssee.
De schildering van de toestand in Odysseus’ huis
lijkt veel op een karakter-komedie.
Hij prijst de superieure effecten in het werk van Sappho.
Uiteindelijk concludeert hij
dat de trivialiteit van woorden in staat is
het verhevene en grootse te ontsieren.
Longius’ invloed op de literaire esthetiek
is door de eeuwen heen aanzienlijk geweest.
De Grote Erflaters Jan Boelens
200

JUVENALIS [ca. 60­140]
Veel waarschijnlijkheden zijn er
maar geen feiten inzake zijn leven.
Had hij een beroep als onafhankelijk schrijver?
Was hij homosexueel en tevens vrouwenhater?
Duidelijk is, hij nam geen blad voor de mond.
Wat een schertsstuk vertoont de mens!
Je mag op het Capitool de bodem kussen
en een gouden kalf van Juno slachten als
je ooit een vrouw, rein van gedachten aantreft.
En zie je ooit in de theatergangen
een vriend om mee te trouwen?
Hij was een scherp waarnemer, geen querulant,
wel op en top satiricus ondanks
de strenge censuur in die dagen.
Daarom misschien is hij pas laat gaan publiceren,
namelijk na de dood van de tiran Domitianus.
Het kost wat kost bereiken van de top
heeft ook de ondergang betekend voor
mensen als Pompeius, Crassus of
de mensentemmer Caesar, want de goden
hebben niet zonder straf hun ambitieus
gesmeek verhoord; een koning of tiran
daalt zelden zonder wonden, zonder moord
of bloedverlies naar Hades’ woning af.
De Grote Erflaters Jan Boelens
201

Elke student die op bescheiden wijze
Minerva met een cent of wat vereert
-een slaaf draagt achter hem de boeken mee-
bidt van begin af aan en zeker tijdens
Minerva’s feest, dat hem de eloquentie en
faam gegund wordt van Demosthenes of Cicero.
Maar alle twee die sprekers
zijn in de woordenstroom van hun genie
juist omgekomen…
Drie eeuwen na zijn dood
werd hij in brede kring gelezen.
Scaliger, humanistische geleerde,
noemde hem de beste satiricus
en plaatst hem hoger dan Horatius.
Shakespeare las hem en laat Hamlet zeggen
woorden zijn het, woorden, woorden.
Ter overdenking vroeg hij zijn stadgenoten,
is alles wat wij willen dan zo zinloos?
Zo vol bederf? Leggen wij daarvoor dan
votieftabletten in de schoot van de goden?
Een man krijgt macht, maar slaat te pletter tegen
een stroom van afgunst en die hele serie
eervolle titels wordt zijn dood; met kabels
haalt men zijn ruiterstandbeeld neer.
Hoe actueel!
Intussen vraagt hij zich af:
De Grote Erflaters Jan Boelens
202

En wat doet Romulus’volk? Zoals altijd
aast het op voordeel en verguist degene
die is terechtgesteld.
Want al zolang, sinds wij als volk ons kiesrecht
voor niets hebben verkocht, laat het ons koud
om net als vroeger alle hoge posten
in staat of leger te verdelen-
nee, men houdt zich koest en vraagt alleen nog maar
twee dingen: brood en spelen.
Hij schroomde niet in het patriarchale Rome
ook zijn gevoel te laten spreken.
Voor tranen schaamde hij zich niet.
Tranen, de mooiste uiting van ons gevoel
dat ons doet huilen om
de treurnis van een vriend die
voor de rechtbank zijn onschuld uitschreeuwt
om een jonge wees
met meisjeshaar rondom zijn betraand gezicht,
die haast onecht lijkt als hij komt verklaren
hoe hij door ouderen is opgelicht.
Want elk goed mens, elkeen die door de priester
de Ceresfakkel waardig wordt gekeurd,
gelooft oprecht dat andermans ellende
ook hem aangaat.
Van achter de schermen laat Juvenalis ons Rome zien.
Velen vroegen zich af
De Grote Erflaters Jan Boelens
203

is hijzelf uiteindelijk in ballingschap gegaan?
Waarschijnlijk is hij plotseling gestorven
en heeft hij daarom
zijn laatste satire niet afgemaakt.
De Grote Erflaters Jan Boelens
204

CLAUDIUS PTOLEMAEUS [100­170]
Hij was een Griekse wiskundige,
astronoom en kartograaf,
geboren in het Egyptische Ptolomaïs.
Ondermeer hield hij zich bezig met de
bewegingen van de zon, de maan en vijf planeten
Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus.
De vaste sterren waren niet meer dan de
onveranderlijke achtergrond
waarop ze van de aarde uit de bewegingen
van deze zeven lichamen zo nauwkeurig mogelijk
trachtten te omschrijven zoals vooral Ptolomeus deed.
Hij stelde een catalogus samen van 1022 vaste sterren
ingedeeld in sterrenbeelden, waarbij van elke ster
de coördinaten lengte, breedte en de grootte werden vermeld.
Het wereldstelsel van Ptolomeus was voor filosofen,
natuurkundigen en astronomen van grote betekenis.
Opvallend is dat in zijn stelsel de bewegingen van
alle planeten zich ten dele naar die van de zon richten.
Evenals zijn tijdgenoot Hipparchus van Nicea
beschreef hij de bewegingen van zon, maan en planeten
in een stelsel met epicyclische en excentrische banen.
Vele decennia werden hierover heftige debatten gevoerd
vooral omdat deze beschrijvingen
De Grote Erflaters Jan Boelens
205

niet overeen kwamen met de Aristotelische natuurfilosofie.
Zijn Syntaxis Matematike ofwel Mathematische Handleiding
is hét grote samenvattende handboek geworden van
de antieke geocentrische astronomie.
Vertaald in het Arabisch werd het de Almagest genoemd.
In dit beroemd geworden werk zegt Ptolomeus dat het zijn taak is
de bewegingen van de hemellichamen mathematisch te beschrijven.
Hij schreef ook een aanhangsel, als handleiding in vier delen,
de Tetrabiblos.
Dit werd een veelgelezen bijbel voor astrologen.
In tegenstelling tot Aristarchus van Samos
die een heliocentrisch wereldstelsel ontwierp
is het werk van Ptolomeus nog geocentrisch.
Verrassend is wel dat ook in zijn stelsel
alle planeten zich meer of minder naar de zon richten.
Zijn waarnemingen en onderzoekingen
zijn voor de astronomie en de geschiedenis van
het natuurwetenschappelijk denken
van grote historische betekenis.
Hij was daarnaast een veelzijdig aardrijkskundige en
ontwierp in zijn Geografische Gids op astronomische basis
een algemene theorie van de kartografie.
Van ongeveer 8000 plaatsen gaf hij de geografische lengte
en breedte en gaf aanwijzingen voor het tekenen
De Grote Erflaters Jan Boelens
206

van deelkaarten van de bewoonde wereld.
Naast die veelzijdigheid
schreef hij een Harmonica in drie boeken.
Dit werk is nog steeds een belangrijke bron
voor de kennis van de antieke muziek.
Zijn werken zijn helder en zorgvuldig geschreven.
Hij had geen literaire pretenties.
Met recht kan hij een homo universalis worden genoemd.
De Grote Erflaters Jan Boelens
207

APOLLONIUS VAN TYANA [ca.90]
Geboren in Cappadocië en opgevoed in Tarsus
reisde hij door veel landen tot in Indië.
Hij verbleef in Aegae om in de tempel van Asclepius
onderricht in de geneeskunst te volgen.
Hij groeide uit tot een ziener.
Hij had tevens magische vermogens.
Velen in zijn tijd vergeleken hem met Jezus
vanwege zijn gaven en ook om zijn sobere levenswijze.
Hij voorspelde een epidemie die uitkwam.
Een tijdgenoot beweerde daarom
dat een innerlijke stem
hem dit had ingefluisterd.
Zijn bijzondere gaven
werden niet door de kerk ontkend.
Rome echter beschouwde hem als
een medium van de Satan
en trachtte in latere eeuwen
elke herinnerig aan hem uit te wissen.
In navolging van Pythagoras
sprak hij over de onsterfelijkheid van de ziel
als een vonk met goddelijk vuur.
Als een emanatie van het Goddelijke
De Grote Erflaters Jan Boelens
208

moet de ziel tijdelijk een afgescheiden bestaan leiden
waarbij zij, begiftigd met een vrije wil,
zich van de Bron verwijdert om de overweldigende
vreugde te kunnen proeven daarin weer te keren.
Hij benadrukte de groei naar een hoger bewustzijn en
beoefende op zijn eigen wijze de mystieke filosofie.
Evenals Jezus en de Boeddha verwierp hij uiterlijk vertoon
en godsdienstige plechtigheden als nutteloos.
Hij droeg linnen gewaden en at geen dierlijk voedsel.
Hij bezocht de Himalaya’s en na zijn intrede
in het Kasteel der Wijzen ontmoette hij koning Iarchus
die hem in het Grieks begroette.
De vorst onthulde hem verschillende aangelegenheden
met betrekking tot zijn vorige levens.
Later schreef Apollonius in een brief aan Iarchus:
Door mij in te wijden in de wijsheid hebt ge
voor mij de weg naar de hemel ontsloten.
Waar Apollonius zich ook bevond
hij onderhield het kontakt met de koning.
Ik zal voortgaan van Uwe gesprekken te genieten
alsof ik nog met U ware, indien ik niet tevergeefs
van de Tantalus-beker heb gedronken.
In het jaar 96 hield hij in Ephese een voordracht.
Hij raakte gaandeweg afgeleid en sprak:
Op dit moment wordt keizer Domitianus gedood.
Een bode uit Rome bevestigde dit.
De Grote Erflaters Jan Boelens
209

Zijn leringen hadden grote invloed op de vorming
van Ammonius Saccas en de neo-platoonse school.
Keizer Alexander Severus plaatste in zijn huiskapel
een beeld van hem naast die van Orpheus en Christus.
De Grote Erflaters Jan Boelens
210

VALENTINUS [100­160]
Hij studeerde in Alexandrië en bekeerde zich tot Christen.
In Egypte werkte hij als christelijk leraar en filosoof.
Later verbleef hij in en rondom Rome.
Hij ging andere wegen dan die van de kerk.
Andere inzichten verkondigde hij.
Hij werd een ketter en
stichtte een gnostische school.
Boven alles stelde hij de gnosis
de ware kennis van het hart.
Zijn leven lang zag hij uit
naar het Licht van de Vader.
De onbekende God is het hoogste wezen.
Het goddelijk woord, de Logos,
neemt deel aan de wereldschepping.
Alle wezens die van de Vader zijn uitgegaan,
zijn volheden, pleroma’s.
Christus is een graad van bewustzijn.
Zij die ons bijstaan zijn de engelen,
die boodschappers zijn en bewakers.
Valentinus en zijn leerlingen,
werden wreed door de kerk vervolgd.
Hij was moedig en welsprekend
De Grote Erflaters Jan Boelens
211

en schroomde niet religie als
vertoon van macht te verwerpen.
De leer van Christus is een verlossingsleer
om een hoger, geestelijk bewustzijn te bereiken.
Het ontwaken om tot dieper inzicht te komen,
om gnosis te verwerven,
is een kernthema van Valentinus.
Zij die dit verwerven.
zien de kennis van de Vader
als het morgenlicht.
We moeten elkaar in een-zijn ontmoeten.
Eenheid was voor Valentinus
een mystieke ervaring.
Waar nijd heerst en onenigheid,
daar is het tekort,
waar eenheid is
daar is volkomenheid.
Het Al is op zoek naar Hem
uit wie het is voortgekomen.
De eigenlijke verlossing is de verdwijning
van het mensdom uit de geschiedenis.
Om te leren leven is het nodig
het ware bestaan te leren doorgronden.
De Grote Erflaters Jan Boelens
212

In het Evangelie van de Waarheid wordt
niet over zonde maar over onwetendheid gesproken.
Zoals ook in Oosterse tradities is
avydia, onwetendheid, bij hem een kerngegeven.
Want wie onwetend is tot het einde toe
blijft een schepsel van de vergetelijkheid
en zal met haar vergaan.
De Grote Erflaters Jan Boelens
213

MARCUS AURELIUS [121­180]
Hij had naar eigen zeggen een gelukkige jeugd.
Mijn vader gaf mij het voorbeeld van zachtmoedigheid,
verbonden met onverzettelijke vasthoudendheid
aan zijn weloverwogen besluiten.
Aan de goden heb ik het te danken
dat ik goede grootouders had, goede ouders,
een goede zuster, goede leraren, goede huisgenoten,
bloedverwanten en vrienden.
Hij werd een staatsman van verdienste,
tevens schrijver en filosoof en was 20 jaar
tot aan zijn dood keizer van het Romeinse rijk.
Tegen zijn zin moest hij oorlogen voeren en
zich verdedigen.
Tevens teisterden epidemieën de bevolking.
In die moeilijke jaren schreef hij
in het Grieks zijn Zelfbespiegelingen.
Hij streefde naar het hoogst bereikbare
en benadrukte dat we op deze wereld zijn
om samen te werken.
Eenieder die zich door dezelfde motieven
laat leiden als God en ook zijn denken
De Grote Erflaters Jan Boelens
214

daarop afstemt
is een door God gedragen wezen.
Zijn overwegingen zijn bemoedigend en vernieuwend
vanwege de door hem ontvouwde perspectieven.
Alles wordt bepaald en staat voortdurend
onder invloed van kosmische wetten.
Ieder deel van mij zal door een proces
van verandering opnieuw geordend worden
tot een onderdeel van de kosmos.
En dat deel zal opnieuw veranderen
in een ander gedeelte van het universum
en zo tot in het oneindige verder.
In de visie van Aurelius is het universum
in volmaakt afgepaste perioden geordend.
Vanwege de voortdurende veranderingen
blijft het jong en jeugdig voortbestaan.
Steeds behoort ge indachtig te zijn hoe
de aard van het heelal is en hoe uw eigen aard
en welke betrekking tussen die beiden bestaat,
welk deel van welk geheel gij uitmaakt en
dat niemand U kan beletten
om steeds te doen en te zeggen
wat in overeenstemming is met de aard
van datgene waarvan gij een deel zijt.
Het streven naar eenheid is een hoger ideaal.
De Grote Erflaters Jan Boelens
215

Zo is de opstijging tot een hogere manifestatie
in staat ook in gescheiden wezens
een samenhang tot stand te brengen.
Aurelius zoekt naar datgene dat schijnbaar
uiteenlopend is en toch verwant met elkaar.
Alles wat deel heeft aan de gemeenschappelijke
met redelijkheid begaafde natuur streeft in gelijke
of misschien in nog sterker mate naar dat
wat verwant is.
Wat in overeenstemming is met de Natuur
kan niet verkeerd zijn.
Deze filosofische keizer vindt dat levende wezens
volmaakter zijn dan niet levende.
De wereld is een levend wezen en
een bezielde werkelijkheid met waarnemingsvermogen.
Het levende wezen is volmaakter dan het niet levende.
Niets is meer volmaakt dan het universum.
Hij benadrukte voortdurend dat we ons
moeten laten leiden door de Rede.
Het is een schande wanneer in dit leven
de ziel eerder verslapt dan het lichaam.
De Rede schrijft ons voor niet te voorbarig te oordelen,
welwillend te zijn jegens de mensen
De Grote Erflaters Jan Boelens
216

en gehoorzaam aan de Goden.
Ook in het heelal richten zich
alle dingen naar de Rede.
Met gelatenheid, apatheia,
accepteerde hij veel tegenslagen.
Hij zag verder dan het hier en nu.
Wie het heden in ogenschouw neemt, heeft alles
gezien wat van alle eeuwigheid af geweest is en
alles wat in de eeuwige toekomst zijn zal.
Want alles is van dezelfde aard en vorm.
Dat wat nuttig is voor één mens
is ook nuttig voor alle andere mensen.
Nergens kan de mens zich ongestoorder
terugtrekken dan in zijn eigen ziel,
vooral wanneer hij zulke gedachten
koestert dat hij bij de overweging ervan
onmiddellijk volkomen op zijn gemak is.
Hij leefde in kalme gemoedsrust.
Heb geen zorg over de toekomst.
Alles gebeurt door eenzelfde aandrang.
Hij regeerde temidden van vele
en langdurige oorlogen.
In Wenen maakte de pest een einde aan zijn leven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
217

NAGARJUNA[125­200]
Hij noemde zich een volgeling van de Boeddha
maar ging in veel opzichten zijn eigen weg.
Hij schreef graag polemisch en legde
de paradoxen van taal en bewustzijn bloot.
Een scherpzinnig en eigenzinnig denker.
Zijn hoofdwerk is de Mulamadhyamakakarika
waarin elk hoofdstuk aan het onderzoek
van een Boeddhistisch onderwerp is gewijd.
De Boeddha, die het afhankelijke ontstaan heeft
verkondigd als iets zonder vernietiging en
zonder ontstaan, zonder ophouden en
toch niet eeuwig,
zonder eenheid en zonder menigvuldigheid,
zonder komen en zonder gaan,
als het vredige tot rust komen van het veelvuldige,
hem de voortreffelijkste aller leraren,
vereer ik.
Een van zijn hoofdthema’s:
de betrekkelijkheid en de paradoxen van het denken.
Want hoe zou het werkelijke en het niet-werkelijke
die onderling tegenstrijdig zijn,
toch tegelijkertijd kunnen voorkomen?
De Grote Erflaters Jan Boelens
218

Hij ontkent de waarde van de begrippen
ruimte, tijd, oorzaak en beweging,
deze begrippen leiden tot logische ongerijmdheden.
Van louter waarneming uitgaan
leidt tot tegenspraak.
Niets ontstaat en niets vergaat,
niets is eeuwig, niets is eindig,
niets met zichzelf identiek en
van iets anders verschillend.
Alles wat men ontstaan of vergaan noemt
is een product van zinsbegoocheling,
maya is als een droom, een fata morgana.
Het probleem van noch zijn,
noch niet zijn is misleidend.
Zijn en niet-zijn kunnen niet
in hetzelfde ding verschijnen.
Aan wat woorden kunnen uitdrukken
komt een eind wanneer aan het domein
van de geest een einde komt.
Ook voor Nagarjuna is het begrip dharma
van grote betekenis.
Dharma is Kosmische Wet en tevens
het fundamentele evenwicht als norm
waaraan eenieder zich te houden heeft.
De Grote Erflaters Jan Boelens
219

Waar dharma wordt gevolgd
is zuiverheid en reinheid.
Wie het juiste gedrag, acara,
niet heeft of met de voeten treedt,
verliest zijn geestelijk evenwicht.
Hij die de zedelijke normen in acht neemt
wordt een monnik genoemd
hij die de leegte beschouwt
wordt extatisch genoemd
hij die oplettend, krachtig en energiek is
is een ware yogi.
Nirvana en samsara
zijn niet verschillend.
De leer van de aardse Boeddha
is geen absolute waarheid.
De vier edele waarheden
hebben geen realiteitswaarde.
Nagarjuna verkondigde
de leer van de dubbele waarheid.
Deze wereld, gekenmerkt door maya,
heeft in de hoogste zin van het woord
geen werkelijkheid.
Deze opvatting had grote invloed
op het latere Indische denken.
Zo ook zijn leer van sunya, het ledige.
De Grote Erflaters Jan Boelens
220

Het ’lege’ is het enige niet relatieve,
het is zijn noch niet zijn,
eeuwig noch vergankelijk.
Alle dingen zijn bestaand,
noch niet bestaand.
Door sunyata, het sunya zijn,
wordt alles mogelijk.
Sunyata is synoniem met
dat wat geen oorzaak heeft,
dat boven gedachten verheven is,
wat ongeboren is en zonder dimensie.
Sunyata is de absolute realiteit.
Nagarjuna wilde de mensheid bevrijden
van verkeerde opvattingen en van
een verkeerd begrip van het wereldgebeuren.
Zijn leven is met legenden omgeven.
Hij werd in zijn tijd beschouwd als een genie.
De Grote Erflaters Jan Boelens
221

CLEMENS VAN ALEXANDRIË [150­215]
Geboren in Athene, werd hij
schrijver, leraar en filosoof.
Hij bekeerde zich tot het Christendom
en vestigde zich in Alexandrië.
Daar gaf hij les aan de kathegetenschool
en stelde nieuwe leefregels op.
Een Christen behoort God’s sereniteit in zijn leven
na te volgen mede om innerlijke rust te verwerven.
Voor hem waren Jaweh en de God van
de Griekse filosofen een en dezelfde.
Hij noemde Plato de Attische Mozes.
Zijn Godsbeeld werd gekenmerkt door apatheia,
onverstoorbaarheid, niet in staat te lijden.
In zijn Protrepticus, ofwel aansporing tot bekering,
roept hij de Grieken op
de christelijke inzichten te aanvaarden.
Hij wijst op de ongerijmdheden van
heidense opvattingen en op de onjuiste
ideeën van veel filosofen omtrent God.
Filosofie is het Oude Testament van de heidenen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
222

Plato schreef vanuit een goddelijke inspiratie.
Vandaar het bijzondere van sommige van zijn opvattingen.
In zijn betogen maakt Clemens graag gebruik
van de stijlmiddelen van de retorica.
In zijn Paedagogus, ofwel Leidsman,
geeft hij een nadere onderrichting
in de christelijke levenswijze.
De echte leidsman is de belichaming van de Logos.
Hij is de logos-paedagogus
die de christenen vormt en opleidt.
De Christen heeft een bewustzijn
dat kosmisch georienteerd is.
Hij legde die gedachte neer in
een bezielde hymne op Christus.
Zijn belangrijkste werk is de Stromateis, Miscellanea,
waarin studies over verschillende onderwerpen.
Met dit werk doet hij een poging
het christendom een wetenschappelijke basis te geven.
Hij onderzoekt de relatie tussen geloof en filosofie,
evenals wegen en graden van de godsdienst.
Ook de symbooltaal van de bijbel komt ter sprake
en het bestaansrecht van een binnenkerkelijke gnosis.
De hartstochten zijn bewegingen van de ziel
die tegen de natuur gericht zijn op grond van
De Grote Erflaters Jan Boelens
223

hun ontrouw aan de rede.
Clemens heeft de wetenschappen
dienstbaar gemaakt aan het Christendom.
De wetenschappen kunnen ertoe leiden
om tot het ware geloof te komen.
Het weten is meer dan geloven.
Geloof is een beknopte wetenschap van
noodzakelijke waarheden, geschikt
voor mensen die haast hebben.
Maar weten is het wetenschappelijke geloof.
Hij legde de grondslagen voor het theologisch denken
en vroeg zich af:
Is de Logos dezelfde als ’de Zoon van God’?
De theologie is de bekroning van de wetenschappen.
Mannen en vrouwen hebben in even hoge mate
deel aan volkomenheid en dienen hetzelfde onderwijs
en dezelfde training te ontvangen.
Want de naam ’mens’ hebben mannen en vrouwen
met elkaar gemeen.
Hij benadrukte ook binnen de kerk
het belang van de wetenschappen.
Ook introduceerde hij het christelijk denken
in de Griekse samenleving en erkende
elementen van waarheid in de Griekse filosofie.
Hij was een bruggenbouwer en een vernieuwer
De Grote Erflaters Jan Boelens
224

in het nog maar prille christelijke denken.
Hij was een van de eersten die een poging deed
de Joods-Christelijke traditie te integreren
in het Griekse denken.
Hij verliet Egypte vanwege de achtervolgingen
van keizer Septimius Severus.
Hij is vermoedelijk in Klein-Azië overleden.
De Grote Erflaters Jan Boelens
225

AMMONIUS SACCAS [175­242]
Tijdens zijn leven werd hij geroemd
om zijn wijsheid, zijn levenswandel
en zijn beminnelijk gemoed.
Hij trad uit de duisternis van de kerk
en stichtte in Alexandrië de Neo-Platoonse school.
Zijn inzichten en uiteenzettingen waren
gebaseerd op een dieper schouwen en weten.
Hij was dé leraar van Plotinus.
Hij onderwees zijn leerlingen ook in het bezweren van geesten
zoals Pythagoras en anderen vóór hem hadden gedaan.
Zijn onderwijs had een mystieke inslag.
Hij zag Christus niet zozeer als een persoon
maar als een graad van bewustzijn.
Hij maakte een onderscheid tussen
de persoon van Jezus en de kosmische Christus.
Ook leerde hij dat in ieder van ons
een latent hoger bewustzijn aanwezig is.
Tijdens zijn leven werd hij Theodidaktos genoemd,
dit is hij die door de goden onderwezen is.
Hij was in staat om met een ”innerlijk oog”
te lezen en de metaforen van de oude leringen
De Grote Erflaters Jan Boelens
226

van Plato en Pythagoras te begrijpen.
De leringen van Apollonius van Tyana
hebben zijn kennis beïnvloed.
Hij trachtte de dwalingen van de kerk
te zuiveren om vooral het authentieke
van de Joods-Christelijke wijsheid
vanuit de bronnen
in het stralende daglicht te brengen.
Niet alleen zijn leerlingen maar ook
geleerden van de Synagoge, de Academie
en de Stoa waardeerden hem.
Zijn invloed op het neo-platoonse denken
was aanzienlijk.
Hij heeft geen geschriften nagelaten.
De Grote Erflaters Jan Boelens
227

ORIGENES [185­253]
Hij werd geboren in Alexandrië.
Zijn vader, een Christen,
werd voor de leeuwen gegooid
en stierf in de arena.
Ook hij wilde martelaar worden maar
verwierp dit idee en werd een christelijk platonist.
Hij beoefende een spiritualiteit
gekenmerkt door licht, optimisme en vreugde.
Hij volgde Clemens van Alexandrië op
en werd hoofd van de katechetenschool.
Om de oorspronkelijke betekenis van oude geschriften
te achterhalen, interpreteerde hij deze op allegorische wijze.
De bijbel heeft een letterlijke, een allegorische
en een morele betekenis.
Hij was een eigenzinnig en inspirerend denker.
De geboorte van Christus middels Maria
zag hij als de geboorte van goddelijke wijsheid
in een menselijke ziel.
Door schouwing kan de ziel
steeds meer kennis van God verwerven.
De ziel kan na de dood opgaan tot God en
zoals Plato leerde, goddelijk worden.
De Grote Erflaters Jan Boelens
228

Hij nam enkele opvattingen van de Gnostici over.
Zijn sobere levenswijze stelde hij in dienst van
studie en voordrachten.
Door tijdgenoten werd hij Adamantios,
een man van diamant, genoemd.
Na verschillende jaren
gaf hij zijn leeropdracht in de katechetenschool
aan zijn leerling Heracles en reisde om
voordrachten te geven naar Rome, Arabië en Palestina.
In Caesarea, Palestina, stichtte hij een nieuwe school.
In zijn theologie brengt hij verschillende opvattingen
en richtingen bijeen in het licht van een veelzijdige kennis.
Hij had geen belangstelling voor de verhalen
en fabels rondom het leven van Jezus.
Hij verwierp de idee van de verlossing van het mensdom
door de kruisiging van Christus.
Al het geestelijke is eeuwig,
ook de geest van de mens
die een deel van Gods geest is.
Hij keerde zich tegen Celsus die beweerde
dat het er niet toe doet of men
de hoogste God Zeus noemt
of hem een andere naam geeft.
De Grote Erflaters Jan Boelens
229

Hij is de grondlegger van de bijbelwetenschappen.
In zijn Hexapla, een bijbeluitgave in zes talen,
schreef hij kommentaren op bijna alle boeken van de Schrift.
Voor hem was de studie van de filosofie een gedegen
voorbereiding op de studie van de bijbel.
Magie berust op vaste regels en grondbeginselen
die echter aan weinigen bekend zijn.
De namen Sabaoth en Adonai
door de Hebreeën met eerbied overgeleverd
berusten op een zekere, geheime godsleer.
Hij was ingewijd in de christelijke mysteriën.
In de grootsheid van de schepping zijn wij in staat
de geestelijke en goddelijke werkelijkheid te aanschouwen.
Hij geloofde in de Apokatastasis:
eenieder keert terug naar het Vaderhuis.
De mensheid wordt uiteindelijk gered
door Gods goedheid en wijsheid.
De kerk heeft die leer verworpen evenals
zijn incarnatietheologie en zijn benadering
tot de mysteriën en de oude, heilige geschriften.
Hij werd als ketter veroordeeld en
tijdens de vervolging van keizer Decius gefolterd.
Van zijn omvangrijk werk,
De Grote Erflaters Jan Boelens
230

ongeveer tweeduizend verhandelingen,
is slechts een klein gedeelte bewaard gebleven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
231

SEXTUS EMPIRICUS [ Eind 2 e –begin 3 e eeuw]
Als Griekse arts en filosoof was hij een zorgvuldige onderzoeker
en ook een scepticus in hart en nieren.
Hij schreef een belangrijk werk:
Grondslagen van het scepticisme.
Het scepticisme is de kunde om zowel verschijnselen
als denkbare zaken, op welke wijze dan ook,
tegenover elkaar te plaatsen, waardoor we vanwege
de gelijkwaardigheid van de tegenover elkaar
gestelde zaken en argumenten eerst tot opschorting
komen en vervolgens tot onverstoorbaarheid.
De sceptici accepteren of verwerpen niets zomaar
maar onderwerpen alles aan een kritische blik.
Ze leren dat de mensen die aannemen
dat goed en slecht van nature bestaan,
dientengevolge een ongelukkig leven hebben
en dat zij die het niet zeker weten
hun oordeel opschorten.
Hij moet niet veel hebben van de “waarheidszoekers”
en hun filosofische pretenties.
Het ware wezen van de dingen is ontoegankelijk.
Door de zwakheid onzer zintuigen zijn we niet
De Grote Erflaters Jan Boelens
232

in staat de waarheid te onderscheiden.
Ogen en oren zijn slechte getuigen
voor mensen zonder ontwikkeling.
Er zijn momenten waarop wij een klaarblijkelijke
voorstelling krijgen, die toch ongeloofwaardig is
op grond van buiten af optredende omstandigheden.
De mens moet beseffen dat hij
van de waarheid vervreemd is.
Filosofen die beweerden de waarheid te hebben
gevonden worden bestreden op het gebied van
de logica, de fysica en de ethiek.
Hij wijst erop dat voorstellingen niet de maastaf
voor de waarheid kunnen zijn en gaat zover
met te zeggen:
Alles is aanvechtbaar, ook het scepticisme zelf.
Een moderne wetenschapper zal
het volgende kunnen onderschrijven:
Als we de zaken naar hun wezen onderzoeken,
dan moeten we heel precies zijn.
Hij ontvouwde een kosmologie die modern aandoet.
Omdat nu ook de kosmos een lichaam is,
is hij ofwel een lichaam met een volstrekte eenheid,
ofwel een dat uit aaneensluitende delen bestaat,
ofwel een dat uit ruimtelijk gescheiden onderdelen
is samengesteld.
De Grote Erflaters Jan Boelens
233

Zij, Zeno en Cleanthes, zeggen dat echte kennis
alleen in het werk van wijzen te vinden is.
Onwijzen hebben echter ook een mening.
Het begrijpen is aan beiden gegeven.
De Stoïci zijn van mening dat een
voorstelling een inprenting is van de ziel.
Maar wanneer tegelijkertijd meerdere
voorstellingen in ons ontstaan, dan zal de ziel
eveneens zeer vele gestalten moeten hebben,
wat nog erger is.
Alle mensen hebben een gemeenschappelijke
vooronderstelling van god.
Hij is een gelukzalig wezen, onvergankelijk
en volmaakt in geluk en wars van alle kwaad.
Sextus vraagt zich af waarom veel mensen ongelukkig zijn.
Elke ongelukstoestand wordt veroozaakt door een zekere onrust.
Maar elke onrust is weer het gevolg van het feit
dat mensen hardnekkig iets najagen of
hardnekkig iets proberen te vermijden.
Zijn geschriften trokken veel belangstelling
in de Renaissance, ondermeer van Montaigne en
Pico della Mirandola, die er veel aan ontleenden.
De Grote Erflaters Jan Boelens
234

PLOTINUS [204­270]
Hij werd geboren in Assioet aan de Nijl
vermoedelijk uit rijke ouders.
In Alexandrië volgde hij colleges
bij de filosoof en ziener Ammonius Saccas.
Zijn reizen naar Perzië en Indië
waren van korte duur.
Volgens zijn leerling en biograaf Porphirius
leek hij zich te schamen een lichaam te hebben..
Het eten van vlees vond hij ontoelaatbaar.
Vaak had hij last van ingewandstoornissen.
Zelden nam hij een bad maar
hij liet zich dagelijks masseren.
Hij vestigde zich in Rome
en had veel leerlingen
In zijn grote woning die hij beschikbaar stelde
voor ouderloos geworden kinderen,
hield hij tevens filosofische voordrachten,
waarbij ook veel vrouwen aanwezig waren.
Zijn tractaten zijn door Porphyrius
gebundeld onder de naam Enneaden
Wat is liefde? Is het een god of daimon,
De Grote Erflaters Jan Boelens
235

of een aandoening van de ziel?
Of is de ene liefde een god of daimon en
de andere ook een soort aandoening
en van welke aard is dan elke soort?
In de dagelijkse omgang was hij vriendelijk
en hoewel verlegen en schuw, was hij
voor iedereen beschikbaar vooral voor
’de jongens en meisjes’ in zijn huis
voor wier opvoeding hij zorg droeg.
In zijn beschouwingen is het Ene
een stralend middelpunt. Steeds weer
in nieuwe overdenkingen komt hij erop terug.
Het Ene, onzegbaar niet in woorden uit te drukken.
Enkelvoudig is pas het Ene dat de bron van alles is.
Het Ene heeft zichzelf niet nodig. Want het is zichzelf.
Om het Ene te kunnen schouwen moeten we geest worden,
en onze eigen ziel aan de geest toevertrouwen
en haar dienen, opdat, wat die geest ziet,
ook de ziel, klaarwakker, in zich opneemt.
Daarmee moeten we dus het Ene schouwen en
er geen enkele waarneming aan toevoegen en
ook niets van de ziel in die geest opnemen,
maar het meest loutere schouwen met
louter de geest en met het hoogste van de geest.
De Grote Erflaters Jan Boelens
236

En toch hebben we de geest in ons als bewustzijn
om te kunnen zorgen dat we zijn en contempleren.
De Geest is de stille en onbeweeglijke beweging
die alles in zich heeft.
Alle dingen contempleren, zelfs een steen.
Schouwen is daarbij scheppend werk.
Het is ons nu duidelijk geworden
dat scheppende werkzaamheid schouwing is.
Immers, scheppend werk is een resultaat van schouwing,
waarbij de schouwing in zichzelf immanent blijft en
geen verrichtingen buiten haar eigen schouwing volbrengt.
Integendeel: doordat zij schouwing is, wordt zij scheppend werkzaam.
Plotinus leert dat de goddelijke oorsprong van alle dingen
voor het menselijk bewustzijn bereikbaar is langs
de weg van vergeestelijking en verinnerlijking.
Wanneer men immers in staat is
zijn blik te richten op wat waar en werkelijk is,
wie zal dan nog met voorliefde zich richten
naar de afbeelding van dat ware en werkelijke?
Het leven hier beneden temidden van de aardse dingen
is vaak het verlies van de verbinding met het eigen zelf
en daardoor het ’verlies van vleugels’.
Het leven nu en het leven zonder god is slechts
een spoor van leven, een nabootsing van dat leven,
en het leven daar is de activiteit van de geest.
De Grote Erflaters Jan Boelens
237

En die activiteit brengt ook goden voort
in de verstilde aanraking met het Ene en
brengt schoonheid voort en rechtvaardigheid en deugd.
Aan het einde van de Enneiaden, zesmaal negen traktaten,
vraagt hij zich nogmaals af wat schouwen is.
Zo spreken wij nu [na het schouwen] ook over het Ene
als over iets anders. Daarom is het ook moeilijk te
zeggen wat het schouwen is.
Want hoe zou iemand daarover kunnen berichten
als over ’iets anders’, hoewel hij het daar,
toen hij schouwde, niet als iets anders zag,
maar als één met zichzelf.
Hij besluit zijn overwegingen op het moment
dat hij met enkele leerlingen de tocht volbracht heeft.
Wanneer hij van het schouwen terugvalt
en weer de deugd heeft opgewekt die in hem is en
als hij zichzelf weer met die deugden gesierd ziet,
zal hij weer vederlicht worden en
zal hij door die deugd naar de geest gaan en
naar de wijsheid en door de wijsheid naar het Ene.
Aan het einde van zijn leven,
door veel vrienden verlaten,
kreeg hij een verschrikkelijke ziekte.
Hij stierf eenzaam op een landgoed
in Campanië.
De Grote Erflaters Jan Boelens
238

PATANJALI [4 e/5 e eeuw]
Wanneer hij precies leefde is niet bekend.
Zijn naam is verbonden met een
invloedrijk werk over yoga,
De Yoga-soetra’s, aforismen.
Patanjali verbeterde de yogatechnieken en
bracht een synthese tot stand
tussen vele yoga tradities en
gaf hieraan een spirituele grondslag.
Yoga is het stilzetten van het onrustige denken.
De waarnemer neemt zijn eigen vorm waar.
In andere staten is er het bewustzijn van de ziener
met de veranderingen van het denken.
Er zijn vijf typen van deze modificaties.
Deze zijn juiste kennis, onjuiste kennis,
verbeelding, slaap en herinnering.
Patanjali wijst erop dat kennis verkregen
door zintuiglijke waarnemingen
iets geheel anders is dan de directe kennis
verkregen in hogere staten van bewustzijn.
De lagere staten van bewustzijn
zijn gebonden aan het intellect,
De Grote Erflaters Jan Boelens
239

vaak resulterend in begoochelingen.
De yogi tracht het intellectuele bewustzijn
te transformeren in een ervaringsbewustzijn.
Daar is het bewustzijn de drager
van waarheid en gerechtigheid.
Onthechting en studie zijn noodzakelijk
voor het praktiseren van yoga.
Er zijn vijf aandoeningen
waardoor de geestelijke ontwikkeling stagneert:
Onwetendheid, ik-besef, verlangen,
afkeer en gehechtheid aan het bestaan.
De opeenhoping van karma die door deze aandoeningen
veroorzaakt wordt, zal men in het huidige
of in een volgend leven ervaren.
Aan dit alles ligt avidya
dit is onwetendheid, ten grondslag.
Avidya is het niet-eeuwige, het onzuivere.
Het kwaad ontstaat als iemand zich niet verbindt
met het eeuwige, het zuivere en het goede.
Asmita is de eenwording van de kracht van
het bewustzijn met de kracht van het kenvermogen.
Het is uitermate belangrijk om
zo zuiver mogelijk waar te nemen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
240

Het zijn van het zichtbare is er
om door de waarnemer gezien te worden.
Als de afwezigheid van verlangen tot bezit
een voldongen feit is, ontstaat inzicht
in het hoe en het waartoe van het bestaan.
Afwezigheid van begeerten geeft
een bijzondere gelukservaring.
Tevredenheid geeft het hoogste geluk.
Het uiteindelijke streven van de mens
is het bereiken van de allerhoogste zuiverheid
ook wel Samadhi genoemd.
Samadhi ontstaat wanneer er alleen maar
bewustzijn is van het object van de meditatie.
De yogaoefeningen van Patanjali
zijn een oefening en een bezinning inzake
de wezenlijke aard van het menselijk bestaan.
De Grote Erflaters Jan Boelens
241

GREGORIUS VAN NAZIANZE [330­390]
Hij was een zoon van de bisschop van Nazianze
in Cappadocië.
Hij vluchtte naar de woestijn want ook
op aandringen van velen wilde hij geen priester worden.
Hij studeerde in Alexandrië en ook in Athene,
daar sloot hij vriendschap met Basilius de Grote,
bisschop en metropoliet.
Hij was een christelijke Griek.
Tegen zijn zin werd hij op aandringen van Basilius
in Constantinopel tot bisschop gewijd.
Kerkelijke aangelegenheden bevielen hem allerminst.
Na het uitspreken van een beroemd geworden Afscheidsrede
verliet hij Constantinopel
om in Cappadocië een teruggetrokken leven te leiden,
bespiegelingen en brieven te schrijven en
zich te bezinnen op aard en wezen van het Christendom.
In de vroege ochtend gaf ik Hem een hand
Opdat mijn werk zich niet in duisternis voltrekt
Wat ik overdag zoal doe draag ik op aan U
Onwankelbaar wil ik blijven en mijn lijden beheersen
Ik ontheilig immers mijzelf als ik goddeloos ben.
De Grote Erflaters Jan Boelens
242

Voor hem was God de Onuitsprekelijke,
de Onbenoemde, ver verheven boven
woordelijke benaderingen.
Als dichter en mysticus schreef hij enkele hymnen
zoals deze, gericht tot God:
O alles Overstijgende hoe moet ik U prijzen!
Hoe kunnen woorden U vereren, geen taal kan U verwoorden.
Hoe kan het denken U overdenken, geen gedachte kan U bevatten.
U alleen bent onzegbaar, want U hebt alles dat spreekt geschapen.
U alleen bent onkenbaar, want U hebt alles dat denkt gecreëerd.
Al wat spreekt en niet spreekt verkondigt U.
Al wat denkt en niet denkt verheerlijkt U.
Allen met dit verlangen, reikhalzen naar U.
Alles aanbidt U. Alles spreekt tot U.
Dit gedenkend is Uw schepping, een woordloze hymne.
Voor U alleen blijft alles. Voor U komen allen bijeen.
U het hoogste doel: een, alles en geen.
U die niet een bent en niet alles. Albenoemde hoe moet ik U noemen,
De Enige Onbenoemde? Welke hemelse geest kan ingaan
In de omhullingen boven de wolken. Wees genadig,
O alles Overstijgende: hoe moet ik U prijzen!
Gekomen aan het einde van zijn aardse leven
hield hij in Constantinopel
enkele theologische voordrachten
over God en de schepping.
De Grote Erflaters Jan Boelens
243

Men kan niet met iedereen over theologische zaken spreken.
Uit de grootsheid en schoonheid van het geschapene
kan op analoge wijze de schepper worden erkend.
Is het mogelijk over God te speken?
Als dit spreken onmogelijk is
dan is ook het begrijpen onmogelijk.
Het is moeilijk de schepping en onmogelijk
de Schepper te leren kennen.
Hoe zouden we met vergankelijke woorden
de onvergankelijkheid van Hem kunnen beschrijven?
Gregorius werd een verlicht mens.
Hij kwam uiteindelijk tot het inzicht:
Eens worden we opnieuw geboren en
heeft de dood geen vat meer op ons.
VASUBANDHU [4 e eeuw]
Met zijn oudere broer Asanga
De Grote Erflaters Jan Boelens
244

leefde hij in India in een tijdperk
met elkaar rivaliserende scholen.
Beiden waren scherpzinnige en veelzijdige denkers en
Vasubandhu was ook literair begaafd.
Hij zou vijfhonderd werken hebben geschreven.
Aanvankelijk aanhangers van het hinayana-boeddhisme,
bekeerden zij zich later tot het mahayana-boeddhisme en
sloten zich aan bij de daarmee verbonden yogacaraschool.
Asanga werd bekend vanwege zijn
Overzicht van de Dogmatiek
waarin de fundamentele dogmatiek van
de yogacaraschool wordt beschreven.
In de opvatting van de yogacarins,
(beoefenaren van de yoga),
is de externe wereld irreëel in tegenstelling
tot de cognitieve processen die reëel zijn.
Meer omvattend en niet relatief is
De Absolute Geest, de Hoedanigheid
gelijkgesteld aan het nirvana.
De Absolute Geest ofwel het Absolute Bewustzijn
is in laatste instantie reëel en kan zijn objecten creëren.
Volgens de yogacarins bestaat er niets
dan het bewustzijn of niets dan de gedachte.
De Grote Erflaters Jan Boelens
245

De uiterlijke wereld die we in het gewone leven
als reëel of objectief beschouwen is
in feite irreëel en door ons bewustzijn gecreëerd.
In versregels zegt Vasubandhu hieromtrent:
Dit gehele universum is niets dan bewustzijn,
want het niet-bestaande schijnt slechts object,
net zoals iemand die aan amblyopie lijdt
niet bestaande dingen ziet, zoals haren om de maan.
En in de Lankavatarasutra wordt gezegd:
Het gebied van de dingen die we waarnemen
schijnt, hoewel het behoort tot onze geest,
buiten onze geest te bestaan.
Er is niets externs dat
het object van onze waarneming is.
Daarom bestaat er ook geen extern object.
Asanga introduceerde het begrip ’opslagbewustzijn’.
Hij veronderstelde dat ieder bewustzijnsproces
een indruk in het opslagbewustzijn achterlaat
in de vorm van zaden en
het opslagbewustzijn als het ware parfumeert
zoals de geur van een parfum in een lap stof dringt.
Ieder mens en ieder levend wezen
heeft zijn eigen opslagbewustzijn.
We zien externe dingen zoals bomen, planten,
De Grote Erflaters Jan Boelens
246

dieren en mensen alsof ze onafhankelijk
van ons bewustzijn bestaan,
maar het zijn slechts externe projecties van
de modificaties van ons bewustzijn.
Ze bestaan alleen afhankelijk van ons bewustzijn,
dat ze voortbrengt.
Hun realiteit wordt door de yogacarins omschreven
als ’denkbeeldig’ of ’mentaal geconstrueerd’
en ook als ’onderling afhankelijk’.
Het schijnbare bestaan van de externe wereld
is een gevolg van de dynamiek van het opslagbewustzijn.
Alleen de Absolute Geest is in laatste instantie werkelijk.
De yogacara-school verdween uit India
tegelijk met de verdwijning van het boeddhisme
vanwege het binnendringen van de moslims.
De Grote Erflaters Jan Boelens
247

BOETIUS [480­524]
Boëtius, Romeins filosoof en staatsman.
Hij was eerste minister onder koning Theodorik.
Een veelzijdige persoonlijkheid.
Hij schreef vijf theologische tractaten,
de Opuscula Sacra.
Daarnaast verschillende wijsgerige werken
waarvan wel de meest bekende:
De Vertroosting van de wijsbegeerte.
Hij doet hierin verslag van zijn gefingeerde
gesprekken met Vrouwe Filosofie.
Haar teint was fris en leek van
jeugdige kracht te getuigen.
Zij leek met haar kruin de hemel te raken.
Als bestuurder en eerste minister
vroeg hij zich af hoe het
met het wereldbestuur gesteld is.
Hoe gaat het wereldbestuur in zijn werk?
Een on-veranderlijk iets moet aan de orde
in het veranderlijke ten grondslag liggen.
Alles is herleidbaar tot het hoogste goed.
De Grote Erflaters Jan Boelens
248

Volgens Boëtius is de substantie van God
in het Goede zelf en in niets anders gelegen.
Elk ding handhaaft zijn bestaan zolang het één is
en gaat ten onder zodra het dat niet meer is.
Op het hoogste goed is [dus] van toepssing
dat het over alles krachtig regeert en
tegelijk met zachte hand ordent.
Waarneming en begrip van de orde
die het zichtbare universum vertoont
kan ons helpen die orde te verbeelden
die uiteindelijk is gefundeerd in de liefde
waarheen alles terugstroomt.
Als bestuurder werd hij geconfronteerd
met het morele verval in zijn tijd.
Hij zegt dat dit uiteindelijk berust op
een ziekte van de geest.
We moeten mensen wier geest wordt gekweld
door lijden dat gruwelijker is dan welke
lichamelijke aandoening dan ook
al helemaal niet met haatgevoelens achtervolgen
maar juist met mede-lijden bejegenen.
Boëtius spreekt over de bestendigheid
van de goddelijke Geest, waarvan dingen
en gebeurtenissen afhankelijk zijn.
De Grote Erflaters Jan Boelens
249

De Voorzienigheid is de onbeweeglijke en
enkelvoudige wezensvorm van het totale gebeuren.
Onvergankelijk is de hoogste Voorzienigheid
in het universum werkzaam door orde te scheppen
die alom merkbaar en aanwijsbaar is.
Vanzelfsprekend is ook de liefde hierin werkzaam.
Zo waarborgt de liefde eenieder zijn deel
in een eeuwige kring en verbant resoluut
alle tweedracht en twist uit het sterrendomein.
De liefde is de bron die alles verbindt en
in het goede zijn herkomst en oogmerk doet zien.
Het is een uitdaging voor hen die bewust
willen leven om in wijsheid te groeien.
Maar blijkbaar,
is ons geestesoog zodanig verduisterd
dat we niet meer zien hoe het schijnbaar
tegenstrijdige toch verenigbaar is.
Goddelijk inzicht is een weten
in staat om voor-kennis te hebben
van iets dat
al of niet noodzakelijk zal plaatsvinden.
Wijze mensen staan stil
bij de aard van datgene dat eeuwig is.
Eeuwig is datgene waarin verleden, heden en toekomst
tegelijk present zijn in een altijddurend nu.
De Grote Erflaters Jan Boelens
250

Het is volkomen verkeerd om iets wat zich
in het domein van het tijdelijke afspeelt,
de oorzaak te noemen van een voorkennis
die eeuwig is.
Bij hemelse en goddelijke wezens is de wil
geheel zuiver en het oordeelsvermogen
op volmaakt inzicht gebaseerd.
Boëtius maakt onderscheid tussen
hogere en lagere kennis.
De lagere kennis is gericht op de stoffelijke wereld.
De hogere kennis richt zich op de zuivere vormen
door middel van de intelligentie.
Beide gebieden zijn gescheiden van elkaar.
Het hoogste inzicht beschikt over een oog
dat nog hoger blikt, want het verheft zich
boven het domein van het algemene in zijn veelheid
en aanschouwt, dankzij de scherpte van een zuiver
geestelijke blik,
de wezensvorm van het ene enkelvoudige zijn.
Hij wijst erop dat ook het voorstellingsvermogen van
belang is voor het verwerven van een hoger inzicht.
Op beschuldiging van hoogverraad
werd hij gevangengezet, troost zoekend
in zijn filosofische gesprekken,
vaak van platoonse aard.
De Grote Erflaters Jan Boelens
251

DIONYSIUS de AREOPAGIET [Eind 5 e eeuw]
Een onbekende auteur noemde zich
Dionysius de Areopagiet.
Zijn teksten lijken in een visioen geschreven.
O drieheid die meer dan zijndheid is
en meer dan god en meer dan goed,
die hoedt het godsweten van de christenen,
leidt ons naar de kroon van de mystieke geschriften,
die meer dan onkenbaar is en
meer dan licht en het allerhoogst;
waar de enkelvoudige en vrijgemaakte en
onveranderlijke mysteriën van de theologie
omhuld zijn door het duister dat meer dan licht is,
van het zwijgen van de mysticus van het verborgene,
en zij in het diepste duister
het meest meer dan licht meer dan stralen en
zij in het volledig onaanraakbare en onzichtbare.
Zo wil ik bidden.
Zelf was hij een esotericus,
een mysticus van het verborgene.
Hij tilt ons met zijn ’negatieve theologie’
naar een ander niveau.
Zijn beeldend taalgebruik een filosofisch-
dichterlijk mengsel van neologismen
voortgestuwd door evocaties,
De Grote Erflaters Jan Boelens
252

een gruwel voor dogmatische theologen.
Doe afstand van jezelf, van alles ontbonden en
van alles zuiver willen bevrijden.
Hij verkent en ervaart een gebied
door middel van het mystieke schouwen
en maakt gebruik van hymnen om
de beeldende kracht ervan te verhogen,
dit vooral rondom het gegeven van de
goddelijke onkenbaarheid:
Hoe kan mijn denken U ooit aanschouwen?
O die aan alles voorbij zijt:
want hoe anders kan ik U bezingen?
Hoe kan ik U, die boven alles waarin U bent
in mijn prijzend lied vastleggen?
Hoe kunnen woorden U ooit bezingen?
Want U bent onuitsprekelijk voor elk woord,
en U bent de enige die onzeglijk bent.
Hoe kan mijn denken U ooit aanschouwen?
In zijn Mystieke Theologie lezen we:
Let erop:
Dat er niet iemand meehoort die niet is ingewijd,
ik bedoel iemand die aan de zijnden gebonden is
en zich verbeeldt dat er niets boven de zijnden
als meer dan zijndheid is en meent met zijn eigen kennis
te zien degeen die het donker tot zijn schuilplaats heeft gemaakt.
En wanneer voor zulken de goddelijke inwijdingen te hoog gaan,
wat is er dan nog te zeggen van nog meer oningewijden,
De Grote Erflaters Jan Boelens
253

die de oorzaak die zich boven alles bevindt,
kenmerken vanuit het laagste wat de zijnden toekomt
en zeggen dat zij geheel niet uitgaat boven de ongoddelijke
en veelvormige gestaltenissen die zij zelf vormen?
De theologie is volgens Dionysius
een beperkt geheel, in tegenstelling
tot het evangelie dat ’wijd en breed’ is
maar ook beknopt.
Veelwoordig is de goede oorzaak van alles
en minbespraakt en woordloos tegelijk.
In dat duister, dat meer dan licht is,
te belanden, daarom bidden wij,
en om door blikloosheid en kennisloosheid
te zien en te kennen wat boven aanschouwing is
en boven kennis, juist door het niet zien
en het niet kennen.
Hij liet ons slechts vier tractaten na
en enkele brieven.
Zijn invloed op het middeleeuwse denken
was aanzienlijk.
De Grote Erflaters Jan Boelens
254

MA­TSU [709­788]
Hij vernieuwde het Boeddhisme in China.
Zijn inzichten zijn mondeling overgeleverd.
Evenals Socrates hadden gesprekken en dialogen
zijn voorkeur en ook hij was een twijfelaar.
Hij liet een regen van vragen neerdruppelen
op de denkende hoofden van zijn leerlingen.
Over hem werd gezegd:
Hij ging als een os en keek als een tijger,
zijn uitgestrekte tong reikte tot over zijn neus en
op zijn voetzolen had hij twee wielvormige figuren.
Hij ontmoette Eerwaarde Jang die hem zei:
Indien ge in Boeddha gaat zitten,
dan vermoordt ge Boeddha.
Indien ge aan de kenmerken van zitten vasthoudt,
dan begrijpt ge niet eens het principe ervan.
Legt ge U toe op de leer van de geest-grond,
dan wordt er als het ware gezaaid en
verklaar ik de kern van de leer,
dan is dat als de regen uit de hemel.
Ma-tsu stichtte een school en had veel leerlingen.
Hij doorbrak oude conventies en
vernieuwde de meditatiepraktijken.
Ook integreerde hij kernen van het Confusianisme
De Grote Erflaters Jan Boelens
255

en het Taoisme in het Ch’an, dit is het Zen Boeddhisme
waaraan hij de voorkeur gaf.
Ieder van U allen, wees overtuigd
dat Uw eigen geest de Boeddha is.
De verkondiging van de Boeddha
heeft de geest als kern en
geen methode als leermeester.
Een monnik vroeg:
Eerwaarde, waarom zegt ge:
de geest is de Boeddha.
Ma-tsu: Om kinderen te laten ophouden met wenen.
Monnik: Als het wenen ophoudt, wat dan?
Ma-tsu: Het is noch de geest, noch de Boeddha.
Monnik: Als er iemand komt
die bij geen van beide soorten hoort,
hoe onderricht U dan?
Ma-tsu: Tot hem zeg ik, het is geen ding.
Monnik: En wanneer er nu plots
een ingewijde komt opdagen,
wat dan?
Ma-tsu: Hem leer ik het grote Tao te verwerkelijken.
Hij leerde onwetenheid opzij te leggen en
sprak over een stille uitspraak.
Alle beelden in het heelal
zijn de afdruk van één kosmische wet, Dharma.
Alles wat als vorm wordt waargenomen
is het zien van de geest.
De Grote Erflaters Jan Boelens
256

De geest is geen geest op zichzelf
maar is aanwezig door de vormen.
De geest is als een kunstenaar
en het bewustzijn zijn helper.
Ma-tsu leefde in een tijd van vernieuwingen,
gekenmerkt door een beweging naar het volk toe.
Er ontstond een democratisering van cultuur en religie.
In de wandeling werd hij meester Ma genoemd.
Hij onderrichtte de gemeenschap en zei:
Tao hoeft niet beoefend te worden.
Hoedt U enkel voor onzuiverheden.
Hoe wordt men onzuiver?
Alleen het bewustzijn van leven en dood
en het stellen van doelbewuste daden
is reeds onzuiver.
Verlangt ge rechtstreeks Tao te vatten,
dan is de gewone geest Tao.
Wat noemt men de gewone geest?
Zonder opzettelijk handelen,
zonder juist en verkeerd,
zonder nemen en laten,
zonder tijdelijk en eeuwig,
zonder profaan en heilig.
Noch het handelen van de gewone man,
noch het handelen van de heilige,
dat is het handelen van de bodhisattva.
Toen een meester Ma-tsu vergezelde
op een wandeling, vroeg hij:
Wat is het groot nirvana?
De Grote Erflaters Jan Boelens
257

Ma-tsu zei: Vlug!
De meester: Vlug, wat?
Ma-tsu: Kijk naar het water.
Op een dag toen Feng een kruiwagen voortduwde,
zat Ma-tsu met uitgestrekte benen over de weg.
Feng zei: Zou de meester zijn voeten willen intrekken?
Ma-tsu: Wat reeds is uitgestrekt, wordt niet ingetrokken.
Feng: Wat reeds vooruit gaat, gaat niet achteruit en
hij reed de wagen over Ma-tsu’s benen.
Met gewonde benen ging Ma-tsu terug naar de leer-zaal,
greep een bijl en zei:
Diegene die de benen van de oude monnik verwondde,
kome naar voren.
Feng kwam te voorschijn en strekte zijn nek voor Ma-tsu.
Ma-tsu legde de bijl opzij.
De keizerlijke onderzoekscommissaris van Hung-chou vroeg:
Mag men wijn of vlees gebruiken of niet?
Als zijne eminentie ze gebruikt, dan is dat zijn loon.
Gebruikt zijne eminentie ze niet, dan is dat zijn verdienste.
Kort voor zijn dood mediteerde hij in het woud.
Hij zag een grot en sprak tot zijn begeleider,
Mijn stoffelijk overschot zal volgende maand
naar deze grond terugkeren.
Zijn laatste woorden:
Overdag in het aanschijn van Boeddha,
’s nachts in het aanschijn van Boeddha.
De Grote Erflaters Jan Boelens
258

Na zijn dood werd hij genoemd:
De Zen-meester van de Grote Stilte.
De Grote Erflaters Jan Boelens
259

SANKARA [788­820]
Geboren in Malabar uit een orthodoxe familie
koos hij Govinda als leermeester.
Hij ging naar Benares, waar hij doceerde en
zijn voornaamste werken schreef.
Hij legde de nadruk op
de weg naar inzicht.
Hij verdiepte zich eveneens in
logische en kentheoretische grondslagen.
Gezag verwierf hij toen hij zijn leer ontvouwde
in de vorm van commentaren op de 555 sutra’s,
waarin de oudere Vedanta-leer was overgeleverd.
Atman, het hoogste Zelf in de mens,
is identiek met Brahman, de wereldgrond.
Atman is van maya gescheiden,
het is de eerste oorzaak en schepper van het heelal.
Hij loochende de realiteit van de verschijnselenwereld
om vanuit dat inzicht
het ware Zijn van het enige en eeuwige principe
de eenheid van Brahman-Atman vast te stellen.
Hij aanvaardde alleen als werkelijk
De Grote Erflaters Jan Boelens
260

dat wat noch verandert, noch ophoudt te bestaan.
Brahman, is werkelijk als absoluut bestaan,
werkelijk als absolute kennis en gelukzaligheid.
Brahman en Atman, het innerlijk Zelf van de mens
zijn één.
Het Atman is ondeelbaar, eeuwig en zonder tweede.
Het wordt eeuwig tot bestaan gebracht
door de kracht van zijn eigen kennis.
Zijn luister is oneindig.
Ik woon in alle wezens
als het Atman, zuiver bewustzijn.
Ik placht aan deze dingen te denken
als gescheiden van mijzelf.
Nu weet ik dat ik het Al ben.
Het lijden ontstaat wanneer een mens
zich vereenzelvigt met zijn lichaam.
Brahman is alles, dit heelal en elk schepsel.
Bevrijd worden wil zeggen
leven in Brahman, de ongedeelde werkelijkheid.
De aanvaarding van het onwerkelijke
als werkelijk is slavernij.
Houd op de weg van de wereld te volgen
en het lichaam na te jagen.
Houd op de weg van de traditie te bewandelen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
261

Werp deze valse identificatie van u af
en realiseer Brahman.
Het individuele is de vogel die
de vruchten eet van de levensboom.
Zonder beleving van de Eenheid van het Zelf
vindt geen bevrijding plaats.
Hij werd door sommigen voor
”een vermomde Boeddhist” gehouden.
Hij leerde van de Boeddhisten
het belang van discipline en organisatie.
Verlichting is een onafgebroken bewustzijn
van de eenheid van Brahman en Atman.
Alle gevoel van twee-heid is vernietigd.
Dit bewustzijn is zuiver en één.
Realisatie van Brahman is het enige dat
ware vrede en voldoening schenkt.
Wat bijdraagt tot dat doel is ethisch goed.
Brahman kent dood noch verval.
Het is de eeuwige werkelijkheid.
Wie Brahman met volledige en
niet aflatende liefde vereert,
zal eenheid bereiken.
De Grote Erflaters Jan Boelens
262

Rivieren stromen de oceaan in,
maar de oceaan blijft ongestoord.
Zintuiglijke objecten stromen zijn geest in
maar hij voelt geen reactie,
want hij leeft in het bewustzijn
van de Ene werkelijkheid.
Hij stelt geen belang
noch in verleden, noch in de toekomst.
Hij is ontwaakt uit een droom.
Hij is onverschillig voor het heden.
Hij is waarlijk vrij, reeds in dit leven.
In Misore stichtte hij een tempel
voor Sarasvati de godin van de wijsheid.
Ook stichtte hij een klooster, Matha,
dat ook nu nog in gebruik is.
In de Dekkan bestreed hij wrede praktijken
en onzuivere vereringsvormen.
Over zijn ouderdom en zijn sterven
weten we niets.
De Grote Erflaters Jan Boelens
263

AL­FARABI [870­950]
Hij was filosoof en wiskundige.
Hij werd geboren in Turkmenistan.
Zijn biografie bevat tegenstrijdigheden.
Hij zou als arts te Bagdad en later
in Aleppo aan het hof hebben gewerkt.
Anderen spreken dit tegen.
Hij was een origineel denker.
Hij verwerkte kern-inzichten van Plato
en Aristoteles tot een nieuwe synthese.
De ideale koning is ook filosoof.
In zijn hoofdwerk De deugdzame stad
vraagt hij zich af welke staatsinrichting
ter bevordering van het welzijn
van alle inwoners de voorkeur verdient.
Hij zag religie als een imitatie van de filosofie.
Filosofische kennis is superieur
aan religieuze openbaring
en leidt tot geluk.
Religie werkt via verbeelding
en niet via het intellect.
Ze berust op retorische overreding en
De Grote Erflaters Jan Boelens
264

niet op logische bewijsvoering.
Wanneer kennis over de schepselen
wordt verworven of geleerd,
als de betekenissen zelf worden doorgrond
en het geloof er in wordt bewerkstelligd
door onbetwijfelbare bewijzen,
dan wordt de wetenschap die deze kennis omvat
‘filosofie’ genoemd.
Wanneer ze echter wordt verworven
door haar te verbeelden met gelijkenissen
die haar imiteren en wanneer de instemming
ermee wordt bewerkstelligd door methoden
van overreding, dan werd hetgeen deze kennis omvat
door de ouden ‘godsdienst’ genoemd.
De letterlijke zin van de Koran is
volgens Al-Farabi enkel voor het gelovige volk.
Het is de taak van de filosoof de diepere en
geestelijke betekenis van de Koran te zoeken.
God te leren kennen
is het hoogste doel van de mens.
Die kennis is echter beperkt en
afhankelijk van ons kenvermogen.
Al-Farabi verwerpt de mogelijkheid
van een mystieke vereniging met God
zoals de Soefies leren.
God is onveroorzaakt, de oorzaak van alles,
oneindig in volmaaktheid, maar al zijn attributen
De Grote Erflaters Jan Boelens
265

zijn niet meer dan metaforen.
De wereld ontstaat door een
eeuwige denkakt van God.
Uit Hem ontstaan
de intelligenties van de hemelsferen,
de algemene ziel, de vormen en
de algemene materie.
Kennis is mogelijk omdat de begrippen
van de dingen en de dingen zelf uit één
en dezelfde bron, dit is God, voortkomen.
Naast dit alles schreef hij over
Het bereiken van geluk.
Degene die wetten opstelt, is hij die
het vermogen heeft met zijn goede verstand
de voorwaarden te onderkennen waardoor
een schepsel in werkelijkheid een bestaan verwerft
waarin hij het hoogste geluk ondervindt.
Het woord ’wijsheid’[hikma] wordt in elke
discipline gebruikt voor grote kundigheid en training
die leiden tot prestaties waartoe de meesten
die ze beoefenen niet in staat zijn.
Iedereen die een discipline op volmaaktere
wijze beheerst, zodat hij een hoog ambt zou
kunnen bekleden, kan meer aanspraak maken
op toelating tot de elite.
De Grote Erflaters Jan Boelens
266

De meest uitmuntende onder de elite
moet daarom de hoogste leider zijn.
Het schijnt dat dit zo is, omdat hij het is
die zich in geen enkele zaak beperkt
tot de ononderzochte gangbare mening.
Hij moet met zijn karakter en deskundigheid
het hoogste leiderschap uitoefenen en
de meest uitgelezene zijn onder de elite.
Zijn onderzoekingen op het gebied van de logica
zijn invloedrijk geweest.
Tijdens zijn leven genoot hij weinig bekendheid.
De Grote Erflaters Jan Boelens
267

AVICENNA [980­1037]
Geboren als Ibn Sina, zoon van Sina
in Bukhara, Transoxanië,
de hoofdstad van de Samide dynastie.
Hij ging een eigen weg en leerde de Sunna kennen,
dit is de weg van de profeet Muhammed.
In een tijd van oorlogen en turbulenties en
de strijd tussen orthodoxie en moderniteit.
Zijn moeder droeg de Perzische naam Sitara.
Hij kende reeds vroeg de Quran uit zijn hoofd.
Hij bracht zijn jeugd door in een Perzisch milieu.
Vroeg blonk hij uit in de heelkunde en
omdat hij de Sultan van Bukhara genas
verkreeg hij toegang tot diens bibliotheek.
Hij dronk wijn om ’s nachts wakker te blijven.
Hij reisde door het Perzische rijk,
werd hofarts en later tot staatsraad benoemd.
Men noemde hem eminente sjeik.
Zijn hoofdwerk is Kitab As-Sifa,
Boek der Genezingen, een leerdicht,
waarin ook beschouwingen van filosofische aard
zijn opgenomen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
268

In dit leerdicht is de gehele geneeskunst besloten.
De geest van de mens is verbonden met een levende ziel.
De geest die zich in het hart bevindt onderhoudt het leven.
Het is in de lever dat de lichaamssappen ontstaan.
De urine is een goede leidraad voor de kennis van ziekten.
Vermijd zware inspanningen evenals teveel verpozing,
bewandel een juiste middenweg.
Ook schreef hij Het Boek over De Heling van Zielen.
met opvattingen van neo platoonse aard.
Verder een medische encyclopedie en
een boek over mineralen.
Hij vertaalde Euclides.
Hij was sterk betrokken bij de samenleving
en vroeg zich af wat een goed bestuur is.
Van de soorten bestuur die er zijn
is het bestuur over zijn ziel het eerste
waarmee de mens moet beginnen
omdat de ziel het dichtst bij hem staat;
die is het waardevolste voor hem en
het belangrijkste waarop hij moet letten.
Hij schreef tevens
over het beheer van huis en haard.
De goede vrouw is deelgenote van de man in zijn bezit.
Ze is zijn zaakwaarneemster voor wat betreft zijn vermogen
en zijn plaatsvervanger als hij op reis gaat.
De Grote Erflaters Jan Boelens
269

De beste vrouw is zij die verstandig, vroom,
schrander en toegewijd is.
Hij ontvouwde een ethiek voor hen die leiding willen geven.
Als koningen en leiders gebreken voor elkaar verbergen
neemt de mate van rampspoed toe wanneer ze bedreigd worden.
Degene, die vrede wil onder zijn onderdanen,
wees niet agressief, maar behandel hen voorkomend en
niet op een oneerlijke manier.
Wat de onwetende, de onverantwoordelijke betreft,
je moet geen vertrouwen hebben in zijn kennis.
Hij was een voorbeeld voor velen
en belandde twee keer in de gevangenis.
Degene die goede zeden heeft is arm, indien hij
de toestand van onwetende rijkdom zoekt en
er niet aan twijfelt dat hij daardoor hoger geschat wordt.
Avicenna schreef niet alleen proza
maar ook rajaz-gedichten over logica en medicijnen.
Hij classificeerde de wetenschappen en
werd beïnvloed door Aristoteles, namelijk
door diens Metafysica en Nicomachische Ethiek.
De metafysica handelt over het toekomstige leven
en het verband tussen hemel en aarde.
Profeten en zieners delen de aard hiervan mede
en bereiden ons voor op het geluk in dit leven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
270

Voor de vorming van kennis is de Koran noodzakelijk.
Maar zijn vriend, de mysticus Abu Said,
gaf te kennen:
de Derwische inzichten kunnen pas worden verwerkelijkt
als alle moskeeën vernietigd zijn.
Zolang geloof en ongeloof niet volledig gelijk zijn
kan niemand zich een echte Moslim noemen.
De filosofie werd gaandeweg bij het volk verdacht gemaakt
en de bestudering van Griekse filosofen werd streng verboden.
De Kalif van Cordoba vaardigde een edict uit:
Zij die leren dat de waarheid door het zuivere denken
gevonden kan worden, zullen door het hellevuur worden vernietigd.
De Kalif van Bagdad gaf ruim honderd jaar later
bevel tot vernietiging van zijn geschriften.
De Grote Erflaters Jan Boelens
271

PIERRE ABELARD [1079­1142]
Hij was een oorspronkelijke en onafhankelijke geest.
Een leraar door velen gewaardeerd en
een vernieuwer van het middeleeuwse denken.
Hij studeerde wiskunde en theologie.
In veel plaatsen gaf hij lessen en voordrachten.
Geruchtmakend en tragisch
was zijn liefde voor zijn leerlinge
de veel jongere Heloise met wie hij
een geheim huwelijk sloot.
Ze noemden hun zoon Astrolabius.
Abelard dichtte voor hem:
Zoon Astrolabius, trots van ouderlijke vreugde.
Jouw lessen en leringen ook een erfdeel van ons.
Zo ook het loffelijk streven kennis te verwerven.
Verstandig kun je worden, een gave van jezelf.
Betracht daarom het goede en dierbare zoon
als je wilt schrijven, overhaast je niet!
Hij schreef een autobiografie met
de openhartige titel Historia calamitatum.
Hij was een kritische geest en
De Grote Erflaters Jan Boelens
272

keerde zich openlijk tegen zijn
scholastieke leermeesters met hun voorkeur
voor de dwingelandij van dogma’s.
Als dichter schreef hij hymnen
voor de feesten van het kerkelijk jaar.
Op de nacht van de dood
volgt een morgen van vreugde.
Door engelen gewekt
verrijst God de Heer in ons.
Hij achtte niet alleen het sacrale
maar ook het profane en
de wetenschappen van grote waarde.
Ook de wetenschappen komen van God
en zijn daarom goed en zijn gebaat
bij waarheid en helderheid.
Geloof en rede zijn waardevol
en ondersteunen elkaar.
Het geloof heeft de rede nodig.
Aldus beoordeelt de rede
de tegenstrijdigheden van
de Schriften en de kerkvaders.
Hij ontdekte in Plato’s Timaeus
een wijsgerige verklaring van
de Drievuldigheid.
Over dit leerstuk van de goddelijke
De Grote Erflaters Jan Boelens
273

Drieëenheid schreef hij een geruchtmakend boek
De unitate et trinitate divina.
Het werd door de kerk veroordeeld.
Abélard verdedigde een rationele
benadering van geloofswaarheden.
Hij vestigde de aandacht op
de onmiddellijk geschouwde evidentie.
Het geloof hoeft geen blind geloof te zijn.
Het is een credo ut intelligam en
het nodigt uit tot nadenken.
Het stellen van vragen scherpt de geest.
Zorgvuldig en voortdurend vragen stellen
is een belangrijke sleutel tot het verkrijgen van inzicht.
Ook inzake de ethiek introduceerde hij
een nieuwe aanpak, gebaseerd op redelijkheid.
Hij verwierp een autonome moraal en
zag overeenkomsten tussen de opvattingen
in deze van de Griekse denkers en het Evangelie.
De ethiek heeft tot taak de nadere
bepaling van het hoogste goed
als doel van het menselijk handelen.
Tevens is het een wegwijzer
om dat te bereiken.
De weg naar het hoogste goed is de deugd.
Voor hem is een zonde geen overtreding
De Grote Erflaters Jan Boelens
274

van de wet Gods.
Hij hechtte grote waarde aan
het subjectief zedelijk bewustzijn
en attendeerde zijn leerlingen op
het ken Uzelf.
De invloed van deze opvatting
is belangrijk geweest.
Een woordenvloed alleen getuigt
van een gebrek aan wakker bewustzijn.
Dwazen zijn veranderlijk als de maan.
De wijzen echter evenwichtig als de zon.
De wijze ziet vooruit en
kiest zijn weg bedachtzaam.
In zijn geschrift Ja en Nee
geeft hij regels en opent mogelijkheden
om tegenstrijdigheden op te lossen.
In deze kwesties laat hij de eigenlijke
conclusie over aan de lezer.
Na allerlei omzwervingen en
tegenwerkingen van kerkelijke zijde
trok hij zich terug in een priorij van Cluny.
Hij stierf enkele jaren daarna.
Heloise overleed 22 jaar later en werd
op haar verzoek naast hem begraven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
275

HILDEGARD VAN BINGEN [1098­1179]
Zij was dichter, theologe en een visionaire zieneres.
Reeds vroeg in haar jeugd zag zij visioenen.
Zij noemde die
Het levende Licht.
De visioenen die ik zag
aanschouwde ik niet in mijn slaap,
noch in een droom noch in waanzin,
noch met lichamelijke ogen en oren,
maar met de ogen van de geest en
met een innerlijk gehoor.
Hoe dit geschiedde is voor
de vleselijke mens moeilijk te begrijpen.
Wat ik zie noem ik
de wolk van het levende licht.
Ze werd opgevoed in het klooster Disibodenberg
en werd later tot overste en magistra benoemd.
Ze schreef enkele theologische geschriften,
maakte intrigerende miniaturen en
was daarnaast ook in wetenschap geïnteresseerd.
In haar Ken de wegen des Heren
zegt ze in het eerste boek:
Zie, in het drie en veertigste jaar
De Grote Erflaters Jan Boelens
276

van mijn levensloop, toen ik in
een hemels visioen bevend en vrezend
geheel opging, aanschouwde ik
een zeer grote lichtglans, waaruit
een hemelse stem aldus tot mij sprak:
O broze mens, as van as en vuilnis van
vuilnis, zeg en schrijf, wat ge ziet en hoort.
Tot op hoge leeftijd is ze
hieraan trouw gebleven.
Alles in de schepping is voor haar
een ladder naar God.
De dingen hebben waarde voor zover zij
de heerlijkheid Gods openbaren.
O mens, broos maaksel uit het stof der
aarde, as van as, roep en spreek over
het begin van de onbevlekte verlossing.
Laten zij onderricht worden,
die de aard der Schriften kennen en
niet willen verkondigen en prediken.
Ze zijn te lauw en te laf om
Gods gerechtigheid te bewaren.
Ontsluit voor hen het slot der mysteriën,
dat ze bang verbergen in een geheime akker
die geen vrucht draagt.
Zij richtte zich tegen de clerus
die hun plichten verzaakten.
De Grote Erflaters Jan Boelens
277

Inzake het christendom was
haar visie wereldomvattend.
Haar godsbesef werd tevens
uitgedrukt door haar beeldend vermogen.
In het intellect en in de wil openbaart
zich de rede als het geluid van de ziel,
aldus Hildegard.
Het geluid heft namelijk het woord omhoog,
evenals de wind de adelaar omhoog voert,
opdat hij kan vliegen.
Ze zegt in de Scivias dat het lichaam
de woontent is en de hulp van alle zielekrachten,
omdat de ziel in het lichaam blijft, met het lichaam
werkt en het lichaam mèt haar goed of kwaad is.
Zij heeft aandacht voor rituelen en ziet
daarin een dieper liggende betekenis.
Wanneer een priester met heilige gewaden
bekleed, naar het altaar schrijdt om de
heilige geheimen te vieren, ziet gij ook
dat een groot, helder licht met een schaar
van engelen van de hemel daalt.
Door een wonderbare beschikking Gods
zullen de dorsvloeren van het geloof
van de gelovende kerk
van alle goeds vervuld worden.
De Grote Erflaters Jan Boelens
278

In een brief aan Paus Eugenius III schroomt zij niet
hem er krachtig van langs te geven.
Luister dus.
Vanwege de hoogste Rechter zal U worden opgelegd,
dat gij de kwellende en goddeloze dwingelanden
uitroeit en van U stoot, opdat zij niet in
uw gezelschap vertoeven, die grote spotters.
Ook paus Anastasius de vierde
werd ter verantwoording geroepen.
Zij gaf hem een flinke uitbrander.
Gij roeit het kwaad niet uit,
dat het goede dreigt te verstikken.
Gij laat het kwaad in hoogmoed opschieten
en dat doet ge uit vrees voor de belagers,
de boosaardigen die s’nachts hinderlagen leggen
en die meer het geld des doods beminnen dan
de schone koningsdochter, de rechtvaardigheid.
Ook en vooral omdat zij een vrouw was
werd zij door de clerus tegengewerkt.
Dit deerde haar nauwelijks.
Naast haar vele werkzaamheden
wist ze tijd te vinden om
hymnen, sequenties en antifonen
te componeren.
Toen zij stierf raakten enkele zieken
De Grote Erflaters Jan Boelens
279

haar ontzielde lichaam aan.
Zij werden direct genezen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
280

CHU HSI [1130­1200]
Een veelzijdig en invloedrijk denker.
Hij gaf er de voorkeur aan
zijn leven lang te onderwijzen,
het confusianisme te verspreiden
en arm te blijven.
Ongeveer honderd boeken schreef hij
op velerlei gebied: filosofie, geschiedenis en religie.
Hij was de leraar van De Middenweg.
Zij die alleen geïnteresseerd zijn in
literaire uitdrukkingsvormen zijn oppervlakkige mensen.
Zijn Bespiegelingen over voor de hand liggende dingen,
is een van de belangrijkste en meest
invloedrijke geschriften in de Chinese filosofie.
Het wordt tevens beschouwd als
een bronnenboek van het Chinese denken.
Een steeds terugkerend thema daarin is:
Breng inzicht en kennis in overeenstemming
met het handelen dat moreel verantwoord dient te zijn.
Een diepgaand besef van morele principes
is nodig om velerlei zaken te kunnen begrijpen.
Daarom is het slechts voor enkelingen weggelegd
De Grote Erflaters Jan Boelens
281

om ’De Annalen van Voorjaar en Herfst’ te begrijpen.
Vaak stelt hij de vraag hoe een wijze te worden.
Een van zijn antwoorden was:
Iemand kan een wijze worden door zich
zonder verlangens op één ding te concentreren.
Iemand die geen verlangens heeft is
in de ogen van Chu Hsi
’leeg’ dat wil zeggen puur en vredig.
Het is belangrijk om te begrijpen wat goed is.
Eenmaal begrepen wordt het een deel van jezelf.
Aarzel niet het groter te maken.
De Boeddhisten vinden dat het universum
de omvang heeft van een muntstuk.
Ze zijn werkelijk ruimdenkend.
Zij hebben de grote dingen begrepen maar zij
weten niets van de alledaagse dingen.
Hij reflecteerde graag over deugd en deugdzaamheid.
Hij benadrukte de samenhang van het innerlijke leven
en de practische beleving daarvan.
Een toename van loyaliteit en betrouwbaarheid
opent de weg om in deugd vooruitgang te boeken.
Het versterken van het innerlijke leven is
de belangrijkste opgave voor de geestelijk ontwikkelde mens.
De Grote Erflaters Jan Boelens
282

Hij is in staat met deugdzaamheid
zijn leven op orde te brengen.
Gestimuleerd door de hemel
zal men worden behoed voor dwalingen.
Geactiveerd door menselijke verlangens
zal men fouten maken.
Chu Hsi wijst hierbij op het hexagram Wu-Wang
-de afwezigheid van leugen en onwaarheid-
in Het Boek van de Veranderingen.
De hemel kan worden gezien
als het grondbeginsel van de Natuur.
De hemel is mijn vader en de aarde is mijn moeder.
Zelfs een kleine verschijning zoals ik
vindt een vertrouwde plaats in hun midden.
Wat is humaniteit?
Het antwoord luidt:
Allen zijn mijn broeders en zusters
en alle dingen zijn mijn deelgenoten.
Iemand die verlicht is heeft zijn gevoelens onder
controle, in overeenstemming met de Middenweg.
Hij is in staat zijn geest te verbeteren en
zijn natuur te cultiveren.
Een weinig ontwikkeld persoon weet niet
hoe natuur en geest te beheersen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
283

Helderheid van geest met een duidelijk doel voor ogen
is het eerste principe van het gaan op de levensweg.
Daarna is het van belang om krachtig te handelen
opdat het stadium van wijsheid wordt bereikt.
Dit wordt bedoeld met oprechtheid
als resultaat van verlichting.
De liefde om te leren heeft een geestelijke betekenis
in de zin van transformatie als voorstadium tot verlichting.
Het alom aanwezig evenwicht
is de grondslag van de schepping.
Dit is het principe van al onder de hemel.
Elke afwijking hiervan heeft schadelijke gevolgen.
De hemel is de substantie van alle dingen.
Zonder dit kan niets zijn.
Volgens Chu Hsi hebben alle mensen dezelfde grondslag.
En hij vroeg kunnen we die grondslag begrijpen
door één ding grondig te bestuderen?
Leeg en rustig en zonder tekens
verkeren de dingen om ons heen.
Veel mensen geloven in allerlei soorten boven-
natuurlijke dingen en de vreemde verhalen daarover.
Blijkbaar ontgaat hen
de universele grondbeginselen van al dat is.
De Grote Erflaters Jan Boelens
284

Door grondige studie en kennis te nemen van
de leringen dienaangaande leert men
de universele beginselen kennen.
Het schrijven moet verzorgd zijn.
De geest moet ruim zijn en vèr reikend.
Hij bekleedde enkele ambtelijke functies en
werkte slechts 46 dagen aan het keizerlijke hof.
Iemand moet niet streven
ambtenaar te willen worden.
Hij moet daartoe worden uitgenodigd.
Een ambtenaar dient volstrekt integer te zijn.
Wie een hoge positie bekleedt
dient te voorkomen dat zijn meerdere
geen verkeerde beslissingen neemt.
Hij adviseerde de keizer
Het Grote Leren te praktiseren,
de corruptie te bestrijden en
de economie te hervormen.
De keizer was furieus.
Hij werd ontslagen.
Het confusianisme werd
rigoreus door de regering bestreden.
Chu Hsi werd beschuldigd
een leugenachtige leer te verspreiden.
De Grote Erflaters Jan Boelens
285

Drie dagen voor zijn dood
werkte hij nog aan Het Grote Leren.
De Grote Erflaters Jan Boelens
286

MAIMONIDES [1135­1204]
Eigenlijk heette hij Rabbi Mozes ben Maimon,
filosoof, talmoedist en arts.
Zijn vader een vooraanstaande geleerde
in Cordoba, Spanje.
Zij moesten vluchten vanwege de vervolgingen
van de fundamentalistische Almohaden.
en vestigden zich tenslotte in Egypte.
Aldaar werd na enige jaren Maimonides
lijfarts van Sultan Saladin.
Reeds voordat hij in Egypte woonde
schreef hij geschriften over
de Joodse kalender en de logica.
Hij was een bewonderaar van
Aristoteles.
Behalve de Profeet heeft niemand de waarheid
zó dicht benaderd zoals hij.
Hij accepteerde uitspraken en conclusies
zolang het tegendeel niet was bewezen.
Hij schreef Het Boek van het Licht en
Het Boek der Geboden, een logische
rangschikking en bespreking
van alle geboden van de Tora.
De Grote Erflaters Jan Boelens
287

Vaak kwam hij,
vanwege zijn allegorische benaderingen,
in conflict met orthodoxe Joden.
Ook om een andere reden:
Rede en geloof zijn niet tegenstrijdig aan elkaar.
Een ander belangrijk werk dat hij schreef
is de Mishne Tora ofwel Herhaling der Wet,
een logisch geordende samenvatting van
de Joodse wet vanaf de talmud.
Alom bekendheid verwierf hij met
De gids der verdwaalden,
een filosofische fundering en
herwaardering van het Joodse geloof,
mede op basis van aristotelische opvattingen
die overigens kritisch worden benaderd.
Evenals Philo van Alexandrië maakte
hij gebruik van de allegorische exegese
om de tegenstellingen tussen de
tradities van de bijbel, de talmud en
de filosofie van Aristoteles
met elkaar te verzoenen.
Alles wat de rede ooit kan ontdekken
is in de openbaring terug te vinden.
Door middel van beeldend taalgebruik
kan de openbaring toegankelijk worden gemaakt.
De Grote Erflaters Jan Boelens
288

Geloven is voor hem een vorm van weten.
God is één en onstoffelijk en
van alle potentie ontdaan.
In Hem is geen onderscheid van
zijn en wezen, zoals in de eindige dingen.
God kan alleen negatief worden gekend.
Hij is noch dit, noch dat, noch het tegendeel,
de grondslag van de negatieve theologie.
Het enige dat wij van Hem kunnen bevestigen
heeft betrekking op Zijn werkzaamheid.
De mens dankt zijn kennis aan iets dat
hoger is dan hijzelf, een intellectus agens,
die in de rangorde van de kosmische
intelligenties, de laagste plaats inneemt.
Ook na zijn dood bleef zijn werk
allerlei vragen oproepen.
Het was een bron van velerlei controversen.
De Hebreeuwse Universiteit te Jerusalem
werd in 1955 naar hem genoemd.
De Grote Erflaters Jan Boelens
289

WALTHER VON DER VOGELWEIDE [1170­1230]
Geboren in Zuid Duitsland,
waarschijnlijk in Tirol.
Als dichter en zanger trok hij
meer dan twintig jaar
door het land in een tijd van
kleine en grote oorlogen en
politieke verwarringen.
Belangrijk is zijn Spruchdichtung
waarin zijn grote betrokkenheid
met land en volk tot uiting komt.
Tegen deze achtergrond moet ook
het gedicht Ich sâz ûf eime steine
worden gezien.
Gezeten op een steen komt hij
tot het inzicht dat een juiste leefwijze
gefundeerd is op de principes:
aanzien dat iemand in de wereld geniet,
bezit in de zin van roerend goed
en de genade Gods, afhankelijk
van geloof en godsvrucht.
Ik was gezeten op een steen:
het ene over ’t andere been,
steunend op mijn elleboog
zonder dat ik mij bewoog,
De Grote Erflaters Jan Boelens
290

met in mijn hand mijn kin en wang.
Zo dacht ik na, heel diep en lang,
over hoe mensen moeten leven.
’t Werd mij daarbij niet ingegeven
hoe je kunt komen aan drie zaken
zonder er een weer kwijt te raken.
Eerst eer, vervolgens ’t aardse goed,
hetgeen elkaar vaak schade doet
en drie, dat God genade geeft,
wat een nog grotere waarde heeft.
Ik had die drie graag in een schrijn,
maar ik weet dat het niet zo kan zijn,
want aards bezit en daarbij eer
en de genade van de Heer
kom je in één hart niet meer tegen:
versperd zijn alle toegangswegen,
de goede trouw heeft ons verlaten
en het geweld beheerst de straten.
Zolang vrede en recht ziek zijn en gewond,
vinden bezit, genade en eer geen vaste grond.
Hij keerde zich ook tegen de pausen
die hun wereldlijke macht wilden uitbreiden.
Door zijn openhartige verzen
oogste hij veel ontzag en werd
een leraar van het volk.
Naast dit alles schreef hij liefdesgedichten,
over nidere en hohe minne.
Hij vindt dat
De Grote Erflaters Jan Boelens
291

zij die slechts liefhebben
om bezit en schoonheid
nooit echt hebben lief gehad.
Neem, o vrouwe, deze krans!
Dat siert u in de dans met
deze mooie bloemen in uw haar.
Verlegen sloeg ze haar ogen neer,
ze bedankte me en knikte teder.
Dat was wat ik ontving.
Tegen het einde van zijn leven
schreef hij verwonderd:
O wee, waar zijn ze gebleven, al mijn jaren!
Heb ik mijn leven gedroomd, of is het waar?
Alles waarvan ik dacht dat het bestond, was het iets?
Dan heb ik geslapen en weet het niet.
Nu ben ik wakker en ken ik niet meer
wat ik eerder kende als mijn eigen hand.
Mensen en land, waarin ik van kindsbeen af ben opgegroeid,
zijn van mij vervreemd, alsof zij gewoonweg zijn verzonnen
Zijn invloed op de lyrische poëzie
in Duitsland is aanzienlijk geweest.
Met Walther von der Vogelweide komt aan
de bloeitijd van de liefdeslyriek een einde.
De Grote Erflaters Jan Boelens
292

DJALALU’DDIN RUMI [1207­1273]
Perzisch dichter en leraar die aan
het hof werkte van de Seldjoekische vorsten
in Klein Azië.
Hij werd een soefie en een mysticus.
De derwisj Shamsi Tabriz
daagde hem uit
zijn boeken in een put te gooien
en de mystieke weg te gaan.
De opperste monarch had de deuren stevig gegrendeld.
Heden is Hij in de deuropening verschenen
gehuld in het gewaad van de stervelingen.
Verschillende genres beoefende hij zoals
ghazals, kwatrijnen, dubbelverzen en
de sama waarin zang, muziek en dans
een eenheid vormen.
Vaak dicteerde hij gedichten aan zijn leerlingen.
Een hoogtepunt in zijn oeuvre is het
omvangrijke leerdicht Mashnawi met
25000 dubbelverzen, geestelijke coupletten,
ook wel de Koran van de Perzen genoemd.
In het inleidend gedicht, een preludium,
spreekt de rietfluit, symbool voor de mensenziel,
op deze wijze over zichzelf:
De Grote Erflaters Jan Boelens
293

In naam van God de Barmhartige
luister naar de fluisteringen van het riet
luister naar zijn klacht om de scheiding.
Sinds ik van mijn rietbed werd losgerukt,
heeft mijn klacht weerklank gevonden
bij mannen en vrouwen.
Ieder die van zijn oorsprong is afgedwaald
verlangt terug naar de tijd
toen hij daarmee verbonden was.
Het riet verhaalt ons van de weg
die met wrakken bezaaid is en
ons weet te overtuigen van het leed.
Rumi spreekt in dit epos
over de Liefde als een voortreffelijk
medicijn tegen ijdelheid en zelfzucht.
De Liefde immers deed het aardse lichaam
opstijgen, zij deed de heuvels dansen
en gaf de bergen vleugels.
Zij doordrong de berg Sinaï van leven
zozeer dat hij dronken scheen en
Mozes aandoenlijk deed neervallen.
Het riet is meer dan een medium en
kan alles verhalen dat verhaald kan worden.
Maar wat zal gebeuren
De Grote Erflaters Jan Boelens
294

als de rozen verwelkt zijn en de tuin ontloverd?
De zang van de nachtegaal wordt niet meer gehoord.
Rumi vraagt zich af hoe zich bewust te worden
van wat voor en wat achter hem is
wanneer het licht van de geliefde
niet meer schijnt.
De liefde verlangt dat zijn licht
onbelemmerd kan stralen!
De kracht van de menselijke ziel
is in staat rotsen en bergen te splijten.
De kracht van de ziel van het heelal
is in staat
de maan in stukken te splijten.
Onze daden zijn de uitwerking van
de scheppende daden van God.
Rumi wijst erop dat er een stoffelijke
en een geestelijke zon is.
De stoffelijke zon is weliswaar wonderlijk
maar de zon van de geest is tijdloos.
De geestelijke zon gaat alle gelijkenissen te boven
noch in de geest noch in de buitenwereld
is er iets dat haar kan evenaren.
De zintuigen zijn als vleermuizen
die de zonsondergang tegemoet vliegen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
295

Een Soefie is de zoon van het heden.
Hij spreekt niet over ’morgen’.
Wanneer de geestelijke verlichting
zich aandient, worden alle opvattingen
en conclusies uitgewist.
De ziener getooid met innerlijk licht
heeft de staf van de blinde niet nodig.
Iedere roos, zegt Rumi,
die in ons hart een geur verspreidt
vertelt over de geheimen van Hem
die het universum vult met Zijn aanwezigheid.
Die geur brengt de ongelovigen in verwarring.
De lyrische overwegingen van Rumi
raken ook nu nog velen.
Maak je geest sterk
als die van Jezus.
Wees dankbaar wanneer
iets dat onvriendelijk schijnt
van een wijze komt.
De Grote Erflaters Jan Boelens
296

FRANCISCUS VAN ASSISI [1182­ 1226]
Zijn vader, een lakenkoopman,
onterfde hem toen hij besloot
een geestelijk leven te gaan leiden.
Tijdgenoten noemden hem
Il poverello, de kleine arme.
Hij toonde echter grootheid
in zijn daden.
Armen ondersteunde hij, genas
en verpleegde zieken en gewonden.
Hij ging op weg om zijn
liefde voor de mensen,
zijn evangelie te verkondigen.
Hij sprak tot zijn volgelingen,
ga op weg en breng
de mensen de vredesgroet.
Wees bescheiden in je spreken en
gedraag je waardig tussen de mensen.
Hij stichtte De Eerste orde van Franciscus.
Ze noemden zichzelf de ’mindere broeders’
vooral dienstbaar aan God en de wereld.
Ook voor vrouwen stichtte hij een orde.
De Grote Erflaters Jan Boelens
297

Gelukkig de dienaar die evenveel van
zijn broeder houdt, als deze ziek is
en hem niets kan terugdoen.
Hij stelde regels op voor beide orden,
als voorbeeld voor een sober leven.
De broeders en zusters moeten
met waakzame aandacht
de getijden voor persoonlijk gebed bewaren.
Zij moeten voor ogen houden
dat een gezamenlijke eredienst niet
in de plaats kan komen van de
stille gemeenschap van de ziel met God.
Hij ging naar Egypte om de Sultan
te spreken over de noodzaak van vrede.
Voor hem waren de engelen
helpers in de strijd, om ons
op onze levensweg te begeleiden
Hij wees erop,
niets te doen, waarvoor je je
uiteindelijk moet schamen.
Wat zijn Gods dienaren anders dan zijn minstrelen,
die de harten van de mensen moeten inspireren
en hen opwekken tot geestelijke vreugde?
Hij was geen schriftgeleerde
De Grote Erflaters Jan Boelens
298

maar een mens geheel in de wereld.
Ik geniet meer van een arme tafel
waarop maar een paar bij elkaar
gebedelde stukken brood liggen,
dan van een banket
waarbij zoveel uitgelezen gerechten
worden opgediend dat je de tel kwijt raakt.
Gelukkig de dienaar die de geheimen
van de Heer in zijn hart bewaart.
Hij schreef kort voor zijn dood
een hymne over de schepping
bekend als Het Zonnelied.
Geprezen zijt Gij, mijn Heer, met alle schepselen,
en vooral ook heer Broeder Zon,
die de dag zelf is en door wie U ons verlicht.
Geprezen zijt Gij, mijn Heer, door Broeder Wind,
door de lucht vol wolken, die ook weer op kan klaren,
door de wisseling van weer, waar Uw schepselen wel bij varen.
Geprezen zijt Gij, mijn Heer, door Zuster Water
die zo nuttig is, zo nederig, zo kostbaar en zuiver.
Geprezen zijt Gij, mijn Heer, door Broeder Vuur,
door wie U de nacht verlicht,
hij is zo prachtig en speels, zo stoer en zo krachtig.
De Grote Erflaters Jan Boelens
299

Geprezen zijt Gij, mijn Heer, door onze zuster Moeder Aarde,
die ons wil voeden en behoeden,
die allerlei vruchten voortbrengt en kruiden en bonte bloemen.
Geprezen zijt Gij, mijn Heer, door hen die vergeven om uwentwil
en die ziekten en tegenspoed verdragen.
Gelukkig zijn zij die dit dragen in vrede,
want U, allerhoogste, zult hen belonen.
Geprezen zijt Gij, mijn Heer, door onze zuster de Lichamelijke Dood,
aan wie geen levend wezen kan ontkomen.
Wee degenen die sterven in een toestand van doodzonde;
gelukkig zijn zij die de dood aantreft in overeenstemming met Uw heilige wil,
want de tweede dood zal hen niet deren.
Laat ieder mijn Heer prijzen en zegenen,
Hem danken en dienen met grote nederigheid.
Franciscus stierf
in het Portiuncula kerkje in Assisië.
De Grote Erflaters Jan Boelens
300

IBN­al­ARABI [1165­1240]
Ibn-al-Arabi was
dichter, filosoof en mysticus.
Een onafhankelijke persoonlijkheid.
Velen ergerden zich aan hem
vanwege zijn onorthodoxe opvattingen.
Hij verbleef in Noord Afrika en
later in Mekka, dit inspireerde hem
tot de Mekkaanse Openbaringen.
Veel deed hij om zijn Soefie-inzichten
op zijn reizen te verkondigen.
God is het Absolute Zijn en
de bron van al het bestaande.
God is zowel transcendent als immanent.
De Schepper is onderscheiden van het geschapene.
Hij incorpereerde aspecten van het platoonse
denken in de Arabische filosofie.
Het Zijn, God uitgezonderd, bestaat bij
de gratie van Gods Wil. Zijn werktuigen zijn
de Goddelijke Namen en de Platonische vormen.
Voordat zij bestaan verkregen,
waren stoffelijke voorwerpen
De Grote Erflaters Jan Boelens
301

aanwezig in de Geest van God
Deze vormen bemiddelen
tussen de Ene en het Vele.
Hij was van mening dat er niet zoiets is
als het één worden met God.
Er is, zegt hij, het besef dat
de mysticus al één is met God.
Elke profeet is een Logos
als woord van God.
Mohammed is dé Logos en alle anderen
zijn een eenheid in de Vorm van Mohammed.
De Volmaakte Mens is een miniatuur van
de Werkelijkheid, een microcosmos die alle
volmaakte eigenschappen van de macrocosmos weergeeft.
Hij alleen kent God, heeft God lief en
wordt door God liefgehad.
Ibn-al-Arabi zag de Ka’ba,
het heilige gebouw in Mekka,
als inspiratie voor mystieke meditatie.
Aanschouw het geheime gebouw voordat
het te laat is en gij zult zien hoe het tot leven komt
door degenen die er in een kring om heen lopen
en die rondom de steen gaan.
Het oog van het hart ziet door de vormen
en eigenschappen heen de essentie en
De Grote Erflaters Jan Boelens
302

ziet door de dode stenen de levende God.
Glorie zij God, die de dingen geschapen heeft
terwijl zij zelf hun essentie vormden.
Hij die zichzelf kent, kent ook zijn Heer,
dat wil zeggen, de sleutel tot het mysterie
van de Goddelijke heerschappij dat zijt gij.
Voor deze filosoof-mysticus is de manifestatie van
het heelal hoofdzakelijk Goddelijke zelfmanifestatie.
Allah is de enige die werkelijk bestaat.
De beweging van het bestaan is die van een cirkel,
zij eindigt waar zij begint.
De drijvende kracht van deze zelfbeweging
is volgens de Soefies de Liefde.
Het behoort tot het wezen van de Liefde
dat zij het andere zoekt, en in het andere
het Ene wil vinden.
Een bijzonder geschrift is zijn
De opvattingen van de wijsheid.
Hierin filosofische en mystieke overwegingen
rondom God, het Zijn, mens en schepping.
Geen ding kan iets begrenzen zonder
dat het de begrenzing van God is.
Het is dus God die doordringt in
de schepselen en de geschapen dingen.
Als dat niet zo was geweest, dan zou
er ook geen bestaan zijn.
De Grote Erflaters Jan Boelens
303

Eenieder vormt zich een beeld van God
in zijn ziel, want beelden van God
worden gevormd.
Mensen zien alleen maar zichzelf en
hetgeen ze in hun ziel gevormd hebben.
Verschillende Soefies hebben Mohammedaanse
opvattingen verder verdiept.
Zij gingen bijvoorbeeld uit van de absolute
onbepaalbaarheid van de goddelijke substantie.
Alles wat van Hem kan worden gezegd
is een heilig niet weten.
De schepping als manifestatie van
het goddelijke al-leven is slechts
de uiterlijke kant van het Ene.
Ibn al-Arabi schreef ook mystiek getinte
liefdesgedichten waaraan orthodoxe moslims
aanstoot namen, vooral omdat ze verschillende
versregels te letterlijk hebben uitgelegd.
De gewone minnaar houdt van een verschijning.
Dat is op één na het beste.
Ik echter heb het Werkelijke lief.
De orthodoxe gelovigen namen eveneens
aanstoot aan de volgende regels:
Mijn hart is in staat tot iedere vorm:
een klooster voor de monnik, een tempel voor idolen,
De Grote Erflaters Jan Boelens
304

een weide voor gazellen, de Ka’ba van de aanbidder,
de tafelen van de Torah, de Koran.
Liefde is het geloof waaraan ik mij houd.
Waarheen ook Zijn kamelen gaan,
Liefde blijft mijn overtuiging en geloof.
Hij werd eveneens beschuldigd van pantheïsme.
Door anderen werd hij de Grootste Sjeik genoemd.
Zijn invloed op de christelijke mystiek was aanzienlijk.
De Grote Erflaters Jan Boelens
305

DOGEN [1200­1253]
Hij was een belangrijke hervormer
van het Japanse boeddhisme.
Hij studeerde vele jaren
in allerlei omstandigheden,
onder andere in het meditatiecentrum
Hiei-zan, ten noorden van Kyoto.
Hij reisde naar China om
bij een Zen meester te studeren.
Hij kwam naar eigen zeggen
met lege handen terug.
Hij besefte daarna dat het zitten in meditatie,
ook wel zazen genoemd,
hem tot een nieuw inzicht bracht.
Hij ontdekte dat er
geen onderscheid is tussen
de door oefening verkregen verlichting
en de verlichting die inherent
in de mens aanwezig is.
Hij wilde geen nieuwe school oprichten.
Het hoofdwerk dat hij schreef is
Shobogenzo ofwel reservoir
voor het juiste dharma.
Dharma kan betekenen
de Wet, de Leer, Absolute Realiteit en
het dragend beginsel van het heelal.
De Grote Erflaters Jan Boelens
306

Dharma is ook de morele wet.
Dogen zegt echter in zijn Genjokoan:
Wanneer alle dharma’s als boeddha-dharma’s
worden beschouwd, dan zijn er dwalingen
in het inzicht en er is oefening, er is leven
en er is dood, er zijn
boeddha’s en gewone levende wezens.
Wanneer de oneindige dharma’s
niet als met ons worden beschouwd,
dan is er geen dwaling en geen inzicht,
dan zijn er geen boeddha’s en
geen gewone levende wezens,
dan is er geen ontstaan en vergaan.
Volgens Dogen kan men zich niet
scheiden van de boeddha-dharma.
De weg van de Boeddha gaat oorspronkelijk
alle volte te boven.
Omdat de weg van de Boeddha
oorspronkelijk alle volte te boven gaat
zijn er ontstaan en vergaan,
dwaling en inzicht, levende wezens
en boeddha’s.
En omdat dat zo is, vallen bloemen af
al zijn ze geliefd en groeit er onkruid
al wordt het gehaat.
Hij vroeg zich af, wat is de aard
en betekenis van ervaringen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
307

Het is een misvatting om onszelf
op te jagen tot oefening en ervaring
van de oneindige dharma’s.
Als de oneindige dharma’s
omns spontaan oefenen en ervaren,
dan is dat de verlichting.
Degenen die de misvatting
groots herkennen zijn boeddha’s,
degenen die zich groots vergissen
in het inzicht
zijn gewone levende wezens.
Buitendien zijn er mensen die bij het inzicht
tot verder inzicht komen, en mensen
die zich in de dwaling verder vergissen.
Men moet niet geloven dat men zich als
iets onvergankelijks in een veranderende
omgeving bevindt, integendeel, om tot een
diep inzicht te komen moet men de eigen beweging
en vergankelijkheid begrijpen en dan
zal men inzien dat het
met alle verschijnselen zo is gesteld.
Iemand die verlichting bereikt,
is als de maan die zich in het water spiegelt.
Wat diep gaat moet hoog gemeten worden.
De Grote Erflaters Jan Boelens
308

ROGER BACON [1212­1294]
Hij was een veelzijdige en kritische geest,
wiens leven tragisch eindigde.
Geboren in Ilchester, studeerde en
doceerde hij in Oxford en Parijs en
trad daarna in de orde van de Franciscanen.
Hij was begaafd en eigenzinnig.
Hij schreef een Compendium philosophiae,
waarin opgenomen een filosofisch compendium,
een Hebreeuwse en Griekse grammatica en
verschillende natuurfilosofische verhandelingen.
Hij liet zich minachtend uit
over prominente tijdgenoten.
Hij vond de theologie verouderd en
bekritiseerde de beginselen van de scholastiek.
Ook de “summa-schrijvers” zoals hij Bonaventura,
Albert de Grote en Thomas van Aquino noemde,
moesten het ontgelden.
Hij maakte zich vrolijk over het feit
dat Thomas dikke boeken over
Aristoteles schreef maar hem
niet in het Grieks kon lezen.
Tijdgenoten en ook de kerk
De Grote Erflaters Jan Boelens
309

vonden hem een kwelgeest die
in hun ogen kwaadaardige
kommentaren en geschriften schreef.
Het verbaasde hem dat
Albert de Grote tijdens zijn leven
als een auctor werd beschouwd.
De gewone man denkt dat
Albert alles weet en hangt aan hem
als aan een engel maar
daarmee vernietigt men de waarheid.
De summa-schrijvers baseerden
zich graag op de Heilige Schrift,
maar Bacon wees erop dat de
vertalingen, ook van de Vulgaat
hoogst onbetrouwbaar waren.
Daarom vond hij de studie van het Hebreeuws,
het Grieks en het Arabisch noodzakelijk.
De theologie is op verkeerde paden geraakt,
omdat zij de ware wijsbegeerte
die de goddelijke wijsheid moet verklaren
uit het oog heeft verloren.
In zijn Opus maius somt hij inzake de theologie
enkele tekortkomingen op.
Het ontzag voor een twijfelachtige en
daardoor reeds onwaardige autoriteit.
Het vasthouden aan een gevestigde traditie.
De Grote Erflaters Jan Boelens
310

Waarde hechten aan gemakzuchige vooroordelen.
Het verdoezelen van onwetendheid
onder een schijn van geleerdheid.
Dit belemmert de ontwikkeling van het denken.
Hij stond afwijzend tegenover,
de overheersende positie van de filosofie
in theologische studies en de overschatting
van de betekenis van vakken als logica
en dialectica.
Een ander obstakel zag hij in
de onwetendheid van theologen op het
gebied van talen en natuurwetenschap.
Door heroverwegingen en een kritische gezindheid
wilde hij de theologie haar oude luister teruggeven.
Hij was eveneens in wis- en natuurkunde
geïnteresseerd en schreef enkele
astrologische geschriften.
Hij was zich bewust van de waarde
van de experimentele methode in
de natuurwetenschappen en van de
noodzakelijkheid om de resultaten van
het proefondervindelijk onderzoek met
behulp van de wiskunde te verwerken.
Zelf experimenteerde hij op kleine schaal en
verbeterde enkele ontwerpen van microscopen,
De Grote Erflaters Jan Boelens
311

verrekijkers en brilleglazen.
Hij zag voor de techniek
een grote toekomst weggelegd en
fantaseerde over onderzeeërs,
automobielen en vliegtuigen.
Hij verbeterde de kalender en gaf adviezen
inzake het gebruik van buskruit.
Hij hield daarnaast een pleidooi
voor een Scientia Experimentalis
en schroomde niet te wijzen op
de mogelijkheden van een
inwendige verlichting
die door goddelijk ingrijpen
tot stand komt.
Zo immers hebben patriarchen en profeten hun
kennis van natuur- en mensenwereld verworven.
Ook de engelen kunnen onze geest verlichten.
Roger Bacon kwam uiteraard
voortdurend in conflict met de kerk.
Na zijn verdediging van de
ketterse theorieën van Etienne Tempier
belandde hij in de gevangenis.
Hij stierf kort daarna.
De Grote Erflaters Jan Boelens
312

HADEWYCH [13 e eeuw]
Zij was een hoogontwikkelde
dichteres en mystica.
Zij kende Latijn en
was vertrouwd met
de letteren van haar tijd.
Ze schreef proza en liefdespoëzie
doortrokken van de Minne.
Ze had visioenen en schreef
brieven en liederen,
dit alles niet omvangrijk
maar wel bijzonder.
De minne is begin en einde
het is als de seizoenen
voorjaar, zomer, winter
en steeds weer nieuw.
God geve ons nieuwe zin
Voor de edele vrije minne,
Zodat we haar op zo’n nieuwe wijze beleven,
Dat minne ons benedijt,
Ons nieuw maakt, nieuwe smaak geeft,
Die ze altijd opnieuw ten volle kan geven.
De minne is een nieuwe, geweldige beloning
Voor hen die helemaal nieuw voor de minne gaan leven.
De Grote Erflaters Jan Boelens
313

Dat nieuwe van de nieuwe minne,
Wil dat nieuwe altijd opnieuw ervaren.
Ach ik zou je duizendmaal geluk, geluk willen wensen.
’t Is niet genoeg.
Hadewych raakt er niet over uitgesproken.
Welke macht is groter dan de minne?
Zo zoet is minne van nature,
Dat ze alle andere macht verwint.
Wie mint, hem wachten zware avonturen
Voor hij minnes manier van doen doorziet.
Zolang hij niet geheel door haar wordt gemind,
krijgt hij bitter en zuur te smaken.
Geen ogenblik rust is hem gegund
voor minne hem geheel in minne bindt
en hem tot genietend een-zijn brengt.
Ze wil eigenlijk niets liever
dan in vrijheid van liefde genieten.
Over die heerlijke minne zal ik
Voortaan mijn leven lang maar beter zwijgen.
Er was een tijd dat ik er blij mee was.
Ik zong en sprak over haar weleer.
Terwijl ik nu pijn moet lijden
en hartezeer
Ik verkommer en kwijn weg.
In het zeventiende lied
zegt ze:
De Grote Erflaters Jan Boelens
314

De nacht daalde neer over de dag.
Wee mij, dat ik ooit ben geboren!
Het is me een gruwel dat ik leef.
In een brief aan een jong iemand
vraagt ze waarom ze nog niet
overweldigd is door de minne.
Ach, lieve, waarom heeft de minne je nog niet helemaal
overweldigd en verzwolgen in haar diepte?
O wee! Zo zoet als minne is, waarom werp je je
er niet diep in, en waarom raak je God niet diep genoeg
in de diepte van zijn natuur die zo grondeloos is?
Zoete minne, geef je om minne in minne helemaal aan God.
Minne is meer dan zoetheid.
Het is heel wat meer dan lief en leed.
Omgaan met minne is verschrikkelijk,
zoals wel weet wie het heeft ervaren.
Wie door de minne wordt geraakt,
vindt nooit meer rust. Hij maakt
verschrikkelijke tijden door.
Nu eens heet, dan weer koud,
nu eens bang, dan weer boud,
haar ongeduur uit zich op veel manieren.
In het negende visioen
wordt ze door een koningin benaderd
die gekleed gaat in een gouden gewaad.
De Grote Erflaters Jan Boelens
315

De koningin zette haar voet op haar keel en
schreeuwde met een vreselijke stem:
‘Weet je wie je bent?’ En ik zei: ‘ja zeker,
U hebt me lang genoeg leed gedaan en pijn,
U bent de rede van mijn ziel’.
Toen werd rede me onderdanig en ruimde het veld.
En minne kwam en nam me in zich op.
En ik raakte buiten de geest en tot laat op de dag
bleef ik liggen,verdronken in onuitsprekelijke wonderen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
316

THOMAS VAN AQUINO [1225­1274]
Geboren in Zuid-Italië
in het graafschap Aquino.
Hij studeerde graag.
Nog voorat hij magister werd schreef hij
De Ente et Essentia,
Over het Zijnde en het Wezen.
De term wezen wordt gebruikt, omdat door
en in het wezen het zijnde het bestaan heeft.
Zijn denken was neo-platoons,
ofschoon hij vaak gebruik maakte
van de inzichten van Aristoteles.
Zonder filosofie is zijn theologie
niet te begrijpen.
Veel van zijn werk bestaat uit
questiones, vraagstukken aan
een bepaald thema gewijd.
Zijn Summa Theologica is
opgebouwd uit vragen die in een
systematisch verband zijn gebracht.
Het blijkt derhalve, dat het wezen
stof en vorm omvat.
Men kan echter niet zeggen,
dat het wezen de relatie aanduidt,
De Grote Erflaters Jan Boelens
317

die er is tussen stof en vorm,
ofwel iets dat daaraan is toegevoegd.
In zijn tijd was de ziel een zeer
omstreden thema met de kernvraag:
Kan de ziel enerzijds
levensbeginsel van het lichaam zijn,
anderzijds kennelijk ook na het leven
op zichzelf voortbestaan?
De mens is mens in zover hij redelijk is.
Derhalve is de redelijke ziel
de eigen vorm van de mens.
Thomas vindt dat de ziel
een zijn heeft dat verheven is
boven het lichaam en er niet van afhangt.
Voor hem is een schepping
zonder schepper ondenkbaar.
God is voor hem geen abstractie,
maar degene met wie hij leeft en
waarop zijn denken gericht is.
God is zijnde krachtens zijn wezen,
omdat hij het zijnde zelf is.
God is zijn zijn. Hij is actus purus,
zuivere werkelijkheid.
God kan niets worden
omdat hij geheel en al is.
Deus est suum esse.
De Grote Erflaters Jan Boelens
318

Alleen God kan scheppen.
Via Augustinus maakte hij kennis
met de ideeënleer van Plato.
Daarom moet men zeggen
dat in de goddelijke wijsheid
de redelijke gronden liggen van
alle dingen die wij ideeën genoemd hebben,
dat wil zeggen de voorbeeldige vormen
die bestaan in de goddelijke geest.
Voor Thomas is de aarde het middelpunt
waarom alle andere hemellichamen zich bewegen.
Het heelal is eenheid en orde.
De orde zelf, die bestaat in de zo
door God geschapen dingen,
toont de eenheid van de wereld.
Thomas wilde zich graag aan de feiten houden.
Maar wat zijn feiten?
Het past de prediker van de waarheid niet
zich met onbetekenende fabels bezig te houden.
Naast zijn Summa Theologica en
zijn Summa contra Gentiles
schreef hij bijbelcommentaren,
commentaren op Aristoteles en Boëtius.
Thomas twijfelde niet aan het bestaan van engelen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
319

De engelen zijn geestelijke,
dat wil zeggen, onstoffelijke schepselen,
substanties die los staan van de stof.
Het zijn geen godheden, maar zuivere geesten.
Soms klinkt iets door dat aan Descartes’
cogito ergo sum, doet denken.
Doordat iemand denkt,
bemerkt hij dat hij bestaat.
Hij wijst er op dat
het denken altijd een denken is van iets.
Over kennis en bewustzijn merkt hij op,
Ons bewustzijn kan zichzelf niet zo begrijpen,
dat het zichzelf rechtstreeks vat;
maar doordat het andere zijnden vat,
komt het tot kennis van zichzelf.
In zijn De Regimine Principum
verwoordt hij zijn staatkundige denkbeelden.
De staat is gefundeerd op recht en gezag
terwijl God het hoogste gezag is.
De mens is een maatschappelijk en politiek wezen.
De koning is iemand die aan het hoofd van anderen staat
en een herder is, die het algemene welzijn
en niet zijn eigen voordeel zoekt.
Wanneer echter de leiding zich niet
De Grote Erflaters Jan Boelens
320

het algemeen welzijn van de maatschappij,
maar het persoonlijke voordeel van de leider
tot doel stelt, zo zal de heerschappij onrechtvaardig
en in strijd met de natuur zijn.
Met talrijke andere vraagstukken
heeft hij zich bezig gehouden.
Zijn trouw aan de kerk was evident.
Aan het eind van zijn leven
gaf hij te kennen:
Wat ik geschreven heb
zijn slechts enkele aren
die ik heb mogen aanschouwen
in een veld van overvloed.
De Grote Erflaters Jan Boelens
321

JACOB VAN MAERLANT [1235­1300]
Geboren in Brugsambacht in West Vlaanderen
werd hij later gezien als de
Vader der Dietse dichteren algader.
Omvangrijke dichtwerken schreef hij
zoals Alexanders geesten, Historie van den Grale,
Spiegel historiael en Der naturen bloeme.
Daarnaast Strofische gedichten en andere grote werken
zoals de Rijmbijbel.
In zijn proloog tot Alexanders geesten:
Dat van Troyen dats maer een wint
Jeghen dat men van desen vint.
Alle die grote avonture
Die men leest van Arture
Ende van dien riddere Waleweine
Sijn hier jeghen harde cleine.
Het verhaal van Troje stelt niets voor vergeleken
Met wat over Alexander werd geschreven.
Alle grote avonturen van Arthur en van ridder Walewein
Zijn een kleinigheid vergeleken met dit verhaal.
Hij adviseerde de landheer om scholen
te stichten voor arm en rijk.
Maec scolen ende doe leren mede
De Grote Erflaters Jan Boelens
322

die kinder van dinen lande.
Sijn si arm, vul hem die hande;
Bewijs hun daarmee hoofs respect,
opdat ze des te gretiger leren.
Hij was verontrust over de
wantoestanden in de samenleving.
Ach zegt hij, kon men de woorden
mijn en dijn, maar uitbannen.
Hoe nu verder, vraagt hij zich af in
Wapene Martijn.
Wapene, Martijn! Hoe salt gaen?
Sal die werelt iet langhe staen
in dus cranken love?
So moet vrouwe ver Ere saen
Sonder twifel ende waen
Rumen heren hove.
Ic sie den valschen wel ontfaen,
Die de heren connen dwaen
Ende plucken van den stove;
Ende ic sie den rechten slaen,
Bede bespotten ende vaen
Alse die mese in de clove,
Recht offene God verscrove.
Ach Martijn! Hoe zal het verder gaan?
Zal de wereld nog lang in
deze zieke toestand blijven?
De Grote Erflaters Jan Boelens
323

Dan zal vrouw Ere weldra de hoven
Van de heren de rug toekeren
Ik zie hoe het de slechteriken goed gaat
Die de heren in de watten leggen.
En ik zie, wie integer is, te kakken wordt gezet,
En gevangen als een meesje in een kooitje,
Alsof God hem van zich verstoten heeft.
Jacob van Maelant ziet maar al te vaak
dat de waarheid geen rol meer speelt.
Waerheit hevet haer macht ghedaen.
Hij geeft de landsheren het advies
om toch vooral eerlijk en wijs te zijn.
Want wie wijs is kijkt vooruit.
In zijn omvangrijke Spiegel historiael,
een opdracht van Floris V van Holland,
drukt hij ons op het hart:
Ghelove es dat heilechste bejach
Dat erdersch mensce hebben mach:
Men caent bedriegen dor ghene noot,
Men caent gebreken metter doot.
Mate dats een bandekijn mede
Over die erdsche weeldichede.
Geloof is het heiligste waarnaar
de mens op aarde streeft.
Men kan het nooit een rad voor de ogen
draaien, noch door de dood afzweren.
Matigheid is een middel om
De Grote Erflaters Jan Boelens
324

aardse weelde in bedwang te houden.
Tot aan zijn dood dichtte deze werkzame
dichter zijn omvangrijke werken.
Zijn Spiegel historiael
is onvoltooid gebleven.
In Vlaanderen zeggen velen
hij ligt in Damme onder de klok begraven.
Drie honderd duizend versregels
heeft hij ons nagelaten.
De Grote Erflaters Jan Boelens
325

JOHANNES ECKHART [1260­1327]
Een Duitse mysticus.
Hij studeerde in Parijs
en trad vroeg in de orde
van de Dominicanen.
Hij onthulde:
Alle dinghe
Sijn me te inghe;
Ic ben so wijt!
Die ruimdenkendheid, zijn anders-zijn
bracht hem in conflict met de kerk.
Hij was onorthodox.
Hij was een mysticus die vanuit
zijn innerlijkheid schreef.
De Godheid is zo leeg alsof zij niet bestond.
Ge moet God liefhebben als niet-God, niet Geest
niet persoon, niet-beeld, maar zoals Hij is,
louter als het pure, absolute Ene, ontdaan
van alle dualiteit, waarin we eeuwig moeten verzinken
van het niets tot het niets.
Waarom spreekt ge over God?
Wat ge ook van hem zegt, is onwaar.
Geen uiterlijke autoriteit, niet de schrift,
De Grote Erflaters Jan Boelens
326

niet het dogma kan u zalig maken;
u moet alles in uzelf ervaren en beleven.
Wat helpt het ons om te spreken
over de goddelijke natuur, wanneer wij
niet zijn levende beeld in ons vinden.
Hij wilde de beperkingen van het denken doorbreken..
Dit was onaanvaadbaar voor de kerk.
Als een mens alles in alles ziet,
dan is die mens verder dan het denken in begrippen.
Wie het echter niet weet, die lacht en
spot om mij en ik beklaag hem.
Zulke mensen willen de eeuwige dingen
en de werken van God schouwen en beoordelen
en staan in het licht van de eeuwigheid,
en hun hart fladdert nog in het gisteren
en heden, in tijd en ruimte.
Eckhart raadt ons aan om conflicten en problemen
niet alleen buiten maar vooral ook in onszelf te zoeken.
Wijzelf zijn de oorzaken van al onze hindernissen.
Ge hebt de hoogte en diepte van de eeuwigheid in U.
Er is een Geest in de ziel,
onaangetast door tijd en stof,
uit de Geest wegvloeiend, in de Geest verblijvend.
Evenals de Godheid naamloos is en iedere benaming
Hem vreemd is, zo is ook de ziel naamloos;
want hierin zij aan God gelijk is.
De Grote Erflaters Jan Boelens
327

Het Eerste Beginsel zegt deze mystieke meester
is één en ondeelbaar.
God is onmogelijk waar te nemen.
Wie verder wil komen in het leven
moet alles loslaten.
Wie worden wil, wat hij moest zijn,
die moet verlaten wat hij nu is.
Hoe meer men weet, des te minder begrijpt men.
Als de mens iets zoekt, maar geen teken heeft
dat het gezochte aanwezig is,
dan zoekt hij met traagheid en pijn.
Maar als de mens slechts een glimp opvangt
van het gezochte, dan zoekt hij met vreugde en ernst.
Een van zijn meest diepzinnige uitspraken is deze:
Tijd is, wat het licht ervan weerhoudt tot ons door te dringen.
Er is voor God geen grotere belemmering dan de tijd.
Als vicarus-generaal van Bohemen,
verantwoordelijk voor 59 kloosters,
reisde en predikte hij veel.
God neemt toe en neemt af.
Een ieder die dit begrijpt, wens ik veel goeds toe.
Maar zelfs als niemand hier aanwezig was,
dan nog zou ik dit voor
lege stoelen en banken hebben moeten zeggen.
De mensen zouden niet zoveel moeten
De Grote Erflaters Jan Boelens
328

nadenken over wat ze moeten doen;
ze zouden veel meer moeten nadenken
over wat ze zijn.
Zouden zij goed zijn en zou hun levenswijze
goed zijn, dan zouden ze licht uitstralen en
dan zou er een heerlijk licht uitgaan van al hun werken.
In een andere overweging zegt hij:
Al het eindige is slechts een middel.
Alle dingen worden droevig
door de angst voor de dood,
maar wanneer U afstand doet
van alle vergankelijkheid,
dan leert u de onsterfelijkheid kennen.
Ge hebt de hoogte en de diepte van de eeuwigheid in U.
Hij verwierp de maagdelijkheid van Maria.
Na zijn dood is hij geëxcommuniceerd.
De Grote Erflaters Jan Boelens
329

DANTE ALIGHIERI [1265­1321]
Nog tijdens zijn leven werd hij de
sommo poeta, de opperste dichter genoemd.
Een Florentijn in hart en nieren.
Zijn leven was hartverscheurend.
In de kracht van zijn leven
werd hem het recht ontzegd
nog langer in Florence te verblijven.
Een balling werd hij, een
zwervende dichter tot aan zijn dood.
De burgers van de schoonste dochter van Rome,
van Florence, hebben mij uitgestoten uit
het liefelijke hart van die stad waarin ik geboren
ben en waarin ik hoopte eens te kunnen sterven.
En zo ben ik gegaan en heb ik gezworven
als een pelgrim, ja bijna als een bedelaar.
Het zien van Beatrice zonder haar te ontmoeten
was enerverend maar vooral ook smartelijk.
Het bracht Dante van zijn stuk.
Zijn La Vita Nuova
geschreven in sonnetten en canzonen
is daarvan een getuigenis.
Vaak moet ik denken, hoe ik werd ontsteld
tot deze staat door Liefdes welbehagen
De Grote Erflaters Jan Boelens
330

en dan een deernis naar mijn ogen welt
en ik vraag, wie nog zo donker lot moet dragen.
Hij heeft de vroegtijdige dood
van Beatrice aangevoeld en schreef:
Eenmaal moet ook mijn vrouwe sterven gaan.
Toen kreeg ik zo’n verbijstering te doorstaan,
Dat de ogen onder zware druk insliepen;
In een van de laatste canzones vraagt hij zich af
wat het leven nog betekent zonder
de stralende aanwezigheid van de geliefde.
De dood kan een bevrijding zijn.
En dit verlangen krijgt zo’n hevigheid,
dat ik eenieder die sterven gaat benijd.
Ik hoop eenmaal over haar dingen te zeggen
die nog nooit over een vrouw werden gezegd.
Dante was intens betrokken bij
de maatschappelijk en politieke ontwikkelingen
in en buiten Florence.
Hij schreef zijn De Monarchie en
spreekt daarin van een politieke filosofie die zich richt op
de beginselen van een rechtvaardige samenleving.
En omdat de politiek tot de gebieden behoort
waarop wij invloed kunnen uitoefenen,
is het duidelijk dat het niet in de eerste
plaats de theorie, maar de praktijk is
De Grote Erflaters Jan Boelens
331

waarop dit onderzoek gericht is.
Dante vond dat de mensheid onder het regime
van een monarch in de hoogste mate vrij is.
De monarchie is noodzakelijk voor de wereld.
Wat betreft de klassieken heeft hij
een voorkeur voor Aristoteles.
Niet voor niets zegt de Filosoof dan ook
in zijn Ethica Nicomachea:
‘Als het om emoties en handelingen gaat,
zijn woorden minder geloofwaardig dan daden’.
Mensen met een krachtig intellect oefenen van
nature politiek gezag uit over de anderen.
Tijdens zijn omzwervingen schreef hij
zijn belangrijkste werk de Divina Commedia,
een dichterlijk epos in honderd zangen.
Dante noemt dit werk een sacro poema.
Het is ingedeeld in drie cantiches:
Hel, Louteringsberg en Paradijs.
Mijn werk heeft een andere betekenis
wanneer men het leest naar de letter
dan wanneer men het leest naar datgene
wat door de letter wordt aangeduid.
De eerste betekenis noemt men de letterlijke
de tweede de allegorische.
Zijn reis is een metafoor van
de menselijke levensweg, een opgang
De Grote Erflaters Jan Boelens
332

naar het Licht dat in zijn ogen Goddelijk is.
O hoogste Licht, dat zo hoog U verheft
boven voorstellingen, verleen mijn geest
een weinig terug van wat U uitstraalde,
en geef aan mijn taal zo grote macht,
al is het maar een vonk van Uw glorie
om na te laten aan het nageslacht.
In een andere versregel zegt hij:
Ik heb mij zo intens gericht op het Eeuwige Licht
dat mijn gezichtsvermogen versleten raakte.
In de hel ontmoet hij Vergilius die hem
als geestelijk leidsman zal vergezellen.
Zijt gij de beroemde Vergilius, die bron,
waaraan zo’n rijke woordenstroom ontspringt?
Vergilius antwoordt:
Ik zal Uw gids zijn en ik zal U van hieruit
door een gebied voeren dat eeuwig is.
Gelukkigerwijs ontmoet hij ook Beatrice.
Ik ben Beatrice, die U doet gaan.
Ik kom van een plaats waarnaar ik terug verlang.
Liefde bewoog mij tot U te spreken.
Aangeraakt door de ‘goddelijke wijsheid’
brengt Beatrice de inzichten van Dante
en die van het mensdom op een hoger plan.
O vrouw van deugd, door U alleen
De Grote Erflaters Jan Boelens
333

overstijgt het mensdom alles wat
door de hemel wordt omsloten.
In het inferno bevinden zich
‘de zwaar beproefde zielen’.
En zoals kraanvogels hun klaagtonen
laten horen hoog in de lucht vliegend
in een lange rij, zo zag ik schimmen
naderen die luidkeels jammerden.
Na de sombere regionen van de hel
zien Dante en Vergilius de stralende
sterren aan het zuidelijk halfrond.
Op een eiland waar zij zich bevinden
verrijst de Louteringsberg.
Daar zijn de zielen die boete doen
om na louteringen de hemel te bereiken.
De sfeer hier is lichter, soms opgewekt.
Laat de dode poëzie hier weer
tot leven komen, o heilige Muzen
u behoor ik toe.
Venus, de schone planeet, die kracht
geeft om lief te hebben, deed heel
het Oosten stralen en verduisterde
het licht van de Vissen, die zich
in haar gezelschap bevonden.
Dante klimt langs
spiralen van ontwikkeling omhoog
De Grote Erflaters Jan Boelens
334

met als uiteindelijk doel het paradijs.
Daar neemt hij afscheid van Vergilius die hem
als ‘heiden’ niet verder mag vergezellen.
Beatrice neemt de taak van Vergilius over.
Dante roept ook Apollo aan om hem
nu verder op zijn reis bij te staan.
Daal over mij neer en inspireer mij.
De glorie van Hem die alles beweegt
doordringt het heelal.
In de laatste canto lezen we:
O hoogste Licht, dat zo hoog U verheft
boven sterfelijke voorstellingen,
overhandig mij een weinig van Uw schijnsel.
Het is de liefde die de zon beweegt en de andere sterren.
L’amor che muove il sole e l’altre stelle.
Hiermee eindigt de Divina Commedia.
Ook in zijn laatste jaren mocht
hij niet terugkeren naar Florence.
Zijn werk was in veel opzichten
inspirerend en vernieuwend.
Voor hem is de dichtkunst de
hoogste vorm van menselijke uitdrukking.
Het is een gave van God.
Deze gelauwerde Florentijnse dichter
De Grote Erflaters Jan Boelens
335

overleed in Ravenna toen hij zesenvijftig was.
De Grote Erflaters Jan Boelens
336

JAN VAN RUUSBROECK [1293­1381]
Hij was priester en mysticus,
geboren in Vlaanderen.
Hij verlangde reeds vroeg in zijn leven
naar ingetogenheid en stichtte met geestverwanten
de gemeenschap Groenendael.
Ruusbroeck werd prior van dat klooster.
Hij schreef zijn werken,
van didactische aard, in het Diets.
Een van zijn eerste geschriften:
Vanden rike der ghelieven.
Een beschrijving van de
geestelijke opgang naar God.
De Geest bezit God pas wezenlijk in
zijn naakte natuur en zo bezit God de Geest.
Verstandelijk gezien is er verschil en
onderscheid tussen God en Godheid,
tussen rust en beweging.
Hij vraagt zich af, waarom spreken we
over een Drieëenheid terwijl een mysticus
de werkelijkheid als een éénheid ervaart.
Er is slechts één Zijn waaruit
de Drieëenheid wezenlijk bestaat.
Daar waren wij allen één
De Grote Erflaters Jan Boelens
337

voordat wij geschapen waren,
want dit is onze diepste werkelijkheid.
Daar is de Godheid in haar puurste essentie,
zonder handeling.
In Die chierheit der gheestelijker brulocht
spreekt hij over de mystieke eenwording
met God en het goddelijk licht.
Zelfkennis daarbij leert ons,
vanwaar we komen, waar we staan
en waarheen we ons bewegen.
In die eeuw van ontreddering
oorlogen en armoede, biedt
zijn werk een geestelijk tegenwicht.
Hij was moedig.
Hij hekelde kerkelijke wantoestanden.
Gods wijsheid is de eigenlijke oorzaak
van de mensenziel.
Twee studenten vroegen hem
om een motto of een levensregel.
Hij antwoordde:
Ge zijt zo heilig als ge zelf wilt zijn.
Hij zag tussen macro- en microkosmos
een samenhang en verwierp het pantheïsme.
De Grote Erflaters Jan Boelens
338

Het meest diepgaande beginsel is de Liefde.
Het is de Minne die mens en ding doet stralen.
Want als je de ware goddelijke liefde in je hebt,
dan heb je alles wat je ook maar kunt verlangen.
Uiteindelijk moeten we erkennen
Dat er in ons een grondeloos niet weten is.
Als mysticus heeft hij het één zijn
met de stralende godheid ervaren.
De Grote Erflaters Jan Boelens
339

FRANCESCO PETRARCA [1304­1374]
Hij volgde zijn vader die zoals Dante
uit Florence werd verbannen.
Ik ben een man uit Italië,
een Latijn, een erfgenaam van Rome.
Veel lyrische poëzie schreef hij
verzameld in zijn Canzoniere
met ruim driehonderd sonnetten
die hij voortreffelijk vernieuwde.
Er is geen kunst die de werkelijkheid
preciezer kan verbeelden dan poëzie.
Zij openbaart ons de aard van de dingen en
daarmee ook de betekenis van het spirituele.
Zijn liefdeslyriek is vooral gericht aan Laura
zijn vrouw en geliefde die hij
in velerlei toonaarden bezingt.
Gezegend zij de dag, de maand, het jaar,
de tijd, het uur, het punt en de seconde,
en ’t zalig oord en de omgeving waar
ik door haar schone ogen werd gebonden!
Gezegend zij de angst die ik om haar
in zoete onzekerheid heb ondervonden,
De Grote Erflaters Jan Boelens
340

en Liefde’s boog en pijlen die mij zwaar
en ongeneeslijk in mijn hart verwondden!
Gezegend zij elk woord waarmee ik trachtte
haar naam te zeggen tegen iedereen,
en elke traan, elk zuchten te versmachten!
Gezegend elk geschrift waarvan ik meen
dat het haar roemt, gezegend mijn gedachten
waarin geen plaats is dan voor haar alleen!
Hij was een dichter, een mens met
veel innerlijke tegenstrijdigheden
waarover hij zichzelf beklaagt.
Ik heb geen vrede en ik kan niet strijden,
ik hoop en vrees, ik gloei en ben van ijs,
ik zweef naar boven en ik lig te lijden,
ik heb de wereld lief, die ik misprijs!
Ik huil van vreugde, ik lach terwijl ik ween,
leven en dood kwelt mij in gelijke mate:
en dit, o liefste, komt door jou alleen!
Terwijl hij Laura uitbundig bezong
wees hij vrouwen en elk vrouwelijk
gezelschap af en hekelde hun “onbetrouwbaarheid”.
Geen enkel gif is voor degenen die
voor het leven kiezen zo verziekend
als vrouwelijk gezelschap.
De Grote Erflaters Jan Boelens
341

Hoe aantrekkelijker de charme van
een vrouw namelijk is, des te verderfelijker
en funester is ze, om maar te zwijgen van
het vrouwelijk karakter, want dat is wel
het minst degelijke wat er bestaat en
de grootste vijand van het streven naar rust.
Petrarca zwierf door Frankrijk, België en Duitsland,
schreef beroemd geworden brieven,
velerlei beschouwingen, zoals een lofrede op
Het leven in eenzaamheid.
Dat is waarlijk een leven in vrede,
dat het hemelse leven zeer nabij komt!
Dat is een leven dat beter is dan alle
andere levensvormen, een leven
vrij van beproevingen en vol van welbevinden.
Het is een leven, heilbrengend voor mensen,
angstwekkend en gehaat voor demonen.
Hij was een kritische geest en schroomde niet
de hoogste gezagsdragers de waarheid te zeggen.
Ook daarin was hij in de middeleeuwen een uitzondering.
Hij laat zich als ellendig man,
meeslepen door hevig verdriet
en gedrevenheid.
Ach wat anders is er voor een ellendig man
nog over dan kermen en klagen,
De Grote Erflaters Jan Boelens
342

wanneer onze koningen slechts aandacht hebben
voor pleziertjes en onze kerkvorsten voor rijkdommen,
wanneer de volken ofwel treuren in slavernij,
ofwel zich te buiten gaan in vrijheid en
allen hun eigen belang najagen.
Zie eens hoe op dit moment de koningen en
leiders der aarde met onverzadigde lust en
vlammende haat ruziën over een stukje
ongewijde of barbaarse grond!
Hij is wel eens de eerste grote
en moderne Europeaan genoemd.
Hij omarmde het ideaal van het beoefenen
van de studia humanitatis die samen
met de studia divinitatis
de pia philosophia vormen.
Hij was met zijn veelzijdigheid,
brieven, dialogen, beschouwingen,
proza en poëzie,
richtinggevend voor de Renaissance.
Voor ons tijdsgewricht
heeft hij dit te zeggen:
De ongehaast levende mens
is een gelukkig mens.
De Grote Erflaters Jan Boelens
343

ZEAMI MOTOKIYO [1363­1443]
Hij was als dramaturg en toneelschrijver
voor het Noh-theater van uitzonderlijk belang
vooral door zijn ingrijpende vernieuwingen.
Ook zijn theoretische geschriften zijn
in veel opzichten vernieuwend geweest.
Toen hij een en twintig was werd hij
leider van het Yuzaki gezelschap.
Het combineren van tegengestelde
kwaliteiten en eigenschappen was
een van Zaemi’s geliefde methoden om
diepgang te verlenen aan een toneelhandeling.
Hij spreekt over de bloem als metafoor
voor de werking van het vernieuwende.
De Bloem ligt in de intentie en
het zaad in de handeling.
De Bloem, het bloeiende en het nieuwe
komen alle drie op hetzelfde neer.
Welke bloem blijft immers bloeien
zonder ooit uit te vallen?
Juist bij de gratie van het feit dat zij uitvalt,
biedt zij, als haar bloeitijd daar is,
een nieuwe aanblik.
De Grote Erflaters Jan Boelens
344

Men moet daarom beseffen dat er ook
in de Noh-kunst sprake is van de Bloem.
Wanneer men niet langer vasthoudt aan
één bepaalde speelstijl en
gaat men zonder starheid over op
andere stijlen, dan ontstaat er iets nieuws.
Een acteur moet niet alleen op het podium
maar ook in het dagelijks leven
een geestkracht ontwikkelen die
de basis vormt voor zijn kunst.
Het komt voor dat toeschouwers vinden
dat die momenten waarop niets gebeurt,
het meest boeiend zijn.
Dit vindt zijn oorzaak in een innerlijke techniek
die de acteur voor het publiek verborgen houdt.
De Noh-kunst kenmerkt zich door
verfijningen en metaforen
bijvoorbeeld in Hanjo een beroemd Noh-spel
zeer waarschijnlijk geschreven door Zaemi.
Men spreekt weliswaar
van het onbestendige leven
maar droef is toch wel
het bestaan van een publieke vrouw
vol met momenten van pijn
en wegstromend
als bamboe in de rivier.
De Grote Erflaters Jan Boelens
345

Met de wimpelpunten van de wolken
bij zonsondergang
ben ik met mijn gedachten
weggedreven met mijn geest
in de hemel boven mij.
De roep van de herten
en het getsjirp van de insecten
worden heser en heser
en wij, wij vervreemden
meer en meer van elkaar,
er is niets aan te doen.
De Noh-kunst en de Noh-dramaturgie waren
eeuwenlang met geheimzinnigheid omgeven.
Allerlei geheimen werden uitsluitend
van vader op een erfgenaam doorgegeven.
In een Noh-spel is het gebruik van
masker en waaier van grote betekenis.
Muziek, dans, woord en gebaar
vormen een integraal geheel.
Het masker dient om de acteur
van zijn individualiteit te ontheffen.
Hij moet zich naar het masker voegen en
hij mag niet de geringste beweging maken
die niet in overeenstemming is
met de aard van het masker.
De danswaaier is eveneens belangrijk
De Grote Erflaters Jan Boelens
346

en wordt op velerlei wijzen gebruikt.
In zijn gesloten vorm drukt het uit
wat lang is, in zijn geopende wat vlak is,
bijvoorbeeld een penseel, een bord of een regenscherm.
Tevens kan met een waaier hoogte- en
breedte dimensies worden uitgedrukt
afhankelijk van de stand van de waaier.
Een schuine waaierstand accentueert
de lijn van een danshouding.
De acteur zal nooit fluisteren of schreeuwen.
Zijn toneelstem, die verfijnd gebruikt wordt,
is een andere dan de stem van het gewone leven.
De waaier is de ziel van de acteur.
In Noh-spelen wordt het
bestendige en het onbestendige
in muziek, dans en lyriek
tot uitdrukking gebracht.
In het Noh-spel De waterput
zegt een monnik:
Steeds dieper wordt de nacht
de maan schijnt
in de Ariwara-tempel
de maan schijnt
in de Ariwara-tempel
met mijn gewaad binnenste buiten
roep ik de tijd van vroeger op
De Grote Erflaters Jan Boelens
347

en wacht ik op een droom
in een lichte sluimering
op het mostapijt
heb ik mij neergevlijd
op het mostapijt
heb ik mij neergevlijd.
En de Vrouw zegt:
‘Om hun onbestendigheid
staan zij bekend
de kersebloesems
toch hebben zij gewacht op hem
die in een jaar maar zelden komt.’
Zo heb ik eens gedicht
en werd daarom ook wel
‘de vrouw die wacht’ genoemd.
…
mijn bloemenmouwen
dwarrelen als sneeuw.
Het werk van Zaemi Motokiyo
en dat van enkele anderen wordt,
alhoewel minder vaak dan vroeger,
nog steeds opgevoerd.
De Grote Erflaters Jan Boelens
348

NICOLAAS VAN CUSA [1404­1464]
Hij is in Cusa,
in de omgeving van Trier geboren.
Een denker was hij en een mysticus
die zijn eigen wegen ging.
Hij ontving zijn eerste opleiding
bij de Broeders van het Gemene Leven.
In Heidelberg, in Padua en in Keulen
bestudeerde hij diverse disciplines.
Zijn denken nam een hoge vlucht.
Het hoogste denken opgevat
als transcendente goddelijke Geest
ontvouwt zich zowel in het universum
als in het menselijke denken.
In zijn hoofdwerk, De docta ignorantia,
over de wetende onwetendheid,
zegt hij:
Het denken van ieder mens
weerspiegelt het heelal.
God is in onze wereld zoals
het zien in de wereld van de kleur.
De kleur kan slechts worden
waargenomen door het zien;
en om elke kleur ongehinderd
De Grote Erflaters Jan Boelens
349

te kunnen waarnemen, is het centrum
van het zien vrij van kleur.
Mede door zijn inzichten werden schilders
zich bewust van de mogelijkheden om
diepte en perspectief zichtbaar te maken.
Met enige nadruk zegt hij
dat onze kennis beperkt is en dus betrekkelijk.
De onbeperkte en volstrekte kennis is in
God besloten, uit wie alle dingen voortkomen.
God heeft de wereld vanuit
mathematische beginselen geschapen.
Hij wilde boven elke begrenzing uit
de oneindigheid benaderen.
God zelf is de volstrekt oneindige in
wie alle tegenstellingen samenvallen.
In God zijn alle dingen één.
Het rationele denken is geneigd de
tegenstellingen te accentueren waardoor
het zicht op het geheel wordt verduisterd.
Hij was een zoeker naar eenheid.
Hij kwam tot het geniale inzicht dat
het oneindig grootste samenvalt
met het oneindig kleinste.
De wiskunde kan ons inzicht geven
In deze en andere coïncidenties.
De Grote Erflaters Jan Boelens
350

Voor Cusanus is ook de intuïtie
van uitzonderlijk belang.
Zij is in staat in de veelheid
van de zichtbare werkelijkheid
een eenheid te zien.
Zijn inzichten in deze
doen denken aan die van Plotinus.
Er is echter voor de mens een
nog hogere kennis namelijk de intuïtie,
waarvoor het beginsel van tegenspraak
niet geldt.
Zij is in staat de eenheid te bevatten van
de voor de rede onherleidbare tegendelen.
De mens is een micro kosmos.
De Geest is dynamisch en heeft
een scheppend vermogen.
In het Hoogste Zijn
vallen de tegendelen samen.
In transcendente zin is God
zowel centrum als periferie.
Het oneindig grote
Valt samen met het oneindig kleine.
De wiskunde kan ons inzicht geven
In deze en andere coïncidenties.
Cusanus was uitzonderlijk veelzijdig.
Hij trachtte de Oosterse en Westerse
De Grote Erflaters Jan Boelens
351

christenheid nader tot elkaar te brengen.
Hij bestudeerde de Koran.
In de woelingen van die tijd
werd hij tot kardinaal benoemd.
Hij hield een pleidooi
om Joden, Christenen en Moslims
met elkaar te verzoenen en
een vernieuwde samenleving
op te bouwen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
352

MARCILIO FICINO [1433­1499]
Italiaans humanist, arts en filosoof en
op later leeftijd tot priester gewijd.
Geboren in de omgeving van Florence
kon hij zich wijden aan de studie van Plato
dank zij de financiële steun van
Cosimo de Medici die in Florence
de Academia Platonica stichtte.
Ficino werd hiervan de inspirerende leider.
Hij was in hart en nieren een platonist en
vertaalde de werken van Plato in het Latijn
In een uiteenzetting opgedragen aan
Lorenzo de Medici, kleinzoon van Cosimo,
zegt hij:
Plato onderscheidt drie niveaus van contemplatie.
Op het eerste niveau beweegt de mens zich vanaf
het fysieke bestaan via de geest tot aan God.
Op het tweede niveau bestaat de mens in God.
Op het derde niveau tenslotte daalt hij weer af
tot de geest en het lichaam.
Ficino is gefascineerd door de
lichtstralingen van het heelal
en de invloed daarvan op de mensen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
353

Het is verkwikkend om uit het fysieke licht
stap voor stap weer op te stijgen tot
het goddelijke licht.
Wij zien dat het licht aanwezig is in de elementen
die van nature minder dicht zijn en
waain het licht zich gemakkelijker toont.
Als materie verhit wordt,
waardoor zij dunner en ijler wordt,
schijnt het licht er zuiverder doorheen.
Daarom is het aannemelijk dat het uitspansel
dat zo bijzonder straalt, geen stoffelijkheid heeft,
ja dat het juist vanwege zijn onstoffelijkheid
zo schitterend straalt.
Ficino onderhield contacten met filosofen
en kunstenaars in verschillende landen
van Europa.
Hij inspireerde kunstenaars zoals Botticelli,
Michelangelo, Raphael en Albrecht Dürer.
Hij vertaalde Plotinus, Iamblichus,
Dionysius de Areopagiet en Hermes Trismegistos.
Hij heeft daarnaast een heel eigen muziektheorie ontwikkeld.
Hij was ervan overtuigd dat gebaren,
emoties en ook de harmonie van de banen
van de planeten in muziek kunnen worden uitgedrukt.
Voor Ficino is de schepping een kunstwerk.
De ware poëzie is de neerslag van een
goddelijke bezieling: furor divinus.
De Grote Erflaters Jan Boelens
354

De vele vormen die binnen het eenvormige
meesterwerk van de schepping lijken te
ontstaan, worden voortgebracht door
de kunst van eenheid en veelvormigheid.
Het meesterwerk van de schepping
ontspringt aan en wordt beheerst door
een wisselwerking tussen kunst, rede en kunde.
In een van zijn brieven schrijft hij:
Het uitspansel is een licht dat weliswaar
onstoffelijk, maar in zekere zin
toch niet vormloos is.
De ziel is een groot licht dat niet
aan hoeveelheid gebonden is,
een Engel is een zeer snel licht
zonder beweging.
God is het opperste en machtigste licht
dat niet aan kwaliteit gebonden is.
Licht is de warmte van het minnende hart.
Ficino heeft zich diepgaand bezig gehouden
met het fenomeen waarnemen.
Hij vindt in navolging van Plato dat
zintuiglijke waarnemingen, die uit prikkels
van buitenaf voortkomen,
onzuiver en tijdgebonden zijn.
Hij ontdekte dat
het stille toekijken,
de voorkeur verdient
boven een zintuiglijke waarneming.
De Grote Erflaters Jan Boelens
355

We lezen bij hem over de wereldziel,
de anima mundi, het middelpunt
van de algehele werkelijkheid.
Aan het eind van zijn leven
schreef hij aan een van zijn vrienden:
Dit tijdperk heeft als in een gouden eeuw
het licht van de vrije kunsten,
de grammatica, de poëzie, het oratorium,
de beeldhouwkunst, de architectuur en
de muziek, bijna gedoofd,
opnieuw laten schijnen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
356

KABIR [1440­1518]
Geboren in Benares.
Hij leidde als dichter en mysticus
een zwervend bestaan nadat hij
wegens zijn onorthodoxe inzichten
door keizer Sikandar Lodi
uit Benares verbannen werd.
Benaris is in het oosten, Mekka in het westen,
maar onderzoek uw eigen hart
want daar is zowel Rama als Allah.
Ofschoon tijdelijk lid van een Moslim kaste van wevers
veroordeelde hij sectarisme en onverdraagzaamheid.
Hij was de oprichter van de Kabir-Panthi beweging
om orthodoxie en verstarring te doorbreken.
O dienaar, waar denk je mij te vinden?
Ik ben noch in een tempel, noch in een moskee.
Ik ben evenmin in riten en ceremonies te vinden.
Als je echt een zoeker bent zonder ophouden
dan zul je Mij ontmoeten in een tijdloos moment.
Kabir benadrukte toewijding
en vooral innerlijke vroomheid.
Het rechte pad echter wordt zelden gevonden.
De Grote Erflaters Jan Boelens
357

Hij verwierp eveneens de beeldencultus
en ook het kastensysteem.
Hij voelde zich thuis bij meerdere godsdiensten.
Hij sloeg een brug
tussen soefi- en hindoe spiritualiteit.
Meer dan al het andere
koester ik in mijn hart de liefde,
die mij een onbeperkt leven
doet leven in deze wereld.
Mijn hart is in verrukking en
ik ontdek het verborgene in mijn ziel.
Ik ben gedompeld in die éne zaligheid
die alle vreugde en pijn te boven gaat.
Fanatisme en sectarisme wees hij af.
Met ironie schetste hij het leven van een Yogi.
Doch wie weet van waar het Woord komt?
De Yogi verft zijn gewaad
in plaats van zijn ziel te verven
in de kleuren van liefde.
Hij zit in de tempels des Heren en
verlaat Brahma om een steen te aanbidden.
Hij boort gaten in zijn oren,
hij heeft een grote baard en gevlochten haren,
hij ziet er uit als een geit.
Hij gaat in de wildernis om zijn driften
te doden en hij castreert zichzelf.
De Grote Erflaters Jan Boelens
358

Hij gaat aan handen en voeten gebonden
naar de poorten van de dood.
Kabir’s voorkeur ging uit naar oprechtheid
en een zuivere levenswandel.
Hij had een diep respect voor al het levende
waarin het Goddelijke zich weerspiegelt.
Het spel van het heelal
heb ik in mijn lichaam herkend.
Ga niet naar de tuin der bloemen
O mijn vriend, ga niet daarheen;
In uw lijf is de tuin der bloemen.
Zet u op de duizend bloembladen
van de Lotus en aanschouw
de Oneindige Schoonheid.
Een geestelijke revolutie ontvouwt zich
zodra de ik-gerichtheid wordt losgelaten.
Egoïsme is de wortel van het kwaad.
O, dienaar, waar zoekt ge Mij?
Ik ben niet in tempel of moskee.
Zie, Ik ben bij u.
Hij doorbrak goedkope fantasieën
en simplistische opvattingen.
De vereniging van God en ziel na de dood
is een lege droom.
De Grote Erflaters Jan Boelens
359

Hij is niet zichtbaar en niet verborgen.
Er zijn geen woorden om te zeggen wat Hij is.
Open uw liefde-ogen en aanschouw
Hem die de wereld doordringt.
Als gij de ware leraar ontmoet,
zal hij uw hart doen ontwaken.
Hij zal u het geheim vertellen
van liefde en zielsvrijheid en
dan zult ge weten dat Hij
dit heelal te boven gaat.
Zijn leringen hebben veel mensen geraakt,
in zijn tijd en in de eeuwen daarna.
De Grote Erflaters Jan Boelens
360

LEONARDO DA VINCI [1452­1519]
Hij was schilder, beeldhouwer,
architect, ingenieur en filosoof.
Een op en top uomo universalis.
Hij was de zoon van een notaris en
kreeg zijn opleiding in het atelier van Verrocchio.
Hij schilderde daar vermoedelijk de Madonna Ruskin,
de Annunciatie en de Doop van Christus.
Ook maakte hij in die tijd een reeks studies
van parabolische spiegels.
Hij hulde zijn landschappen in chiaroscuro,
licht dat uit donker ontstaat.
Hij verbleef 16 jaar aan het hof van
de hertog Ludovico Sforza in Milaan.
Van hem en van anderen kreeg hij
verschillende opdrachten.
Hij schreef een tractaat over schilderkunst
Trattato della Pittura.
Hierin schrijft hij over zijn lesmethode
die de voorloper is geweest van
de schilders- en kunstacademie.
In het doen ligt het verhevene.
Het verhevene van het doen ligt niet
De Grote Erflaters Jan Boelens
361

in ledige bezigheid en plichtsvervulling
maar in de liefde.
In 1508 begon hij in Florence
met zijn filosofische dagboeken.
Zijn beschouwingen daarin
zijn vaak van aforistische aard.
Het ogenblik is tijdloos.
De tijd ontstaat door de beweging
van de ogenblikken en de ogenblikken
zijn de eindpunten van de tijd.
Hij introduceerde een nieuwe kijk
op de werkelijkheid en hield zich bezig
met het bestaan van niets.
Hij zou uit het Santo Spirito hospitaal in Rome
verwijderd zijn vanwege zijn zwarte magie praktijken.
De mens heeft, zoals de vlinder
bij het zien van licht
steeds de hoop en het verlangen
de weg naar de oerchaos terug te vinden.
Hij was onder de indruk van het spirituele gehalte
van alles wat werkelijk is.Vandaar, naar zijn zeggen
dat een volmaakt kunstwerk onmogelijk is.
De ware schilder is universeel.
De hartstocht van de geest
verdrijft de lust van de zinnen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
362

De schilderkunst is het hoogst bereikbare
en staat in rangorde hoger dan poëzie.
Poëzie is schilderkunst die men hoort
en niet ziet.
Schilderkunst is poëzie die men ziet.
In 1478 maakte hij de eerste bladen
van de Codex Atlanticus, een verzameling
van 1700 bladen met geografische en
mathematische studies,
met aantekeningen over schilderkunst,
architectonische projecten en ontwerpen
van strijdwagens en andere oorlogsmachines.
Ook ontwierp hij hydraulische installaties en ontwierp
een plan voor de aanleg van kanalen in Lombardije
en voor een hydrografisch systeem van Toscane.
De door hem ontworpen kanalisering van de Arno bij Pisa
werd echter een mislukking.
Leonardo maakte studies van vliegende vogels,
ontwierp mechanische weefgetouwen en
instrumenten om de tijd te meten:
een waterklok en een zonnewijzer met het opschrift:
zon, voor jou zijn mijn uren geschapen.
Ook ontwierp hij nieuwe machines voor een nieuwe wereld.
Hij noemde zichzelf een leerling van de ervaring
en de man zonder geschriften.
De Grote Erflaters Jan Boelens
363

Hij tekende bladen met rebusen,
maakte studies van een bewegend theaer en
ontwierp een fantastisch bestiarium.
De schilderkunst was voor hem een wetenschap.
Van de hertog Ludovico Il Moro kreeg hij de opdracht
Het laatste avondmaal in het refectorium van de
Santa Maria delle Grazie in Milaan, te schilderen.
Daarna tekende hij waarschijnlijk het Portret van Lucrezia Crivelli
de nieuwe geliefde van Il Moro.
Hij was onvermoeibaar en nam tegelijkertijd
verschillende opdrachten aan.
Veel daarvan is onvoltooid gebleven.
Er zijn slechts drie schilderijen die onomstreden
aan hem worden toegeschreven.
De boetvaardige Hiëronymus, De aanbidding der Wijzen
en het Portret van een Dame [Mona Lisa ofwel La Gioconda]
dat zich in het Louvre bevindt.
Tegen het einde van zijn leven,
geteisterd door een verlamming
aan zijn rechterhand, tekende hij
een reeks visioenen over de ondergang van de wereld.
De schilder is heer over de wereld van
de werkelijkheid en van de droom.
Geen volmaakt talent zonder groot leed.
Hij leidde een zwervend bestaan.
De Grote Erflaters Jan Boelens
364

Zijn leven werd gekenmerkt door
rechtschapenheid, noblesse en eenvoud.
De Grote Erflaters Jan Boelens
365

PICO DELLA MIRANDOLA [ 1463­1494]
Hij studeerde aan enkele universiteiten
in Frankrijk en Italië.
Hij kwam tot het inzicht dat meerdere
geestelijke stromingen ontstaan zijn uit
een en dezelfde bron.
Hij zocht voortdurend naar overeenstemmingen
en formuleerde dit in 900 stellingen
waarover hij in Rome met kerkelijke
geleerden wilde discussiëren.
De meeste opvattingen van schijnbaar
uiteenlopende wereldbeschouwingen
komen in de grond met elkaar overeen.
De Paus veroordeelde zijn irenisch streven.
Pico trok zich terug in Florence en
werkte samen met Marsilio Ficino en
diens platoonse Academie.
Hij schreef een belanrijke oratie
De hominis dignitate, Over de menselijke waardigheid.
Hij situeerde de mens, onafhankelijk van de kerk
in het middelpunt van de wereld.
Ik heb u midden in het heelal gezet,
opdat ge van daaruit gemakkelijker alles
De Grote Erflaters Jan Boelens
366

ondom u zien kunt wat er in de wereld is.
En we hebben u niet hemels of aards,
niet sterfelijk of onsterfelijk gemaakt,
opdat ge als een vrij en soeverein kunstenaar
uzelf boetseert en modelleert in de vorm
die bij u past.
Een moderne Renaissance gedachte,
voor de kerk echter onaanvaadbaar.
De mens is voor Pico vrij,
hij is een wereld op zichzelf
en heeft zijn lot in eigen handen.
Hij heeft geen voorgeschreven plaats
in de orde van de dingen maar is verantwoordelijk
voor een eigen individuele keuze,
zijn plaats en karakter.
Hij is in staat alle levens te leven,
zowel die van de dieren als die
van de engelen en zelfs dat van God.
Het is een mens vergund, schrijft hij,
te hebben wat hij wenst en te zijn wat hij wil.
God heeft in de mens bij zijn geboorte
zaden van alle mogelijkheden en
kiemen van elk soort leven gelegd.
God is een Kunstenaar en de schepping een kunstwerk.
In zijn wereldbeschouwing komen aspecten
van Oosters en Westers denken bijeen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
367

Ieder mens is in staat zich te zuiveren,
verlicht te raken en uiteindelijk
de volmaaktheid te bereiken.
Laat in ons hart een heilige eerzucht dringen,
zodat we, niet met het middelmatige tevreden,
ons met het hoogste verbinden en er met
alle kracht naar streven dat te bereiken.
Want dat kunnen we, wanneer we willen.
Zijn filosoferen mondt
nu en dan uit in een visioen
met de opdracht om hartstochten,
onwetendheid en onbegrip te overstijgen.
Zo moeten wij die het leven der Cherubijnen
op aarde willen navolgen, met de wetenschap
der ethiek, de aanvechtingen van de hartstochten
bedwingen, met de dialectiek de nevels van onbegrip
verdrijven en door als het ware de korsten van onwetendheid
en ondeugd af te spoelen onze ziel reinigen om
te voorkomen dat die hartstochten tomeloos woeden in ons,
of het onverstand met ons op hol slaat.
Pico della Mirandola geloofde in één universele waarheid
en hield een pleidooi voor algehele tolerantie
die volgens hem uitmondt in een heilige vrede.
de vrede van de eensgezinde vriendschap,
waardoor alle zielen in één geest,
De Grote Erflaters Jan Boelens
368

die boven alle geest uitgaat,
niet slechts met elkaar harmoniëren,
maar op een onuitsprekelijke manier
volledig één worden.
Hij was van mening
dat in allerlei mythen en verhalen
een verborgen wijsheid aanwezig is.
Hij beschouwde met Plato
magie als een zielsmedicijn,
een wetenschap van de goddelijke dingen.
Want wat bedoelen de Grieken anders,
als ze bij de inwijding in hun mysteriën
verschillende graden in acht nemen?
Ook bij hen volgt de opname in de mysteriën
slechts voor degenen die door de ’reinigende kunsten’,
de ethiek en de dialectiek, vrij van zonden waren.
Hij maakte zich los van kerkelijke dogmas en
ontwikkelde een veelzijdige, esoterische filosofie.
Tevens schetste hij met socratische vervoering
een beeld van een mogelijke toekomst
van de planeet aarde
waarin voor filosofie die in staat is
de geheimen van de natuur te doorgronden
een bijzondere plaats is ingeruimd.
Pico della Mirandola stierf toen hij 31 was.
Hij liet een omvangrijk
De Grote Erflaters Jan Boelens
369

maar onvoltooid oeuvre na.
De Grote Erflaters Jan Boelens
370

DESIDERIUS ERASMUS [1469­1536]
Hij werd geboren in Rotterdam
als zoon van een priester.
Vanwege het vroege verlies van zijn ouders
kreeg hij zijn opvoeding in Deventer
bij de Broeders des Gemenen Levens.
Hij werd later tot priester gewijd.
Hij leefde in een tijd waarin de Reformatie
de samenleving wakker schudde
en Europa geteisterd werd
door talloze oorlogen waaraan ook pausen
zoals Julius II met zinloos geweld deelnamen.
Erasmus, filosoof van de vrede
waarschuwde tegen de oorlogstoestanden.
In Leuven begon hij met zijn Enchiridion
dat zowel handboekje als dolk betekent.
Dit geschrift was bedoeld als richtsnoer
voor een bewust en verantwoord leven.
Hij had een hekel aan theologen.
Hij dreef de spot met hen
in het beroemd geworden werk
De Lof der Zotheid.
Aan de theologen zou men misschien
beter zwijgend voorbij kunnen gaan
om maar niet met zo’n kruidje-roer-mij-niet
De Grote Erflaters Jan Boelens
371

in aanraking te komen.
Het is namelijk een bijzonder kortaangebonden
en lichtgeraakt mensensoort.
Zij leggen de verborgen mysteriën naar
eigen inzicht uit, bijvoorbeeld hoe de wereld
is geschapen en ingericht.
Ze zijn allemaal zo geleerd en moeilijk te begrijpen.
Ze houden zich bezig met afgezaagde kwesties.
Na de theologen, zegt Erasmus, komen de filosofen
die niet veel beter zijn want zij beweren
dat alléén zij een ontwikkeld verstand hebben en
dat alle andere mensen
als schimmen rond fladderen.
Hoe dwaas zijn ze echter
wanneer ze talloze werelden opbouwen,
wanneer ze zon, maan en sterren en
het hele uitspansel als het ware met
duimstok en meetlint uitmeten,
verklaringen leveren voor blikseminslagen,
zonsverduisteringen en andere
onverklaarbare zaken.
Ondertussen lacht de natuur hen
met hun gissingen hartelijk uit!
Erasmus was ook een vooraanstaand filoloog.
Van de Griekse tekst van het Nieuwe Testament maakte hij
De Grote Erflaters Jan Boelens
372

een latijnse vertaling, waardoor het meer toegankelijk werd.
Hij was ruim van geest.
Door zijn vele reizen echter
en zijn gedrevenheid
vond hij nergens rust.
Hij schreef veel tractaten, polemieken,
redevoeringen en brieven.
Verontrust over de crises in zijn tijd
richtte hij zich tot kerkelijke en wereldlijke autoriteiten.
In Vrede’s weeklacht,
hekelde hij de barbaarsheid van oorlogen,
de decadentie van de geestelijkheid en
de op macht en geld beluste kerk.
Maar ik schaam me, als ik bedenk om wat
een schandelijke en dwaze redenen,
christenvorsten de hele wereld tot oorlogen aanzetten.
Wie heeft volgelingen van Christus
dit tiranniek geweld geleerd?
Beesten zijn het, eerder dan mensen,
alleen bekend om hun tirannie,
alleen bedreven in het toebrengen
van schade en alleen eensgezind
in het onderdrukken van de burgers.
Erasmus wilde onafhankelijk zijn.
Hij pleitte voor gematigdheid
en vond het moeilijk zich
De Grote Erflaters Jan Boelens
373

aan één persoon of zaak te binden.
Wat is brozer dan dit leven van ons,
wat korter, wat meer aan rampen onderhevig?
Een onmatige liefde tot de vrijheid, heeft ertoe geleid
dat ik lange tijd met trouweloze vrienden
en een hardnekkige armoede geworsteld heb.
Het noodlot drijft ons voort.
Hij vroeg zich af waarom de mensen
hun kennis meer gebruiken tot hun ondergang
dan ter bescherming van hun geluk.
Waarom hebben ze meer oog voor
het slechte dan voor het goede?
Erasmus was in tweestrijd over de betekenis en
de gevolgen van de Reformatie.
Aanvankelijk sympathiseerde hij met Luther’s
streven om de kerk grondig te hervormen.
Maar door uiteenlopende opvattingen over
vrijheid, geloof en genade, gingen hun wegen uiteen.
Heel anders dan Luther vond hij:
Er is niets wat de mens niet vermag,
wanneer de genade Gods hem te hulp komt,
dus kan alles wat de mens doet goed zijn.
Hij schreef aan een medestander van Luther:
De Grote Erflaters Jan Boelens
374

Ik zie dat de monarchie van de Paus
te Rome, zoals zij thans is,
de pest van het Christendom is.
Maar ik weet niet of het nuttig is,
die zweer openlijk aan te raken.
Openlijk durfde hij Luther niet te steunen
en deze vond van Erasmus:
De menselijke dingen wegen hem meer
dan het goddelijke.
Erasmus voelde zich zelden gelukkig.
Hij onthulde eens dat zijn leven
een Ilias van rampen was.
Nochtans koesterde hij de klassieke idealen
van harmonie en wijsheid.
Kwaliteiten die hij met grote moeite
zoals hij zelf erkende,
in zichzelf heeft kunnen vinden.
Moe gestreden overleed hij in Bazel.
De Grote Erflaters Jan Boelens
375

Bronvermelding.
Algemene werken.
Woordenboek der Oudheid. [3 dln]. Bussum 1976
Encyclopedie voor Wereldliteratuur……….
Edgar de Bruyne. Geschiedenis van de Aesthetica [5 dln] Antwerpen- Amsterdam 1952
Jan Bor, Errit Petersma en Jelle Kingma.[red]. De verbeelding van het denken.
Amsterdam 1995
Jan Bor & Karel van der Leeuw.[red] 25 Eeuwen Oosterse filosofie. Amsterdam 2003
Jan Bor.[red]. 25 Eeuwen Westerse filosofie. Amserdam. 2003
E.B.Castle. De opvoeding in de klassieke oudheid. Utrecht z.j.
F. De Raedemaeker. De philosophie der voorsocratici. Antwerpen-Amsterdam. 1953
H.Diels. Die Fragmente der Vorsokratiker.Berlin 1912 [3 e .dr]
J.Gonda. Inleiding tot het Indische denken. Antwerpen-Nijmegen 1948
Hermann Fränkel. Early Greek Poetry and Philosophy. New York-London. 1973
M.L.West. Early Greek Philosophy and the Orient Oxford 1971
Piet Gerbrandy. De mens is een dier dat kan denken. Een bloemlezing uit de Griekse en
Romeinse filosofie. Amsterdam 2001
Hajime Nakamura. A comparative history of ideas. London-New York.1986
Aldous Huxley. De eeuwige wijsheid. Geautoriseerde vertaling door
C.L.De Ligt-Van Rossum. Den Haag. 1950
Wing-Tsit Chan. A source book in Chinese philosophy. Princeton 1962
Karel van der Leeuw. Het Chinese denken. Geschiedenis van de Chinese Filosofie in
hoofdlijnen. Amsterdam. 1994.
J.J.L.Duyvendak. Chinese denkers. [2 e dr.] Baarn z.j.
P.T.Raju. Oosterse en Westerse wijsbegeerte. Utrecht 1966.
Morris Berman. The Reenchantment of the World.1981
Theun de Vries. Ketters. Amsterdam 1998
E.J.Dijksterhuis. De mechanisering van het wereldbeeld. Amsterdam 1980
W.M.Weber. Het wezen van de schoonheid. Kampen 2003
Bernard Delfgaauw. Beknopte geschiedenis der wijsbegeerte Baarn 1963
De Grote Erflaters Jan Boelens
376

Bernard Delfgaauw. Geschiedenis en vooruitgang [3 dln] Baarn 1968
Hans Joachim Störig. Geschiedenis van de filosofie. [2 dln] 1972
Joan en Mary Henschel. Wedergeboorte er mensheid. Amserdam. Z.j.
J.Leipoldt, W.Grundmann. Umwelt des Urchristentums. Darstellung des
neutestamentlichen Zeitalters. [1-2]. Berlin 1965
Karl Prümm.Religionsgeschichtliches Handbuch für den Raum der Altchristlichen
Umwelt. Rom 1954
G.A. van den Bergh van Eysinga. De wereld van het Nieuwe Testament. Assen z.j.
Ferd.Sassen. Geschiedenis van de patristische en middeleeuwse wijsbegeerte.
Antwerpen-Nijmegen. 1950 [4 e .dr]
F.Staal. Het wetenschappelijk onderzoek van de mystiek. Utrecht. 1978
Frans van Dooren. Gepolijst albast. Acht eeuwen Italiaanse poëzie. Baarn. 1994.
Werken van en over de afzonderlijke auteurs.[chronologisch].
H.A.Brongers. Hammurabi. Koning van Babylon. Den Haag 1949
M.A.Beek. Aan Babylons stromen. Amsterdam-Antwerpen MCML
Bertus Aafjes. De blinde harpenaar. Amsterdam 1955
De gâthâ’s van Zarathoestra. Vertaald en bewerkt door Drs.G.J.A. van Dantzig.
Deventer 1978
Neil Douglas-Klotz. Woestijnwijsheid. Vertaald door Wim van der Zwan.
Heemstede 1997.
Homerus. Ilias. Metrische vertaling van Aegidius W.Timmerman. [2 e .dr.] Amsterdam 1948
Homeros. Odyssee. Vertaald door Bertus Aafjes. Amsterdam z.j.
Solon. In: De gouden lier. Archaïsche Griekse lyriek. Vertaald door Paul Claes.
Atheneum-Polak & Van Gennep. Amsterdam 2005.
Thales. In: F. de Raedemaeker. De philosophie der Voorsokratici.
Antwerpen-Amsterdam 1953.
Pherecydes. In: F. de Raedemaeker. T.a.p. XIV.
Pherecydes in: Early Greek Philosophy and the Orient. Oxford 1971.
Arthur Waley. De gesprekken van Confusius. Vertaling W.A.Fick-Lugten. Naarden z.j.
J.J.L.Duyvendak. Confusius. In: Chinese denkers. 2 e dr. Baarn. Z.j.
De Grote Erflaters Jan Boelens
377

Drie Griekse tragedies. Vertaald en ingeleid door J.C.B.Eykman. Amsterdam z.j.
Jamblichus/Porphyrius. Leven en leer van Pythagoras. Ingeleid, vertaald en toegelicht
Door H.W.A. van Rooijen-Dijkman.Baarn 1987
C.Verhoeven. De Oudheid. In: De verbeelding van het denken. Amsterdam 1995.
Xenophanes van Colophon. Tegen de fabels van weleer. Fragmenten
van de dichter-filosoof. Ingeleid, vertaald en toegelicht door R.Bakker en B.Delfgaauw.
Kampen 1987.
George Chemparathy. God en het lijden. Een Indische Theodicee. 1986.
George Chemparathy. De filosofie van het Jainisme. In: Jan Bor en Eric Petersma.
De verbeelding van het denken. Amsterdam 1995.
George Chemparathy. De boeddhistische filosofie. In: Jan Bor & Errit Petersma.
De verbeelding van het denken.. Amsterdam 1995
Heraclitus.Fragmenten. Bezorgd, vertaald en toegelicht door J.Mansfeld. Amsterdam 1987
Heraclitus. Spreuken. Vertaald, ingeleid en toegelicht door Cornelis Verhoeven.
Baarn 1993.
Aeschylus. Tragediën. Vertaald door Emiel de Waele. Kapellen-Amsterdam 1994.
Aeschylus. De Perzen. Vertaald door Herman Altena. Baarn 1994.
Aieschylus, Sofocles, Euripides. Drie Griekse tragedies. Vertaald en ingeleid
door J.C.B.Eyckman. Amsterdam. z.j.
Sophokles. Antigone. Vertaling Joanna Bilska en Renée du Bois. International
Theatre & Film Books. Amsterdam-Haarlem 1997.
Sofokles. Electra, Filoktetes. Vertaald door Gerard Koolschijn. Amsterdam 1992.
F. Raedemaeker. Anaximenes. p. 43
F. de Raedemaeker. Parmenides. p. 150.
F.de Raedemaeker. Zeno van Elea. P.175.
De jacht op de sofist. Plato’s reactie op Herakleitos en Parmenies in enige capita selecta.
Ingeleid, vertaald en can commentaar voorzien door Job van Eck. Kampen 1992.
Empedocles. Aarde, lucht, water en vuur. Vertaald en toegelicht door Rein Ferwerda.
Amsterdam 1997.
J.J.L.Duyvendak. Mo Ti. In: Uren met Chinse denkers. Baarn. 2 e dr. Z.j.
F.de Raedemaeker. Anaxagoras. p.234.
De Grote Erflaters Jan Boelens
378

Euripides. Verzameld werk I. Vertaald door Gerard Koolschijn. Amsterdam 2001.
Euripides. Ifigeneia. Vertaald door Martinus Nijhoff. Verzameld werk. Deel III
Amsterdam 1954.
Thucydides.In: Barnsteen. Een bundel verhalen uit de klassieke oudheid.
Vertaald en toegelicht door M.A.Schwartz. Amsterdam 1959.
Plato Verzameld werk. [5 dln] Vertaald door Xaveer de Win. Baarn 1980.
Plato. Verdedigingsrede van Socrates. Vertaald en ingeleid door Gerard Wijdeveld.
Amsterdam 1977
W.M.Weber. Democritus. In: Het wezen van de schoonheid. Kampen 2003.
Democritus. In: De mens is een dier dat kan denken. Een bloemlezing uit de Griekse en
Romeinse filosofie. Samengesteld en ingeleid door Piet Gerbrandy. Amsterdam 2001.
F.de Raedemaeker Protagoras. T.a.p. 321
Idem.Gorgias. p.334
Eudoxus van Cnides. In: E.J.Dijksterhuis. De mechanisering van het wereldbeeld.
Amsterdam 1980. p. 56.
Aristoteles. Het Opperwezen. Metaphysica Lambda. Vertaald, ingeleid en
van aantekeningen voorzien door Cornelis Verhoeven. Baarn 1989.
Aristoteles. Zijn betekenis voor de wereld van nu. Met bijdragen van B.Delfgaauw,
W.Klever, J.B van Rijen, F.D.Vleeskens en G.van der Wal. Baarn 1979.
Aristoteles. Poetica. Vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door N.van der Ben
& J.M.Bremer. Amsterdam 1988.
Aristoteles. Over kleuren. Ingeleid, vertaald en geannoteerd door Rein Ferwerda
en P.Struycken. Budel 2001.
Peter Bamm. Alexander der Grosse. Zürich 1968.
Mencius. In: Duyvendak. p. 57 e.v.
Tsjwang-Tze. In: Duyvendak. p.130 e.v.
Zhuang Zi. De innerlijke geschriften. Vertaald door Kristofer Schipper.
J.M.Meulenhoff. Derde druk.1998.
J.A.M.De Meyer. Tsjwang-Tze.[Zhuangzi] In: 25 Eeuwen Oosterse Filosofie.
Amsterdam 2003.
Aristarchus van Samos. In: Dijksterhuis p.17 e.v.
De Grote Erflaters Jan Boelens
379

Epicurus. In: Raedemaeker XXIV e.v.
Tau-te-tsjing. Het Boek van Weg en Deugd. Uit het Chinees vertaald
en toegelicht door J.J.L.Duyvendak.[2 e .dr] Arnhem 1950
Euclides. In E.J.Dijksterhuis. De mechanisering van het wereldbeeld. [4 e .dr].
Amsterdam 1985. I, 37 ev.
Sjuun-Tze. In Duyvendak p.96 e.v.
Chrysippes. In: Raedemaeker. p.XXI e.v.
Han Fei-Tze. In: Duyvendak p.183 e.v.
Cicero. In: W.M.Weber. Het wezen van de schoonheid.Kampen 2003.
Cicero. Brieven.Vertaling W.Kassies. Bussum 1972.
Cicero. Over het voorspellen van de toekomst. Vertaald, ingeleid en van aantekeningen
voorzien door W.A.M.Peters. Baarn 1992.
Vitruvius. Handboek bouwkunde. Vertaald door Ton Peters. Amsterdam 1999
Lucretius. Over de natuur. Vertaald door Aeg.W.Timmerman.
Bezorgd en ingeleid door P.H.Schrijvers. Baarn, Amsterdam. 1984
Vergilius. Georgica. Vertaald door Ida Gerhardt. In: Verzamelde gedichten.
Amsterdam 1985.
Vergilius. De zwerftocht van Aeneas. Boek 1,2,4,6. Vertaald en toegelicht door Piet
Schrijvers. Groningen 1995
Deel II.
Neil Douglas-Klotz. Het verborgen Evangelie. Deventer 2000
Het Evangelie naar de beschrijving van Thomas. Koptische tekst vastgesteld en
vertaald door A.Guillaumont, H,-Ch Puech, G.Quispel et al. Leiden 1959
H.Bakels. Nieuw testamentische apocriefen. Amsterdam 1922.
Jacob Slavenburg. De oerknal van het Christendom. Haarlem 2003
G.A. van den Bergh van Eysinga. De wereld van het Nieuwe Testament. Assen 1939
Wang Chung. In: Wing-Tsit Chang. A Source Book in Chinese philosophy.
Princeton. 1963.
De levende Epictetus. Inleiding en aantekeningen van H.Giltay. Den Haag 1946
Plutarchus van Chaeronea. Waarom God zo lang wacht met straffen. Over godsdienstige
angst. Ingeleid, vertaald en geannoteerd door P.M.M.Geurts. Kampen 1986
De Grote Erflaters Jan Boelens
380

Plutarchus. In: E.B.Castle. De opvoeding in de klassieke oudheid. Utrecht. Z.j.
Longius. Over het verhevene. Vertaald door W.E.J.Kuiper en ingeleid door J.C.Kamerbeek.
Amsterdam 1980.
Juvenalis. De Satiren. Vertaald door M.d’Hane –Scheltema. Baarn-Amsterdam 1984
Marcus Aurelius Antonius. Zelfbespiegelingen. Uit het Grieks vertaald en ingeleid door
Nico van Suchtelen. Amsterdam 1938.
G.Chemparathy. Nagarjuna en de Madhyamika’s. In: De Verbeelding van het Denken.
Amsterdam 1995
Clemens van Alexandrië. In: M.van Straaten. Kerngedachten van de Stoa. Roermond. 1969.
J.Gonda. Inleiding tot het Indische denken. Antwerpen-Amsterdam 1948
Sextus Empiricus. Grondslagen van het scepticisme. Vertaald, ingeleid en van
Aantekeningen voorzien door R.Ferwerda. Baarn 1996
Plotinus. Enneiaden. Porphyrius.Over het leven van Plotinus en de indeling van zijn
tractaten. Vertaald en ingfeleid door Rein Ferwerda. Baarn-Amsterdam. 1984.
Plotinos. Over Schouwing & Tegen de Gnostici. Ingeleid, vertaald en geannoteerd door
Th.G.Sinnige. Bussum 1981
A.Scheepers. Patanjali. In: 25 Eeuwen Oosterse Filosofie. 2003
De yoga-sutra’s van Patanjali. Met commentaar van J.K.Taimi. DenHaag 1975.
Bernard Delfgaauw. Gregor von Nazianz: antikes und christliches Denken.
In: Eranos Jahrbuch. XXXVI. Zürich 1967
G.Chemparathy. De yogacarins: Asanga en Vasubandhu. In: De verbeelding van het
denken. Amsteram 1995.
Boëtius. De vertroosting van de filosofie. Vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien
door R.F.M.Brouwer. Amsterdam 1990.
Ferd.Sassen. Geschiedenis der patristische en middeleeuwse wijsbegeerte. Antwerpen-
Nijmegen [4 e .dr] Nijmegen 1950.
Pseudo-Dionysius de Areopagiet. Over mystieke theologie.Vertaling en essay Ben
Schomakers. Kampen 1990
Ma-tsu. De Gesprekken. Ingeleid, vertaald en geannoteerd door Bavo Lievens. Met een
voorwoord van Rudolf Boehm en met een nawoord van Meester Nan Huai-chin.
Bussum 1981.
De Grote Erflaters Jan Boelens
381

Sankara.Het kroonjuweel van wijsheid. Uit het sanskriet vertaald door Prabhavananda,
Ch.Iserwood en J.Janson. Den Haag 1980.
J.Gonda. Inleiding tot het Indische denken. Nijmegen-Antwerpen 1948.
G.Chemparathy. De hindoeïstische filosofie. In De verbeelding van het denken. Amsterdam
1995.
M.M.Leezenberg. Al Farabi. In 25 eeuwen Oosterse filosofie. Amsterdam 2003
Al Farabi. Het bereiken van geluk. Vertaling: R.van Leeuwen. In: 25 Eeuwen
Oosterse Filosofie. Amsterdam 2003.
L.M.de Rijk. Middeleeuwse wijsbegeerte. Traditie en vernieuwing. Assen 1981.
Ernst Bloch. Avicenna und die Aristotelische Linke. Frankfurt a.Main 1963.
Avicenna’s leerdicht over de geneeskunde. Vertaald door M.M.J.Reyners [Typoscript]
Tineke Hoff. Avicenna. Over het beheer van huis en haard. Kampen 1993.
Helen Waddell. Abelard en Heloise. Utrecht 1960
Summa Poetica. Griechische und Lateinische Lyrik von der Christlichen Antike bis zum
Humanismus. München z.j.
Hildegard van Bingen. Keuze uit de geschriften.Vertaald en ingeleid door Willibrord
Lampen. Utrecht 1956.
Reflections on Things at Hand. The neo-confusian anthology. Compiled by Chu Hsi and Lu
Tsu-Chien. New York 1967
R.Fontaine. Maimonides. In: De verbeelding van het denken. Amsterdam 1995
Walther von der Vogelweide. In: Spegel van de Duitse poëzie. Amsterdam 1984
Djalalu’ddin Rumi. Fragmenten uit de Mashnawi.Naar het Perzisch vertaald en toegelicht
door R.van Brakel Buys. ’s-Gravenhage z.j.
The Essential Rumi. Translated by Coleman Barks. Castle Books, Edison 1995
Franciscus van Assisi. Het Zonnelied. In: Lyrische Lente. Liederen en gedichten uit het
Middeleeuwse Europa. Gekozen en toegelicht door W.P.Gerritsen, vertaald door Willem
Wilmink. Amsterdam 2000.
De wijsheid van Franciscus van Assisi. Met fresco’s uit de Franciscus-Basiliek in Assisi.
Leuven-Kampen 2000
M.M.Leezenberg. Ibn ‘Arabi. In: 25 Eeuwen Oosterse filosofie. Amsterdam 2003.
Ibn ‘Arabi. De vattingen van de wijsheid. Vertaling: R.van Leeuwen.
De Grote Erflaters Jan Boelens
382

In: 25 Eeuwen Oosterse Filosofie .Amsterdam 2003.
C.Romberg. Dogen, uit Genjokoan. In: 25 eeuwen Oosterse filosofie. Amsterdam 2003.
P.T.Raju. Oosterse en Westerse wijsbegeerte. Utrecht 1960.
Roger Bacon. In: E.J.Dijksterhuis. De mechanisering van het wereldbeeld.
Amsterdam 1980 [4 e .dr]
Roger Bacon. In: L.M.Rijk. Middeleeuwse wijsbegeerte. Assen 1981
Frans van Bladel. Hadewijch. Die minne es al. Leuven 2002.
Hadewijch. In: Lyrische Lente. Amsterdam 2000.
Bernard Delfgaauw. Thomas van Aquino. De wereld van een middeleeuws denker.
Kampen. 1985.
Thomas van Aquino. Over het zijnde en het wezen. Ingeleid, vertaald en geannoteerd door
B.Delfgaauw. Kampen. 1986.
Thomas van Aquino. De heerschappij der vorsten. In: Politeia. Grote mannen over staat en
maatschappij. Ingeleid door en samengesteld onder toezicht van J.D.Bierens de Haan.
Amsterdam. 1946.
Frans van Oostrom. Maerlant’s wereld. Amsterdam. 1997.
Meester Eckhart. Eeuwigheid en stilte. Een bloemlezing samengesteld door Meinhard van
de Reep. Hillegom. 1987.
Gundolf Gieraths, Rijnlandse mystiek. Vertaald door Fem Rutke. Haarlem. 1981
Aldous Huxley. De eeuwige wijsheid. Den Haag 1950.
Dante Alighieri. Divina Commedia. Nederlandse vertaling door Frederica Bremer.
Haarlem. 1941.
Dante. La Vita Nova. Het Nieuwe Leven. Vertaald door H.W.J.M. Keuls. Den Haag. 1964.
Frans van Dooren. Gepolijst albast. Acht eeuwen Italiaanse poëzie.Baarn. 1994.
Petrarca. Het leven in eenzaamheid & brieven aan zijn broer. Vertaald, ingeleid en van
aantekeningen voorzien door Chris Tazelaar. Baarn.1993.
Frans van Dooren. Gepolijst albast. Baarn.1994.
A.Rauws. Zaemi. In: 25 eeuwen Oosterse filosofie. Amsterdam 2003.
Zaemi Motokiyo. De kraanvogel en de schildpad. Vijf No en vier Kyogen. Vertaald uit het
Japans en ingeleid door Erika de Poorter. Amsterdam.1978.
Heinz Kindermann. Einführung in das Ostasiatische Theater. Wien.1985.
De Grote Erflaters Jan Boelens
383

Gundolf Gieraths. Rijnlandse mystiek. 1981.
A.Vanderjagt. De Renaissance.In: De verbeelding van het denken. Amsterdam 1995.
Marcilino Ficino. Essays. Amsterdam z.j.
Kabir. Vertaling uit het Engels door Frederik van Eeden. Amsterdam 1916.
Karl Jaspers. Leonardo. In: Leonardo en Nietzsche. Utrecht 1966.
O.Letze en M.Grewenig [red] Leonardo da Vinci. Uitvinder, wetenschapper en kunstenaar.
Kunsthal Rotterdam 1995-1996.
Pico della Mirandola. Over de menselijke waardigheid. Arnhem 1968
Desiderius Erasmus. Over opvoeding en vrije wil. Uitgegeven, ingeleid en van
aantekeningen voorzien door J.Sperna Weiland. Baarn 1992.
Desiderius Erasmus. Vrede’s weeklacht en andere geschriften. Baarn 1989.
J.Huizinga. Erasmus. Haarlem 1950. [Verzameld Werk VI]
EINDE VAN DE GROTE ERFLATERS
De Grote Erflaters Jan Boelens
384