Afstudeeronderzoek BIM en PM - Annieke Smith2 - Het Nationaal ...

BIM en de projectmanager
BIM en de projectmanager
Onderzoek naar de impact van het Bouw Informatie Model op de rol van de projectmanager
31 oktober 2012
Annieke Smith
Technische Universiteit Delft
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | i

BIM en de projectmanager
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | ii

Colofon
Document: BIM en de projectmanager
Onderzoek derzoek naar de impact van het BBouw
Informatie Model op de rol van de projectmanager
Versie: P5 Masterthesis
Datum: 31 oktober 2012
Naam: Annieke Smith
Studentnummer: 4022465
E-mail: annieke.smith@gmail.com
Telefoonnummer: +31 (0) 6 430 778 67
Universiteit: Technische Universiteit Delft
Faculteit: Bouwkunde
Cluster: Master Architecture Urbanism and Building Science
Opleiding: Real Estate and Housing
Adres: Julianalaan 134, 2628 BL Delft
MSc. Afstudeerrichting: Design and Construction Management
Eerste mentor: Dr.ir. L.H.M.J. (Louis) Lousberg
Afdeling: Real Estate and Housing Housing, Design and Construction Management
Domein: Construction Process Innovation
Tweede mentor: Dr.ir. A. (Alexander) Koutamanis
Afdeling: Real Estate and Housing Housing, Design and Construction Management
Domein: Computational Design
Afstudeerbedrijf: Stevens Van Dijck
Adres: Boerhaavelaan 34 34, 2713 HX Zoetermeer
Telefoonnummer: +31 (0) 88 002 43 00
Praktijkbegeleider 1: ir. B. (Bram Bram) Priem
E-mail: priem@stevensvandijck.nl
Praktijkbegeleider 2: ir. T. (Thomas Thomas) van Leeuwen
E-mail: van.leeuwen@stevensvandijck.nl
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012
BIM en de projectmanager
© Technische Universiteit Delft – A.W. Smith – oktober 2012
Pagina | iii

BIM en de projectmanager
“The only true wisdom is knowing you know nothing”
-Socrates-
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | iv

Voorwoord
BIM en de projectmanager
Voor u ligt het afstudeeronderzoek ‘BIM en de projectmanager: Onderzoek naar de impact van het
Bouw Informatie Model op de rol van de projectmanager’. Dit rapport is het resultaat van mijn
afstudeeronderzoek binnen de afdeling Real Estate & Housing aan de Technische Universiteit Delft.
Dit onderzoek is uitgevoerd binnen het afstudeer lab Design & Construction Management van de
Master Real Estate & Housing. Het afstudeeronderzoek is uitgevoerd bij het afstudeerbedrijf Stevens
Van Dijck, bouwmanagers en adviseurs te Zoetermeer.
De keuze voor het onderwerp van het onderzoek is een combinatie van actualiteit en persoonlijke
interesse. Een bouwproces is meer dan boeiend en vaak ook zeker complex. Vooral voor grote
bouwprojecten heb je tientallen verschillende teams nodig die met elkaar moeten samenwerken om
hetzelfde doel te bereiken, namelijk de realisatie van een gebouw met kwaliteit, binnen het budget
en binnen de tijdsplanning.
In april 2011 kreeg ik voor het eerst te horen wat het Bouw Informatie Model is en inhoudt. Voor een
project in het tweede deel van de Master RE&H hebben we in groepen van 5 studenten een advies
uitgebracht over een toepassing van BIM bij een zelf uitgekozen bedrijf, Restauro Architecten. Pas
aan het einde van het blok was het mij duidelijk wat BIM inhield en waarvoor het handig en
belangrijk is. Na de afsluiting van het project kwam het begrip BIM steeds vaker naar voren. Dit heeft
mij doen inzien dat het begrip BIM zich aan het uitbreiden is en dat het steeds vaker gebruikt zal
worden in de praktijk.
Zoals het er nu voor staat wil ik, na het afronden van de studie, bouwprojectmanager worden en
mede door Stevens Van Dijck, is mijn interesse in BIM en vooral de impact dat het zal hebben op de
projectmanager erg gegroeid.
Mijn dank gaat uit naar iedereen die ik heb mogen interviewen. In het bijzonder wil ik de volgende
personen bedanken:
Bram Priem en Thomas van Leeuwen van Stevens Van Dijck voor het begeleiden van mijn scriptie.
Louis Lousberg en Alexander Koutamanis voor het begeleiden van mijn scriptie vanuit de TU Delft.
Bart van Lieshout van Cepezed voor het verschaffen van de benodigde informatie over ESIC.
Jørgen de Kock van BAM Utiliteitsbouw voor het verschaffen van de benodigde informatie over
Capgemini.
Zonder uw hulp was dit afstudeeronderzoek niet mogelijk geweest.
Annieke Smith
Delft, 31 oktober 2012
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | v

BIM en de projectmanager
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | vi

Leeswijzer
Dit rapport is als volgt opgebouwd:
BIM en de projectmanager
Hoofdstuk 1 bestaat uit de probleemanalyse, waarin de problematiek en ontwikkelingen omtrent
BIM en de projectmanager worden voorgelegd. Vervolgens zal in hoofdstuk 2 de probleemstelling en
onderzoeksvraag worden gegeven. De methodes die gebruikt worden om dit onderzoek te kunnen
voltooien worden weergegeven in hoofdstuk 3.
Vanaf het 4 de tot en met het 6 de hoofdstuk worden de relevante terminologieën omschreven aan de
hand van de bestudeerde literatuur. De onderwerpen BIM, informatiebeheersing en de
projectmanager komen hierbij aan bod. Vervolgens worden in hoofdstuk 7 de hypotheses gevormd
die voorvloeien uit de theorie.
In het volgende deel van het onderzoek worden de cases geanalyseerd. Hierbij wordt in hoofdstuk 8
beschreven hoe de cases zijn geselecteerd. In hoofdstuk 9 wordt de case Capgemini besproken, in
hoofdstuk 10 de case Danone en in hoofdstuk 11 de case ESIC.
In hoofdstuk 12, 13, 14 en 15 is de onderzoeksinformatie geanalyseerd.
Tot slot bestaan hoofdstukken 16 en 17 uit de conclusie en aanbevelingen die volgen uit dit
onderzoek. Hoofdstuk 18 is een reflectie op het gehele proces dat doorlopen is voor dit onderzoek.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | vii

Samenvatting
BIM en de projectmanager
Door de groei van complexe bouwprojecten is de vraag naar een andere manier van samenwerken
de afgelopen jaren gegroeid. Hierdoor heeft Bouw Informatie Model, ook wel BIM genoemd, zijn
intrede gedaan in de markt. BIM is een technologische vooruitgang in de bouwindustrie, welke effect
heeft op de manier van samenwerken tijdens een bouwproces. BIM is dan ook een groeiend
fenomeen in Nederland. BIM zou het samenwerkingsproces en vooral de informatie uitwisseling
tussen de betrokken partijen binnen een bouwproces vergemakkelijken, waardoor minder fouten
worden gemaakt en beter inzicht ontstaat in de beschikbare informatie. Vooral ontwerpende
partijen werken met BIM, voor deze partijen bestaan er dan ook standaarden waar zij zich aan
kunnen houden. Er zijn echter nog geen standaarden of protocollen voor de projectmanager die
inzicht geven in hoe zij optimaal gebruik kunnen maken van BIM als managementtool.
Uit verscheidene onderzoeken is het gebleken dat BIM op het gebied van informatie- en
procesbeheersing kansen biedt voor de projectmanager. Er is echter nog geen antwoord gegeven op
de vraag welke effecten BIM in de praktijk concreet heeft op de rol van de projectmanager.
Het doel van dit onderzoek is zorgen voor duidelijkheid over BIM en de impact op de rol van de
projectmanager door het maken van een handleiding welke de punten uiteenzet die de
projectmanager moet hanteren bij een BIM project om zelf optimaal gebruik te kunnen maken van
BIM.
Voor dit onderzoek is dan ook de volgende onderzoeksvraag opgesteld:
In hoeverre heeft het toepassen van een Bouw Informatie Model tijdens de ontwerp-, voorbereidings-
en uitvoeringsfase van een complex bouwproject impact op de taken van een projectmanager op het
gebied van informatiebeheersing betreffende tekeningenroulatie en fasering tijdens een
bouwproject?
Het onderzoek is een kwalitatief onderzoek. Het onderzoek wordt uitgevoerd middels een theorie
toetsend onderzoek. Dit houdt in dat bestaande inzichten zullen worden getoetst aan de hand van
cases en eventueel zullen worden bijgesteld. Er is gekozen voor een kwalitatief onderzoek, omdat
veel actoren in de bouwindustrie nog zoekende zijn hoe ze te werk moeten gaan met BIM en hoe ze
het binnen hun bedrijf moeten implementeren. Hierdoor is het moeilijk de benodigde resultaten
kwantitatief te vergaren.
De onderzoekscyclus heeft een empirische vorm. Empirisch onderzoek houdt in dat er vanuit de
opgedane ervaringen en resultaten in de praktijk conclusies worden getrokken. In eerste instantie
wordt er een probleem en onderzoeksvraag uitgewerkt, voordat er begonnen kan worden met het
empirische onderzoek. Vervolgens wordt eerst het theoretisch onderdeel uitgewerkt, daarna wordt
uit de theorie een aantal hypotheses afgeleid. De volgende stap is het vergaren van de data uit de
praktijk, uit deze collectie volgen vervolgens een aantal resultaten. Vervolgens zullen deze data
geanalyseerd en gevalideerd worden, waarna de resultaten vergeleken worden met de resultaten uit
de theorie. Dit kan vervolgens leiden tot een confrontatie tussen de praktijk en de theorie, vanwege
tegenstrijdigheden die zich voor kunnen doen. Hieruit zullen vervolgens de conclusies, het verwerpen
of aannemen van de hypotheses en de aanbevelingen voortvloeien.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | viii

BIM en de projectmanager
Door middel van een uitgebreide literatuurstudie is er verkennend onderzoek gedaan. Deze
benadering is gebruikt om de verschillende uiteenlopende theoretische inzichten op het onderwerp
te bundelen, maar ook om de mogelijke kansen en bedreigingen van BIM voor de projectmanager in
kaart te brengen. Aan de hand hiervan zijn een aantal hypotheses opgesteld die in het casestudie
onderzoek getoetst zullen worden.
Hypothese 1
Het toepassen van een BIM tijdens een bouwproject leidt in de praktijk tot een betere
informatiebeheersing tussen de architect, installatieadviseur, constructeur, aannemer en
projectmanager, tijdens het project.
Uit de meeste opvattingen over BIM kan worden geconcludeerd dat BIM ervoor zal zorgen dat de
informatiestromen tussen de betrokken partijen zullen verbeteren, omdat de verschillende partijen
in het bouwproces steeds op de hoogte kunnen zijn van actuele informatie. Wijzigingen in de
tekeningen worden namelijk automatisch doorgevoerd. Hierdoor ontstaan er geen stapels
papierwerk en tekeningen en zullen de partijen niet werken met tekeningen die niet up-to-date zijn.
Echter het werken in BIM wil niet altijd zeggen dat er voldoende toezicht is in de volledigheid van de
informatie, de actualiteit van de informatie en correctheid van de informatie. Deze onzekerheid
heeft geleid tot de eerste hypothese die getoetst zal worden.
Hypothese 2
Het toepassen van BIM heeft invloed op de rol van een projectmanager.
De projectmanager structureert, organiseert, coördineert, controleert en evalueert de activiteiten
tijdens het bouwproces. De projectmanager zou in het proces de rol van toezichthouder op het BIM
model op zich kunnen nemen. Hierdoor wordt de scope van de projectmanager vergroot, maar
wordt het makkelijk om informatie te beheersen en de controle te behouden tijden het bouwproces.
Echter moet de projectmanager er wel voor zorgen dat de partijen direct met elkaar blijven
communiceren in plaats van alleen indirect via het BIM model, anders zullen er zich nog steeds
fouten bevinden in de informatie. Dit heeft geleid tot de tweede hypothese.
Hypothese 3
Het toepassen van BIM tijdens een bouwproject heeft invloed op de fasering van de ontwerp- en
uitvoeringsfase van een bouwproces.
Gesteld kan worden dat grenzen die te zien zijn in het traditionele proces zullen vervagen. De
informatiebeheersing zal veel makkelijker verlopen. Dit zal gevolgen hebben voor de organisatie van
het bouwproces. Een andere manier van werken moet toegepast worden om optimaal gebruik te
maken van BIM. De workflow van de betrokken partijen zal veranderen en er moet op een
transparante en intensievere manier met elkaar samengewerkt worden. Partijen zullen makkelijker
en vaker bij elkaar moeten komen om de 3D tekeningen op elkaar af te stemmen. Veel fouten in het
ontwerp zullen al in de ontwerpfase worden tegengegaan en niet pas gezien worden tijdens de
uitvoering op de bouwplaats. Dit komt onder andere doordat er een verschuiving zal ontstaan in de
toevoer van informatie. Tijdens het ontwerpproces is meer informatie nodig dan voorheen het geval
was om het model zo compleet mogelijk te maken voor de uitvoering. Dit heeft geleid tot de derde
hypothese.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | ix

BIM en de projectmanager
Deze drie hypotheses zijn getoetst aan de hand van drie cases, te weten:
o Capgemini hoofdkantoor te Utrecht
o Danone onderzoekscentrum te Utrecht
o ESIC bedrijfsverzamelgebouw te Noordwijk
Capgemini
Tijdens het Capgemini project wordt er in het ontwerpproces weinig gewerkt met BIM. Dit komt
onder andere doordat nog niet alle partijen de middelen hebben en er klaar voor zijn om met BIM te
werken.
Tijdens de uitvoeringsfase is er wel gebruik gemaakt van een BIM model. Deze is door een BIM
manager in elkaar gezet. De tekeningen van de partijen waarvoor het niet mogelijk was om deze te
leveren in 3D werden door de BIM manager omgezet en in het model geplaatst. De BIM manager
controleerde het model continu op clashes en zorgde ervoor dat de partijen de clashes aanpasten in
hun tekeningen. De BIM manager heeft echter een persoon gemist in het project die sturing gaf aan
en afspraken maakte over de grenzen en detailniveau van het model.
Door de verwachtingen die in het begin van de uitvoeringsfase zijn gelijkgesteld met de co-makers
verloopt de onderlinge samenwerking tussen de partijen goed. Ook doordat er minimaal één keer
per week wordt samengekomen en er tijdens dat overleg het model wordt besproken is het helder
wat de verschillende partijen moeten doen en wat van hen wordt verwacht. Ook wordt het daardoor
duidelijk waar knelpunten ontstaan, waardoor deze vroegtijdig voorkomen kunnen worden.
Er wordt tijdens het project nauw en op een transparante manier met elkaar samengewerkt. Echter
komt dit waarschijnlijk doordat de meeste partijen die in het projectteam zitten samenkomen onder
dezelfde moedermaatschappij.
De volgende aandachtspunten komen bij deze case naar boven:
o Geen bouwtijdvertraging
o Minder fouten in de uitvoering door beter uitgewerkt ontwerp
o Informatiebeheersing niet door model
o Rol toegevoegd
o Onduidelijke afspraken inzake BIM model
o Nauwere samenwerking
Danone
Tijdens het Danone project is BIM met name toegepast tijdens de ontwerpfase tussen de architect,
constructeur en installatieadviseur. Tijdens de uitvoeringsfase is minimaal gebruik gemaakt van BIM.
Werkoverleggen werden gewoon nog gedaan met 2D tekeningen. Wel heeft de aannemer
makkelijker hoeveelheden en maatvoering uit het model kunnen halen en kunnen controleren.
Niet alle partijen waren even ervaren in het gebruik van het 3D model, hierdoor is geen optimaal
gebruik gemaakt van het model.
Er zijn in het begin van het project te weinig afspraken gemaakt over het detailniveau van het model.
Ook zijn hierover geen afspraken gemaakt met de aannemer. De projectmanager heeft hier geen
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | x

BIM en de projectmanager
invloed op kunnen uitoefenen, aangezien hij pas na de vorming van het ontwerpteam het project is
binnengestapt.
Het project ligt ver voor op de planning, het is echter onduidelijk of dit komt doordat er gebruik is
gemaakt van 3D modelleren.
Bij deze case komen de volgende aandachtspunten naar boven:
o Geen bouwtijdvertraging
o Minder fouten in de uitvoering door beter uitgewerkt ontwerp
o Informatiebeheersing niet door model
o Onduidelijke afspraken inzake BIM model
o Nauwere samenwerking
ESIC
Tijdens het ESIC project is BIM toegepast tijdens de ontwerpfase tussen de architect, constructeur en
de installatieadviseur. Hierbij zijn de modellen naast elkaar gebruikt in plaats van dat er in één model
is gewerkt. De ontwerpende partijen kwamen wel veel bij elkaar om de modellen te vergelijken met
elkaar en clashes uit het model te halen.
Verwachtingen van het werken met BIM was vooraf niet duidelijk afgesproken, er waren met name
geen duidelijk afspraken gemaakt over het detailniveau van de tekeningen. Ook waren belangrijke
vragen, zoals hieronder staan, niet van te voren met elkaar besproken:
o Wanneer moet je het model bevriezen of bepaalde delen van het ontwerp bevriezen,
wanneer is het klaar?
o Wie maakt de eerste opzet van het model, is dat de constructeur of de architect?
o Wie modelleert wat en wie werkt welk detail uit?
o Hoe wordt de benodigde informatie uitgewisseld?
De projectmanager heeft zich tijdens het project niet bezig gehouden met het BIM model, hij heeft
de communicatie en informatiestroom van en naar de opdrachtgever geregeld en heeft zich tijdens
het project voornamelijk gericht op het behartigen van de belangen van de opdrachtgever.
Er is geen uitwisseling van het model geweest naar de uitvoerende partijen. De oorzaak was onder
meer dat de architect zijn aangelegde bibliotheek, waar veel tijd in is gaan zitten, niet heeft willen
vrijgeven aan derden in verband met het eventuele kopiëren van de gegevens. Wat ook een reden is
geweest dat de uitvoerende partijen niet hebben gewerkt met BIM is dat de bouwende partijen nog
niet toe zijn aan het werken met BIM.
Bij deze case kwamen de volgende aandachtspunten naar voren:
o Minder fouten in de uitvoering door beter uitgewerkt ontwerp
o Onduidelijke afspraken inzake BIM model
o Organisatie bouwproces anders
o Nauwere samenwerking
o Het ontwerpproces anders ingedeeld
o Geen bouwtijdvertraging
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xi

BIM en de projectmanager
Analyse
Uit de analyse van de cases en de onderzochte theorie blijkt dat de onderzochte projecten op
bepaalde punten overeenkomsten vertonen of juist verschillen vertonen.
Wat allereerst geconcludeerd kan worden uit de resultaten is dat BIM nog niet optimaal wordt
toegepast, echter is duidelijk te zien dat des te nieuwer het project, hoe meer de BIM eigenschappen
in positieve mate voorkomen tijdens het project.
Ook is duidelijk te stellen dat BIM bij alle drie de cases voornamelijk voor 3D clash controle is
gebruikt. Niet alle mogelijke informatie is in het model geladen en niet alle informatie die bij de case
in het model is gestopt is er vervolgens uitgehaald. De voornaamste reden voor het toepassen van
BIM was om de clashes uit het ontwerp te halen, zodat deze niet tijdens de uitvoering op de
bouwplaats naar voren kwamen.
Bij alle cases zijn bij de start van het werken met BIM geen duidelijke afspraken gemaakt over hoe
precies gewerkt zou worden met het BIM model. Ook waren de verwachtingen over het detailniveau,
waarin een ander het model zou krijgen, zeer verschillend.
Tijdens de projecten is het niet zo dat rollen veranderen, bij iedere case was te zien dat iedere partij
zijn eigen discipline uitoefende en zich niet bemoeide met de discipline van een ander. Iedereen
deed zijn werk, er werd alleen wel op een andere manier naar het model gekeken.
Doordat het model 3D is kunnen de partijen het veel sneller inzichtelijk krijgen waar de knelpunten
liggen in het ontwerp. Er kan gezegd worden dat de rollen niet veranderen. De manier van werken
verandert wel, bijvoorbeeld in de zin dat partijen vaker samenkomen. Bij de cases was dit te zien. Er
kan op een andere manier vergaderd kan worden, door met zijn allen tijdens een vergadering door
een model te lopen in plaats van het werken met 2D tekeningen tijdens vergaderingen.
Tijdens geen van de cases is er door de projectmanager gebruik gemaakt van het model, waarbij hij
bijvoorbeeld geen informatie uit het model heeft kunnen halen en via het model niet heeft kunnen
bijhouden of de partijen hun afspraken nakwamen. Dit komt doordat bij alle cases de
projectmanager nog niet genoeg kennis heeft over het werken met BIM, hoe er efficiënt met het
model omgegaan kan worden en hoe hij er optimaal gebruik van kan maken.
Tijdens alle projecten is gewerkt met een internet based project omgeving, de gegevens die de
partijen van elkaar nodig hadden werden meestal in pdf of dwg format op de internet based project
omgeving gezet. De partijen hadden daardoor geen toegang tot elkaars model. Dit komt onder
andere doordat de architect zijn model nog niet wil vrijgeven aan derden, met het oog op plagiaat
van de elementen uit het model. Wel waren de tekeningen duidelijker aan elkaar uit te leggen en
was er makkelijker door het model heen te lopen als de modellen waren samengevoegd.
Het bouwproces zelf loopt in alle cases via dezelfde route, maar bij Danone en ESIC is het
zwaartepunt van het ontwerp naar een eerder stadium verschoven. De TO fase was bijvoorbeeld bij
ESIC korter aangezien er meer gedetailleerd in de DO fase was getekend om de clashes uit het model
te halen. De partijen die betrokken zijn bij het proces blijven dezelfde partijen, wel is het zo dat zij
anders bij elkaar zaten, namelijk korter en frequenter.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xii

BIM en de projectmanager
Het ontwerp is beter uitgewerkt, waardoor minder fouten in de uitwerking ontstaan. Veel problemen
en fricties kunnen van te voren door het model worden geïdentificeerd. Normaal gesproken zouden
deze op de bouwplaats pas inzichtelijk worden.
Conclusie
De hypotheses die gesteld zijn in de theorie kunnen aan de hand van de praktijk aangenomen
worden, ondanks dat niet alle eigenschappen van BIM in de praktijk in hoge mate worden toegepast.
Naar aanleiding van het onderzoek kan de hoofdvraag als volgt worden beantwoord:
Op dit moment zijn veel partijen nog niet toe aan het werken met BIM, het vereist een
cultuurverandering in de bouw. Het vergt een te grote investering in soft- en hardware en
omscholing van het personeel om met BIM te kunnen werken. De eerste stappen zijn wel genomen.
Optimaal gebruik van BIM kan als volgt worden gedefinieerd:
BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieken van een gebouw.
Hierbij kunnen de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel-, realisatie- en exploitatiefase gebruik
maken van een gezamenlijke platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen,
planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld.
Bovenstaande wordt nog lang niet ten volle toegepast in de praktijk. De projectmanager zou hierin
een grote rol kunnen spelen. Hij is degene die de opdrachtgever kan laten inzien welke voordelen
BIM te bieden heeft, zoals het managen van de kwaliteit van het project en het beheersen van het
budget van het project, doordat vele clashes al tijdens de ontwerpfase uit het ontwerp worden
gehaald. Hij is ook in staat sturing en controle te geven op het werken met een BIM model.
Het Bouw Informatie Model heeft zeker een impact op de taken van een projectmanager op het
gebied van informatiebeheersing en organisatie.
Waarom zou een projectmanager dan moeten werken met BIM en is het van belang dat ook de
projectmanager weet wat BIM inhoudt?
o Door BIM tijdens een project toe te passen kan de projectmanager beter het budget
bewaken.
o Door het toepassen van BIM kunnen de risico’s van het project beter gemanaged worden.
o Door het project in een BIM model te zetten kan de kwaliteit van een BIM project beter
gewaarborgd worden.
o Het toepassen van BIM heeft invloed op de organisatie van een bouwproject.
o Door BIM tijdens een bouwproces toe te passen kan ook de planning van een project beter
door de projectmanager gemanaged worden.
o De informatie kan tijdens een project beter gemanaged worden door de projectmanager.
Een projectmanager kan door middel van BIM een project beter organiseren, structuren,
controleren, coördineren en evalueren.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xiii

BIM en de projectmanager
Aanbevelingen
Uit het onderzoek komt een aantal punten naar voren die ervoor zorgen dat BIM nog niet optimaal
wordt toegepast in de praktijk. Deze punten zijn:
o Nog niet alle partijen werken of kunnen werken met BIM.
o Er wordt geen gebruik gemaakt van één compleet model waaruit alle partijen hun informatie
kunnen halen.
- Er is geen transparantie
- Niet alle partijen willen hun model vrijgeven
- Er wordt gebruik gemaakt van een internet based project omgeving in plaats van
ontwerpdocumenten uitwisseling via BIM
o BIM wordt niet gedurende het gehele bouwproces toegepast.
o Er wordt niet gewerkt volgens één BIM gedachte, de partijen hanteren hun eigen
interpretatie, waardoor bijvoorbeeld het detailniveau per ontwerpdiscipline verschilt.
o De projectmanager werkt op dit moment nog niet met BIM.
o Het werken met BIM vereist een intensievere samenwerking.
Om een efficiënt en doeltreffend BIM te kunnen ontwikkelen, is het noodzakelijk om van af het begin
helderheid te hebben over ambities en doelstelling van het project. De toepassing van BIM vraagt om
een geïntegreerd ontwerpproces, waarbij het ontwerpteam vanaf het begin zo compleet mogelijk is.
BIM kan ook als middel worden gebruikt in een traditioneel georganiseerd proces, maar de
toepassingsmogelijkheden en effecten van zo’n BIM model zullen minder zijn dan bij een meer
geïntegreerd proces. Vanuit de cases is er vraag naar een protocol voor het toepassen van BIM. Er
moet een samenwerkingscontract, ofwel een BIM protocol van te voren in het bouwproces worden
opgesteld, waarmee zowel de ontwerpende partijen als de uitvoerende partijen akkoord gaan. Dit
protocol zal de projectmanager helpen bij het structureren, controleren, organiseren, coördineren en
evalueren van het project tijdens de ontwerpfase en uitvoeringsfase. In dit document moeten
minstens de volgende punten aanbod komen:
1. Het is van belang dat de projectmanager als eerste wordt aangesteld voor het project of
tegelijk met het ontwerpteam.
2. Alle partijen moeten samenwerken met het BIM model. De partijen zijn verplicht in BIM te
werken.
3. Het is van belang dat wordt vastgesteld welke definitie van BIM er tijdens het project
gebruikt zal worden.
4. Het is van belang dat wordt vastgesteld hoe met BIM gewerkt zal worden in bijvoorbeeld een
BIM manual. Hierbij zullen de grenzen en randvoorwaarden van het BIM model worden
vastgesteld.
5. Het is van belang dat wordt vastgesteld welke informatie aan het model gekoppeld moet
worden. Hoeveelheden, maatvoering, prijs, levertijd etc.
6. Het is van belang dat wordt vastgesteld wie voor wat verantwoordelijk en aansprakelijk is in
het model.
7. Het is van belang dat wordt vastgesteld wie de eigendom heeft over het model en wie het
auteursrecht.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xiv

BIM en de projectmanager
8. Het is van belang dat een vast tijdstip in de week/2 weken wordt vastgesteld om bij elkaar te
komen, om met elkaar de clashes te bespreken, oplossingen aan te dragen en de
vorderingen te bespreken.
9. Het is van belang dat de aannemer op de hoogte gesteld wordt wat van hem wordt verwacht
met BIM en met hem ook de boven genoemde punten door te lopen. Ook is het van belang
zijn verwachtingen mee te nemen in de eerdere besluitvorming over BIM.
Dit onderzoek heeft dan ook geleid tot een handleiding die ervoor zorgt dat een projectmanager
optimaal BIM kan toepassen tijdens een bouwproject.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xv

Management summary
BIM en de projectmanager
Due to the fact that the complexity of the building industry is growing, the demand for a different
way of working has been growing the past several years. That is why Building Information Modeling,
also called BIM, was introduced into the market. BIM is a technological advance in the construction
industry, BIM is one technological advance in the construction industry, which affects the cooperation
between parties during a construction process. BIM is, therefore, an increasing phenomenon in the
Netherlands. BIM could improve the cooperation and especially the information exchange between
the parties involved within a building process. Also, it is reducing errors in the design and it gives
better insight into the available information. Especially designing parties are working with BIM, for
these parties there are standards to work with. However, there are no standards or protocols for the
project manager that provide insight into how to use of BIM in a fully optimal manner as a
management tool.
From various studies it is shown that BIM can create opportunities for the project manager in the
area of information and the However, there is still no answer to the question on what kind of effect
BIM has on the role of the project manager.
The purpose of this study is to provide clarity on BIM and its impact on the role of the project
manager by making a manual which explains the points that the project manager must handle in a
BIM project, so he can make fully use of BIM.
Therefore, for this study the following research question is drawn up:
To what extent has the use of a Building Information Model during the design, preparation and
execution phase of a complex construction project impact on the tasks of a project manager in the
field of information management on the exchange of drawings and phasing during a construction
project?
The research is a qualitative study. The research is conducted through theory-testing research. This
means that existing knowledge will be tested on the basis of cases and may be adjusted. A qualitative
study has been chosen, because many actors in the construction industry are still searching how they
should proceed with BIM and how to implement it within their company. This makes it difficult to
obtain the needed results quantitatively.
The cycle of the research is empirical. Empirical research implies that, from the experience gained
and results achieved in practice, conclusions can be drawn. At first, a problem statement and a
research question will be drawn up before the empirical research can be started. Then first the
theoretical part will be worked out, then from the theory a number of hypotheses derived. The next
step is to collect the data from the field, for this data some results will come up. Subsequently, these
data are analyzed and validated, and the results are compared with the results from the theory. This
can then lead to a confrontation between practice and theory, because of inconsistencies that may
occur. After that the findings will be discussed, the hypotheses will be rejected or adopted,
conclusions will be drawn, which will finally ends in recommendations.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xvi

BIM en de projectmanager
Through an extensive literature study, exploratory research has been done. This approach has been
used to gain several different theoretical insights on the subject , but also to find out what the
potential opportunities and threats are for the use BIM by the project manager. On this basis a
number of hypotheses created, which will be tested in case studies.
Hypothesis 1
The use of a BIM during a construction project leads in practice to better information management
between the architect, construction manager, engineer, contractor and project manager during the
project.
Out of most of the notions about BIM can be concluded that BIM will ensure that the information
flows between the parties in the building industry will improve, because the various parties in the
construction process can be constantly informed of up-to-date information. Changes in the drawings
are automatically changed in the whole model. This causes no piles of paperwork and drawings, and
the parties will not work with drawings that are not up-to-date. However, working in BIM does not
always mean that there is sufficient supervision in the completeness of the information, the
timeliness of the information and accuracy of the information. This uncertainty has led to the first
hypothesis will be tested.
Hypothesis 2
The use of BIM affects the role of a project manager.
The project manager structures, organizes, coordinates, monitors and evaluates the activities during
the construction process. The project manager could take the role of supervisor of the BIM model
during the project. This means that the scope of the project manager increases. It will also be easier
to manage and control information and to maintain the control over the construction process.
However, the project manager should ensure that the parties continue to communicate directly with
each other rather than through the BIM model, otherwise there will still be errors in the information.
This has led to the second hypothesis.
Hypothesis 3
The use of BIM during a construction project affects the phasing of the design and construction phase
of a building process.
It can be argued that the boarders of the phases appearing in the traditional process will fade. The
information management will be much easier. This will have implications for the organization of the
construction process. Another way of working should be used to optimize the use of BIM. The
workflow of the parties will change and there must be a transparent and intensive way of working
together. It will be easier for parties to work together and align the 3D drawings. Many errors in the
design will already be countered in the design and a solutions has been given before the errors are
seen on site. This is partly because a shift will occur in the flow of information. During the design
process more information will be added to the drawings than previously was the case, to make the
model as complete as possible for the implementation. This has led to the third hypothesis
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xvii

BIM en de projectmanager
These three hypotheses are tested on the basis of three cases, namely:
o Capgemini headquarters in Utrecht
o Danone Research Centre in Utrecht
o ESIC business center in Noordwijk
Capgemini
During the Capgemini project little has been done with BIM during the design phase. This is partly
because not all parties have the means necessary to work with BIM and are ready to work with BIM.
During the implementation phase a BIM model has been set up. This model has been made by a BIM
manager. The drawings of the parties, for which it was not possible to deliver it in 3D, were
converted by the BIM manager and placed in the model. The BIM manager checked the model
constantly on clashes and ensured that the parties adapted the clashes in their drawings. The BIM
manager, however, missed a person in the project that gave guidance and who made sure
agreements were made on the limits and level of detail of the model.
Due to the fact that the expectations of the parties involved in the project were encountered at the
beginning of the implementation phase, the cooperation between the parties was very good. Also,
because there were meetings at least once a week. Parties came together and discussed the model
on what needed to be done and what they could expect. The model made it also more clear where
the bottlenecks could occur, making it easier to prevent them.
The cooperation between the parties during the project was transparent. However, this is probably
because most parties in the project are coming from the same mother company.
The following issues are addressed in these case up:
o No construction delays
o Fewer errors in the execution by more elaborate design
o Information management not by model
o Role added
o Unclear agreements on BIM model
o Enhanced cooperation
Danone
During the Danone case BIM was especially applied during the design phase between the architect,
engineer and installation consultant. During the implementation phase BIM is used minimal.
Consultations about work were still done with 2D drawings. However, the contractor could easier get
the quantities and dimensions from the model.
Not all parties were equally experienced in the use of the 3D model, thus the BIM model has not
been used in an optimal way.
At the beginning of the project little agreements has been made regarding the level of detail of the
model. There are no agreements on this subject with the contractor. The project has no effect on the
project manager, since he entered the project after the formation of the design team.
The project is well ahead of schedule, but it is unclear whether this is because the project used BIM.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xviii

In this case, the following issues arose:
BIM en de projectmanager
o No construction delays
o Fewer errors in the execution by more elaborate design
o Information management not by model
o Unclear agreements on BIM model
o Enhanced cooperation
ESIC
During the ESIC project BIM has been applied during the design phase between the architect,
engineer and installation consultant. Here, models are used next to each other instead of in one
model. The designing parties came often together to compare the models with each on clashes in the
designs.
No clear agreements were made in advance on the expectations of working with BIM. Also, there
were no clear agreements about the level of detail of the drawings. There were important questions
left unanswered before the start of the project:
o When do you need to freeze the model or parts of the design, when is the model finished?
o Who makes the first draft of the model is that the engineer or architect?
o Who makes what in which detail?
o How is the information shared?
The project manager did not worked with BIM during the project.
There was no exchange of the model to the executing parties. This has partly to do with the
architect's landscaped library, which took a long time to create, the architect did not wanted to give
the model to the other parties because of copyright. This was also a reason that the parties involved
not worked with BIM, another reason was that the constructing parties are not yet ready to work
with BIM.
In this case revealed the following points emerged:
o Fewer errors in the execution by more elaborate design
o Unclear agreements on BIM model
o Organisation of the process was different
o Enhanced cooperation
o No construction delays
Analyses
The analysis shows that the cases and the theory studied have similarities on several points but also
show differences.
What can be concluded from the results is that BIM is not optimally used, however, the cases clearly
show that the newer the project is, the more the BIM features occur during the project.
It is clearly that BIM in all three cases mainly has been used for 3D clash control. Not all information
is put in the model and not all the information put in the model has been use during the project. The
main reason for using BIM was to do clash detections to prevent flaws during the construction.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xix

BIM en de projectmanager
During all the cases, no clear agreements where made about what exactly would be working with the
BIM model at the start of the project. The expectation about the level of detail was very different
between the parties involved in the BIM project.
During the projects, the roles of the parties did not change, in each case each party involved
exercised his own discipline.
Because the model is 3D, the parties are having a better insight in where the problems lie in the
model. It can be said that the rollers do not change, but the way they look to the project is changing,
for example, that parties often come together, what could be seen in the cases. With BIM another
way of having meetings is possible. You can walk through the model during a meeting and create a
better understanding between the parties.
During none of the cases the project manager used the BIM model, for example, the project manager
did not gain the information from the model and did not check the commitments of the parties by
using the model. This is because in all cases the project manager did not had enough knowledge
about working with BIM, how efficiently the model can be handled and how he can use it optimally.
All projects made use of a web-based project environment, the data that the parties needed from
each other were put on the web-based project environment and were mostly in pdf or dwg format.
The parties therefore had no access to each other’s model. This is partly because the architect's
model was not disclosed to third parties, for the purpose of plagiarism of the elements of the model.
However, the drawings were clearly explained and lesser flaws arise because of the clash detections.
The building process itself had in all cases the same route, however, with Danone and ESIC the focus
of the design shifted to an earlier stage. The TO phase of ESIC was shorter as more detail was put in
the DO phase due to BIM. However, the parties involved in the process are the same parties as by a
traditional process.
Conclusion
The hypotheses which are drawn during this research can be adopted, in spite of that not all the
characteristics of BIM are used to all the advantages. As a result of the research, the main question
can be answered:
At present, many parties are not ready to work with BIM, it is a cultural change and not every party is
ready. It is also an excessive investment in software and hardware and retraining of staff to work
with BIM. The first steps have been taken to achieve the optimal level of using BIM according to the
following definition:
BIM is a digital representation of physical and functional characteristics of a building. Here, the
parties involved in the development, implementation and operation phases use a shared platform of
information, which include drawings, schedules and costs are linked.
The above definition is still not fully applied in practice. The project manager could play a major role
in adapting BIM into the building industry. The project manager is the one who is able to make the
client aware of the advantages BIM has to offer, such as managing the quality of the project and
managing the budget of the project, because many clashes that can occur during construction can be
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xx

BIM en de projectmanager
prevented by using BIM. He is also able to provide guidance and control of the process with a BIM
model.
BIM has definitely an impact on the tasks of a project manager in the field of information
management and organization. This rises the question:
Why should a project manager work with BIM and why is it important that the project manager
knows what BIM entails?
o By using BIM during a construction project the project manager is able to manage the budget
better.
o By using BIM, the risks of the project can be better managed.
o By making the project in a BIM model the quality of the project can be managed better.
o BIM also influences the organization of the project in a good way.
o By using BIM the planning of the project can be monitored better.
o The information can be better managed during a project by the project manager.
Through BIM, a project manager can organize, structure, control, coordination and assessment a
project in a better way than traditionally the case is.
Recommendations
From the research done a number of points arise which show that BIM is not yet optimally applied in
practice. These points are:
o Not all parties can or are able to work with BIM.
o A complete model is not used from which all parties can get their information.
- There is no transparency
- Not all parties want their model the be released to other parties
- An internet based project environment is used instead of information exchange
through BIM
o BIM is not applied throughout the whole project process.
o Parties have all their own BIM definition, the parties use their own interpretation, so that for
example the level of detail for each design discipline differs.
o The project manager is currently not using BIM.
o Working with BIM requires a closer collaboration
To make an efficient and effective BIM model, it is necessary to clarify the goals and objectives of the
project at the start of the project. The use of BIM requires an integrated design process, the design
team should be complete from the start. However BIM can also be used as a tool in a traditionally
organized process, but the application and effects of such a BIM model will be less than a more
integrated process. From the cases, there is demand for a protocol for the use of BIM. A
collaboration contract, or a BIM protocol in advance of the construction process should be prepared,
in which all parties are agreeing on the implementation of BIM. This protocol will assist the project
manager in structuring, monitoring, organizing, coordinating and evaluating the project during the
design and implementation phase. This document must include at least the following:
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xxi

BIM en de projectmanager
o It is important that the project manager is appointed at the beginning of the projector at the
same time as the other design team members.
o All parties must work with BIM, it should be required within the project.
o It is important that the project manager must understand and must be able to read BIM
software.
o It is important to determine how to work with BIM. Here, the limits and constraints of the
BIM model are established.
o It is important to determine which information is to be linked to the model. Quantities,
dimensions, price, delivery etc.
o It is important to determine who is responsible for what and liable for parts in the model.
o It is important to determine who has the ownership of the model and the copyright.
o It is important that a fixed time in the week / 2 weeks is determined to come together, to do
clash detections with each other, to discuss solutions and to review the progress.
o It is important that the contractor is notified of what is expected of him with BIM and with
the contractor the above mentioned points through discussed.
This research has also led to a guide which ensures that the project manager is able to use BIM in an
optimal manner during a construction process.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xxii

Afkortingen
BIM en de projectmanager
AEC Architectuur, Engineering en Constructie
BIM Bouw Informatie Model
DO Definitief Ontwerp
NBIMS National BIM Standards
PM Projectmanager
RGD Rijksgebouwendienst
SO Schetsontwerp
SVD Stevens Van Dijck
TO Technisch ontwerp
VO Voorlopig ontwerp
VS Verenigde Staten
WT Werktekeningen
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xxiii

BIM en de projectmanager
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xxiv

Inhoudsopgave
BIM en de projectmanager
Colofon ....................................................................................................................................... iii
Voorwoord ................................................................................................................................... v
Leeswijzer ................................................................................................................................... vii
Samenvatting ............................................................................................................................. viii
Management summary .............................................................................................................. xvi
Afkortingen .............................................................................................................................. xxiii
Introductie onderzoek .................................................................................................................. 1
1. Probleemanalyse ......................................................................................................................... 2
1.1 Een inefficiënt bouwproces ................................................................................................. 2
1.2 BIM is de oplossing? ............................................................................................................ 3
1.3 Mogelijke gevolgen van BIM ............................................................................................... 6
1.4 Gebrek aan kennis ............................................................................................................... 9
1.5 Conclusie ............................................................................................................................. 9
2. Probleemstelling en onderzoeksvraag ...................................................................................... 11
2.1 Probleemstelling ................................................................................................................ 11
2.2 Doelstelling ........................................................................................................................ 11
2.3 Onderzoeksvraag ............................................................................................................... 12
2.4 Deelvragen ......................................................................................................................... 12
2.5 Afbakening van het onderzoek .......................................................................................... 13
2.6 Wetenschapsgebieden ...................................................................................................... 14
2.7 Relevantie .......................................................................................................................... 14
3. Onderzoeksopbouw .................................................................................................................. 16
3.1 Onderzoeksmodel ............................................................................................................. 16
3.2 Onderzoeksmethodologie ................................................................................................. 17
3.3 Onderzoeksstrategie ......................................................................................................... 18
3.4 Structuur van het onderzoek ............................................................................................. 19
Theorie ...................................................................................................................................... 23
4. Bouw Informatie Model ............................................................................................................ 24
4.1 Inleiding ............................................................................................................................. 24
4.2 Geschiedenis ...................................................................................................................... 25
4.3 BIM .................................................................................................................................... 26
4.4 Voor- en nadelen van BIM ................................................................................................. 29
4.5 BIM in de praktijk en zijn barrières ................................................................................... 32
4.6 Conclusie ........................................................................................................................... 35
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xxv

BIM en de projectmanager
5. De projectmanager .................................................................................................................... 36
5.1 Inleiding ............................................................................................................................. 36
5.2 Het projectmatig werken .................................................................................................. 37
5.3 Rol projectmanager ........................................................................................................... 39
5.4 De beheersaspecten van de projectmanager ................................................................... 40
5.5 Stevens Van Dijck en projectmanagement........................................................................ 42
5.6 Projectmanager en BIM ..................................................................................................... 44
5.7 Conclusie ........................................................................................................................... 46
6. Informatiebeheersing bouwproces ........................................................................................... 47
6.1 Inleiding ............................................................................................................................. 47
6.2 Soorten informatie ............................................................................................................ 47
6.3 Informatie gebonden problemen ...................................................................................... 48
6.4 Oplossingen informatieproblemen ................................................................................... 50
6.5 Informatiebeheersing en BIM ........................................................................................... 50
6.6 Informatiebeheersing en de planning ............................................................................... 52
6.7 Conclusie ........................................................................................................................... 54
7. Hypothese vorming ................................................................................................................... 55
Onderzoek ................................................................................................................................. 59
8. Casecriteria en selectie .............................................................................................................. 60
8.1 Datacollectie protocol ....................................................................................................... 60
8.2 Selectiecriteria ................................................................................................................... 61
8.3 De selectie ......................................................................................................................... 63
8.4 Opbouw casestudie rapport .............................................................................................. 63
9. Case Capgemini Utrecht ............................................................................................................ 64
9.1 Inleiding ............................................................................................................................. 64
9.2 Werken met BIM ............................................................................................................... 67
9.3 Aandachtspunten .............................................................................................................. 70
9.4 Conclusie ........................................................................................................................... 74
10. Case Danone Utrecht............................................................................................................. 75
10.1 Inleiding ............................................................................................................................. 75
10.2 Werken met BIM ............................................................................................................... 77
10.3 Aandachtspunten .............................................................................................................. 81
10.4 Conclusie ........................................................................................................................... 83
11. Case ESIC gebouw Noordwijk ................................................................................................ 84
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xxvi

BIM en de projectmanager
11.1 Inleiding ............................................................................................................................. 84
11.2 Werken met BIM ............................................................................................................... 86
11.3 Aandachtspunten .............................................................................................................. 90
11.4 Conclusie ........................................................................................................................... 92
Data analyse .............................................................................................................................. 95
12. Werkwijze analyse ................................................................................................................. 96
13. Within case analyses ............................................................................................................. 99
13.1 Capgemini .......................................................................................................................... 99
13.2 Danone ............................................................................................................................ 103
13.3 ESIC .................................................................................................................................. 108
14. Cross-case analyse ............................................................................................................... 113
14.1 Niveau werken met BIM .................................................................................................. 113
14.2 BIM eigenschappen ......................................................................................................... 113
14.3 De overeenkomsten en verschillen ................................................................................. 116
15. Validatie en betrouwbaarheid van de analyse .................................................................... 120
Conclusie en Aanbevelingen ...................................................................................................... 122
16. Eindconclusie ....................................................................................................................... 123
16.1 Aannemen of verwerpen van de hypotheses ................................................................. 123
16.2 Beantwoording van de centrale hoofdvraag ................................................................... 130
16.3 Het heden en BIM ............................................................................................................ 134
16.4 Conclusie ......................................................................................................................... 135
17. Aanbevelingen ..................................................................................................................... 137
17.1 Aanbevelingen Theorie .................................................................................................... 137
17.2 Aanbevelingen Stevens Van Dijck.................................................................................... 138
17.3 Aanbevelingen projectmanager en BIM .......................................................................... 140
17.4 Handleiding en reflectiemodel projectmanager en BIM ................................................. 145
18. Reflectie ............................................................................................................................... 150
18.1 Onderzoeksproces ........................................................................................................... 150
18.2 Onderzoeksresultaat ....................................................................................................... 151
Literatuurlijst ............................................................................................................................ 152
Bijlage 1 Taken projectmanager ................................................................................................. 160
Bijlage 2 Lijst van interviews ...................................................................................................... 162
Bijlage 3 Interviewvragen .......................................................................................................... 164
Bijlage 4 Samenvattingen interviews .......................................................................................... 166
Bijlage 5 BIM workshop 28 maart 2012 ...................................................................................... 244
Bijlage 6 BIM groepsdiscussie Stevens Van Dijck 11 mei 2012 ..................................................... 248
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xxvii

BIM en de projectmanager
Bijlage 7 Capgemini Utrecht in de media .................................................................................... 252
Bijlage 8 Danone Utrecht in de media ........................................................................................ 258
Bijlage 9 ESIC Noordwijk in de media ......................................................................................... 262
Bijlage 10 Reflectiescore cases ................................................................................................... 264
Bijlage 11 BIM Manual Stevens Van Dijck ................................................................................... 268
Bijlage 12 Model BIM overeenkomst .......................................................................................... 284
Bijlage 13 Figurenlijst ................................................................................................................ 294
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xxviii

BIM en de projectmanager
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xxix

BIM en de projectmanager
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | xxx

Introductie onderzoek
BIM en de projectmanager
Het Bouw Informatie Model (BIM) kan gezien worden als één van de meest veelbelovende
ontwikkelingen voor de bouwindustrie (Azhar, 2011) en BIM een is in rap tempo opkomend
fenomeen in de bouwindustrie (Chao-Duivis, Juridische implicaties van het werken met BIM, 2010).
Het begrip BIM komt steeds vaker naar voren. BIM is zich aan het uitbreiden en doordat het steeds
vaker gebruikt zal worden in de praktijk is mijn interesse in BIM gegroeid. Dit is dan ook de
voornaamste reden voor dit onderzoek.
Om duidelijkheid te verschaffen over wat er in dit onderzoek bedoeld wordt met BIM, zal er
allereerst antwoord worden gegeven op de vraag ‘wat is BIM?’
BIM is een benadering voor het ontwerpen, het bouwen en beheren van gebouwen, waarin een
digitale representatie van het bouwproces wordt gebruikt om de uitwisseling en compatibiliteit van
de informatie in digitale vorm te vergemakkelijken (Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008) Hierbij
kunnen de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel-, realisatie- en exploitatiefase gebruik maken
van een gezamenlijk platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en
kosten aan elkaar zijn gekoppeld. Met BIM kunnen de partijen met elkaar samenwerken en
informatie uitwisselen.
Hoe deze definitie tot stand is gekomen zal beschreven worden in hoofdstuk 4 van dit rapport. In de
eerstvolgende hoofdstukken zal beschreven worden wat de aanleiding is tot dit onderzoek en hoe
het onderzoek is opgezet. Hierbij zullen de volgende onderwerpen aanbod komen:
o Hoofdstuk 1 – Probleemanalyse
o Hoofdstuk 2 – Probleemstelling en onderzoeksvraag
o Hoofdstuk 3 – Onderzoeksopbouw
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 1

1. Probleemanalyse
Dit hoofdstuk bevat een introductie over de ontwikkelingen van BIM en wat informatiebeheersing en
projectmanagement daar mee te maken hebben. Hieruit zal de problematiek rondom het onderwerp
‘BIM en de projectmanager’ naar voren komen. Ook word er gekeken naar onderzoeken die eerder
zijn uitgevoerd op dit gebied. B
1.1 Een inefficiënt bouwproces
Bouwprojecten zijn vaak complex complex, wat onder andere betekent dat het gaat om bouwprojecten
waarbij meerdere functies en verschillende doelgroepen samenkomen
samenkomen. Complexiteit is namelijk de
mate waarin een project verdeeld kan worden in technische complexiteit en organisatorische
complexiteit. Of een project complex is kan aan de hand van de vijf aspecten beoordeeld worden
(Koolwijk & Geraedts, 2006):
• Technische complexiteit bestaat uit:
o De uniekheid van de opdracht
o De te gebruiken uitvoeringstechnieken
• Organisatorische complexiteit wordt bepaald door:
o De hoeveelheid systemen
o Het aantal betrokken partijen
o De beschikbare tijd
Door complexiteit is er tijdens het bouwproces veel kennis nodig nodig, deze kennis is echter verspreid
over vele verschillende actoren. Dit komt omdat de bouwindustrie op projectbas projectbasis is georganiseerd
en gepaard gaat met de betrokkenheid van vele verschillende par partijen, tijen, zoals projectmanagers,
architecten, aannemers, adviseurs, de klant en de gemeenschap in het algemeen (Anumba, Egdu, &
Carrillo, 2005). De interactie tussen de verschillende actoren is vaak beperkt, , waardoor de kennis die
wordt opgedaan tijdens het bouwproces niet hergebruikt kan worden voor volgende projecten
(Fruchter & Demian, 2002). . Het slecht managen van kennis zorgt meestal voor veel dubbelwerk,
vertragingen en kostenoverschrijdingen bij bouwprojecten. Misinterpretaties van de
randvoorwaarden zorgen er voornamelijk voor dat de eisen, de projectinhoud en de doelstellingen
van de partijen worden aangetast. Dit heeft te maken met het feit dat complexe bouwprojecten geen
prototypes kennen. Een bouwproces van een complex gebouw is een eenmalig proces.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012
BIM en de projectmanager
Figuur 1 - Management bouwproces (Rutten, 2010)
Pagina | 2

BIM en de projectmanager
Tijdens een bouwproces veranderen de formatie van de actoren en de taakomschrijvingen van de
actoren voortdurend. Het grote aantal partijen die betrokken is bij een bouwproces en de dynamiek
van een bouwproces maken de kans op faalkosten hoger. Vandaag de dag wordt tijdens het
bouwproces met name via de mail en uitgeprinte bouwtekeningen met aantekeningen in de kantlijn
gecommuniceerd met elkaar. Fouten en nalatigheid in de op schrift gebaseerde communicatie en de
documentatie daarvan veroorzaken vaak onvoorziene kosten, vertragingen en zelfs eventuele
rechtszaken tussen de verschillende partijen in een project team (Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston,
2008). Chao-Duivis (2011) zegt ook dat de belangrijkste oorzaak van rechtszaken over bouwprojecten
komt door de slechte communicatie tussen de opdrachtgever en de aannemer in de uitvoeringsfase.
Een van de meest voorkomende problemen die veroorzaakt wordt met op schrift gebaseerde
communicatie gedurende de ontwerpfase is dat het veel tijd kost om uit te vinden welke informatie
van belang is voor het ontwerp, bijvoorbeeld kostenramingen, energieverbruik, structurele details,
etc.. Normaal gesproken worden in een laat stadium van de ontwerpfase nog ontwerpwijzigingen
aangebracht of inconsistenties in het ontwerp gevonden. Het is dan eigenlijk te laat om nog
belangrijke wijzigingen door te voeren. Doordat de resulterende verbeteringen niet plaatsvinden
tijdens de ontwerpfase of laat in de ontwerpfase, moeten deze aanpassingen vaak gedaan worden
door de aannemer om inconsistenties te voorkomen. Dit resulteert vaak in ten nadele van het
oorspronkelijke ontwerp (Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008).
1.2 BIM is de oplossing?
Door vele partijen wordt BIM gezien als de oplossing voor een betere samenwerking tussen de
verschillende actoren die betrokken zijn bij een bouwproces. In deze paragraaf staat beschreven
waarom het de oplossing is en waar deze vermeende oplossing al veelvuldig wordt toegepast.
1.2.1 De RGD en BIM
Het Bouw Informatie Model kan gezien worden als één van de meest veelbelovende ontwikkelingen
voor de bouwindustrie (Azhar, 2011). BIM is een in rap tempo opkomend fenomeen in de
bouwindustrie (Chao-Duivis, Juridische implicaties van het werken met BIM, 2010). Zo heeft de
Rijksgebouwendienst het toepassen van BIM in november 2011 verplicht gesteld bij hun projecten
die door middel van geïntegreerde contracten tot stand komen (Rijksgebouwendienst, 2011). Dit wil
zeggen, contracten die een design & build constructie hebben, waarbij de verschillende fases van de
bouwcyclus met elkaar geïntegreerd zijn. Hierbij heeft bijvoorbeeld de aannemer de
verantwoordelijk voor de uitvoering, maar is hij ook voor een deel verantwoordelijk voor het
ontwerp. De RGD wil met het voorschrijven van BIM concrete, betrouwbare en uniforme informatie
vergaren over de eigen vastgoedportefeuille. Ook moet het verplichtstellen van BIM als prikkeling
leiden voor andere partijen om ook BIM toe te passen in het bouw- en beheerproces. Hiervoor heeft
de Rijksgebouwendienst een eigen BIM norm opgesteld. De RGD heeft eisen gesteld aan de wijze
waarop BIM wordt opgebouwd en hoe uit een BIM model informatie gehaald wordt.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 3

1.2.2 BIM en andere landen
BIM wordt niet alleen in Nederland toegepast, , ook in andere landen is BIM een opkomend
fenomeen, vooral in de Verenigde Staten (VS) wordt BIM veel en in toenemende mate toegepast.
Figuur 2 - BIM gebruik Noord Noord-Amerika vs. Europa (McGraw-Hill Hill Constructions, 2010)
Terwijl in 2007 in de VS minder dan 28 28% gebruik gemaakt werd van BIM bij nieuwe bouwprojec bouwprojecten,
wordt er tegenwoordig in 49% vvan
de projecten gebruik gemaakt van BIM. De e verwachting is dat dit
in 2014 zal oplopen tot wel 75% (McGraw-Hill Constructions, 2011). . Daarentegen staat BIM hier in
Nederland nog in de kinderschoenen (Peters, 2011), terwijl ijl het ook in Nederland een groeiend
fenomeen is. Er wordt gezegd dat men al een aantal jaren ervaring heeft met het werken met BIM,
zie figuur 3, , hierop wordt verder ingegaan in hoofdstuk 4.5 4.5.
Figuur 3 - Ervaring van BIM gebruikers (McGraw-Hill Hill Constructions, 2010)
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012
BIM en de projectmanager
Pagina | 4

Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012
BIM en de projectmanager
Figuur 4 - Bouw Informatie Model (Autodesk, 2007)
1.2.3 Samenwerken
BIM is een benadering voor het ontwerpen, het bouwen en en beheren van gebouwen gebouwen, waarin een
digitale representatie van het bouwproces wordt gebruikt om de uitwisseling en compatibiliteit van
de informatie in digitale vorm te vergemakkelijken (Eastman, Teicholz, Sacks, s, & Liston, 2008) 2008), zie ook
figuur 4. Het is een manier van samenwerken. BIM is de oplossing die ervoor zorgt dat alle relevante
informatie gedurende het bouwproces wordt opgeslagen, geb gebruikt ruikt en beheerd in een digitale (3D)
gebouwtekening/model. Alle actoren die betrokken zijn tijdens het bouwproces werken met
dezelfde informatie. De informatie wordt continu geüpdatet, , waardoor alle actoren van elkaar weten
waar ieder mee bezig is. BIM kan gezien worden als het proces van genereren en beheren van
gegevens over het gebouw, gedurende zijn levenscyclus. Een uitgangspunt van BIM is een
samenwerking van de verschillende actoren tijdens verschillende fases van de levenscyclus van een
gebouw, waarbij het invoegen, voegen, verwijderen en updaten van informatie in BIM ervoor zorgt dat de
uitgangspunten van de actoren behouden worden. Dit is ook te zien in figuur 5,
waarbij het verschil
tussen het traditionele proces en het BIM proces uiteen wordt gezet. Met andere woorden, BIM
zorgt ervoor dat de samenwerking tussen de verschillende actoren verbeterd en bevorderd wordt,
dat het proces efficiënter verloopt en dat er een betere verstandhouding ontstaat tussen de actoren
(Rosenberg, 2006).
Pagina | 5

Figuur 5 - Traditioneel werken versus BIM werken (NIBS, 2007; Reniers, 2008)
De US National BIM Standards ( (NBIMS) Commissie definieert BIM op de volgende manier (Delany,
2010):
“Building Building Information Modelling is a digital representation of physical and functional characteristics
of a facility creating a shared knowledge resource for information about it forming a reliable basis for
decisions during its life cycle, from earliest cconception
to demolition.”
1.3 Mogelijke gevolgen evolgen van BIM
Het toepassen van BIM tijdens een bouwproject kan meerdere gevolgen hebben voor het proces van
het project. Zo kunnen door het toepassen van BIM de faalkosten gereduceerd worden, kan de
informatie efficiënter ciënter worden beheerst en kan het als hulpmiddel dienen voor de projectmanager.
Deze mogelijke gevolgen van het toepassen van BIM zullen in dit hoofdstuk verder worden
toegelicht.
1.3.1 Faalkosten reductie
Gebrekkige informatie-uitwisseling,
uitwisseling, communicatie en onvoldoende aandacht voor de
uitvoerbaarheid tijdens de ontwerpfase twerpfase heeft als gevolg dat faalkosten kunnen ontstaan (Busker,
2008; Roozendaal, 2008). . Faalkosten zijn de onnodige kosten die gemaakt worden door fouten
gemaakt binnen het bouwproces (Vollenbroek, 2003). Volgens Bouwkennis (2011) lag het percentage
van faalkosten in 2010 rond 11,4% van de omzet. Doordat het bouwproces onnodig ine inefficiënt
verloopt, door het feit dat zaken moeten worden hersteld of vervangen of doordat het eindproduct
niet aan de afgesproken kwaliteitseisen voldoet ontstaan faalkosten aalkosten binnen een bouwproces.
Voorbeelden van vermijdbare problemen die veelal leiden tot faalkosten zijn (Brokelman &
Vermande, 2005):
o gebrekkige communicatie;
o onvoldoende tijd;
o onvakkundige inbreng;
o onbeheerst proces.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012
BIM en de projectmanager
Pagina | 6

BIM en de projectmanager
Ondanks dat iedereen vermijdbare problemen die veelal leiden tot faalkosten wil voorkomen, komen
faalkosten tijdens het bouwproces nog altijd voor. BIM zou hier een oplossing kunnen bieden
(Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008; Peters, 2011).
1.3.2 Efficiëntere informatiebeheersing
Kennis leeft in gemeenschappen en wordt gegenereerd door middel van het uitwisselen van
informatie (Wenger, 1998). De wijze van informatie uitwisseling van de actoren is vaak een tactiek en
hangt vaak af van de context waarin het zich afspeelt. De mate van informatie uitwisseling is
afhankelijk van de veranderende verantwoordelijkheden, rollen, attitudes en waarden in de
werkomgeving (Bresnen, Edelman, Newell, Scarbrough, & Swan, 2003). In de bouwwereld zorgt een
goede beheersing van informatie tussen de actoren ervoor dat problemen worden opgelost en
voorkomen, besluiten worden genomen en actie wordt ondernomen. Het communiceren van deze
informatie kan gezien worden als een web van belangen en verantwoordelijkheden, waarbij
informatiebeheersing en onderlinge afstemming tussen de verschillende actoren een moeilijk
doorgrondbaar proces is (Welling, 2006), zie ook figuur 6.
Voor de beheersing van de informatie zijn verschillende instrumenten beschikbaar, het doel van
informatiebeheersing is altijd om ervoor te zorgen dat de informatie op tijd, compleet en correct is,
waardoor eventuele budget- en tijdsoverschrijdingen tegen gegaan kunnen worden (Reniers, 2008;
Jadhav, 2011).
Uit wetenschappelijke literatuur en eerder wetenschappelijk onderzoek, waaronder uit het
onderzoek van Emiel Reniers (2008) en Manasi Jadhav (2011), is gebleken dat door het toepassen
van het Bouw Informatie Model tijdens een bouwproces de problemen die voortvloeien uit
informatiemanagement verkleind kunnen worden. Dit komt doordat bij het toepassen van BIM
(Reniers, 2008):
1. De projectmanager meer inzicht krijgt in de compleetheid en actualiteit van de informatie.
2. De projectmanager foutieve informatie eerder opmerkt, waardoor er eerder tijdens het
proces ingegrepen kan worden.
3. De projectmanager een duidelijker beeld krijgt en kan geven van de benodigde kwaliteit van
informatie. Hierdoor is er meer duidelijkheid in hoeverre informatie moet worden uitgewerkt
en kan er worden gestuurd wanneer hier niet aan wordt voldaan.
4. De projectmanager een overzicht krijgt van welke informatie wel of niet aanwezig is. Dit
komt doordat de informatie centraal is opgeslagen en op een andere manier
geïnventariseerd kan worden. Hierdoor kan er beter worden gestuurd op ontbrekende
informatie.
5. De projectmanager een overzicht krijgt van het totaalplaatje van het project en alle
wijzigingen. Hierdoor komen onduidelijkheden en conflicten in de informatie eerder naar
voren en kan hier op gestuurd worden.
6. De projectmanager heeft een beter inzicht in wie welke informatie is gezien, beoordeeld en
geaccordeerd.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 7

Figuur 6 - Het web van belangen en verantwoordelijkheden in een bouwproces (Welling, 2006)
Veelheid van belangen Wisselende invloed van die
belangen
1.3.3 Impact op de projectmanager
Een projectmanager tmanager zorgt voor het structureren, organiseren, coördineren, controleren en evalueren
van alle activiteiten tijdens het bouwproces en het vertegenwoordigen van de opdrachtgever. Een
projectmanager heeft sturende kwaliteiten en inhoudelijke kennis nodig om het bouwproces te
kunnen begeleiden. Dit loopt vanaf de initiatieffase tot en met de ingebruikname van een project en
heeft tot resultaat dat de wensen van de opdrachtgever worden gerealiseerd. Om dat te bereiken
kan de projectmanager rojectmanager sturen op de zes bbeheersaspecten,
eheersaspecten, geld, risico, organisatie, tijd, informatie en
kwaliteit door middel van de vijf activiteiten van de projectmanager (Lousberg, 2010) 2010).
Met behulp van een Bouw Informatie nformatie Model odel kan de projectmanager beter sturen op de informatie
en kan deze er beter voor zorgen dat de informatie juist is en op een juiste manier gecommuniceerd
wordt. Een gevolg hiervan is dat de planning beter wordt beheerst beheerst, dat minder tijdsoverschrijdingen
zullen plaats vinden en dat de deadline deadlines beter bewaakt worden (Reniers, 2008; Rutten, 2010) 2010).
Implementatie van BIM tijdens bouwprojecten zorgt voor uitdagingen in het managen van het
project. Dit komt omdat er nog geen tools en vuistregels zijn voor het selecteren van verschillende
BIM mogelijkheden ter verbeter verbetering van de communicatie, analyse en coördinatie ten behoeve van
het ontwerp. Er bestaan richtlijnen en cu cursussen rsussen op het gebied van BIM die van toepassing zijn op de
ontwerpende partijen, , zodat deze laatsten het meeste voordeel kunnen halen uit het werken met
BIM. De projectmanager wordt echter niet hierin betrokken (Rekola, Kojima, & MMäkeläinen,
2009).
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012
BIM en de projectmanager
Een veelheid van
betrekkingen
tussen belangen van
wisselende
invloed
Een intensieve
wisselwerking tussen
de belangen, waardoor
overwegingen
en beslissingen vaak vele
malen heen
en weer gaan tussen vele
verschillende partijen.
Pagina | 8

BIM en de projectmanager
1.4 Gebrek aan kennis
Zoals eerder in dit hoofdstuk beschreven is BIM een groeiend fenomeen in Nederland, echter staat
het nog wel in de kinderschoenen. Er is al veel onderzoek gedaan op het gebied van BIM en naar de
kansen die het kan bieden in een bouwproject. Er is op het gebied van BIM en de rol van de
projectmanager een duidelijke en acute vraag naar onderzoek. Hieronder staan een aantal
onderzoeken beschreven die als uitgangspunt voor dit onderzoek worden gebruikt en waarop dit
onderzoek een aanvulling is of aansluit.
o Ir. E. Reniers, afstudeerder TU Delft, 2008 (Reniers, 2008):
Ir. Reniers heeft voor Real Estate & Housing, afdeling van Bouwkunde aan de Technische
Universiteit te Delft, onderzoek gedaan naar hoe een projectmanager tijdens de
voorbereidingsfase, met behulp van een Bouw Informatie Model, problemen door informatie
en communicatie in de uitvoering kan verminderen. Hij concludeerde dat de projectmanager,
met behulp van een Bouw Informatie Model, beter op de informatie kan sturen en meer kan
waarborgen dat de informatie juist is en dat de informatie op een juiste manier
gecommuniceerd wordt.
o Ir. M. Jadhav, afstudeerder TU Delft, 2011 (Jadhav, 2011):
Ir. Jadhav heeft voor Real Estate & Housing, afdeling van Bouwkunde aan de Technische
Universiteit te Delft, onderzoek gedaan naar het verkrijgen van meer kennis over de
veranderingen in de processen als gevolg van BIM en hoe de rollen worden aangetast als
gevolg van deze verandering. Hij concludeerde dat projectfasen opnieuw moeten worden
gepland, samen met het herdefiniëren van de rol met betrekking tot BIM.
Beide onderzoeken, van zowel Reniers als Jadhav, zijn exploratieve onderzoeken waaruit de
aanbeveling is voortgevloeid om de theorie, zoals beschreven in beide onderzoeken, te toetsen in de
praktijk.
BIM neemt toe en biedt tal van mogelijkheden. Er is echter geen of weinig kennis over de impact die
BIM heeft op de rol van de projectmanager op het gebied van ontwerp- en bouwmanagement.
Het afstudeeronderzoek valt binnen de afstudeerrichting bouwprocesinnovatie binnen het
afstudeerlaboratorium Design en Construction Management van de afdeling Real Estate & Housing
aan de faculteit Bouwkunde van de TU-Delft.
1.5 Conclusie
Door de groei van complexe bouwprojecten is de vraag naar een andere manier van samenwerken
de afgelopen jaren gegroeid. Hierdoor heeft BIM zijn intreden gedaan in de markt. BIM is een
technologische vooruitgang in de bouwindustrie, welke effect heeft op de manier van samenwerken
tijdens een bouwproces. BIM is dan ook een groeiend fenomeen in Nederland, maar ook in andere
delen van de wereld, zoals bijvoorbeeld Amerika. BIM zou het samenwerkingsproces en vooral de
informatie uitwisseling tussen de betrokken partijen binnen een bouwproces vergemakkelijken,
waardoor minder fouten worden gemaakt en beter inzicht ontstaat in de beschikbare informatie.
Vooral ontwerpende partijen werken met BIM. Voor deze partijen bestaan er dan ook standaarden
waar zij zich aan kunnen houden. Er zijn echter nog geen standaarden of protocollen voor de
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 9

BIM en de projectmanager
projectmanager die inzicht geven in hoe hij optimaal gebruik kan maken van BIM als
managementtool.
Uit verscheidene onderzoeken is het gebleken dat BIM op het gebied van informatie- en
procesbeheersing kansen biedt voor de projectmanager. Echter is er nog geen antwoord gegeven op
de vraag welke effecten BIM in de praktijk concreet heeft op de rol van de projectmanager.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 10

2. Probleemstelling en onderzoeksvraag
BIM en de projectmanager
In dit hoofdstuk is de probleemanalyse, die beschreven staat in het vorige hoofdstuk, vertaald naar
een probleemstelling met de bijbehorende doelstelling en onderzoeksvraag. Welk eindproduct
voortvloeit uit de uiteindelijke beantwoording van de onderzoeksvraag, staat eveneens beschreven
in dit hoofdstuk. Ook zal er aangegeven worden op welke vlakken dit onderzoek relevant is en
waarom.
2.1 Probleemstelling
Gedurende de jaren is gebleken dat informatiebeheersing één van de belangrijkste middelen is van
het bouwproces. Voor het tot stand komen van een bouwwerk is de samenwerking en de expertise
van verschillende actoren vereist, zoals van de opdrachtgevers, projectmanagers en architecten.
Deze samenwerking en uitwisseling van expertise gaat gepaard met de benodigde communicatie
tussen de actoren. Doordat communicatie essentieel is tijdens het bouwproces kan dit tevens gezien
worden als een van de grotere knelpunten. Nu wordt er gezegd dat BIM de oplossing is voor de
toekomst en BIM is dan ook een groeiend fenomeen in de bouwindustrie, BIM staat echter nog wel
in de kinderschoenen. Ook wordt er beweerd dat de informatie uitwisseling tussen de partijen, die
betrokken zijn bij een bouwproject, aanzienlijk zal verbeteren door BIM toe te passen. Betekent dit
dat bij het toepassen van BIM tijdens een bouwproject de rol van een projectmanager verschilt met
die van de projectmanager zonder BIM? Maakt BIM het beheersen van het project makkelijker voor
de projectmanager? Als een bedrijf zich wil specialiseren in BIM, welke vaardigheden heeft de
projectmanager dan nodig en zijn deze anders dan bij een project waar niet gewerkt wordt met BIM?
Welke kansen en bedreigingen biedt BIM voor de projectmanager in de toekomst?
De probleemstelling is: BIM is in de Nederlandse bouwindustrie nog een vrij nieuw fenomeen,
Hierdoor bestaat er nog veel onduidelijkheid over wat voor een impact BIM zal hebben op de rol
van de projectmanager op het gebied van informatiebeheersing.
2.2 Doelstelling
Het doel van het onderzoek is inzicht krijgen in de impact van het toepassen van een BIM tijdens de
ontwerpfase, voorbereidingsfase en uitvoeringsfase van een bouwproces op de rol van de
projectmanager op het gebied van het structureren, organiseren, coördineren, controleren en
evalueren van de informatie. Daarnaast is het doel om voor de praktijk een leidraad te creëren voor
de rol van de projectmanager betreffende het beheersen van de informatie en organisatie, wanneer
hij gebruik maakt van BIM tijdens een bouwproces. Er zal inzicht gegeven worden in de kansen,
bedreigingen en veranderingen voor de projectmanager, wanneer BIM wordt toegepast als
managementtool tijdens een bouwproject. Tevens zal duidelijk worden hoe BIM tot nu toe in de
praktijk wordt toegepast en of dit tot ieders tevredenheid werkt.
De doelstelling is: Zorgen voor duidelijkheid over de impact van BIM op de rol van de
projectmanager door het aandragen van een advies welke de punten uiteenzet die de
projectmanager moet hanteren bij een BIM project om zelf optimaal gebruik te kunnen maken van
BIM.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 11

BIM en de projectmanager
2.3 Onderzoeksvraag
Op basis van de probleemanalyse, de probleemstelling en de doelstelling is de volgende hoofdvraag
geformuleerd:
In hoeverre heeft het toepassen van een Bouw Informatie Model tijdens de ontwerp-,
voorbereidings- en uitvoeringsfase van een complex bouwproject impact op de taken van een
projectmanager op het gebied van informatiebeheersing betreffende tekeningenroulatie en
fasering tijdens een bouwproject?
2.4 Deelvragen
Om tot beantwoording van de hoofdvraag te komen zullen eerst de onderstaande vragen tijdens het
onderzoek beantwoord moeten worden.
o Hoe wordt BIM beschreven in de huidige literatuur?
Deze vraag heeft als doel inzicht te krijgen in wat er in de literatuur beschreven staat over BIM. Waar
volgens verschillende onderzoekers BIM aan moet voldoen om er optimaal gebruik van te maken en
wat de voor- en nadelen zijn van BIM. Door deze vraag te beantwoorden kan er een kader geschetst
worden waaraan een project moet voldoen om optimaal gebruik te kunnen maken van BIM. Deze
vraag zal beantwoord worden aan de hand van wetenschappelijke literatuur, voornamelijk artikelen.
o Hoe wordt BIM toegepast binnen de Nederlandse bouwindustrie?
Deze vraag is een schakel tussen de theorie en de praktijk. Aan de hand van de literatuur zal worden
ingegaan op hoe BIM in de praktijk wordt toegepast. Door de jaren heen is er al een hoop geschreven
over BIM en verschillende partijen zijn er al mee bezig. Bij het beantwoorden van de vraag zal
duidelijk worden op welke manier er in de praktijk gebruik gemaakt wordt van BIM.
o Wat is de rol van de projectmanager volgens de huidige literatuur?
Deze vraag heeft als doel inzicht te krijgen in wat er in de literatuur bedoeld wordt met de rol van de
projectmanager. Door deze vraag te beantwoorden zal er een kader geschetst worden waarin
duidelijk wordt wat het verschil is tussen rol en taken van de projectmanager en wat voor een soort
projectmanager er gehanteerd wordt tijdens het onderzoek.
o Wat wordt er in de literatuur bedoeld met informatiebeheersing?
Deze vraag heeft als doel inzicht te krijgen in wat er in de literatuur bedoeld wordt met
informatiebeheersing. Door deze vraag te beantwoorden zal er een kader geschetst worden waarin
duidelijk wordt welke vorm van informatiebeheersing er bedoeld wordt tijdens dit onderzoek. Deze
vraag zal beantwoord worden aan de hand van wetenschappelijke literatuur, voornamelijk artikelen.
o Hoe staan BIM, de projectmanager en informatiebeheersing in relatie tot elkaar?
Door deze vraag te beantwoorden wordt er op zoek gegaan naar wat er in de literatuur staat
beschreven over welke invloed BIM heeft op de rol van de projectmanager op het gebied van
informatiebeheersing. Aan de hand van deze vraag kunnen er uiteindelijk hypotheses worden
opgesteld.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 12

BIM en de projectmanager
o Hoe wordt BIM in de praktijk toegepast?
Hier wordt aan de hand van cases gekeken hoe BIM in de praktijk wordt toegepast. Drie cases zullen
in dit onderzoek behandeld worden, wat zorgt voor een heldere weerspiegeling van hoe BIM wordt
toegepast in de praktijk.
o Welke relaties worden gelegd tussen BIM en de roulatie van ontwerptekeningen en fasering?
Er wordt hier gezocht naar de relatie tussen het toepassen van BIM en wat voor een invloed dit heeft
op de ontwerptekeningen roulatie en fasering tijdens een bouwproject in de praktijk.
o Wat voor een invloed heeft BIM in de praktijk op de projectmanager?
Hier wordt er aan de hand van de cases gekeken hoe de projectmanager gebruik heeft gemaakt van
BIM en waarom hij dat op die manier heeft aangepakt.
o Wat zijn de verschillen tussen BIM in de literatuur en BIM in de praktijk?
Door deze vraag te beantwoorden kan gekeken worden of er een groot verschil is in wat bedoeld
wordt met BIM in de literatuur en hoe het in de praktijk wordt toegepast.
o Wat kan BIM betekenen voor de rol van de projectmanager?
Door deze vraag te beantwoorden kan uiteindelijk de hoofdvraag beantwoord worden. Hier blijkt
uiteindelijk definitief uit wat voor een impact BIM heeft op de rol van de projectmanager.
o Welke punten zijn er nodig om ervoor te zorgen dat een projectmanager optimaal gebruik
kan maken van BIM?
Aan de hand van de vergelijking tussen de theorie en de praktijk kan vervolgens geconcludeerd
worden of BIM invloed heeft op de rol van de projectmanager en in welke vorm dit zich vormgeeft.
Er wordt een beeld geschetst over wat een projectmanager moet doen om optimaal gebruik te
maken van BIM tijdens een bouwproject.
2.5 Afbakening van het onderzoek
Om ervoor te zorgen dat het onderzoek haalbaar is, is het onderzoek op een aantal punten begrensd.
o BIM project vergeleken met een traditioneel project
Als het gaat om de invloed van BIM op de rol van de projectmanager op het gebied van
informatiebeheersing, dan zal dit vergeleken worden met de traditionele manier van
informatiebeheersing tijdens een bouwproces.
o Onderzoek vanuit Stevens Van Dijck
Het onderzoek wordt vanuit Stevens Van Dijck uitgevoerd. Tijdens dit onderzoek wordt gekeken
vanuit het oogpunt van de projectmanagers die werkzaam zijn bij Stevens Van Dijck. Dit heeft
gevolgen voor de resultaten, doordat de projectmanager vanuit Stevens Van Dijck meer inhoudelijk
betrokken zijn bij een bouwproces, in tegenstelling tot wat er in de theorie beschreven wordt over de
rol van de projectmanager. Ieder projectmanagementbedrijf onderscheidt zich op een andere manier
van zijn concurrenten. Dit onderdeel zal duidelijker worden in het theorie deel van dit onderzoek.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 13

BIM en de projectmanager
o Afbakening van de betrokken actoren
Het onderzoek richt zich op bouwprojecten waarbij in ieder geval een externe projectmanager die in
opdracht werkt van de opdrachtgever aanwezig is. Ook moeten er bij het project in ieder geval een
architect, constructeur, installatieadviseur een hoofdaannemer aanwezig zijn om een beeld te
kunnen scheppen hoe binnen het proces gebruik is gemaakt van een BIM model. Onderaannemers in
de vorm van leveranciers en fabrikanten, gemeente, opdrachtgever en dergelijke actoren zullen
buiten beschouwing gelaten worden.
o Afbakening bouwproces
In het onderzoek wordt gekeken naar de ontwerp-, voorbereidings- en uitvoeringsfase van een
bouwproces. De andere fases zullen buiten beschouwing gelaten worden.
o Afbakening informatiebeheersing
Een bouwproces kent verschillende berheersaspecten, te weten: Geld, Risico, Organisatie, Tijd,
Informatie en Kwaliteit (Flapper, 1998). Niet al deze aspecten kunnen onderzocht worden, hierdoor
beperkt het onderzoek zich tot het aspect informatiebeheersing. Informatiebeheersing is op zichzelf
ook een zeer breed begrip, ook wanneer het is toegespitst op de ontwerp- en bouwindustrie. In dit
kader is dit onderwerp daarom dan ook beperkt tot de uitwisseling van ontwerpdocumenten tussen
de verschillende partijen.
2.6 Wetenschapsgebieden
De master Real Estate & Housing is onderverdeeld in een aantal hoofddomeinen, te weten Design &
Construction Management, Real Estate Management en Housing. Deze domeinen zijn gericht op de
klassieke wetenschapsgebieden van de studie Real Estate & Housing. Dit onderzoek richt zich tot het
hoofddomein Design and Construction Management. Dit domein is gericht op proces- en
informatiebeheersing en taak- en rolverdelingen, bevoegdheden en communicatielijnen tijdens het
proces.
Ook is een aantal leerstoelen gealloceerd aan de wetenschapsgebieden. In dit onderzoek zal de
leerstoel computational design van Design and Construction Management naar voren komen. Deze
leerstoel richt zich op de verandering van traditioneel naar geïntegreerd samenwerken met behulp
van ICT.
2.7 Relevantie
2.7.1 Maatschappelijke relevantie
De bouwpraktijk geeft aan dat BIM zijn intrede heeft gedaan in de bouwwereld en dat het werken
met BIM in de bouw toeneemt. Door middel van dit onderzoek, met een adviesrapport als resultaat,
zal de bouwpraktijk meer inzicht krijgen in welke mate BIM impact heeft op de rol van de
projectmanager. Het onderzoek moet gaan bijdragen aan de vormgeving van de taakomschrijving
van een projectmanager (c.q. de BIM-projectmanager).
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 14

BIM en de projectmanager
2.7.2 Wetenschappelijke relevantie
De wetenschappelijke missie van het domein Design and Construction Management van de afdeling
Real Estate and Housing is het doorgronden en beschrijven van het ontwikkeling- en realisatieproces
van bouwwerken (Wamelink, 2012). Door de toenemende complexiteit van bouwprocessen ontstaan
er verschuivingen in organisatievormen en taakomschrijvingen. De functie en benodigde
competenties van projectmanagers veranderen hierdoor ook. De sectie Design and Construction
Management ontwikkelt sturingsinstrumenten en -methoden voor de huidige en toekomstige
generaties beroepsbeoefenaars. Dit onderzoek zal bijdragen aan de kennis over de omgang met BIM
in relatie tot de rol van de projectmanager. Het gebruik van BIM is sterk toegenomen de afgelopen
paar jaar en de verwachting is dat het gebruik alleen maar verder zal toenemen. Daarnaast is BIM
geen kleine verandering in de bouw, maar heeft dit mogelijk net zulke gevolgen voor het ontwerp en
bouwproces als de invoering van autocad in 1982. Het is daarom onvermijdelijk dat de afdeling
Design and Construction Management onderzoek verricht naar de mogelijke impact van een
dergelijke grootschalige verandering op het vakgebied.
2.7.3 Praktische relevantie
Het afstudeeronderzoek zal worden verricht bij het bouwmanagement en adviseurs bedrijf Stevens
Van Dijck in Zoetermeer. Het onderzoek is voor Stevens Van Dijck van belang om inzicht te krijgen in
het toepassen van BIM in de praktijk, wat voor een rol BIM zal innemen in de toekomst en wat voor
een impact BIM zal hebben op de rol van de projectmanagers van Stevens Van Dijck en vergelijkbare
bouwmanagementbureaus.
2.7.4 Persoonlijke relevantie
In mijn omgeving en tijdens de colleges van Real Estate & Housing is het mij opgevallen dat er steeds
meer over BIM en het belang van BIM wordt gesproken. Er is tegenwoordig ook een vak gewijd aan
BIM, dat gegeven wordt tijdens de Master Real Estate & Housing. Aangezien ik later werkzaam wil
zijn in de projectmanagement, zorgt de kennis die ik vergaar met dit onderzoek ervoor dat ik meer
voorbereid ben op wat de toekomst brengt wat betreft BIM.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 15

3. Onderzoeksopbouw
BIM en de projectmanager
In dit hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de onderzoeksopzet en de methodes en technieken die
gebruikt zullen worden tijdens dit onderzoek. Dit zal een beter beeld geven van het proces dat
doorlopen dient te worden om tot het eindresultaat te kunnen komen.
3.1 Onderzoeksmodel
Onderstaand is een flowchart weergegeven van het onderzoeksmodel waarin alle fases van het
onderzoek zijn weergegeven, deze zal nader worden toegelicht in hoofdstuk 3.4.
Figuur 7 - Flowchart onderzoeksmodel
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 16

BIM en de projectmanager
3.2 Onderzoeksmethodologie
Het onderzoek is een kwalitatief onderzoek. Het onderzoek wordt uitgevoerd middels een theorie
toetsend onderzoek. Dit houdt in dat bestaande inzichten zullen worden getoetst aan de hand van
cases en eventueel zullen worden bijgesteld (Braster, 2000). De huidige theorieën over het toepassen
van BIM tijdens een bouwproces en welke invloed dit zou hebben voor de projectmanager worden
getoetst en zo nodig aangepast. Doordat BIM in de praktijk nog in de kinderschoenen staat (Peters,
2011), is er gekozen voor een kwalitatief onderzoek. Veel actoren in de bouwindustrie zijn nog
zoekende hoe ze te werk moeten gaan met BIM en hoe ze het binnen hun bedrijf moeten
implementeren. Hierdoor is het moeilijk de benodigde resultaten kwantitatief te vergaren, aangezien
iedereen een andere uitgangspunt van BIM hanteert. Daarnaast is de hoeveelheid aan BIM projecten
volgens de daadwerkelijke BIM standaarden minimaal, waardoor een kwantitatief onderzoek op dit
moment niet representatief kan zijn.
De onderzoekscyclus heeft een empirische vorm. Empirisch onderzoek houdt in dat er vanuit de
opgedane ervaringen en resultaten in de praktijk conclusies worden getrokken (Braster, 2000). Een
empirisch onderzoek is meestal kwalitatief van aard en levert ongestructureerde informatie op.
Hierbij geven de resultaten een beter idee over bepaalde oorzaken van verschijnselen en over
verbanden tussen gegevens. Op basis hiervan kunnen de uiteindelijke uitspraken worden gedaan
(Saunders, Lewis, Thornhill, Booij, & Verckens, 2011). Schematisch gezien ziet het onderzoek er als
volgt uit (figuur 8):
Figuur 8 - Het wiel van de wetenschap (Helmerhorst, Duerink, van Loon, & Bruil, 2011; Braster, 2000)
Deze cyclus, zoals weergegeven in figuur 8, werkt als volgt: in eerste instantie wordt er een probleem
en onderzoeksvraag uitgewerkt, voordat er begonnen kan worden met het empirische onderzoek.
Vervolgens wordt eerst het theoretisch onderdeel uitgewerkt, daarna wordt uit de theorie een aantal
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 17

BIM en de projectmanager
hypotheses afgeleid. De volgende stap is het vergaren van de data uit de praktijk, uit deze collectie
volgen vervolgens een aantal resultaten. Deze data zullen geanalyseerd en gevalideerd worden,
waarna de resultaten vergeleken worden met de resultaten uit de theorie. Dit kan leiden tot een
confrontatie tussen de praktijk en de theorie, vanwege tegenstrijdigheden die zich voor kunnen
doen. Hieruit zullen de conclusies, het verwerpen of aannemen van de hypotheses en de
aanbevelingen voortvloeien (Braster, 2000).
3.3 Onderzoeksstrategie
Het onderzoek bestaat uit een theoretisch deel en een empirisch deel, zie figuur 8. Het theoretisch
deel is nodig om hypotheses op te stellen over BIM en de invloed op de rol van de projectmanager
op het gebied van informatiebeheersing. Het theoretisch kader van het onderzoek wordt opgesteld
door middel van nationale en internationale literatuur over BIM, de projectmanager en
informatiebeheersing.
Het empirische gedeelte van het onderzoek volgt nadat de hypotheses zijn gevormd. In dit deel van
het onderzoek zullen de hypothese getoetst worden aan de hand van casestudieonderzoek. Hiervoor
wordt de casestudie onderzoeksmethode van Yin (2009) gebruikt.
Figuur 9 - Casestudie methode (Yin, 2009)
Dit wordt gedaan aan de hand van drie cases die behandeld worden tijdens het
casestudieonderzoek. Casestudieonderzoek is ‘een onderzoeksstrategie waarvan het voornaamste
kenmerk is dat er sprake is van een intensieve bestudering van een sociaal verschijnsel bij één of
enkele onderzoekseenheden’ (Braster, 2000). In het geval van dit onderzoek gaat het om aspecten
waarbij de lijnen nog niet duidelijk gedefinieerd zijn, waardoor er vraag is naar een onderzoek
waarbij meerdere bronnen betrokken moeten zijn om tot duidelijke uitspraken te kunnen komen
(Yin, 2009).
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 18

BIM en de projectmanager
Voor het onderzoek betekent dit dat er diep wordt ingegaan op BIM en de impact op de rol van de
projectmanager op het gebied van informatiebeheersing in de dagelijkse praktijk. Om een duidelijk
beeld te vormen over hoe met BIM wordt gewerkt in de praktijk zal er gebruik gemaakt worden van
verschillende bronnen. Het gebruik van meerdere soorten informatiebronnen wordt ook wel
triangulatie genoemd, dit vergroot de betrouwbaarheid van de data (Yin, 2009). De
informatiebronnen die gebruikt zullen worden zijn interviews en dataverzameling door middel van
de documentatie. In figuur 9 staat beschreven welke stappen ondernomen dienen te worden voor
het casestudieonderzoek om tot een goed resultaat te kunnen komen.
3.4 Structuur van het onderzoek
3.4.1 Theorie
Het vormen van het theoretisch kader vormt het eerste deel van het onderzoek. Voor het doen van
casestudieonderzoek is het definiëren van de theorie een belangrijke basis voor het onderzoek. Voor
het analyseren van de data zal de theorie als een leidraad fungeren voor het bepalen van welke
gegevens er verzameld moeten worden (Yin, 2009).
Het theoretisch kader zal ingaan op de eigenschappen van en conclusies die gedaan zijn over BIM, de
rol van de projectmanager en informatiebeheersing. Het theoretisch kader wordt gevormd door
nationale en internationale literatuur over deze onderzoekseenheden. Aan de hand daarvan zullen er
hypotheses worden gevormd, over het effect van BIM op de informatiebeheersing en organisatie
tijdens een bouwproces en hoe die informatiebeheersing weer van invloed kan zijn op de rol van de
projectmanager. Deze hypotheses zullen vervolgens aan de hand van de empirie worden getoetst.
Het vormen van het theoretisch kader is weergeven in stap 1 en 2 van het onderzoeksmodel, zie
figuur 7 in het hoofdstuk 3.1.
1. Introductie onderzoek, waarin onder andere de probleemanalyse, de probleemstelling en
het doel van het onderzoek worden beschreven. Hierin wordt ook het onderzoeksontwerp
weergegeven, waarin wordt uitgelegd welke methodes er gebruikt zullen worden om tot een
conclusie en aanbevelingen te kunnen komen.
2. Theorie, waarin antwoord wordt gegeven op de deelvragen die behoren bij het theoretisch
kader, begrippen worden uitgelegd en hypotheses worden gevormd.
3.4.2 Empirie
Het casestudieontwerp bestaat uit een meervoudig theorie toetsende casestudie. De theorie
gevormd in het theoretisch kader die de vorm zullen hebben van hypotheses zullen namelijk door
middel van casestudies getoetst worden of deze hypotheses aangenomen of verworpen moeten
worden (Braster, 2000). Dit wil zeggen dat het een theorie toetsend onderzoek is. Er is gekozen voor
drie cases, omdat hierdoor de onderzoeker in staat is om de verschillen en overeenkomsten te
vinden binnen de cases en tussen de cases (Yin, 2009). Aan de hand van een aantal criteria is er een
aantal cases gekozen, hierbij zal er bij iedere case gekeken worden op welke manier de
projectmanager, de aannemer, de architect, de constructeur en de installatieadviseur met BIM
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 19

BIM en de projectmanager
hebben gewerkt en hoe door middel van BIM de informatie is beheerst. Door deze gegevens te
verzamelen kan er vervolgens de link worden gelegd tussen de theorie en de praktijk.
Figuur 10 - Casestudie ontwerp
Dataverzameling
Verschillende soorten gegevens kunnen gebruikt worden voor het verzamelen van de data. In dit
onderzoek zal er gebruik gemaakt worden van twee verschillende bronnen om data te verzamelen.
De eerste bron van dataverzameling is documentatie. Met deze manier van dataverzameling zal er al
geprobeerd worden om delen van vragen te beantwoorden over de cases. Door middel van de
documentatie zal er in kaart worden gebracht hoe de cases zijn ingericht, in welke mate er met BIM
wordt gewerkt en wat de rol van de projectmanager is binnen de case.
Interviews
Interviews is de tweede manier om tot de benodigde informatie te komen voor de cases. Door
middel van de interviews wordt er doelgericht naar de benodigde informatie gezocht. Er zullen
interviews gehouden worden met de projectmanager, de aannemer, de architect, de
installatieadviseur en de constructeur die betrokken zijn binnen de cases. Tijdens de interviews zal er
ingegaan worden op deelvragen die vallen onder het empirisch deel van het onderzoek. Er wordt in
de praktijk gekeken hoe de huidige situatie is.
Analyseren
Voor het analyseren van casestudies bestaan er verschillende technieken. Eerst zal er een within case
analyse worden toegepast. Dit houdt in dat de onderzoeker zich bekend en vertrouwd maakt met de
case. Dit zorgt ervoor dat de onderzoeker niet te snel patronen en bevindingen generaliseert tussen
de cases (Yin, 2009). Deze stap van het onderzoek is weergegeven in stap 3, waarin de onderzoeker
vertrouwd raakt met de cases om vervolgens within case onderzoek te kunnen doen, zie figuur 7.
Na de within case analyses zal er een cross case analyse worden toegepast, dit is ook onderdeel van
stap 4 van het onderzoeksmodel. Deze manier van analyseren zorgt ervoor dat de onderzoeker
verder kijkt dan zijn eerste bevindingen, wat de kans op nauwkeurige en betrouwbare theorieën
vergroot. Cross case analyse wordt gebruikt om overeenkomsten en verschillen tussen de cases te
analyseren (Yin, 2009).
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 20

BIM en de projectmanager
3.4.3 Conclusies en aanbevelingen
Ten slotte zullen de bevindingen gerapporteerd worden en getoetst worden tegen de hypotheses die
gevormd zijn in het theoretisch kader. Hierna kunnen de hypotheses verworpen of aangenomen
worden. Vervolgens zal er afgesloten worden met conclusies die getrokken kunnen worden uit het
onderzoek en zal er een advies worden geschreven. Dit is de laatste stap van het onderzoek, stap 5,
conclusies en aanbevelingen.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 21

BIM en de projectmanager
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 22

Theorie
BIM en de projectmanager
Onderzoek naar de impact van BIM op de rol van de projectmanager is schaars. Er is vraag naar
onderzoek in de praktijk, maar er is ook vraag naar het verfijnen van het begrip BIM. Er bestaan geen
duidelijke standaarden. Door middel van een uitgebreide literatuurstudie is verkennend, ofwel
exploratief onderzoek verricht. Deze benadering is gebruikt om de verschillende uiteenlopende
theoretische inzichten op het onderwerp te bundelen, maar ook om de mogelijke kansen en
bedreigingen van BIM voor de projectmanager in kaart te brengen. Aan de hand hiervan zijn een
aantal hypotheses opgesteld die in het casestudie onderzoek getoetst zullen worden.
De volgende onderwerpen komen aan bod in het theoriedeel van het onderzoek:
o Hoofdstuk 4 – Bouw Informatie Model
o Hoofdstuk 5 – Informatiebeheersing bouwproces
o Hoofdstuk 6 – De projectmanager
o Hoofdstuk 7 – Hypothese vorming
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 23

4. Bouw Informatie Model
BIM en de projectmanager
4.1 Inleiding
De samenwerking in de Architectuur, Engineering en Constructie (AEC) industrie draait rond het
uitwisselen van 2D tekeningen en documenten. Hoewel de ontwerpende partijen afzonderlijk van
elkaar wel werken met 3D modellen en 3D visualisatie, is de samenwerking tussen de partijen en
informatie uitwisseling veelal in de vorm van 2D documentatie. Vandaag de dag vindt echter een
trage verschuiving plaats van het 2D uitwisselen van informatie naar 3D. Het Bouw Informatie Model
speelt een significante rol in deze opkomende transformatie (Singh, Gu, & Wang, 2010; Wang, 2009).
Wat betekent BIM nou eigenlijk en wat voor een nut heeft het tijdens een bouwproces? Er zijn vele
definities die veelal enige tegenstrijdigheid in zich hebben. Juist een volledige en juiste definitie is bij
de term BIM zeer belangrijk. Dit voorkomt verwarring tussen de partijen tijdens een project
waardoor de verschillende partijen die samenwerken in BIM een zelfde doel nastreven (Penttilä,
2009). BIM is een benadering voor het ontwerpen, het bouwen en beheren van gebouwen, waarin
een digitale representatie van het bouwproces wordt gebruikt om de uitwisseling en compatibiliteit
van de informatie in digitale vorm te vergemakkelijken (Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008).
Om beter uit te kunnen leggen wat BIM betekent zal naast de definitie door Eastman et al (2008),
ook gekeken worden naar de volgende twee uitspraken:
‘BIM can be viewed as a virtual process that encompasses all aspects, disciplines, and systems of a
facility within a single, virtual model, allowing all design team members (owners, architects,
engineers, contractors, subcontractors, and suppliers) to collaborate more accurately and efficiently
than using traditional processes. As the model is being created, team members are constantly refining
and adjusting their portions according to project specifications and design changes to ensure the
model is as accurate as possible before the project physically breaks ground.’ (Azhar, 2011)
‘Building Information Modelling is a digital representation of physical and functional characteristics of
a facility creating a shared knowledge resource for information about it forming a reliable basis for
decisions during its life cycle, from earliest conception to demolition.’ (Delany, 2010)
Bij BIM draait het om een samenwerking van verschillende disciplines. Door meerdere partijen moet
er samengewerkt worden om tot een BIM te kunnen komen. Hierbij zijn de partijen bij het
bouwproces op een meer collaboratieve en efficiënte wijze met elkaar betrokken, waardoor het
samenwerken wordt bevorderd en informatiedelen vergemakkelijkt wordt (Kolarevic, 2009).
BIM is dus niet een nieuwere CAD versie. BIM is van toepassing op de gehele levenscyclus van een
gebouw. Ook heeft het invloed op het bouwproces, onder meer op activiteiten zoals de planning, de
levering en de exploitatie op een sociaal-, bedrijfs- en zelf politiekniveau (Holzer, 2011).
BIM is een manier van samenwerken, waarbij het model gedeeld wordt met de partijen die
betrokken zijn bij het bouwproces. De manier van informatiedelen bij BIM is anders dan bij de
traditionele manier van werken. BIM zorgt er namelijk voor dat iedereen zijn informatie meteen kan
verwerken in het model, waardoor het sneller en efficiënter met de andere partijen gedeeld kan
worden (Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008; NIBS, 2007). Ook ontstaat een beter inzicht in de
kosten en de planning van een project, aangezien het model tot op de laatste schroef uitgewerkt kan
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 24

BIM en de projectmanager
worden en er montagetijden en elementenprijzen aan het model gekoppeld kunnen worden. BIM
treedt op als een geïntegreerd model dat informatie opslaat in traditionele bouw documenten, zoals
tekeningen, specificaties, en constructiedetails, en nog veel meer, in een gecentraliseerde database.
Informatiemanagement in deze vorm verandert de procedure voor het ontwerp en documentatie,
omdat alle relevante informatie is georganiseerd in een database, in plaats van sets van tekeningen
en specificaties (Aksamija & Iordanova, 2011).
Op basis van de bronnen die in dit hoofdstuk zijn behandeld, kan BIM als volgt geformuleerd worden:
BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieken van een gebouw,
waarbij de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel-, realisatie- en exploitatiefase gebruik maken
van een gezamenlijke platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en
kosten aan elkaar zijn gekoppeld.
Deze definitie zal gedurende dit onderzoek gehanteerd worden. In hoofdstuk 4.3 zal er dieper op BIM
worden ingegaan, maar eerst zal de ontstaansgeschiedenis van BIM beschreven worden.
4.2 Geschiedenis
Het concept en het begrip BIM is een groeiend fenomeen in de bouwindustrie. Het concept en het
begrip BIM bestaan al enige jaren. Meer dan 30 jaar geleden bestond het concept BIM al en
ongeveer 15 jaar geleden is het begrip BIM ontstaan (Het Nationaal BIM-platform, 2012a).
Het eerste document dat het concept BIM bevat was de beschrijving van een werkend prototype
‘Building Description System’ van Charles M. Eastman. In dit model is er voor de eerste keer sprake
van interactief gedefinieerde elementen, waar gevel, plattegrond, perspectief en doorsnede
informatie is samengevat in dezelfde beschrijving van datzelfde element. Dit model zorgde ervoor
dat wijzigingen maar één keer uitgevoerd hoefde te worden, want wijzigingen die aangebracht
werden, werden vanzelf doorberekend in de andere tekeningen. Dit hield in dat hoeveelheden-,
materiaal- en kostengegevens eenvoudig gegenereerd konden worden (Eastman, Teicholz, Sacks, &
Liston, 2008; Het Nationaal BIM-platform, 2012a).
In de jaren 70 en 80 is er in Europa vergelijkbaar onderzoek gedaan, vooral in Groot Brittannië.
Tijdens deze onderzoeken werden er pogingen gedaan om BIM commercieel te gaan toepassen. In
de VS stond BIM in de begin jaren 80 vooral bekend als ‘Building Product Models’ en in Europa, met
name Finland als ‘Product Information Models’. Door het gebruiken van het woord product, werd er
getracht onderscheid te maken met proces modellen (Het Nationaal BIM-platform, 2012a).
In 1986 werd voor het eerst het begrip ‘Building Modeling’ gebruikt op de manier zoals het nog
steeds wordt gebruikt. Hier werd uiteengezet wat er nu met BIM wordt bedoeld en hoe het
geïmplementeerd diende te worden. In 1992 werd de term BIM voor het eerst gebruikt (Het
Nationaal BIM-platform, 2012a).
Niet alleen aan de ontwikkeling van BIM op academisch niveau werd hard gewerkt, ook op
commercieel gebied heeft BIM een ontwikkeling doorstaan om geïmplementeerd te kunnen worden
in de commerciële producten. Architecten begonnen in de begin jaren 80 met het tekenen in het op
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 25

BIM en de projectmanager
lagen gebaseerde systemen waar meerdere tekeningen over elkaar konden worden gelegd.
Technologie begon het bouwproces te beïnvloeden. In plaats van tekeningen werden er DWG files
uitgewisseld. In de jaren 90 werd de object georiënteerde CAD waar niet grafische informatie aan de
tekeningen gekoppeld kon worden geïntroduceerd. De ontwikkeling van het internet had ook een
grote invloed op de ontwikkeling van BIM. Informatie kon hierdoor veel makkelijker worden gedeeld
(Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008; Het Nationaal BIM-platform, 2012a).
Vooral de laatste 10 jaar is de bekendheid van BIM erg gegroeid en is de software die hieraan
gekoppeld moet worden ver uitgebreid. Door deze ontwikkelingen wordt het managen, beheren en
uitwisselen van informatie steeds eenvoudiger gemaakt (Het Nationaal BIM-platform, 2012a). Echter
zijn nog niet alle partijen bereid om met BIM samen te werken. Er is een vooruitgang in het 3D
tekenen, maar het efficiënt uitwisselen van de informatie volgens de BIM principes heeft nog lang
niet zijn optimale niveau bereikt (Wang, 2009).
4.3 BIM
In de voorgaande hoofdstukken is gedefinieerd wat BIM is, in dit hoofdstuk zal hier dieper op
ingegaan worden, waarin onder andere BIM wordt vergeleken met het traditionele bouwproces.
Tijdens een traditioneel bouwproces start het proces met de initiatieffase, waarna vervolgens het
initiatief uitgewerkt zal worden tot een uiteindelijk ontwerp en een bestek, wat gedaan zal worden
door de architect en wat constructief uitgewerkt zal worden door een ingenieursbureau. Het
ontwerp van de gas-, licht-, water- en verwarmingsinstallaties wordt verzorgd door de
installatieadviseur. De gegevens van de partijen van het ontwerp worden vastgelegd in een contract
(in de vorm van het bestek), hieraan wordt een directiebegroting gekoppeld voor het te bouwen
project (Het Nationaal BIM-platform, 2012b; Bruggeman, Chao-Duivis, & Koning, 2007).
Vervolgens zal er na de aanbesteding begonnen worden met de uitvoering van het project. Na de
uitvoering zal na de oplevering de onderhoudsfase beginnen. Deze kan worden berekend door
meerjaren onderhoudsplanning en onderhoudsbegrotingen (Het Nationaal BIM-platform, 2012b;
Bruggeman, Chao-Duivis, & Koning, 2007).
In het traditioneel bouwproces wordt het plan/project steeds weer opnieuw gemaakt door de
partijen. Iedere partij krijgt het plan van zijn voorganger en maakt een nieuw plan met zijn
verbeteringen/interpretaties daarin verwerkt, zie ook figuur 11, traditioneel werken versus BIM
werken. Door middel van BIM kan er tegelijkertijd in hetzelfde model worden gewerkt. Door het
werken in één model wordt de snelheid van het proces gecombineerd met minder fouten en wordt
het project met minder fouten aangeleverd aan de aannemer en hierdoor wordt minder,
kostenverhogend, meer- en minderwerk uitgevoerd (Het Nationaal BIM-platform, 2012b;
Bruggeman, Chao-Duivis, & Koning, 2007).
Door het werken met BIM kunnen ontwerpbeslissingen direct op elkaar afgestemd worden, doordat
het binnen BIM mogelijk is om met één model samen te werken. Dit heeft als gevolg dat er minder
ontwerpverschillen aan het licht zullen komen, wat zal resulteren in minder faalkosten (Het Nationaal
BIM-platform, 2012b).
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 26

BIM en de projectmanager
In andere woorden, BIM zorgt ervoor dat het bouwproces niet meer lineair doorlopen wordt. BIM
zorgt ervoor dat het projectteam al veel eerder in het proces moet samenwerken. Dit zorgt ervoor
dat de aannemer en leveranciers al eerder bij het proces betrokken kunnen worden. Er moet dus in
een vroeg stadium nauw met elkaar samengewerkt worden, hiervoor zou het handig zijn om tijdig
een samenwerkingsplan te maken die ervoor zorgt dat de projectleden zo vroeg mogelijk efficiënt
communiceren en beter informatie delen. Ook zorgt BIM ervoor dat er meer nadruk ligt op de
eerdere fases van het bouwproject. De taken en verantwoordelijkheden verschuiven. Er gebeurt
meer werk in de vroege fases van het bouwproces. Dit kan bijvoorbeeld consequenties hebben voor
de verdeling van het honorarium van ontwerpende partijen over de verschillende ontwerpfasen, zie
figuur 11. Er zullen hogere eisen gesteld moeten worden aan samenwerking, communicatie en
transparantie van de informatie die nodig is in het proces (Carmona & Irwin, 2007; Goossen, 2011).
Figuur 11 laat schematisch zien dat tijdens het bouwproces relatief meer invloed uitgeoefend kan
worden in de vroege ontwerpfasen op het gebouw en dat die invloed nog geen grote gevolgen heeft
voor de kosten, zie de lijn ‘mogelijkheid beïnvloeden kosten/kwaliteit. De lijn ‘kosten van
ontwerpwijzigingen’ laat zien dat wanneer wijzigingen worden aangebracht in een laat stadium van
het ontwerpproces, de kosten van deze wijzigingen steeds hoger worden. Tijdens een traditioneel
proces wordt er tijdens het proces veel invloed uitgeoefend tijdens de TO fase, wanneer wijzigingen
dan juist veel geld kosten, zie lichtblauwe stippellijn. BIM, de donkerblauwe stippellijn, zorgt er juist
voor dat er meer tijd wordt besteed aan het ontwerp in de vroegere fases, waardoor het mogelijk is
om meer invloed op het ontwerp uit te oefenen, terwijl dat geen grote gevolgen heeft voor de
kosten. Door het toepassen van BIM zal er dus een verschuiving moeten plaats vinden in het
ontwerpproces, waardoor de partijen eerder in het proces nauw met elkaar moeten samenwerken
om optimaal gebruik te kunnen maken van de voordelen van BIM (Goossen, 2011; Holzer, 2011).
Visualisatie van het ontwerp in de driedimensionale ruimte is een van de voordelen van BIM, maar
het is niet de enige mogelijkheid van BIM die de integrerende aard van de inhoud moet
benadrukken. Naast visualisatie, worden BIM modellen gebruikt om constructie onderdelen te
beoordelen en vroegtijdig oplossingen te kunnen voordragen voor problemen die ontstaan tussen
die bouwtekeningen en installatietekeningen. Bouwschema’s kunnen worden geïntegreerd met het
model om de volgorde van bouwactiviteiten te bepalen, dit wordt ook wel aangeduid als "4D"modellen,
omdat tijdsdimensies opgenomen zijn in het model. Kostenraming is een andere dimensie,
meestal aangeduid als "5D", omdat materialen en componenten worden geanalyseerd en direct
gekoppeld aan kostprijs overzichten. Zo kan financiële informatie geproduceerd worden en kan deze
betrokken worden bij het analyseren en maken van ontwerpbeslissingen (Aksamija & Iordanova,
2011).
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 27

Figuur 11 - Zwaartepunt ontwerpinspanningen (Goossen, 2011; Holzer, 2011)
BIM kan voor verschillende doeleinden worden gebruikt gebruikt. Deze doeleinden zijn (Azhar, 2011) 2011):
o BIM kan gebruikt worden voor visualisatie. 3D 3D-renderings renderings kunnen door middel van BIM
gemakkelijker in-huis huis gegene gegenereerd worden.
o Fabricage tekeningen kunnen makkelijke makkelijker gegenereerd worden. Wanneer het ontwerp in
BIM staat is het gemakkelijker om de tekeningen vo voor or diverse bouwsystemen te genereren.
o BIM kan gebruikt worden voor het beoordelen van de richtlijnen. BBrandweer
randweer en andere
ambtenaren kunnen gebruik maken van BIM voor de toetsing van het bouwprojecten.
o Ook kan BIM gebruikt worden voor kosten calculatie. BBIM
IM software heeft ingebouwde kosten
schattende functies. . Materiaal hoeveelheden worden automatisch doorbereken
doorberekend wanneer
veranderingen worden aangebracht in het model.
o BIM geeft een beter inzicht in de bouw sequen sequens. . Het kan worden gebruikt om materialen te
bestellen en fabricage en leveringsschema's te coördineren voor alle bouwcomponenten.
o Ook kan BIM worden ingezet voor conflict en interventie detectie. Doordat iedereen in één
model werkt kunnen bijvoorbeeld conflicten in de tekeningen makkelijker worden
gecontroleerd. Er kan makkelijker en sneller worden gekeken of bijvoorbeeld leidingen niet
kruisen met balken of muren.
o Met BIM kan er gemakkelijk een fforensische
analyse worden uitgevoerd op het gebouw.
Door BIM kunnen grafische illustraties worden gema gemaakt akt van eventuele storingen, lekken en
evacuatieplannen.
o Ook kan BIM worden gebruikt voor facilitymanagement. De facility facility-manager manager kan door middel
van BIM een beter overzicht houden van de benodigde renovaties, planningen en
onderhoudswerkzaamheden.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012
BIM en de projectmanager
Pagina | 28

BIM en de projectmanager
Na het beschrijven van de verscheidende doeleinden van BIM is het ook zaak te beschrijven wat BIM
niet is, maar wel veelal in die context wordt gebruikt. BIM is geen software, software is slechts een
klein onderdeel van een groter geheel. BIM is samenwerking, een organisatorische uitdaging waarbij
iedereen in het proces vanaf het begin open en transparant met elkaar moet samenwerken. BIM is
ook niet hetzelfde als werken en tekenen met Revit. Revit is slechts één van de mogelijke ITproducten
die een BIM-proces ondersteunt. BIM kan ook niet door middel van één druk op de knop
bouwcoördinatie en afstemming automatiseren, hier is een voorafgaand proces voor nodig. BIM kan
slechts een deel van de faalkosten verlagen. BIM kan niet voorkomen dat bestellingen verkeerd zijn
gegaan of dat producten te laat worden geleverd (Technische Raad van TVVL, 2011).
Kortom, BIM is een managementtool en niet alleen een computerprogramma. Om ervoor te zorgen
dat BIM ook daadwerkelijk kan werken als een managementtool is het zaak dat vanaf het begin van
het proces nauw met elkaar wordt samengewerkt in een transparante omgeving (Boeykens &
Neuckermans, 2007).
4.4 Voor- en nadelen van BIM
BIM is een tool die een intensieve samenwerking tussen alle partijen, vanaf het begin tot het einde
van het bouwproces mogelijk maakt. Hierbij moet met name veel gecommuniceerd worden,
afspraken gemaakt worden en gezamenlijk naar optimale oplossingen worden gezocht. BIM kan
worden gezien als het integraal benaderen van een huisvestingsvraagstuk (Barlish & Sullivan, 2012).
Het is daarom dan ook belangrijk dat de partijen vertrouwen hebben in elkaar en dat ze bereid zijn
om transparant met elkaar te werken. Door BIM toe te passen worden verantwoordelijkheden meer
gedeeld en de rollen van partijen verschuiven (Technische Raad van TVVL, 2011; Williams, Stehling,
Scheurer, Oesterle, Kohler, & Gramazio, 2011). Het voordeel van BIM is dan ook dat het een
nauwkeurige geometrische weergave is van de onderdelen van een gebouw in een geïntegreerde
gegevensomgeving (CRC Construction Innovation, 2007). Het is vandaag de dag moeilijk om zo’n
nauwe en intensieve samenwerking te bereiken. Dit komt omdat er voor zo’n ontwikkeling in de
technologie multidisciplinaire expertise vereist is terwijl de bouwindustrie juist bestaat uit veel
verschillende actoren met elk hun eigen expertise (Williams, Stehling, Scheurer, Oesterle, Kohler, &
Gramazio, 2011).
4.4.1 Voordelen
De voordelen die het meest worden genoemd in de literatuur voor het toepassen van BIM zijn als
volgt beschreven (Azhar, 2011; Rosenberg, 2006; Technische Raad van TVVL, 2011; Rutten, 2010):
o Het toepassen van BIM zorgt voor een hogere kwaliteit van de werkprestatie.
o Het toepassen van BIM zorgt voor een betere coördinatie tussen de ontwerp en engineering
disciplines.
o Het toepassen van BIM zorgt ervoor dat er kosten worden bespaard in het ontwerp en de
engineering.
o Het toepassen van BIM zorgt ervoor dat de snelheid van de levering wordt verhoogd.
o Het toepassen van BIM zorgt ervoor dat het proces sneller en efficiënter verloopt.
Het efficiëntere verloop van het proces wanneer BIM wordt toegepast komt omdat informatie
makkelijker kan worden gedeeld onder de partijen. Ook kan de kwaliteit van de informatie
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 29

makkelijker worden verbeterd en kan de informatie beter worden hergebruikt. Een ander voordeel is
dat bij het toepassen van BIM het ontwerp erop vooruit gaat. Dit komt omdat het ontwerp beter
geanalyseerd kan worden, er kunnen makkelijker simulaties worden uitgevoerd. Hierdoor is het
mogelijk om sneller tot innovatieve oplossingen te komen. BIM zorgt er ook voor dat de levenscyclus
kosten meer worden begrepen en duidelijker zijn. Een ander voordeel van meer inzicht in de
levenscyclus van het gebouw is dat de eeisen,
isen, het ontwerp, de constructie en de operationele
informatie kan worden en gebruikt voor de facility management. . Ook kan er een betere visualisatie
gegeven worden van het ontwerp aan de opdrachtgever, wat als voordeel heeft dat partijen partijen, zoals de
opdrachtgever, makkelijker het voorgestelde ontwerp begrijpen (Azhar, 2011; CRC Construction
Innovation, 2007).
Stanford University Centre voor Integrated Facilities Engineering heeft onderzoek gedaan op het
gebied van BIM, hierbij is informatie verzameld van 32 grote projecten en is een onderzoek onder
171 participanten gedaan. Dit heeft het volgende resultaat gegeven over de voordelen van BIM in
vergelijken met het traditionele werken van nu (Gilligan & Kunz, 2007):
o Bij het toepassen van BIM zullen er zich 40% minder onvoorziene financiële wijzigingen
voordoen.
o De foutmarge van de kosten kostenberekeningen bij BIM projecten
zullen binnen de 2% liggen.
o Er hoeft 80% minder tijd besteed te worden aan het opstellen
van kostenberekeningen.
o De bouwkosten worden bespaard met 10%, doordat eventuele
fouten in het ontwerp sneller gesignaleerd zullen word worden.
o Er zal 7% bespaard worden in de bouwtijd.
Ook McGraw-Hill Constructions (2010) heeft onderzoek gedaan naar de
voordelen bij bouwprojecten volgens West West-Europese BIM gebruikers,
zie figuur 13. . Dit onderzoek is gedaan onder 948 respondenten, waarbij
de verdeling te zien is in figuur 112.
Figuur 13 - Meest hoogwaardige project voordelen volgens West West-Europese BIM gebruikers (McGraw (McGraw-Hill Constructions,
2010)
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012
BIM en de projectmanager
Figuur 12 - Verdeling
respondenten onderzoek
McGraw McGraw-Hill Constructions
(2010)
Pagina | 30

BIM en de projectmanager
Het grootste voordeel wat uit het onderzoek is voortgekomen is dat er een beter collectief inzicht
ontstaat in het ontwerp en dat het duidelijker is wat de achterliggende gedachtes zijn van de
verschillende partijen. Nu wordt er vaak nog langs elkaar heen gewerkt, waarbij vaak de ene partij
niet begrijpt wat het idee is geweest van de andere partij. Een verbetering in deze interface zorgt er
automatisch voor dat het samenwerken tussen partijen zal verbeteren, waarbij er minder conflicten
en clashes zullen voorkomen in het ontwerp en tussen de partijen. Dit zal uiteindelijke de gehele
kwaliteit van het project verbeteren.
4.4.2 Nadelen
Naast de vele voordelen van het toepassen van BIM bestaan er ook nadelen en punten waarin nog
meer inzicht gegeven moet worden voor het toekomstig toepassen van BIM. Er is namelijk nog geen
duidelijkheid en regelgeving/jurisprudentie over hoe de verdeling is van het risico van een BIMproject
(Rosenberg, 2006). Ook is het lastig vast te stellen wie het eigendom heeft over de informatie
die staat in het BIM model, het is niet duidelijk wie en hoe er beschermd is door middel van de
copyright wetgeving. Bijvoorbeeld wanneer iemand betaald heeft voor het ontwerp, heeft hij het
idee dat hij de eigenaar is van het gehele ontwerp. Echter, wanneer andere partijen vertrouwelijke
informatie inbrengen in het ontwerp moet deze ook beschermd worden (Thomson, 2001). Een
oplossing voor dit probleem kan zijn om vanaf het begin vast te stellen hoe het is gesteld met het
eigendom van documenten en waar de verantwoordelijkheden liggen rondom deze documenten
(Rosenberg, 2006; Azhar, 2011).
Een ander nadeel is dat er nog geen duidelijkheid bestaat over wie er verantwoordelijk is voor de
controle van de invoer van de data in het BIM model en wie er verantwoordelijk is voor eventuele
fouten en onjuistheden van de invoer van de gegevens. Het is namelijk zo dat wanneer iemand de
verantwoordelijkheid op zich neemt van het bijwerken en waarborgen van de juistheid van de
inbreng in het model, dit ook een hoop risico’s met zich meebrengt. Het is dan ook belangrijk dat
voordat de BIM technologie wordt gebruikt er duidelijke afspraken komen over hoe de
aansprakelijkheid is verdeeld. Ook zal er meer tijd en aandacht moeten worden besteed aan het
invoeren en beoordelen van input van de BIM gegevens, dit heeft als gevolg dat er een nieuwe
kostenpost toegevoegd moet worden in het ontwerp en het projectadministratieproces voor de gene
die de controles op het model uitvoert. Hoewel deze nieuwe kostenpost gecompenseerd kan worden
door winst op gebied van efficiëntie en planning, blijft het een kostenpost die iemand binnen het
project op zich moet nemen. Kortom, voordat BIM-technologie volledig gebruikt kan worden,
moeten niet alleen de risico's van het gebruik ervan worden vastgesteld en toegekend, maar de
kosten van de uitvoering van controles op het model moeten ook betaald worden (Miner &
Thompson, 2006).
Ook een nadeel van BIM is dat de kosten en planning gelaagd voorkomen in het BIM model. Bij de
invoering van deze gegevens is het noodzaak dat er een juiste koppeling is tussen alle programma’s
die hiervoor gebruikt kunnen worden. Op die manier kan een wijziging of invoering van de data
doorgevoerd worden in alle modellen en tekeningen in een BIM model. Bij een groot project werken
namelijk vele onderaannemers, wanneer zij allemaal hun planning en kostenbegroting invoeren in
een BIM model, moet dit wel op de juiste manier worden doorgevoerd, dezelfde software moet
gebruikt worden of in ieder geval software die op elkaar aansluit. Wanneer de software niet aansluit
zal de hoofdaannemer dit allemaal eigenhandig moeten invoeren in het model. Daarom moet de
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 31

BIM en de projectmanager
verantwoordelijkheid voor de nauwkeurigheid en de coördinatie van de kosten en planning op een
contractuele wijze worden vastgelegd (Miner & Thompson, 2006).
De meest effectieve manier om de bovengenoemde nadelen en risico’s te bestrijden is om
gezamenlijk, geïntegreerd project leveringscontracten op te stellen, waarin de risico's van het
gebruik van BIM worden verdeeld onder de deelnemers aan het project (Azhar, 2011).
Het eerder genoemde, dat BIM zal leiden tot innovatieve oplossing, kan ook gezien worden dat BIM
juist leidt tot standaardisatie. Doordat bijvoorbeeld de architect, constructeur en installateur tijdens
projecten een bibliotheek hebben aangelegd in BIM, bestaat er de kans dat er eerder naar een
standaard oplossing gegrepen wordt, omdat dit sneller voorhanden is. Het werken met BIM kan
gezien worden als een nadeel voor de creativiteit binnen een project.
De enige gegevens die uit een BIM model rollen zijn de gegevens die de partijen er zelf instoppen. Als
deze niet compleet zijn zullen de ontwerpdocumenten nog steeds beïnvloedbaar zijn door
persoonlijke interpretaties van de verschillende partijen. Dit kan vooralsnog leiden tot
tegenstrijdigheden in het ontwerp (Martens, Koutamanis, & Brown, 2007).
4.5 BIM in de praktijk en zijn barrières
In de literatuur wordt veelal een positief beeld geschetst over BIM, maar dit beeld is in de praktijk
nog niet haalbaar voor de meeste bedrijven in Nederland (Deutsch, 2011). In de bouwindustrie
bestaat er juist weerstand tegen het toepassen van BIM. Deze weerstand is deels te wijten aan het
ontbreken van een consistente en samenhangende standaard en deels is er een gebrek aan de
uitwisselingsmogelijkheden van informatie tussen de verschillende softwarepakketten (Owen, et al.,
2010).
Ook wanneer er wel gebruik gemaakt wordt van BIM, wordt er nog weinig of vrijwel geen gebruik
gemaakt van de uitwisseling van het model tussen de ontwerp- en de uitvoeringsfase (Boeykens &
Neuckermans, 2007).
Om überhaupt BIM efficiënt toe te kunnen passen tijdens een bouwproces zullen allereerst de
volgende uitdagingen overwonnen moeten worden (Arayici, Coates, Koskela, Kagioglou, Usher, &
O'Reilly, 2011; Gu & London, 2010):
o Het overwinnen van weerstand tegen verandering, en het laten inzien dat BIM een grotere
waarde en meer mogelijkheden heeft dan 2D informatie uitwisseling.
o Het aanpassen van de bestaande workflows naar meer geïntegreerde bouwprocessen.
o Het opleiden van mensen naar het werken met BIM, of het vinden van medewerkers die BIM
begrijpen.
o Het laten begrijpen dat high-end hardware- en netwerkfaciliteiten nodig zijn om BIM
toepassingen en hulpprogramma's efficiënt toe te passen.
o Het laten begrijpen dat samenwerking en integratie binnen de bouwketen nodig is bij een
BIM proces om het efficiënt te gebruiken.
o Het scheppen van een duidelijk inzicht in de verantwoordelijkheden van de verschillende
belanghebbenden in het BIM proces.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 32

BIM en de projectmanager
De implementatie van BIM vereist niet alleen het leren van nieuwe software applicaties, maar ook
moet er een nieuwe workflow toegepast worden waarin meer geïntegreerd met elkaar wordt
samengewerkt. Er moet gekeken worden hoe het personeel opgeleid moet worden en hoe de taken
worden verdeeld. Daarnaast vergt BIM een andere manier van denken en ontwerpen (Arayici,
Coates, Koskela, Kagioglou, Usher, & O'Reilly, 2011). Opdrachtgevers en grote constructiebedrijven
kunnen hun macht gebruiken tijdens een bouwproces om het toepassen van BIM te verplichten
gedurende het project. Nog niet iedere onderaannemer is er klaar voor om BIM toe te passen. Niet
iedere partij heeft de financiële middelen om BIM te implementeren tijdens een bouwproces,
aangezien het implementeren van BIM gepaard gaat met een aanzienlijke investering in tijd en geld
(Howell & Batcheler, 2005). De opdrachtgever is uiteindelijk het beste gebaat bij het efficiënt
toepassen van BIM tijdens een project en hij is ook in staat om BIM tijdens het project als een
vereiste te stellen. De grote uitdaging is dan om BIM niet alleen voor clash-detectie te gebruiken,
zoals nu veelal wordt gedaan, maar het ten volle te benutten (Linderoth, 2010). Want vandaag de
dag worden er voornamelijk nog 2D tekeningen onderling uitgewisseld, terwijl er wel in een 3D
omgeving gewerkt wordt (Gu & London, 2010).
De productiviteit en economische voordelen van het gebruik van BIM in de AEC industrie zijn
welbekend. Voorspeld wordt dat door het gebruik van BIM de relaties zullen verbeteren tussen de
partijen binnen het ontwerpteam en tussen het ontwerp en de constructie, wat weer leidt tot een
nauwere samenwerking (Muramoto, Jemtrud, Kumar, Balakrishnan, & Wiley, 2009). Ook is de juiste
technologie beschikbaar en deze wordt ook continu verbeterd. Het toepassen van BIM gaat toch
langzamer dan verwacht (Azhar, Hein, & Sketo, 2008). De hoofdredenen hiervoor liggen op zowel
technologisch als management gebied. Dit komt doordat BIM in eerste essentie een
projectmanagement tool is, wat het delen van informatie tussen de verschillende partijen faciliteert.
Om ervoor te zorgen dat BIM efficiënt en effectief wordt gebruikt moet er vervolgens ook sturing
gegeven worden aan de verschillende partijen die betrokken zijn bij het BIM-model, de
samenwerking, gedeelde expertise en tussentijdse besluitvorming (Muramoto, Jemtrud, Kumar,
Balakrishnan, & Wiley, 2009).
De technologische barrières om BIM toe te passen kunnen onderverdeeld worden in drie categorieën
(Bernstein & Pittman, 2004):
1. Dat er vraag is naar goed gedefinieerde bouwproces modellen en definities;
2. Dat er een eis is dat de digitale ontwerpgegevens berekenbaar zijn; en
3. Dat er vraag is naar goed ontwikkelde praktische strategieën voor de doelgerichte
uitwisseling en integratie van betekenisvolle informatie tussen de BIM componenten.
De barrières om BIM toe te passen op management gebied liggen rondom de implementatie en het
gebruik van BIM. Er zijn nu nog geen duidelijke richtlijnen over hoe BIM geïmplementeerd zou
moeten worden. Er bestaat ook geen handleiding over hoe BIM gebruikt zou moeten worden (The
Associated General Contractors of America, 2006). Ook zijn er nog geen speciale
contractdocumenten voor het werken met BIM (Post, 2009). Verder is er nog vraag naar het
standaardiseren van BIM en het definiëren van richtlijnen voor de implementatie van BIM (Azhar,
2011). Er zijn ook veel verschillende computergestuurde programma’s in omloop die het toepassen
van BIM mogelijk maken. Het kan voorkomen dat niet iedere partij dezelfde versie van een
programma of überhaupt het zelfde programma gebruikt. Hierdoor komt het voor dat bij de
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 33

BIM en de projectmanager
verschillende analyses die uitgevoerd worden met een BIM-model de verschillende versie
geconverteerd moeten worden naar één en dezelfde versie waardoor gegevens gedurende dit proces
verloren kunnen gaan (Sanguinetti, Abdelmohsen, Lee, Lee, Sheward, & Eastman, 2012; Linderoth,
2010), zie ook figuur 14.
Figuur 14 - Het huidige proces van evaluatie van het ontwerp vereist afstemming van de verschillende modellen, waarbij
terugkomend in het gemeenschappelijk BIM model gegevens verloren kunnen gaan (Sanguinetti, Abdelmohsen, Lee, Lee,
Sheward, & Eastman, 2012)
Op dit moment worden de consultants gedurende een project ook niet gecompenseerd voor de tijd
die zij stoppen in een BIM model en voor hun BIM gerelateerde service door de opdrachtgever
(Holzer, 2011). Met andere woorden er moet nog veel gebeuren wil iedereen optimaal gebruik
kunnen maken van BIM. BIM heeft vele voordelen, maar er bestaan nog veel onzekerheden over hoe
BIM het beste toegepast kan worden en welke regels er toegepast moeten worden tijdens een BIM
proces. Ook heeft het succesvol gebruiken van BIM tijdens een project te maken met vele
verschillende factoren, zoals de grote van het projectteam, communicatie tussen de verschillende
partijen, in welke mate de partijen BIM gebruiken tijdens het project en nog veel meer factoren
(Barlish & Sullivan, 2012).
In de praktijk zeggen de verschillende actoren dat ze kunnen werken met BIM, maar meestal blijkt dit
niet zo te zijn of geven die actoren er een eigen draai aan. Zo wordt gezegd dat 95% van de
aannemers die zeggen dat ze met BIM kunnen werken, dit in de werkelijkheid niet kunnen. Vaak
worden er mooie 3D tekeningen gepresenteerd, maar wordt de ‘I’ van informatie overgeslagen. Welk
bedrijf er wel of in de werkelijkheid niet met BIM werkt kom je pas achter wanneer je met die partij
samen gaat werken (van Belzen, 2012). Vaak wordt het gebruik van BIM beperkt tot één organisatie,
waardoor niet alle voordelen van BIM worden benut (Tissink, 2012). De voorspelling voor de praktijk
is dat 2D tekeningen voorlopig nog niet verdwijnen, zeker niet zolang de technologie nog niet
toepasbaar is voor het dagelijks gebruik (Eastman, Teicholz, Sacks, & Liston, 2008). Ook is het volgens
veel partijen, zoals leveranciers en installateurs, nog niet voldoende bewezen dat BIM lagere kosten
en minder arbeidsuren met zich meebrengt (Howell & Batcheler, 2005).
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 34

BIM en de projectmanager
4.6 Conclusie
Uit dit hoofdstuk kan geconcludeerd worden dat BIM meer is dan een computerprogramma. BIM is
een managementtool, waarbij de fases van het bouwproces elkaar niet meer lineair zullen opvolgen.
Door BIM toe te passen tijdens het bouwproces is het nodig dat de verschillende partijen die
betrokken zijn bij het proces eerder met elkaar samenwerken. Er ontstaat een geïntegreerd proces,
hierbij kan bijvoorbeeld de aannemer eerder betrokken worden bij het proces en zullen de
verschillende ontwerpdisciplines beter op elkaar afgestemd zijn. BIM is een middel om het doel van
een bouwproject te bereiken.
Op basis van diverse bronnen heb ik BIM als volgt gedefinieerd:
BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieke van een gebouw,
waarbij de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel-, realisatie- en exploitatiefase gebruik maken
van een gezamenlijke platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en
kosten aan elkaar zijn gekoppeld.
BIM is in opkomst in Nederland om op een innovatieve manier projecten te beheren. Prestaties van
gebouwen en de voorspelbaarheid van de resultaten zullen sterk verbeteren door BIM toe te passen.
Door het toepassen van BIM zal de samenwerking tussen de partijen in het bouwproces verbeteren.
Een gevolg hiervan is dat de winstgevendheid zal toenemen, kosten zullen lager zijn, er zal een beter
tijdmanagement plaatsvinden en klantenrelaties zullen bevorderd worden. Daarbij is het belangrijk
dat de verschillende partijen die betrokken zijn bij het proces uitkijken voor de juridische valkuilen,
zoals gegevenseigendom en de bijbehorende problemen en risico’s die gedeeld zouden moeten
worden. Zulke kwesties moeten worden aangepakt in aan het begin van een bouwproces en bij de
contractvorming tussen de verschillende partijen. BIM staat voor een nieuw paradigma binnen de
AEC, één die de integratie van de taken van alle betrokkenen aan een project stimuleert. Dit heeft
het potentieel om te komen tot een grote efficiëntie en harmonie tussen de spelers die al te vaak in
het verleden zichzelf of elkaar zagen als tegenstanders. Alhoewel BIM groeiende is in Nederland, gaat
deze groei erg langzaam, BIM wordt nog niet gebruikt volgens de BIM principes en de definitie die in
dit hoofdstuk is gegeven, men tekent in 3D, maar wisselt de tekening nog veelal uit in 2D format.
Actoren zeggen dat zij gebruik maken van BIM, maar de ‘I’ van informatie wordt nog vaak
overgeslagen.
Er kan geconcludeerd worden dat verschillende niveaus van BIM gehanteerd kunnen worden in de
praktijk. Het eerste niveau is het optimaal gebruiken van BIM. Dit houdt in dat BIM wordt gebruikt op
de manier zoals beschreven staat in de definitie, met andere worden, hoe BIM de praktijk gebruikt
zou moeten worden. Niveau 2 is wanneer BIM alleen gebruikt wordt voor het controleren van fouten
en het oplossen van clashes, waarbij partijen werken met mooie 3D tekeningen, maar daarvoor niet
één model gebruiken. Bij dit niveau wordt dus geen optimaal gebruik gemaakt van het model en
wordt de ‘I’ van informatie niet volledig benut. Het laatste niveau, niveau 3, is wanneer alleen binnen
een bedrijf gebruik wordt gemaakt van BIM. Kortom:
o Niveau 1: optimaal BIM
o Niveau 2: 3D clash BIM
o Niveau 3: intern BIM
Deze niveaus zullen verder in het onderzoek gebruikt worden om de manier van werken met BIM te
verduidelijken.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 35

5. De projectmanager
BIM en de projectmanager
5.1 Inleiding
In de jaren tachtig van de twintigste eeuw werden de bouwmanagementfuncties voornamelijk
ingevuld door de architect. Na die tijd is de bouwmanagementfunctie zich geleidelijk tot een
afzonderlijke discipline gaan ontwikkelen. Waar eerst architectenbureaus het bouwmanagement
verzorgden tijdens een bouwproject, verschoof dit deels naar bouwmanagementbureaus. Deze
verschuiving was het gevolg van een aantal oorzaken, te weten (Lousberg, 2010):
o De bouw kreeg een veel meer multidisciplinaire karakter;
o De bouw werd steeds complexer en de verscheidenheid van gebouwen werd steeds groter;
o De vraag naar gespecialiseerde adviseurs werd steeds groter.
In het algemeen ligt het meer voor de hand om als opdrachtgever een externe bouwmanager te
contracteren naarmate het project complexer wordt (Wamelink, 2006).
5.1.1 Projectmanagement
Om te kunnen beschrijven wat de rol van een projectmanager is, is het belangrijk om eerst vast te
stellen wat projectmanagement is:
‘Bouwprojectmanagement is – vanaf het initiatief tot en met de ingebruikname – het structureren,
organiseren, coördineren, controleren en evalueren van alle activiteiten die ten behoeve van de
totstandkoming van bouwprojecten noodzakelijk zijn, waarbij de wensen van de opdrachtgever tot
een bouwresultaat met optimale prijs/kwaliteit verhouding leiden.’ (Philipsen, 1995)
‘Projectmanagement is – Het besturen van een project zodat het project binnen vooraf vastgestelde
kaders (tijd, geld, kwaliteit, overig) wordt afgerond en dat het projectresultaat, na oplevering, op
vooraf vastgestelde wijze bijdraagt aan een vooraf vastgesteld bedrijfsdoel.’ (van Leeuwen, 2004)
Projectmanagement is vooral gericht op de inhoudelijke aspecten van een project, steunend op een
duidelijke doelstelling, tijdspad en randvoorwaarden en een vooraf gesteld eindproduct (van de
Blaak, 2006).
5.1.2 Projectmanager
Een projectmanager zorgt voor het structureren, organiseren, coördineren, controleren en evalueren
van alle activiteiten tijdens het bouwproces en het vertegenwoordigen van de opdrachtgever. Een
projectmanager heeft sturende kwaliteiten en inhoudelijke kennis nodig om het bouwproces te
kunnen begeleiden. Dit loopt vanaf de initiatieffase tot en met de ingebruikname van een project en
heeft tot resultaat dat de wensen van de opdrachtgever worden gerealiseerd. Om dat te bereiken
kan de projectmanager sturen door middel van de vijf activiteiten, structureren, organiseren,
coördineren, controleren en evalueren (Lousberg, 2010; Philipsen, 1995).
Om het doel te bereiken heeft de projectmanager zes beheersaspecten: Geld, Risico, Organisatie,
Tijd, Informatie en Kwaliteit (Flapper, 1998). Deze beheersaspecten kan hij door middel van het
structureren, organiseren, coördineren, controleren en evalueren in goede banen leiden. Hiervoor
kan hij onder andere de methode projectmatig werken toepassen.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 36

BIM en de projectmanager
5.2 Het projectmatig werken
Het projectmatig werken is binnen projectmanagement in de bouw één van de meest gebruikte
methoden. Projectmatig werken heeft met name betrekking op de inhoudelijke aspecten van een
project. Hierbij wordt voortdurend rekening gehouden met de vooraf gestelde doelstellingen,
randvoorwaarden en tijdspad en het vooraf gestelde product. Wanneer een projectmanager kiest
voor de projectmatig werken methode, moet hij als projectmanager faseren, beslissen en beheren,
zie ook figuur 15 (Groote, Hugenholtz-Sasse, & Klaassen, 2011).
Figuur 15 - Projectmatig werken (Kor & Wijnen, Essenties van project- en programmamanagement: succesvol
samenwerken aan unieke opgaven, 2005)
Bij het faseren wordt ervoor gezorgd dat het project in fases wordt verdeeld. Dit zorgt ervoor dat het
project beheersbaar blijft. Er kan een eigen invulling gegeven worden aan de fasering van een
project, maar over het algemeen worden de volgende fasen gehanteerd (Groote, Hugenholtz-Sasse,
& Klaassen, 2011):
o Initiatief (Idee)
o Definitie (Wat?)
o Ontwerp (Hoe ziet het eruit?)
o Voorbereiding (Hoe te maken?)
o Uitvoering (Het doen/uitvoeren)
o Nazorg (In stand houden)
De vooraf gestelde doelen die voor elke fase behaald moeten worden, worden na iedere fase
getoetst aan de gestelde eisen en randvoorwaarden. Vervolgens worden er nieuwe doelen gesteld
voor de volgende fase. Op deze manier wordt de beheersing en de sturing van het project mogelijk.
Tijdens dit onderzoek ligt de nadruk op de ontwerp-, voorbereiding- en uitvoeringsfase, zie ook figuur
16 en figuur 17, het witte gedeelte.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 37

BIM en de projectmanager
Figuur 16 - Fasen onderzoek
In de ontwerpfase wordt het projectresultaat gedetailleerd uitgewerkt. Door het projectteam wordt
het ontwerp verder uitgewerkt en worden oplossingen ontworpen en concreet uitgewerkt aan de
hand van de gestelde eisen en randvoorwaarden. Aan het einde van deze fase hoort er een ontwerp
te liggen dat voldoet aan de gestelde eisen en randvoorwaarden (Kor & Wijnen, 2005). De
voorbereidingsfase ligt tussen de ontwerp- en realisatiefase in. In deze fase wordt voorbereid wat in
de ontwerpfase is bedacht. In deze fase wordt bijvoorbeeld het ontwerp uitgedetailleerd en
werkinstructies worden gemaakt (werktekeningen) die voor de uitvoeringsfase gebruikt kunnen
worden. Ook worden in deze fase de orders geplaatst, zodat uiteindelijk het ontwerp getekend in de
ontwerpfase en de verdere detaillering in de voorbereidingsfase op de bouwplaats gerealiseerd kan
worden (Kor & Wijnen, 2005).
Faseren is onder andere nodig om de beheersbaarheid van het project te verhogen, onzekerheden te
reduceren, beetje bij beetje het eindresultaat te concretiseren, de besluitvorming over
tussenresultaten te bevorderen en projectmedewerkers te motiveren door middel van een korte
termijnoriëntatie (Lousberg, 2010).
Figuur 17 - Huisvestingscyclus (Lousberg, 2010)
Voor een project is het essentieel dat er tijdens het project belangrijke keuzes en beslissingen
gemaakt worden. Naar mate het project vordert worden de keuzes gedetailleerder en wordt er naar
een vooraf gesteld projectresultaat toe gewerkt. Hierbij wordt meestal van grof naar fijn gewerkt,
waarbij de keuzemogelijkheden steeds grotere gevolgen kunnen hebben voor het project (Groote,
Hugenholtz-Sasse, & Klaassen, 2011). Een voorbeeld hiervan is dat het voorlopig ontwerp
bijvoorbeeld wordt getoetst aan het programma van eisen en er vervolgens wordt gekeken in
hoeverre dit conform de overeenkomst is of afwijkt (Lousberg, 2010). Bij het nemen van beslissingen
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 38

BIM en de projectmanager
stuurt de projectmanager op de eerder genoemde beheersaspecten, waarbij hij door middel van het
structureren, organiseren, coördineren, controleren en evalueren ervoor zorgt dat het project in
goede banen wordt geleid.
5.3 Rol projectmanager
De projectmanager is zelf één van de vele actoren die betrokken is bij een bouwproces. Daarnaast
heeft hij ook de medewerking nodig van alle andere actoren die nodig zijn om een project te
realiseren. De projectmanager moet rekening houden met de verschuiving van de belangen en
commitment van de betrokken partijen, met strategisch gedrag, de dynamiek binnen een probleem
en met het netwerkkarakter van een project (in 't Veld, Doctor, Dijkzeul, & Meuleman, 2006).
In verschillende fases van het project komt projectmanagement tot uiting. Zo is het noodzakelijk dat,
voor er begonnen wordt met het ontwerpen, alle neuzen dezelfde richting op staan. Dit hoort ervoor
te zorgen dat er in de ontwerpfase geen verschillen meer ontstaan in de interpretatie van het doel
van het project en het ontwerp. Het gaat om het creëren van een gezamenlijk draagvlak. De
afstemming over de verrichte activiteiten en de samenhang daarvan vindt plaats tijdens de ontwerp-
en voorbereidingsfase met de betrokken partijen (Licht & Nuiver, 2006).
Het project wordt vanuit vele verschillende disciplines gemanaged door de projectmanager. De
projectmanager zorgt voor de randvoorwaarden, de ruimtes en de middelen waarbinnen de
teamleden optimaal kunnen presteren (van de Blaak, 2006). De projectmanager zorgt ervoor dat er
een team wordt gevormd met een aantal sleutelfiguren uit de belangrijkste partijen. Door de
verschillende ingangen die de teamleden hebben kunnen de interacties met de omgeving beter
beheerst worden. Echter moet er wel een consensus zijn over de gehele projectaanpak en de
besturing. Ook is het belangrijk dat er door één persoon naar de omgeving wordt gecommuniceerd,
hierdoor worden misverstanden voorkomen (Licht & Nuiver, 2006). In figuur 18 staat weergegeven
dat de projectmanager een belangrijke schakel is tussen de teamleden en de opdrachtgever.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 39

BIM en de projectmanager
Figuur 18 - De projectmanager als schakel tussen opdrachtgever en projectteam (Boddeke, Drentje, Roesink, & van
Woerden, 2002)
Zoals eerder genoemd is de rol van de projectmanager het structureren, organiseren, controleren,
coördineren en evalueren van alle activiteiten die nodig zijn om een project te kunnen realiseren
(Lousberg, 2010). De projectmanager levert een belangrijke bijdrage als het gaat om kennis van
organisatie, kosten, planning, kwaliteit en informatie van het bouwproces om dit zo goed mogelijk te
laten verlopen. Om dit te kunnen doen moet de projectmanager een aantal taken vervullen per fase.
In De Nieuwe Regeling (DNR) staat een uitgebreide lijst van deze taken, echter wordt er in dit
onderzoek gekeken naar de grote lijnen betreffende de taken. Deze taken staan weergegeven in
bijlage 1 en hebben betrekking tot de ontwerpfase, de voorbereidingsfase en uitvoeringsfase. De
taken geven onder andere weer dat de projectmanager een structurerende, organiserende,
coördinerende, evaluerende en controlerende rol heeft, waardoor hij per fase, door middel van zijn
rol, verschillende taken moet voltooien om tot een goed eindresultaat te kunnen komen. Dit gebeurt
binnen de vooraf gestelde kaders, betreffende geld, organisatie, tijd, informatie en kwaliteit, de
beheersaspecten van de projectmanager.
5.4 De beheersaspecten van de projectmanager
De projectmanager heeft zowel inhoudelijke kennis als sturende kwaliteiten nodig om een
bouwproces te kunnen begeleiden. Het belangrijkste doel van de projectmanager is om uiteindelijk
te kunnen voldoen aan de eisen en wensen van de opdrachtgever. Daarvoor moet de
projectmanager sturing geven aan de vijf beheersaspecten, geld, organisatie, tijd, informatie en
kwaliteit, door middel van zijn activiteiten.
5.4.1 Geld
Bij het beheersaspect geld gaat het om het beheersen van de opbrengsten en de kosten. Beslissingen
die genomen worden betreffende geld hebben altijd gevolgen voor de andere beheersaspecten. Zo
heeft geld invloed op kwaliteit en tijd wanneer het een projectresultaat betreft en heeft het invloed
op informatie en organisatie voor zover het een projectproces betreft. Het hangt af van wat voor een
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 40

BIM en de projectmanager
soort project het is of geld een belangrijke rol speelt. Zo kan kwaliteit of tijd een hogere prioriteit
hebben dan geld. Bij ieder project dienen de geldstomen beheerst te worden, hierbij bepaalt de
opdrachtgever hoe hoog het budget is dat ter beschikken wordt gesteld (Kor & Wijnen, 2001;
Lousberg, 2010).
Geld kan beheerst worden aan de hand van een aantal activiteiten (Lousberg, 2010):
1. Plannende activiteiten; Het doel van het budget is om de financiële norm vast te stellen van
het project, zo dusdanig dat deze norm bewaakt kan worden (Groote, Hugenholtz-Sasse, &
Klaassen, 2011).
2. Voortgangsbewaking en bijsturende activiteiten; Als het budget voor een fase is vastgesteld,
dan is dit over het algemeen het uitgangspunt waarop de projectmanager aan het einde van
een fase afgerekend kan worden. De projectmanager heeft meestal het mandaat om binnen
het budget te handelen, met andere woorden, mutaties beoordelen, goedkeuren en te
(laten) registreren. Op basis hiervan kunnen rapportage gemaakt worden ten behoeve van
budget over- en onderschrijdingen. Dit kan zowel plaatsvinden aan het einde van een fase of
tijdens een fase. Waarna besloten kan worden welke maatregelen er getroffen dienen te
worden.
5.4.2 Organisatie
Bij het beheersen van de organisatie van een project gaat het erom hoe taken, bevoegdheden en
verantwoordelijkheden zijn vastgelegd, hoe er met elkaar gecommuniceerd gaat worden en hoe
besluiten genomen gaan worden (Kor & Wijnen, 2001; Lousberg, 2010). De regelingen en structuren
van het project worden hierbij vastgelegd, waar onder andere de volgende onderwerpen aan bod
komen (Lousberg, 2010):
o Selectie van de projectteamleden, dit gebeurt eventueel bij het volgen van een
aanbestedingsprocedure;
o Organisatiemodellen;
o Contractmodellen;
o Samenwerking en teamvorming.
5.4.3 Tijd
Bij het aspect tijd gaat het met name over de beheersing en vaststellen van de benodigde capaciteit
voor de uit te voeren activiteiten en de doorlooptijd van het project. Tijd is geld, dit wil zeggen dat
tijd een grote invloed heeft op geld en visa versa (Kor & Wijnen, 2001; Lousberg, 2010). Ook tijd kan
beheerst worden door middel van dezelfde activiteiten als bij geld (Lousberg, 2010):
1. Plannende activiteiten; Voor er begonnen wordt met een projectfase zal duidelijk moeten
zijn binnen welk tijdsbestek een fase uitgevoerd moet worden. Wanneer dit niet gebeurt kan
er ook geen planning worden beheerst. Wijzigingen van de tijdschema’s dienen tijdens het
project zo min mogelijk voor te komen, tot de momenten dat er een totaaloverzicht is van
alle andere beheersaspecten. Dit is om zo efficiënt mogelijk wijziging toe te kunnen passen
en het proces onder controle te houden. Op deze manier is het mogelijk om integrale
besluiten te nemen en is er een overzicht van de consequenties van wijzigingen.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 41

BIM en de projectmanager
2. Voortgangsbewaking en bijsturende activiteiten; Door middel van de registratie van de
huidige stand van zaken van het project ten opzichte van de eerder vastgestelde planning
kan er vastgesteld worden of er sprake is van een tijdsoverschrijding of dat men voorligt op
schema. Op basis van deze rapportage kunnen er corrigerende acties ondernomen worden.
Met deze rapportage kan er uiteindelijk ook een eventuele onderbouwing gegeven worden,
wanneer een project uitloopt.
5.4.4 Informatie
Zonder informatie is het niet mogelijk een project te kunnen sturen. Bij informatiebeheersing is het
van belang om van beslisdocumenten te weten welke het laatst geldende is en wie dat mag
goedkeuren en wijzigen. Aan de hand van beslisdocumenten kan de opdrachtgever een go/no-go
geven of kan er bijgestuurd worden binnen de gestelde kaders van de opdrachtgever. Ook kan er een
onderscheid gemaakt worden tussen vastgelegde informatie en niet vastgelegde informatie, zoals
informele gesprekken. Het beheer van informatie is noodzakelijk om de juiste informatie op het
juiste moment ter beschikking te hebben. Het beheer van de informatie bestaat uit eenduidige
identificatie van de te beheren informatie, een sluitende registratie van de informatie en de
distributie van de informatie (Kor & Wijnen, 2001; Lousberg, 2010).
Aangezien informatiebeheersing een groot deel van dit onderzoek in beslag neemt, zal het begrip
informatie nader worden toegelicht in hoofdstuk 6 van dit rapport.
5.4.5 Kwaliteit
Bij kwaliteit gaat het over het beheersen van de inhoudelijke eisen die gesteld zijn aan het
projectresultaat in de vorm van kwaliteitseisen die meetbaar moeten zijn. Het is daardoor ook
belangrijk om te bepalen hoe de kwaliteitseisen worden gemeten per fase. Meestal wordt het
toetsen van de kwaliteit van het resultaat gedaan aan de hand van het toetsen van de resultaten aan
de vooraf vastgestelde documenten, zoals tekeningen, berekeningen en plan van eisen (Kor &
Wijnen, 2001; Lousberg, 2010).
Wanneer er geen goede specificaties van de eisen aan het resultaat zijn vastgesteld kan niet
eenduidig worden vastgesteld of een project geslaagd is (Lousberg, 2010). Bij een project is het van
belang om in eerste instantie vast te stellen wat er überhaupt bedoeld wordt met het begrip
kwaliteit, om de kwaliteit te kunnen beheersen. Er kunnen namelijk vele verschillende invullingen
worden gegeven aan het begrip kwaliteit. Wanneer dit niet gebeurt, wordt de kwaliteit niet
beheerst, maar beheerst de kwaliteit het project (Groote, Hugenholtz-Sasse, & Klaassen, 2011).
5.5 Stevens Van Dijck en projectmanagement
De projectmanager fungeert als de adviseur van de opdrachtgever. Tijdens een project treedt de
projectmanager dan ook op namens de opdrachtgever en geheel voor rekening van de
opdrachtgever. Hierbij neemt de projectmanager een onafhankelijke en ongebonden positie in
binnen het project. Meestal wordt de projectmanager gehonoreerd op basis van bestede tijd of op
basis van een percentage van de bouwsom. Dit geldt voor de projectmanagers bij het bedrijf Stevens
Van Dijck.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 42

BIM en de projectmanager
Dit hoofdstuk heeft betrekking op het bedrijf Stevens Van Dijck aangezien dit onderzoek is
uitgevoerd onder leiding van het bedrijf Stevens Van Dijck en de TU Delft. Om die reden wordt er,
wanneer er gesproken wordt over een projectmanager, rekening gehouden met de invulling die het
bedrijf Stevens Van Dijck geeft aan het beroep projectmanagement.
Door het bedrijf Stevens Van Dijck wordt de volgende invulling gegeven aan het begrip
projectmanager:
‘Het bouwproces is complex. Er zijn vele actoren, randvoorwaarden en risico's. En er zijn vele wegen
om van idee te komen tot een opgeleverd gebouw. Dat is nu de professie van de bouwmanager. Om
als regisseur de weg te bepalen en het proces te beheersen. Om als dirigent de spelers te laten
samenwerken. Bouwmanagers zijn procesmanagers met een gedegen materiekennis die zowel op
proces als op inhoud sturen.’ (Stevens Van Dijck, 2011)
In de ontwerp en voorbereidingsfase van een project zorgt Stevens Van Dijck (SVD) voor de taken
zoals beschreven in hoofdstuk 5.2. Hierin vervullen zij een controlerende, structurerende,
coördinerende, organiserende en evaluerende rol. Tijdens de ontwerp- en voorbereidingsfase
moeten er in een korte tijd tal van belangrijke keuzes worden gemaakt. Dit gebeurt met een team
bestaande uit ontwerpers en adviseurs en de keuzes moeten vallen binnen een uitgebreid scala van
randvoorwaarden. SVD fungeert hier als een projectmanager die ervoor zorgt dat dit traject goed en
effectief verloopt.
De projectmanager is de onafhankelijke deskundige die in deze fase onbevangen kan oordelen en
sturen. Hij toetst of het ontwerp voldoet aan het programma van eisen. Of dit het meest optimale
ontwerp is en of er aspecten zijn die nadere studie behoeven, zoals bijvoorbeeld energie neutraliteit.
Ook beoordeelt de projectmanager of de prijs-kwaliteit verhouding correct is en of keuzes niet leiden
tot hogere exploitatielasten.
Tijdens de ontwerpfase zijn ook talloze randvoorwaarden die het proces en soms het ontwerp
kunnen beïnvloeden. Hierbij valt te denken aan vergunningsprocedures en bestemmingsplannen,
subsidieregelingen, de wijze van aanbesteden of fiscale aspecten etc. De projectmanager brengt de
risico's in beeld en stuurt op het minimaliseren van die risico's.
Om dit proces goed te laten verlopen moet een ontwerpteam goed kunnen samenwerken. Met
respect voor elkaar maar ook kritisch jegens elkaar. Hier neemt de projectmanager ook een
controlerende en sturende rol in (Stevens Van Dijck, 2011).
In de uitvoeringsfase van een project zorgt het bedrijf Stevens Van Dijck voor de taken, zoals
beschreven in hoofdstuk 5.2, in de vorm van directievoering. De directievoerder is de
vertegenwoordiger van de opdrachtgever tijdens de uitvoeringsfase. De voornaamste taak is het
toezien op een correcte uitvoering van het werk. Dit betekent dat er toezicht wordt gehouden op
wat de uitvoerende partijen leveren, wat contractueel overeengekomen is en wat beschreven is in
het bestek.
Een goede projectorganisatie is nodig om de uitvoering van een bouwproces goed te laten verlopen.
Vaak werken partijen voor het eerst samen tijdens een bouwproject, daarom is het belangrijk dat de
partijen precies weten wat ieders taken en bevoegdheden zijn, hoe er wordt gecommuniceerd en
hoe er wordt samengewerkt. Dit is ook belangrijk vanwege de intensieve samenwerking en
uitwisseling van informatie tijdens de uitvoeringsfase die plaats vindt tussen de adviseurs,
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 43

BIM en de projectmanager
uitvoerende partijen, opdrachtgever en/of gebruiker en derden zoals overheidsinstanties. Deze
aspecten worden door SVD in een zogeheten Bouwmanual vastgelegd, die vervolgens zal leiden als
leidraad voor de uitvoeringsfase.
Voor SVD begint directievoering met het bestuderen van de aanbestedingsdocumenten. Wat zijn de
belangrijkste vraagstukken en uitdagingen? Waar liggen de risico's? Is het bestek compleet? Zijn er
nog 'grijze vlekken' die moeten worden ingevuld? Als deze vragen zijn beantwoord kan het werk
beginnen. SVD doet dat vanuit een onafhankelijke positie ten opzichte van aannemers en adviseurs,
hierbij wordt ieders discipline en inbreng gerespecteerd. Dit zorgt ervoor dat de rol die SVD inneemt
transparant is. Op basis van vastgestelde uitgangspunten zorgt SVD ervoor dat het werk correct
wordt uitgevoerd binnen de vastgestelde tijd en binnen het vastgestelde budget (Stevens Van Dijck,
2011).
Figuur 19 geeft weer hoe het projectmanagement eruit ziet in het geval van een traditionele
aanbesteding. In geval van bouwteam of Design & Build kan de organisatie van het
projectmanagement natuurlijk anders zijn, dit is afhankelijk van de wens van de opdrachtgever.
Figuur 19 - Projectmanagement SVD
5.6 Projectmanager en BIM
Om optimaal gebruik te kunnen maken van BIM is het verstandig dat alle partijen die betrokken zijn
bij het bouwproces werken in een BIM model, kortom elke partij draagt bij aan BIM (opdrachtgever,
architect, constructeur, installatieadviseur, uitvoerend bedrijf, enzovoort). Hiervoor zou het handig
zijn wanneer er één iemand verantwoordelijk wordt gemaakt voor het structureren, organiseren,
coördineren, controleren en evalueren van het BIM model. Zo kunnen eventuele onvolledigheden
van de informatietoevoer of fouten in de informatietoevoer tegen worden gegaan. Zeker bij
complexe projecten is het van belang dat er bij het toepassen van BIM een BIM manager aan te pas
komt (Gu & London, 2010). De verantwoordelijkheden van een dergelijke BIM manager zijn onder
andere (Goossen, 2011):
o Het controleren en bewaken van het overeengekomen detailniveau van de informatie in het
model voor elke procesfase;
o Het beoordelen en bewaken van de kwaliteit van de informatie in het aspectmodel;
o Het overdragen van data uit het aspectmodel naar andere projectpartners;
o Het combineren of koppelen van meerdere deel- en/of analysemodellen, zoals luchttoevoer
analyses of zonlichttoetredingsanalyses;
o Het deelnemen aan BIM-coördinatiesessies (toetsing van het ontwerp en het BIM model);
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 44

BIM en de projectmanager
o Het terugkoppelen/bespreken van knelpunten;
o Standaardisatie van de bestandsnamen;
o Versiebeheer;
o Het updaten van de eigen aspectmodellen (en andere projectdocumenten) in het
gezamenlijke model.
Hierbij kan het maken van een samenwerkingsplan in een zo vroeg mogelijk stadium van het
bouwproces ervoor zorgen dat de verschillende partijen die betrokken zijn bij het bouwproces
efficiënter communiceren en beter informatie delen. Hierdoor haalt het projectteam meer voordeel
uit het werken met BIM (Goossen, 2011).
Om ervoor te zorgen dat er op een goede manier met BIM wordt gewerkt, zodat BIM ook echt als
managementtool gebruikt kan worden is het zaak dat er goed toezicht wordt gehouden op het BIM
proces. Het BIM model moet gedurende het gehele bouwproces bijgehouden worden om
onvolkomenheden tijdig te signaleren. Een risico wanneer de projectmanager het beheer en toezicht
van het BIM model op zich neemt, is dat partijen minder met elkaar zullen communiceren. Het kan
namelijk voorkomen dat doordat BIM en de projectmanager ervoor zorgen dat de communicatie en
informatiebeheersing gestroomlijnd is, partijen denken dat van hun minder inbreng wordt verwacht
met betrekking tot de communicatie. Er moet wel uitleg en verantwoording worden gegeven over
wijzigingen en veranderingen, maar juist omdat dit in het model automatisch wordt doorgevoerd en
de projectmanager ervoor zorgt dat dit up-to-date blijft kan de communicatie verzwakken. Er zal
minder actieve communicatie plaatsvinden, terwijl dit juist belangrijk is voor eventuele nieuwe
inzichten en het ontdekken van eventuele fouten in de tekeningen en plattegronden (van Gulijk,
2010).
Als een projectmanager op dit moment een team zou willen samenstellen om een BIM project mee
te doen, zijn er een aantal punten die overgebracht moeten worden naar de andere partijen die
betrokken zijn bij het proces (Ibrahim, 2006):
- Dat BIM niet alleen een 3D model is. Het is belangrijk om helder te krijgen wat BIM precies
inhoud en dat het niet alleen 3D tekenen is.
- Dat het gebruik van BIM het project niet zal tegenwerken. Veel architecten hebben nog
slechte herinneringen aan de overgang van het tekenen aan de tekentafels, naar het tekenen
met bijvoorbeeld AutoCad.
- Het overbrengen van de essentie van het toepassen van BIM. Niet alle voordelen zijn
vandaag de dag bekent bij de betrokken partijen, waardoor eventueel verzet kan ontstaan bij
het werken met BIM bij de partijen.
Doordat de bouw gepaard gaat met veel verschillende expertises, die in de vorm van verschillende
partijen met elkaar moeten samenwerken en samenkomen, is het hebben van een projectmanager
tijdens complexe projecten onvermijdelijk. Ook bij het werken met een BIM model is sturing en
management nodig. Bij het samenvoegen van de verschillende partijen gaat het namelijk nog veelal
mis. Het komt bijvoorbeeld voor dat de installatieadviseur de wandcontactdozen en de
koffieautomaten al in zijn model heeft staan, terwijl de architect nog bezig is in de voorontwerpfase.
Hierdoor is het van belang om duidelijke afspraken te maken en bij iedere partij dezelfde
verwachtingen te scheppen over welk level of development of detailniveau een deelontwerp moet
hebben. Zonder duidelijke afspraken zal BIM nog steeds leiden tot faalkosten (van Velden, 2012).
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 45

BIM en de projectmanager
5.7 Conclusie
Projectmanagement is vooral gericht op de inhoudelijke aspecten van een project, steunend op een
duidelijke doelstelling, tijdspad en randvoorwaarden en een vooraf gesteld eindproduct. Een
projectmanager heeft sturende kwaliteiten en inhoudelijke kennis nodig om het bouwproces te
kunnen begeleiden. Dit loopt vanaf de initiatieffase tot en met de ingebruikname van een project en
heeft tot resultaat dat de wensen van de opdrachtgever worden gerealiseerd.
Om het doel te bereiken heeft de projectmanager zes beheersaspecten: Geld, Risico, Organisatie,
Tijd, Informatie en Kwaliteit. Deze beheersaspecten kan hij door middel van het structureren,
organiseren, coördineren, controleren en evalueren in goede banen leiden. Hiervoor kan hij onder
andere de methode projectmatig werken toepassen.
Wanneer er gesproken wordt over een projectmanager, rekening gehouden met de invulling die het
bedrijf Stevens Van Dijck geeft aan het beroep projectmanagement, te weten:
‘Het bouwproces is complex. Er zijn vele actoren, randvoorwaarden en risico's. En er zijn vele wegen
om van idee te komen tot een opgeleverd gebouw. Dat is nu de professie van de bouwmanager. Om
als regisseur de weg te bepalen en het proces te beheersen. Om als dirigent de spelers te laten
samenwerken. Bouwmanagers zijn procesmanagers met een gedegen materiekennis die zowel op
proces als op inhoud sturen.’ (Stevens Van Dijck, 2011)
Om als projectmanager optimaal gebruik te kunnen maken van een BIM model is het zaak dat alle
partijen werken in een BIM model. De rol die de projectmanager hierbij in kan nemen is de rol van de
BIM manager, echter neemt de projectmanager bij het vervullen van deze rol veel
verantwoordelijkheid op zich. Wanneer hiervoor gekozen wordt zal de rol van de projectmanager
niet veranderen, echter wordt de scope wel groter. Wanneer met BIM wordt gewerkt kan de
projectmanager makkelijk het overzicht houden omdat er vanuit één model wordt gewerkt. Het is
wel van belang dat de projectmanager ervoor zorgt dat de partijen wel met elkaar face-to-face
blijven communiceren in plaats van alleen via het model, om eventuele fouten in de informatie tegen
te gaan. Zonder duidelijke afspraken zal BIM nog steeds leiden tot faalkosten.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 46

6. Informatiebeheersing bouwproces
BIM en de projectmanager
6.1 Inleiding
De hoeveelheid informatie tijdens een bouwproces is enorm. Daardoor is het in het algemeen lastig
om al die informatie overzichtelijk te krijgen en te houden. Er bestaan verschillende manieren om
informatie over te brengen, lichaamstaal, spraak, schrift, grafisch, elektronische media of een
combinatie van deze manieren. Het gaat erom dat de juiste kanalen en regels om gegevens te
beheren worden kozen (Dainty, Moore, & Murray, 2006; Wang, 2009).
Om ervoor te zorgen dat informatiebeheersing goed verloopt is het van belang dat het proces begint
bij het organiseren van de informatieproductie. De verschillende partijen betrokken bij het
bouwproces zorgen er grotendeels apart voor dat de informatie die nodig is wordt verkregen
(Reniers, 2008).
Een van de taken van een projectmanager is het organiseren van de vergaderingen. Bij deze
vergaderingen wordt de informatie van de verschillende betrokken partijen bij elkaar gebracht.
Tijdens deze vergadering staat het coördineren en integreren van de verschillende projectdelen
plaats. Daarvoor is het belangrijk dat de informatie op tijd, compleet en correct is en dat deze
informatie op een juiste en duidelijke manier wordt gecommuniceerd naar de verschillende partijen.
Om dit te kunnen bereiken bestaat er een heel arsenaal aan hulpmiddelen die ingezet kunnen
worden. Het gebruik van deze hulpmiddelen voor de beheersing van de informatie kan contractueel
met de verschillende partijen worden vastgelegd. Om dit contractueel voor elkaar te kunnen krijgen
is het van belang dat de partijen inzien wat het nut en de noodzaak is van informatiebeheersing,
want vaak betekent het vastleggen van dat soort afspraken dat de partijen moeten investeren in tijd
en geld om de manier van werken intern aan te passen aan die van het project. Het is dan ook een
gewoonte dat deze gezamenlijke hulpmiddelen worden beperkt tot een hulpmiddel dat zich richt op
het delen van managementinformatie (Reniers, 2008).
Een ander voorbeeld van beheren van informatie is, dat men er voor moet zorgen dat er een centraal
punt is waar partijen toegang hebben tot de informatie. Hierbij is het van belang dat de informatie
up-to-date blijft, zodat de partijen kunnen beschikken over de nieuwste informatie in plaats van een
oude versie. Hiervoor wordt vaak een informatiebeheerder gebruikt. Deze informatiebeheerder
heeft de taak om projectdocumenten te identificeren, te registeren, te valideren, te distribueren en
te archiveren. Bij veel projecten wordt gebruik gemaakt van verschillende geautomatiseerde
hulpmiddelen die informatiebeheersing ondersteunen. De meest voorkomende hulpmiddelen zijn
webservers en projectwebsites waar alle informatie op een centrale plek wordt opgeslagen, zoals
een docstream, projectplace of een dropbox. Hierdoor is het voor de verschillende partijen mogelijk
om een snelle toegang te hebben tot alle actuele informatie (Koutamanis, 2010; Reniers, 2008).
6.2 Soorten informatie
De informatie die beheerst moet worden tijdens een bouwproces is in te delen in twee categorieën.
De eerste categorie is de inhoudelijke informatie. Deze informatie is de informatie waarin delen van
de het projectresultaat wordt vastgelegd. In figuur 20 worden enkele voorbeelden gegeven van
inhoudelijke informatie (Lousberg, 2010).
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 47

BIM en de projectmanager
Projectfase Informatiedocumenten
Initiatief Voorstudies
Haalbaarheidsonderzoeken
Locatieonderzoeken
Basisprogramma's
Programma van Eisen
Structuurplan/vlekkenplan/bouwmannastudie
Voorbereiding Voorlopig Ontwerp
Definitief Ontwerp
Bestek
Bestektekeningen
Uitvoering Werktekeningen
Opleveringslijsten
Indelingsplannen
Gebruik Revisietekeningen
Inhuizingsplannen
Ingebruikstellingsdocumenten
Figuur 20 - Voorbeelden inhoudelijke informatie (Lousberg, 2010)
De tweede categorie is management informatie. Door middel van de management informatie wordt
duidelijkheid gegeven rondom de beheersaspecten geld, organisatie, tijd, informatie en kwaliteit
(Lousberg, 2010). Aan de hand van de management informatie wordt de inhoudelijke informatie van
een project verduidelijkt. Ook is de management informatie altijd gebaseerd op de inhoudelijke
informatie.
De producten die vallen onder de inhoudelijke informatie, zie ook figuur 20, worden tijdens het
proces steeds specifieker gemaakt. Zo wordt meestal een definitief ontwerp (DO) gevolgd door het
bestek en vervolgens de werktekeningen. De informatie die hieruit voortvloeit is ook weer apart
gericht op de verschillende disciplines tijdens het bouwproces. Zo wordt er meestal een bouwkundig
model/tekeningen, constructie model/tekeningen en installatie model/tekeningen gemaakt. De
hoeveelheid informatie die aanwezig moet zijn tijdens een project is afhankelijk van de complexiteit
van het project (Reniers, 2008).
6.3 Informatie gebonden problemen
In de praktijk treden er vaak problemen op die te maken hebben met informatie. Voorbeelden
hiervan zijn dat de informatie niet op tijd is of incompleet is. Dit kan ervoor zorgen dat het
bouwproces verstoord raakt en het eindproduct afwijkt van wat het product in eerste instantie
moest zijn. Zulke problemen kunnen voorkomen gedurende het gehele bouwproces. Doordat bij een
bouwproces sprake is van opeenvolgende stappen is de kans groot dat problemen die betrekking
hebben op de informatie pas aan het licht komen in één van de laatste fases van het proces
(Wamelink, 1996).
Problemen die kunnen optreden bij het beheersen van de informatie zijn qua aard (Wamelink, 1996):
1. Problemen die te maken hebben met de kwaliteit van de beschikbare informatie;
2. Problemen die kunnen optreden bij de verwerking van de informatie;
3. Problemen die kunnen optreden bij de communicatie van de informatie tussen de
verschillende actoren.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 48

BIM en de projectmanager
6.3.1 Kwaliteit informatie
De kwaliteit van de informatie kan worden samengevat door middel van drie aspecten, te weten;
tijdigheid, volledigheid en juistheid.
Tijdigheid van de informatie houdt in dat informatie op een bepaald tijdstip beschikbaar dient te zijn
voor andere actoren. Hiervoor is het noodzakelijk dat de informatie op een bepaald moment
beschikbaar is, het dient dus niet te laat en niet te vroeg aanwezig te zijn. Wanneer de benodigde
informatie niet op tijd aanwezig is, kan het leiden tot verstoringen binnen het proces. Hierdoor kan
een project geforceerd uitgevoerd worden door dat er onvoldoende informatie is en kunnen fouten
ontstaan.
Problemen die betrekking hebben op de compleetheid of de volledigheid van de informatie hebben
vaak te maken met het ontbreken van informatie. Een voorbeeld is dat er bijvoorbeeld wel
werktekeningen beschikbaar zijn, maar dat de informatie die op die werktekeningen staan niet
volledig is. Aan de andere kant is het ook niet de bedoeling dat er te veel informatie is, dit kan ervoor
zorgen dat de essentie van de informatie niet gezien of opgemerkt wordt.
De informatie die tijdens een bouwproces verwerkt wordt heeft vaak betrekking op de werkelijkheid.
Werktekeningen hebben bijvoorbeeld afmetingen van het object in de tekeningen staan, wanneer
deze afmetingen niet juist zijn, kan dit leiden tot problemen tijdens de uitvoering. De juistheid van de
informatie heeft met name te maken met relevantie, betrouwbaarheid, nauwkeurigheid en
actualiteit (Wamelink, 1996).
6.3.2 Verwerking informatie
Het uitvoeren van het proces kan een probleem worden, wanneer de omvang van de informatie die
verwerkt moet worden te groot is. Hierbij kan het voorkomen dat de gebruiker van de informatie
niet meer in staat is de informatie op de juiste wijze te combineren en te verwerken.
6.3.3 Communicatie van de informatie
Communicatieproblemen kunnen zich voordoen tijdens de overdracht van de informatie.
Communicatieproblemen kunnen verschillende oorzaken hebben, namelijk verkeerde interpretatie
van de informatie of geen goede leesbaarheid van de informatie.
Interpretatieproblemen door informatie uitwisseling kan bijvoorbeeld veroorzaakt worden door het
ontbreken van informatie. De leesbaarheid van de informatie kan ook voor problemen zorgen
wanneer de informatie bijvoorbeeld verkeerd is gegroepeerd. Een ander voorbeeld is wanneer een
leverancier te veel informatie ontvangt en vervolgens veel tijd moet stoppen in het selecteren van de
voor hem relevante informatie.
6.3.4 Informatieproblemen in de praktijk
Door de kwaliteit van de eerder opgestelde informatie, vinden er veel informatiseringsproblemen
plaats in de dagelijkse bouwpraktijk. Dit kan leiden tot onzekerheid in het bouwproces. Hieronder
volgen enkele voorbeelden van problemen in de praktijk met betrekking tot informatie, die zich vaak
voordoen in de praktijk (Wamelink, 1996):
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 49

BIM en de projectmanager
Voorbereidingsfase
o De schriftelijk opdracht is niet op tijd verstrekt;
o Onderdelen van de schriftelijke opdracht, zoals de tekeningen en het bestek, zijn niet juist,
delen spreken elkaar tegen of zijn incompleet;
o De gemaakte afspraken tijdens de ontwerpfase zijn niet bekend bij alle partijen;
o De bouwvergunning is niet tijdig aanwezig;
o Er bestaat onzekerheid over welke vergunningen nodig zijn en wie deze gaat aanvragen;
o Er staat te weinig informatie op de beschikbare tekeningen.
Uitvoeringsfase
o De wijzigingen van het ontwerp staan onvoldoende beschreven, waardoor er geen goede
uitwerking opgesteld kan worden;
o Wijzigingen worden te laat doorgevoerd, waardoor ze niet tijdig beschikbaar zijn.
6.4 Oplossingen informatieproblemen
Voor de informatieproblemen beschreven in de voorafgaande paragraaf kunnen een tweetal
oplossingen worden aangedragen die in de literatuur staan beschreven en van belang zijn voor dit
onderzoek. Tijdens het bouwproces is het zaak dat de logistiek van de informatiestromen
ondersteund dient te worden door middel van hulpmiddelen, waaronder de
computerprogrammatuur (Wamelink, 1996). Dit is nodig om het proces snel en efficiënt uit te
kunnen voeren. Deze software dient te bestaan uit twee verschillende componenten. Het ene
component moet betrekking hebben op de verwerking van de gegevens en het andere component
moet een bewakende rol hebben. Er dient namelijk periodiek gesignaleerd te worden hoe ver het
proces is en welke vervolgacties er ondernomen moeten worden. BIM kan hiervoor als hulpmiddel
worden ingeschakeld.
Ook is het belangrijk voor het beheersen van de informatie en het voorkomen van problemen dat er
binnen het bouwproject duidelijke afspraken moeten worden gemaakt over de manier waarop de
informatie uitgewisseld zal worden. Per project zou er antwoord gegeven moeten worden op de
volgende vragen (Wamelink, 1996):
o Wie treedt er op als coördinator voor de verschillende beheersaspecten?
o Op welk moment dient de informatie beschikbaar te zijn?
o In welke vorm dient de informatie beschikbaar te zijn?
o Op welke wijze wordt de informatie uitgewisseld tussen de verschillende partijen?
o Hoe wordt de status van de informatie geautoriseerd?
6.5 Informatiebeheersing en BIM
De AEC industrie gaat gepaard met grote hoeveelheden aan informatie die toegankelijk moet zijn
voor de vele verschillende partijen die betrokken zijn bij een bouwproces en veelal toegankelijk moet
zijn op verschillende locaties. Met BIM is het mogelijk om een informatiedatabase zo goed en
volledig mogelijk op verschillende locaties te beheersen (Wang, 2009). De complexiteit en de
hoeveelheid informatie die gepaard gaat met een bouwproces wordt steeds groter, dit vraagt ook
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 50

BIM en de projectmanager
om een efficiëntere manier van het verwerken en delen van de informatie, waarbij BIM een goed
hulpmiddel is (Ophir, 2009). Wanneer de informatie en de data consistent wordt ingebracht in een
BIM model zorgt het ervoor dat het bouwproces op zijn best kan functionaliseren. Om deze reden is
het verstandig om een extra paar ogen te hebben die helpen bij het structureren en controleren van
de toevoer van de informatie in het model (Ophir, 2009). Het nog niet volledig ontwikkelde BIM valt
of staat met de beheersing van de informatie. Dit komt omdat, alleen wanneer de informatie
compleet is, op orde is en via logische filters en structuren te benaderen en te combineren is, er voor
gezorgd kan worden dat met BIM zaken zoals bouwelementen managen, reële kostencalculaties
maken, simulaties doen, planningen maken en nog veel meer veel gemakkelijker gaan. Doordat er bij
BIM het slechts mogelijk is om de informatie één keer in te voeren kan er voorkomen worden dat
overbodige informatie wordt ingevoerd en daardoor minder fouten en tegenstrijdigheden
voorkomen in BIM. Wat wel goed in de gaten gehouden moet worden is op welke manier de
informatie binnenkomt en hoe dit het beste gestructureerd kan worden (Cepezed, 2012; Aksamija &
Iordanova, 2011; Ophir, 2009). Gedurende het ontwerp van een BIM project komt er steeds meer
informatie binnen die van belang is voor het project, hierbij is het cruciaal dat deze informatie op een
productieve manier gemanaged wordt om alsnog fouten en een overload aan informatie te
voorkomen (Ophir, 2009). Door BIM te gebruiken en dit proces goed te managen is er met andere
woorden spraken van eenduidige informatie. Door deze eenduidige informatie ontstaat er een
eerdere afstemming van de deelontwerpen waardoor er geen rare verrassingen zijn in de
uitvoeringsfase (Rutten, 2010).
Het is echter wel van belang bij het werken in BIM modellen, dat het informatieniveau van de output
per fase moet worden afgestemd op de betreffende besluitvormingsniveaus. Er moet namelijk
voorkomen worden dat informatie moet worden opgenomen van een detailniveau, waarvoor
besluitvorming nog niet aan de orde is. Dit is ter voorkoming van een aanzienlijk risico dat alle
besluiten genomen worden op een detailniveau, terwijl de uitgangspunten op een hoger niveau nog
onvoldoende zijn afgewogen. Dit zou er toe kunnen leiden dat de opdrachtgever uiteindelijk niet het
passende eindproduct krijgt of dat er veel tijd en geld besteed moet worden aan het terugdraaien
van voortijdige beslissingen (Spekkink, 2012).
Met het traditionele bouwproces moeten tekeningen vaak opnieuw worden gedaan, zie ook figuur
14, voor elke wijziging en verandering in het ontwerp moeten nieuwe tekeningen worden gemaakt.
Het is nu dan ook lastiger om alle wijzigingen up-to-date te maken en te houden, soms worden de
wijzigingen wel in de geveltekening veranderd maar niet in de plattegrond. Hierdoor kan verwarring
ontstaan. Bij BIM staat alles op één plek en is dus ook alles op één plek geregeld. Als er bijvoorbeeld
een deur wordt weggehaald in een tekeningen, zorgt het werken met BIM ervoor dat dit automatisch
wordt doorgevoerd in alle tekeningen (Künhe, 2012).
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 51

BIM en de projectmanager
Figuur 21 - Informatie beheersing tijdens een bouwproces (Hendriks, 2012)
Met andere woorden, er wordt gezegd en geschreven dat minder fouten en verwarring zullen
ontstaan doordat er een betere informatiebeheersing plaats vindt. De informatie moet echter nog
steeds worden ingevoerd op de juiste wijze, volledig en actueel. Kortom, het risico dat de informatie
onvolledig, onjuist en niet actueel is bestaat nog steeds bij het toepassen van BIM. Dit kan als gevolg
hebben dat een uitvoerende partij voortbouwt met de verkeerde of incomplete informatie, wat
alsnog faalkosten en vertragingen kan opleveren (van Gulijk, 2010).
Ook wordt er in de theorie beweerd dat bij het toepassen van BIM de hoeveelheid in vraag naar
informatie zal verkleinen, aangezien iedereen zelf bij de informatie kan. Echter is het zo dat de vraag
naar informatie ook afhankelijk is van het soort project en de partijen die betrokken zijn bij het
project. Bijvoorbeeld bij een fast-track project is het onvermijdelijk om veel ontwerpwijzigingen te
hebben, waardoor de vraag naar het snel hebben van de goede informatie van andere partijen
onvermijdelijk is. De uitwisseling van de informatie zal makkelijker gaan door middel van BIM, echter
bepaald de aard van het project of BIM er toe zal leiden dat de vraag naar informatie verkleind wordt
(Lee, Park, & Won, 2012; Barlish & Sullivan, 2012).
6.6 Informatiebeheersing en de planning
Succesvol projectmanagement is onder andere afhankelijk van een effectieve planning. Zonder een
planning is er namelijk geen mogelijkheid tot beheersing van een project. Door middel van een plan
wordt duidelijk (Janssen, 2011):
• Wat er vereist is;
• Hoe het wordt gerealiseerd;
• Door wie en met behulp van welke apparatuur en welke expertise;
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 52

• Wanneer iets gebeurt;
BIM en de projectmanager
• Of de doelen (die betrekking hebben op kosten, tijd, kwaliteit, bereik, risico’s en baten)
haalbaar zijn.
Een planning van een bouwproject zorgt ervoor dat het project tijdig gereed is en dat de activiteiten
goed op elkaar afgestemd zijn (Jelinghaus & Latten, 2009).
Het doel van een planning is het bevorderen van de beheersing van een project en de
informatiestromen. Hierbij worden de manieren waarop de producten moeten worden opgeleverd
beschreven en zullen de vragen waar, hoe, door wie, wanneer en hoeveel worden beantwoord
(Janssen, 2011).
De voortgang van een project kan gemeten worden door het creëren en onderhouden van een
basisdocument. Om zeker te zijn van het draagvalk van een project, zorgt een planning er ook voor
dat het mogelijk is om informatie te verspreiden naar bijvoorbeeld de belanghebbenden (Janssen,
2011).
Planningen zorgen ervoor dat er vooruit gedacht kan worden over de uitvoering van het project. Een
planning maakt het mogelijk om ontbrekende zaken, doublures binnen het proces, bedreigingen en
kansen te identificeren en te beheersen (Janssen, 2011).
Om te komen tot de beslissing om BIM toe te passen tijdens een project wordt vaak aangehaald dat
het verkorten van de bouwtijd een groot voordeel is. Zo zou, zoals beschreven in hoofdstuk 4.4, het
toepassen van BIM 7% besparen op de bouwtijd (Gilligan & Kunz, 2007). Dit komt onder andere
doordat de informatie bij BIM voor iedereen bereikbaar is op het moment wanneer zij het binnen het
proces nodig hebben. Het is echter zo dat meerdere factoren bepalend zijn voor de duur van een
bouwproject, namelijk de constructiemethode en materialen die toegepast worden, het aantal
partijen die betrokken zijn en de kwaliteit van het management (Lee, Park, & Won, 2012; Barlish &
Sullivan, 2012).
Wel kan gezegd worden dat de vertragingen die veelal opkomen tijdens een bouwproject hun
oorzaaqk vinden in ontwerpfouten die vaak pas gezien worden tijdens de uitvoering van een project.
Het is belangrijk om deze fouten van te voren te detecteren en uit het ontwerp te halen, voor men
de uitvoeringsfase in gaat met de verkeerde informatie. BIM is hiervoor een goed hulpmiddel, door
middel van BIM kunnen er vroegtijdig op verschillende tijdstippen tijdens het ontwerpproces clashcontroles
worden uitgevoerd. Ook wanneer de partijen ieder een eigen model hebben gemaakt, dan
kunnen de 3D tekeningen van de verschillende ontwerppartijen in één gezamenlijk model gezet
worden om het op clashes te controleren. Hierdoor kunnen fouten eerder uit het ontwerp gehaald
worden en zal eerder duidelijk zijn wat de gevolgen zijn van wijzigingen op het ontwerp en de
planning (Lee, Park, & Won, 2012).
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 53

BIM en de projectmanager
6.7 Conclusie
Informatiebeheersing is een zeer breed begrip, ook wanneer het is toegespitst op de ontwerp- en
bouwindustrie. In dit kader is dit onderwerp daarom beperkt tot de uitwisseling van
ontwerpdocumenten tussen de verschillende partijen. De AEC industrie gaat gepaard met grote
hoeveelheden aan informatie die toegankelijk moet zijn voor de vele verschillende partijen die
betrokken zijn bij een bouwproces en veelal toegankelijk moet zijn op verschillende locaties.
De informatie die beheerst moet worden tijdens een bouwproces is in te delen in twee categorieën.
De eerste categorie is de inhoudelijke informatie. Deze informatie is de informatie waarin delen van
de het projectresultaat wordt vastgelegd.
De tweede categorie is management informatie. Door middel van de management informatie wordt
er duidelijkheid gegeven rondom de beheersaspecten geld, organisatie, tijd, informatie en kwaliteit.
Aan de hand van de management informatie wordt de inhoudelijke informatie van een project
verduidelijkt.
Problemen die kunnen optreden bij het beheersen van de informatie zijn:
1. Problemen die te maken hebben met de kwaliteit van de beschikbare informatie;
2. Problemen die kunnen optreden bij de verwerking van de informatie;
3. Problemen die kunnen optreden bij de communicatie van de informatie tussen de
verschillende actoren.
BIM zal ervoor zorgen dat de informatiestromen tussen de betrokken partijen zal verbeteren, omdat
de verschillende partijen in het bouwproces steeds op de hoogte kunnen zijn van actuele informatie.
Dit komt doordat wanneer er iets wordt gewijzigd in een BIM model dit automatisch door gevoerd
wordt in alle tekeningen, plattegronden en andere documenten die gekoppeld aan elkaar in een BIM
model staan. Ook kan doormiddel van de transparantie in de informatie de planning beter in de
gaten worden gehouden. Het werken in BIM wil echter niet altijd zeggen dat er voldoende toezicht is
in de volledigheid van de informatie, de actualiteit van de informatie en correctheid van de
informatie. Ook is het zo dat de effectiviteit van een project niet alleen bepaald wordt door het
toepassen van BIM. Meerdere factoren spelen een rol bij het slagen van een project en het efficiënt
werken met BIM. De manier waarop BIM gebruikt wordt tijdens een project hangt af van de
organisatie van een project. Wel heeft BIM een groot voordeel bij het uitvoeren van clash-controles,
er kan tijdens een project waarbij BIM wordt toegepast sneller bekeken en getoetst worden waar het
in de ontwerpen fout gaat en wat de gevolgen zijn van wijzigingen op de planning van een project.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 54

7. Hypothese vorming
BIM en de projectmanager
Uit de bestaande theorie, die tot nu toe is onderzocht voor het onderzoeksvoorstel, kunnen de
volgende hypotheses worden gegeven die getoetst zullen worden aan de hand van de cases. Hierbij
wordt met name gekeken hoe BIM wordt toegepast. Er zal gekeken worden of het toepassen van
BIM gaat volgens de definitie die eerder is gesteld:
BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieke van een gebouw,
waarbij de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel-, realisatie- en exploitatiefase gebruik maken
van een gezamenlijke platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en
kosten aan elkaar zijn gekoppeld.
Waarbij vervolgens gekeken zal worden in welke mate het invloed heeft op een aantal onderwerpen
die voor dit onderzoek van belang zijn.
Hypothese 1
Uit de meeste opvattingen over BIM kan worden geconcludeerd dat BIM ervoor zal zorgen dat de
informatiestromen tussen de betrokken partijen zullen verbeteren, omdat de verschillende partijen
in het bouwproces steeds op de hoogte kunnen zijn van actuele informatie. Wijzigingen in de
tekeningen worden namelijk automatisch doorgevoerd. Hierdoor ontstaan er geen stapels
papierwerk en tekeningen en zullen de partijen niet werken met tekeningen die niet up-to-date zijn.
Echter het werken in BIM wil niet altijd zeggen dat er voldoende toezicht is in de volledigheid van de
informatie, de actualiteit van de informatie en correctheid van de informatie. Deze onzekerheid
heeft geleid tot de eerste hypothese die getoetst zal worden.
H1: Het toepassen van een BIM tijdens een bouwproject leidt in de praktijk tot een betere
informatiebeheersing tussen de architect, installatieadviseur, constructeur, aannemer en
projectmanager.
Hypothese 2
De projectmanager structureert, organiseert, coördineert, controleert en evalueert de activiteiten
tijdens het bouwproces. De projectmanager zou in het proces de rol van toezichthouder op het BIM
model op zich kunnen nemen. Hierdoor wordt de scope van de projectmanager vergroot, maar
wordt het makkelijk om informatie te beheersen en de controle te behouden tijden het bouwproces.
Echter moet de projectmanager er wel voor zorgen dat de partijen direct met elkaar blijven
communiceren in plaats van alleen indirect via het BIM model, anders zullen er zich nog steeds
fouten bevinden in de informatie. De hypothese is dan ook:
H2: Het toepassen van BIM heeft invloed op de rol van een projectmanager.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 55

BIM en de projectmanager
Hypothese 3
Gesteld kan worden dat grenzen die te zien zijn in het traditionele proces zullen vervagen. De
informatiebeheersing zal veel makkelijker verlopen. Dit zal gevolgen hebben voor de organisatie van
het bouwproces. Een andere manier van werken moet toegepast worden om optimaal gebruik te
maken van BIM. De workflow van de betrokken partijen zal veranderen en er moet op een
transparante en intensievere manier met elkaar samengewerkt worden. Partijen zullen makkelijker
en vaker bij elkaar moeten komen om de 3D tekeningen op elkaar af te stemmen. Veel fouten in het
ontwerp zullen al in de ontwerpfase worden tegen gegaan en niet pas gezien worden als deze zijn
uitgevoerd op de bouwplaats. Dit komt onder andere doordat er een verschuiving zal ontstaan in de
toevoer van informatie. Tijdens het ontwerpproces is meer informatie nodig dan voorheen het geval
was om het model zo compleet mogelijk te maken voor de uitvoering. Hierdoor kan de volgende
hypothese worden gesteld:
H3: Het toepassen van BIM tijdens een bouwproject heeft invloed op de fasering van de
ontwerp- en uitvoeringsfase van een bouwproces.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 56

Conclusie en Aanbevelingen
BIM en de projectmanager
Dit is het laatste en eigenlijk ook het belangrijkste deel van het onderzoek, met andere woorden, het
onderzoek is aangekomen bij de conclusie en de aanbevelingen. Allereerst zal er gekeken worden
naar conflicten tussen de theorie en de praktijk, waarna de hypotheses die zijn gesteld verworpen of
aangenomen kunnen worden.
Vervolgens leidt het aannemen of verwerpen van de hypotheses tot de beantwoording van de
onderzoeksvraag; in hoeverre heeft het toepassen van een Bouw Informatie Model tijdens de
ontwerp-, voorbereidings- en uitvoeringsfase van een complex bouwproject impact op de taken van
een projectmanager op het gebied van informatiebeheersing betreffende tekeningenroulatie en
fasering tijdens een bouwproject?
Daarna zal het onderzoek aanbevelingen geven voor verder onderzoek en aanbevelingen voor de
praktijk.
Tot slot eindigt het onderzoek met een reflectie op het gehele proces.
Het conclusie en aanbevelingen deel zal bestaan uit de volgende hoofdstukken:
o Hoofdstuk 16 – Conclusie
o Hoofdstuk 17 – Aanbevelingen
o Hoofdstuk 18 – Reflectie
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 122

16. Eindconclusie
BIM en de projectmanager
In dit hoofdstuk zal worden ingegaan op de hoofdvraag zoals beschreven in hoofdstuk 2 van dit
rapport. De onderzoeksvraag van dit onderzoek luidt:
In hoeverre heeft het toepassen van een Bouw Informatie Model tijdens de ontwerp-,
voorbereidings- en uitvoeringsfase van een complex bouwproject impact op de taken van een
projectmanager op het gebied van informatiebeheersing betreffende tekeningenroulatie en
fasering tijdens een bouwproject?
Deze onderzoeksvraag zal beantwoord worden aan de hand van het aannemen of verwerpen van
een drietal hypotheses die in hoofdstuk 7 zijn geformuleerd.
16.1 Aannemen of verwerpen van de hypotheses
In hoofdstuk 7 zijn een drietal hypotheses geformuleerd. Deze hypotheses zijn voortgevloeid uit wat
er in de theorie geschreven staat. De hypotheses zijn:
H1: Aangenomen
Het toepassen van een BIM tijdens een bouwproject leidt in de praktijk tot een betere
informatiebeheersing tussen de architect, installatieadviseur, constructeur, aannemer en
projectmanager.
H2: Aangenomen
Het toepassen van BIM heeft een invloed op de rol van een projectmanager.
H3: Aangenomen
Het toepassen van BIM tijdens een bouwproject heeft invloed op de fasering van de ontwerp- en
uitvoeringsfase van een bouwproces.
In de volgende paragrafen zal behandeld worden waarom de hypotheses zijn aangenomen.
16.1.1 Hypothese 1: Het toepassen van een BIM tijdens een bouwproject leidt in de praktijk tot een
betere informatiebeheersing tussen de architect, installatieadviseur, constructeur, aannemer en
projectmanager.
Uit de meeste opvattingen over BIM, zoals ook in de theorie beschreven wordt, kan worden
geconcludeerd dat BIM ervoor zorgt dat de informatiestromen tussen de betrokken partijen zullen
verbeteren, omdat de verschillende partijen in het bouwproces steeds op de hoogte kunnen zijn van
actuele informatie. Wijzigingen in de documentatie worden namelijk automatisch doorgevoerd.
Hierdoor ontstaan er geen stapels papierwerk en tekeningen en zullen de partijen minder werken
met tekeningen die niet up-to-date zijn.
In de theorie kwamen vijf eigenschappen van BIM naar voren die kenmerkend en grote invloed
zouden hebben op de informatiebeheersing van een project. Deze kenmerken zijn:
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 123

BIM en de projectmanager
o Informatiestromen verbeteren op het gebied van volledigheid, correctheid en actualiteit;
o Transparantie van de informatie;
o Eerder inzicht in fouten in het ontwerp;
o Eerder inzicht in de gevolgen van wijzigingen van het ontwerp;
o Toezicht nodig op volledigheid, correctheid en actualiteit van de informatie.
In de cross-case analyse kwam vervolgens naar boven dat deze kenmerken in zekere mate zijn
voorgekomen bij de drie cases en dat dit een positief effect heeft gehad op de informatiebeheersing
van het project.
Bij alle drie de cases was te zien dat de informatiestromen zijn verbeterd op het gebied van
volledigheid, correctheid en actualiteit. Dit kwam onder andere doordat bij Danone en ESIC de
partijen vaker bij elkaar kwamen om de modellen op elkaar af te stemmen, waardoor de
volledigheid, correctheid en actualiteit door de partijen bij elkaar werden gecontroleerd. Bij
Capgemini kwamen de partijen ook vaker samen, maar hier heeft de BIM manager er met name voor
gezorgd dat het model compleet, actueel en volledig was, hij was verantwoordelijk voor het model
en communiceerde deze informatie vervolgens door naar de andere leden van het projectteam.
Gesteld kan worden dat de informatiestromen zeker zijn verbeterd door het toepassen van BIM.
Ook is de transparantie van in vergelijking met de traditionele manier van werken tijdens een
bouwproject in kleine mate verbeterd. Doordat partijen tijdens ESIC en Danone in de ontwerpfase
vaak bij elkaar kwamen om de modellen over elkaar heen te leggen om de fouten uit ontwerp te
halen, hadden de ontwerpende partijen ook beter inzicht in elkaars werk. Bij Capgemini werd het
model veel tijdens de wekelijkse vergaderingen met elkaar doorlopen, waardoor het inzicht in
elkaars werk duidelijk zichtbaar was. Echter wordt de informatie op dit moment nog veelal gedeeld
door middel van een internet based project omgeving. Dit was bij alle drie de cases het geval. De
gegevens die de partijen van elkaar nodig hadden worden in pdf format op de internet based project
omgeving gezet. De partijen hadden geen toegang tot elkaars model. Dit komt onder andere doordat
partijen hun model nog niet wil vrijgeven aan derden, met het oog op plagiaat van de elementen uit
het model, dit was het geval bij ESIC en Danone. Bij Capgemini had één persoon toegang tot het
model, aangezien hij ook de meeste ervaring had op het gebied van werken met BIM en in 3D
tekenen. Wel waren de tekeningen duidelijker aan elkaar uit te leggen en was er makkelijker door
het model door heen te lopen als de modellen waren samengevoegd.
Het toepassen van BIM tijdens de projecten heeft ertoe geleid dat veel knelpunten en
ontwerpfouten tijdig uit het ontwerp zijn gehaald. Doordat de informatie van de tekeningen 3D
weergegeven was, waren de clashes in het ontwerp sneller zichtbaar. Ook bij het werken met
verschillende model die één keer in de zoveel tijd in elkaar geschoven werden. Zo is er bij Capgemini
op tijd opgemerkt dat de trappen niet zouden passen, dit is een ontwerpfout die volgens de BIM
manager van Capgemini, veelal pas wordt opgemerkt wanneer de trappen aangekomen zijn op de
bouwplaats. Bij alle drie de cases is opgemerkt dat veel fouten/clashes uit het ontwerp zijn gehaald,
omdat dit in de modellen beter te zien was, dan wanneer er in 2D getekend was.
Ook de gevolgen van wijzigingen konden van te voren beter inzichtelijk gemaakt worden en aan
elkaar duidelijk gemaakt worden waarom iets wel kon of waarom juist niet, zo heeft de
staalleverancier bij ESIC wel een mooie oplossing kunnen maken voor bijvoorbeeld ronde balken die
aangesloten moesten worden op vierkante balken. Deze aansluiting hebben ze door middel van 3D
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 124

BIM en de projectmanager
modelleren in detail kunnen uitwerken en voor kunnen stellen aan de architect. Doordat de
wijzigingen 3D visueel inzichtelijk werden gemaakt in de BIM modellen, werd het visueel ook
makkelijker inzichtelijk wat er met de wijzigingen bedoeld werd en hoe het er uiteindelijk uit kwam
te zien. De partijen onderling hadden hierdoor meer begrip voor elkaars werk. Veel problemen en
fricties in de ontwerpen konden van te voren uit het model gehaald worden, voordat deze normaal
gesproken op de bouwplaats pas inzichtelijk zouden worden. Hierdoor ontstaan er betere tekeningen
voor de uitvoering en beschikt men over betere en completere informatie dan wanneer BIM niet
wordt gebruikt.
Wel is er weinig toezicht geweest op de modellen zelf, dit kwam onder andere doordat partijen niet
de ervaring hadden om te werken met BIM modellen of de apparatuur liet dit niet toe. Zo heeft dit
geleid tot kleine fricties tussen partijen, omdat er geen duidelijke afspraken waren gemaakt en de
ene partij iets anders verwachtte dan dat de andere partij in zijn hoofd had zitten. Zo werd er bij de
Danone case door de constructeur verwacht dat de architect veel meer in detail zou tekenen. Ook
heeft de installatieadviseur niet de details uitgewerkt, maar is er met name in blokvorm getekend om
aan te geven hoeveel ruimte hij nodig heeft voor de installatieruimtes. De verwachtingen tussen de
partijen lagen bij alle drie de cases niet op één lijn. Echter heeft dit er alleen voor gezorgd dat dit deel
van het ontwerpen nog ging zoals het bij een traditioneel proces gaat, namelijk dat er vergaderd
werd met 2D tekeningen die uit de modellen gegenereerd zijn in plaats van dat men tijdens de
vergaderingen met elkaar door het 3D model heen liep. Uiteindelijk heeft dit geen negatieve werking
gehad op de informatiebeheersing.
Op dit moment wordt er in de praktijk nog niet gewerkt vanuit één model. De modellen van de
verschillende disciplines komen samen voor clash controles en worden vervolgens weer
teruggenomen door de rechtmatige partij. Anderzijds, zoals bij Capgemini het geval was, wordt er
gewerkt met één model waartoe niet alle partijen toegang hebben.
Echter, doordat er gebruik is gemaakt van BIM, kon de informatie die de partijen van elkaar nodig
hadden veel sneller aangeleverd worden. Doorsnedes en plattegronden konden sneller gegenereerd
worden, echter werd er veelal tijdens de vergaderingen nog gebruik gemaakt van plattegronden,
terwijl de informatie veel duidelijk inzichtelijk gemaakt had kunnen worden wanneer het model
gebruikt was tijdens werkvergaderingen en ontwerpvergaderingen.
Bij een BIM model wordt geen rekening gehouden met bouwtoleranties. Het blijft mensenwerk. Je
kan uit een BIM model alleen halen wat de partijen er zelf in hebben gestopt. Ook kan het blijven
voorkomen dat wanneer een vloer niet op de goede hoogte in het model staat, dit pas tijdens de
uitvoering gezien wordt. Kortom werken clashes controles erg goed om de grote fricties uit het
ontwerp te halen, maar men moet altijd blijven opletten.
Al met al kan er verondersteld worden dat de informatiebeheersing verbetert wanneer er gewerkt
wordt met BIM op zowel, niveau 1: optimaal BIM, niveau 2: 3D clash BIM en niveau 3: intern BIM.
Aangezien bij alle drie de niveau er onder andere meer fouten uit het ontwerp gehaald kunnen
worden, zowel bedrijfsintern als bedrijfsextern. De hypothese kan dan ook worden aangenomen. Het
toepassen van een BIM tijdens een bouwproject leidt in de praktijk tot een betere
informatiebeheersing tussen de architect, installatieadviseur, constructeur, aannemer en
projectmanager, tijdens het project.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 125

BIM en de projectmanager
15.1.2 Hypothese 2: Het toepassen van BIM heeft invloed op de rol van een projectmanager.
De projectmanager structureert, organiseert, coördineert, controleert en evalueert de activiteiten
tijdens het bouwproces. De projectmanager zou in het proces de rol van toezichthouder op het BIM
model op zich kunnen nemen, waarbij hij de regie heeft over dat de juiste informatie uit het model
op het juiste tijdstip bij de juiste partij terecht komt. Hierdoor wordt de scope van de projectmanager
vergroot, het wordt makkelijker om informatie te beheersen en de controle te behouden tijdens het
bouwproces.
In de theorie kwamen vijf eigenschappen van BIM naar voren die kenmerkend zijn en grote invloed
zouden hebben op de projectmanager van een project. Deze kenmerken zijn:
o Beter overzicht voor de projectmanager;
o Minder actieve communicatie;
o Aanwezigheid BIM manager;
o Duidelijke afspraken over BIM tussen de actoren;
o Verwachtingen van het werken met BIM voor alle partijen op één lijn.
In de cross-case analyse kwam vervolgens naar boven dat deze kenmerken in geringe mate zijn
voorgekomen of niet zijn voorgekomen bij de drie cases. Wanneer ze wel voorkwamen tijdens het
project hadden deze kenmerken wel een positief effect op het project.
Het werken met BIM zorgde niet bij ieder project voor een beter overzicht. Zo heeft de
projectmanager bij ESIC niet gewerkt met BIM, dit was mede omdat hij geen ervaring heeft met BIM
en hij met name heeft gefungeerd als communicatieve schakel tussen de opdrachtgever en de
andere partijen. Bij de andere projecten heeft de projectmanager ook niet gewerkt met BIM echter
heeft de projectmanager wel de informatie waar hij om vroeg verkregen uit de BIM modellen van de
partijen. Hierdoor was de informatie wel accuraat, volledig en compleet en kon hij daardoor het
overzicht goed bewaren.
In de theorie werd er gesteld dat door het toepassen van BIM er minder actieve communicatie zou
zijn. Het tegendeel is bij alle drie de cases bewezen. De communicatie tussen de partijen werd
volgens de partijen juist bevorderd doordat er met BIM gewerkt werd. De partijen kwamen zeker één
keer per week bij elkaar om de modellen, zoals bij Danone en ESIC het geval was, en het model, zoals
bij Capgemini het geval was, te bespreken. Er werd juist meer en intensiever met elkaar
gecommuniceerd, wat bevorderlijk is geweest voor de projecten. De onduidelijkheden en andere
verwachtingen die geschept waren konden deze juist door de modellen vaker te bespreken sneller
verholpen worden.
Alleen bij Capgemini is een BIM manager aangesteld, dit kwam doordat hij de gene was die het
meeste ervaring had met het werken met BIM. Hij moest erop toezien dat het model zo compleet
mogelijk werd, hij deed de clash controles en maakte de tekeningen voor de partijen die niet in staat
waren een 3D model aan te leveren. Bij de andere cases is er geen gebruik gemaakt van een BIM
manager, doordat de partijen die werkte met een model dit model zelf maakte, vervolgens zorgde de
partijen onderling en met elkaar dat de juiste controles werden uitgevoerd om het model zo
compleet, accuraat en volledig mogelijk te maken. Wanneer er één compleet model wordt gemaakt
is het zeker aan te raden om een BIM manager aan te stellen, dit kan gesteld worden doordat het bij
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 126

BIM en de projectmanager
Capgemini veel voordeel heeft opgeleverd betreffende de compleetheid, volledigheid en
accuraatheid van het model.
Wat sterk naar voren komt is dat partijen nog niet weten wat er precies afgesproken moet worden
omtrent een BIM model voordat er samengewerkt kan worden met het BIM model. Er zijn bij de
cases geen duidelijke afspraken gemaakt over hoe er precies gewerkt zou worden met het BIM
model. Verwachtingen over het detailniveau waarin een ander het model aangeleverd zou krijgen
waren zeer verschillend.
De volgende vragen blijven vaak onbeantwoord tijdens BIM project:
o Wanneer moet je het model bevriezen of bepaalde delen van het ontwerp bevriezen,
wanneer is het klaar, wat moet er in welke fase worden gedaan?
Je kan namelijk met BIM al snel tot in het detail teken en verwachten dat de andere partij dit
ook doet. Wanneer dit niet gebeurt kan er frictie ontstaan tussen de ontwerpende partijen.
Dit is bijvoorbeeld bij ESIC gebeurd. Sommige details werden bij ESIC door de ene minder
gedetailleerd uitgewerkt dan de ander had verwacht.
o Wie maakt de eerste opzet van het model, is dat de constructeur of de architect?
Dit kan een issue zijn tijdens een project, aangezien je zonder ontwerp geen constructie kan
maken, maar zonder constructie kan je ook geen gebouw ontwerpen.
o Wie modelleert wat en wie werkt welk detail uit?
Dit probleem komt voort uit dat niet iedereen nog weet wat er allemaal kan met een BIM
model. Bij bijvoorbeeld Danone was het onduidelijk voor de partijen wat er in het model
kwam te staan en tot in welk detail de verschillende onderdelen uitgewerkt zouden worden.
o Hoe wordt de benodigde informatie uitgewisseld?
Tijdens alle cases werd dit gedaan via een project based internet omgeving, niet iedereen
kon bij het BIM model. Echter is het doel van het BIM model dat via het model ook
informatie tussen de partijen uitgewisseld kan worden. Dit gebeurt nu niet, omdat
bijvoorbeeld de architect zijn model niet wil vrijgeven. Ook weten nog niet alle partijen hoe
zij gebruik kunnen maken van een BIM model, waardoor zij de benodigde informatie hier
niet uit kunnen halen.
Dit zorgt voor veel onduidelijkheid en vragen tussen de partijen. Wanneer deze vragen wel
beantwoord worden is te zien dat het meteen een positieve werking heeft op het gehele proces. Er
wordt beter met elkaar samengewerkt en de partijen weten wat ze van elkaar kunnen verwachten.
Bij Capgemini waren de verwachtingen echter voor dat er met de uitvoeringen begonnen was met de
co-makers duidelijk afgesproken, dit heeft veel onduidelijkheden doen voorkomen, de co-makers
wisten precies wat ze in en hoe ze de tekeningen moesten aanleveren.
Niet alle eigenschappen zijn voorgekomen doordat de projectmanager over het algemeen nog niet
thuis is in de materie van BIM en ook nog niet werkt met BIM en de voordelen weet van het werken
met BIM. Het structureren, controleren, organiseren, coördineren en evalueren wordt door middel
van een BIM model makkelijker voor de projectmanager. Echter is het wel van belang dat de
projectmanager het model moet kunnen lezen en er zelf doorheen kan lopen. Zo is hij ook minder
afhankelijk van de andere partijen voor het bewaken van de afspraken die er zijn gemaakt en het
controleren of de clashes daadwerkelijk minder worden, de projectmanager kan continu zien of de
gemaakte afspraken ook daadwerkelijk worden nagekomen en of de afspraken ook worden
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 127

BIM en de projectmanager
verwerkt, maar daar staat wel tegenover dat het model toegankelijk moet zijn voor de
projectmanager. Het is daarom ook belangrijk bij een BIM project, dat de projectmanager van te
voren wordt aangesteld, eerder of tegelijk met het ontwerpteam, om zo ook invloed te kunnen
uitoefenen op besluitvorming omtrent werken met BIM. Het is voor de projectmanager van belang
om te weten hoe er efficiënt met het model omgegaan kan worden en hoe hij er optimaal gebruik
van kan maken.
Ook moet de projectmanager ervoor zorgen dat de partijen niet denken dat door middel van clash
controles alle fouten uit het ontwerp gehaald worden. Het controleren van de juiste invoering van de
gegevens is nog steeds nodig.
Er kan verondersteld worden dat de rol van de projectmanager van belang is wanneer er gewerkt
wordt met BIM op zowel, niveau 1: optimaal BIM, niveau 2: 3D clash BIM en niveau 3: intern BIM.
Wanneer de projectmanager een actievere rol had gehad betreffende het BIM model, was het effect
op het proces en de informatiebeheersing ook groter geweest.
Met andere woorden de rol van de projectmanager omtrent structureren, organiseren, coördineren,
controleren en evalueren zal actiever worden, dit betekent dat een projectmanager meer tijd kwijt is
per project. Uit de cases is gebleken dat de partijen veel meer samenkomen in tegenstelling tot een
traditioneel proces waar met 2D tekeningen worden gewerkt, dit houdt voor de projectmanager in
dat hij vaker aanwezig zal zijn bij een project waar BIM wordt toegepast, aangezien er meer
vergaderingen voor te zitten zijn. Het zwaartepunt van het ontwerp verschuift naar een eerdere fase,
waardoor er eerder met elkaar vergaderd zal worden. Een project heeft echter een minder lange
nasleep, aangezien problemen niet pas worden gezien wanneer het onmogelijk is om ze op te lossen.
Voor de projectmanager zal het proces veranderen omdat er op een intensievere manier met elkaar
wordt samengewerkt. De hypothese kan dan ook worden aangenomen. Het toepassen van BIM heeft
een invloed op de rol van een projectmanager. Hierop zal verder ingegaan worden in hoofdstuk 15.2.
15.1.3 Hypothese 3: Het toepassen van BIM tijdens een bouwproject heeft invloed op de fasering
van de ontwerp- en uitvoeringsfase van een bouwproces.
Gesteld kan worden dat termijnen die te zien zijn in het traditionele proces zullen veranderen. Een
nauwere samenwerking moet toegepast worden om optimaal gebruik te maken van BIM. De
workflow van de betrokken partijen zal veranderen en er moet op een transparante en intensievere
manier met elkaar samengewerkt worden. Partijen zullen makkelijker en vaker bij elkaar moeten
komen om de modellen op elkaar af te stemmen.
In de praktijk wordt er ervaren dat het zwaartepunt van het ontwerp verschuift naar een eerder
stadium. Hierdoor wordt de TO fase korter. Bij BIM wordt er in de SO fase meer in het detail gegaan.
Definitief ontwerp is ook daadwerkelijk het definitief ontwerp en niet zoals voorheen het definitief
ontwerp waar nog veel in veranderd mag worden en waarin alles nog gecontroleerd moet worden.
In de theorie kwamen vijf eigenschappen van BIM naar voren die kenmerkend en grote invloed
zouden hebben op het proces van een project. Deze kenmerken zijn:
o Een betere tijdmanagement;
o Een nauwere samenwerking;
o Er wordt efficiënter gewerkt;
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 128

BIM en de projectmanager
o BIM gebruikt gedurende het gehele proces;
o Alle partijen werken met het model;
o Een geïntegreerd proces.
In de cross-case analyse kwam vervolgens naar boven dat deze kenmerken in redelijk mate zijn
voorgekomen bij de drie cases. Dit heeft over het algemeen een positief effect gehad op het proces
van het project.
In de theorie wordt gesteld dat wanneer BIM wordt toegepast tijdens een bouwproject, de
tijdmanagement van het project beter is. Geen van de drie cases hebben bouwtijdvertraging
opgelopen. Vanwege de strakke bouwplanning die bij Capgemini aangehouden moet worden is er bij
dat project gekozen voor het toepassen van BIM. Ook wordt er bij Danone gezegd dat mede dankzij
BIM de bouw ruim voor loopt op schema.
Met BIM wordt tijdens het proces ook nauwer met elkaar samengewerkt. Dit komt onder andere
doordat veel partijen op dit moment nog niet ervaren genoeg zijn om 3D te tekenen en met een BIM
model te werken, wat betekent dat wanneer men vaak moet samenkomen, de kans op een grote
hoeveelheid clashes groot is en het meer tijd kost om deze aan te passen in het model. Met een 3D
BIM model wordt elkaars werk ook inzichtelijker, waardoor het makkelijker naar elkaar
communiceren is wat de ene partij bedoelt met een bepaalde oplossing of wijziging in het model. Er
kan geconcludeerd worden dat met behulp van BIM nauwer met elkaar wordt samengewerkt bij alle
cases, bij alle drie de cases werd er meer met elkaar overlegd dan wanneer de projecten op een
traditionele wijze waren uitgevoerd. Bij Capgemini wordt er bijvoorbeeld twee keer in de week
overleg gepleegd tijdens de uitvoeringsfase en bij Danone werd er één keer per week
ontwerpoverleg gehouden, om de modellen op elkaar af te stemmen.
Er kan geconcludeerd worden dat met behulp van BIM er niet alleen nauwer met elkaar wordt
samengewerkt bij alle cases, maar ook efficiënter. Er vinden meer overleggen plaats, beslissingen van
wijzigingen in het ontwerp worden sneller inzichtelijk gemaakt aan de partijen en de benodigde
informatie, zoals doorsnedes, kunnen sneller gegenereerd worden. Er wordt dus op een efficiëntere
manier met elkaar samengewerkt, waardoor het risico op vertragingen verkleind wordt. Bij
Capgemini staan bijvoorbeeld alle tekeningen van de uitvoering in één model, waarbij een BIM
manager ervoor zorgt dat het model ten alle tijden up-to-date is en de partijen over de juiste
tekeningen beschikken. Iedere partij werkt continu met de laatst gegenereerde tekeningen.
BIM is bij geen één van de cases gedurende het gehele proces toegepast. Zo is BIM alleen toegepast
in de uitvoeringsfase bij Capgemini en bij ESIC alleen in de ontwerpfase. Bij Capgemini was de reden
hiervoor dat de architect nog niet de ervaring had om te werken met BIM en wilde dan ook niet
samen met de constructeur en installatieadviseur een BIM model maken. Bij ESIC is het model niet
gebruikt voor de uitvoeringsfase. Uit de modellen die zijn gemaakt bij ESIC zijn 2D tekeningen
gegenereerd waar vervolgens de uitvoerende partijen mee hebben gewerkt. Ook bij Danone waren
niet alle partijen ervaren genoeg om het BIM model te gebruiken gedurende het gehele proces.
De boven genoemden reden is dan ook een gevolg van dat nog niet alle partijen willen of kunnen
werken met BIM, de ervaring van vele partijen is nog te weinig om in een BIM project te stappen.
Hierdoor zijn de modellen die gecreëerd worden niet compleet en consistent en kunnen deze ook
nog niet gebruikt worden voor de exploitatie fase.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 129

BIM en de projectmanager
Dit is ook één van de redenen dat het BIM proces nog geen geïntegreerd proces is, zoals in eerste
instantie wel verwacht was. Dit betekent ook dat het werken met BIM nog niet optimaal is en dat
naarmate dit verbetert het een positiever effect zal hebben op het proces.
Het bouwproces heeft dezelfde route als voorheen, maar bij het toepassen van BIM wordt het
zwaartepunt van het ontwerp naar een eerder stadium verschoven. De TO fase was bij ESIC
bijvoorbeeld korter aangezien er meer gedetailleerd in de DO fase was getekend om de clashes uit
het model te halen. Echter blijven de partijen die betrokken zijn bij het proces dezelfde partijen, wel
is het zo dat je anders bij elkaar zit, namelijk korter en met kortere tussen poses.
Er kan verondersteld worden dat BIM invloed heeft op het verloop van het proces wanneer er
gewerkt wordt met BIM op zowel, niveau 1: optimaal BIM, niveau 2: 3D clash BIM en niveau 3: intern
BIM. Wanneer meer partijen BIM hadden gebruikt, BIM ook daadwerkelijk was gebruikt gedurende
het gehele proces en dat de modellen gecreëerd tijdens de ontwerpfase ook in zijn geheel
beschikbaar waren gesteld voor de uitvoeringsfase, het effect positief vergroot zou zijn voor het
gehele proces. De hypothese kan dan ook worden aangenomen. Het toepassen van BIM tijdens een
bouwproject heeft invloed op de fasering van de ontwerp- en uitvoeringsfase van een bouwproces.
16.2 Beantwoording van de centrale hoofdvraag
Aan de hand van het aannemen van de hypotheses en de onderbouwing hiervoor kan de
onderzoeksvraag van dit rapport beantwoord worden. De onderzoeksvraag luidt:
In hoeverre heeft het toepassen van een Bouw Informatie Model tijdens de ontwerp-,
voorbereidings- en uitvoeringsfase van een complex bouwproject impact op de taken van een
projectmanager op het gebied van informatiebeheersing en organisatie?
Op dit moment zijn veel partijen nog niet toe aan het werken met BIM, het is een cultuurverandering
in de bouw. BIM vergt namelijk een andere manier van denken en samenwerken. De processen
worden transparanter, partijen kunnen precies zien wat een ander doet en nog moet doen in een
BIM model. Met BIM wordt er ook veelal in 3D getekend, dit vergt een andere mind-set dan wanneer
2D getekend wordt. Partijen durven het ook nog niet aan om hun model vrij te geven aan de andere
partijen. De bibliotheek die aangemaakt wordt bij een BIM model wil men niet vrijgeven. Ook willen
de partijen de verantwoordelijkheid niet op zich nemen, dat een andere partijen blind voortborduurt
op zijn model, zonder eerst het model te checken. Bijvoorbeeld dat een installateur doorgaat met het
model van de installatieadviseur en alles wat de installatieadviseur heeft getekend overneemt
zonder het eerst zelf te checken. De installatieadviseur wil het risico niet lopen dat hij uiteindelijk
aansprakelijk wordt gesteld voor de fouten die hij eventueel heeft getekend en niet zijn opgemerkt
tijdens het genereren van bijvoorbeeld de werktekeningen.
Ook is het een te grote investering in soft- en hardware en omscholing van het personeel om met
BIM te kunnen werken. Veel computers kunnen het op dit moment ook nog niet aan om met
bestanden van een groot kaliber te werken en lopen veelal vast of traag.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 130

BIM en de projectmanager
De eerste stappen zijn genomen om te komen tot het niveau waarbij optimaal gebruikt wordt van
BIM volgens de volgende definitie:
BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieken van een gebouw.
Hierbij kunnen de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel-, realisatie- en exploitatiefase gebruik
maken van een gezamenlijke platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen,
planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld.
Bovenstaande definitie wordt nog lang niet toegepast in de praktijk. De projectmanager zou hierin
een grote rol kunnen spelen. Hij is de gene die de opdrachtgever kan laten inzien welke voordelen
BIM te bieden heeft, zoals het managen van de kwaliteit van het project en het beheersen van het
budget van het project, doordat vele clashes al tijdens de ontwerpfase uit het ontwerp worden
gehaald. Hij is ook in staat sturing en controle te geven op het werken met een BIM model.
Om de onderzoeksvraag te beantwoorden; het Bouw Informatie Model heeft zeker een impact op de
taken van een projectmanager op het gebied van informatiebeheersing en organisatie. Hieronder
volgen de belangrijkste wijzigingen die van invloed zijn op de rol van de projectmanager.
o Start-up/BIM projectplan
Wanneer geen BIM:
Een kick-off overleg met de adviseurs is vaak voldoende om met een project van start te
kunnen gaan. Partijen weten wat er van ze verwacht wordt aan de hand van de DNR
kruisjeslijst.
Wanneer wel BIM:
Bij BIM zal deze kruisjeslijst ook worden gehandhaafd, echter moet er nog een BIM plan aan
toegevoegd worden, aangezien er bij het toepassen van BIM andere taken, software,
controlerondes, etc. zijn.
Impact op de rol van de projectmanager:
De projectmanager zal hierdoor het ontwerp en bouwproces met betrekking tot BIM van te
voren nauwkeurig moeten beschrijven om onduidelijkheden over het werken met BIM in de
praktijk te voorkomen.
o Werken met BIM
Wanneer geen BIM:
Wanneer er niet met BIM wordt gewerkt betekent het dat de partijen met elkaar in 2D zullen
tekenen en dat er tekeningen en plattegronden met elkaar worden uitgewisseld. Het is niet
nodig dat de partijen weten hoe ze met BIM om moeten gaan.
Wanneer wel BIM:
Wanneer er met BIM wordt gewerkt is het belangrijk dat ook alle partijen daadwerkelijk met
BIM kunnen werken. Alle partijen horen te weten hoe ze met BIM om moeten gaan en wat
BIM inhoud.
Impact op de rol van de projectmanager:
De projectmanager zou moeten zorgdragen dat iedereen ook daadwerkelijk weet om te gaan
met BIM. Dit kan door bijvoorbeeld gedaan worden door dit als selectiecriteria toe te voegen
voor de selectie van de partijen.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 131

BIM en de projectmanager
o ICT
Wanneer geen BIM:
Wanneer BIM niet wordt toegepast, wordt er gebruik gemaakt van een internet shared
project omgeving. Er komen geen noemenswaardige ICT moeilijkheden voor.
Wanneer wel BIM:
Door het toepassen van BIM worden er grote en zware 3D modellen bestanden gemaakt, die
gedeeld gelijktijdig gebruik moeten kunnen dragen.
Impact op de rol van de projectmanager:
De projectmanager zou moeten zorgdragen voor ICT die dit gebruik van dataverzameling en
uitwisseling aan kan. Dit kan door bijvoorbeeld gedaan worden door dit als selectiecriteria
toe te voegen voor de selectie van de partijen, waarbij bijvoorbeeld bepaald wordt dat de
partijen over glasvezel moeten beschikken.
o De tekeningenroulatie
Wanneer geen BIM:
Op dit moment zorgt de projectmanager ervoor dat de tekeningen van de diverse adviseurs
op elkaar worden afgestemd, door goedkeuring van de adviseurs op elkaars werk te krijgen.
De projectmanager controleert of de tekeningen van bijvoorbeeld de installatieadviseur zijn
goedgekeurd door de constructeur.
Wanneer wel BIM:
Bij BIM wordt er met elkaar in hetzelfde model gewerkt, de traditionele
goedkeuringsprocedure wordt hierdoor gewijzigd. Het model moet goedgekeurd worden
door de opdrachtgever, in plaats van de tekeningen.
Impact op de rol van de projectmanager:
De projectmanager zal de diverse adviseurs nu op de afgesproken momenten het model
moeten laten goedkeuren en deze laten bevriezen voor wijzigingen.
o Clash detectie
Wanneer geen BIM:
Door middel van de bovengenoemde tekeningenroulatie wordt ook clash detectie
uitgevoerd, hierdoor worden de verantwoordelijkheden ook meteen duidelijk, aangezien
partijen met hun eigen tekeningen blijven werken in plaats van dat dit verworven zit in één
model. Met andere woorden, een stempel betekent goedkeuring.
Wanneer wel BIM:
Bij BIM werken de partijen gelijktijdig aan één model. Hierdoor vertroebelen de grenzen
tussen waar en wanneer iemand goedkeuring geeft aan de tekeningen. In plaats van dat
tekeningen gestempeld worden, wordt nu het model gestempeld.
Impact op de rol van de projectmanager:
De projectmanager zal hiervoor duidelijke afspraken moeten maken met de BIM manager of
architect, als coördinerend ontwerpende partij.
o Vergaderingen
Wanneer geen BIM:
Tijdens de vergaderingen wordt er nu gebruik gemaakt van 2D plattegronden, veel
tekeningen worden met elkaar aan tafel besproken.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 132

BIM en de projectmanager
Wanneer wel BIM:
Met BIM hoeft er tijdens de vergaderingen geen gebruik meer gemaakt worden van 2D
tekeningen. Op een scherm kan er met elkaar door het model gelopen worden en kunnen er
opmerkingen in het model gezet worden waar nodig.
Impact op de rol van de projectmanager:
Dit betekent voor de projectmanager dat hij een setting moet creëren waarin het mogelijk is
om op die manier met elkaar te kunnen vergaderen.
o Vergaderingen frequentie
Wanneer geen BIM:
Tijdens het traditionele proces worden er over het algemeen minder werkoverleggen en
ontwerpvergaderingen gehouden dan wanneer er met BIM wordt gewerkt.
Wanneer wel BIM:
Wanneer er met BIM wordt gewerkt komen partijen vaker bij elkaar om te overleggen en
bepaalde dingen kort te sluiten dan bij het traditionele proces, partijen zijn veel afhankelijker
van elkaar doordat er in één model wordt gewerkt.
Impact op de rol van de projectmanager:
Dit betekent voor de projectmanager dat hij ook meer tijd kwijt is in de ontwerpfase van een
project om de vergaderingen te structureren en coördineren.
o Informatie uitwisseling
Wanneer geen BIM:
Wanneer er zonder BIM wordt gewerkt worden de gegevens veelal uitgewisseld via een
internet based project omgeving.
Wanneer wel BIM:
Wanneer BIM wordt toegepast tijdens een project kan alle informatie, die normaal
gesproken via een internet based project omgeving wordt uitgewisseld, nu in het model
worden gezet.
Impact op de rol van de projectmanager:
De projectmanager moet zorg dragen dat dit op een gestructureerde en overzichtelijke
manier gebeurt. Duidelijke afspraken moeten vooraf worden gemaakt om ervoor te zorgen
dat het model een overzichtelijk model wordt en blijft. Er zullen verschillende gradaties van
toegangsrechten tot het model verleend moeten worden.
o Detailniveau model
Wanneer geen BIM:
Wanneer er niet gebruik wordt gemaakt van BIM tekenen de partijen ieder hun eigen
tekeningen en gaandeweg wordt duidelijk wat er nog nodig is voor werkbare tekeningen.
Wanneer wel BIM:
Wanneer er met BIM wordt gewerkt kunnen partijen vrij snel te gedetailleerd of juist niet
gaan tekenen, afspraken zijn nodig om ervoor te zorgen dat partijen consistent met elkaar
kunnen werken, zodat er een samenhangend model ontstaat.
Impact op de rol van de projectmanager:
De projectmanager moet zorg dragen dat het detailniveau van het model ook duidelijk met
de adviseurs van te voren wordt afgesproken.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 133

BIM en de projectmanager
o Planning
Wanneer geen BIM:
Wanneer BIM niet wordt toegepast zal het zwaartepunt van het ontwerp ook niet
verschuiven naar een eerder stadium in het proces.
Wanneer wel BIM:
Het zwaartepunt van het ontwerp verschuift naar een eerder stadium in het proces, zo ook
als in de theorie is aangegeven in figuur 11.
Impact op de rol van de projectmanager:
De projectmanager moet hiermee rekening houden in zijn overall project planning. Door de
verschuiving van het zwaartepunt van het ontwerp kunnen andere delen van het proces
eerder van start gaan en lopen bepaalde zaken eerder of anders in elkaar over.
16.3 Het heden en BIM
In deze paragraaf worden een aantal opmerkelijke punten beschreven die tijdens dit onderzoek naar
voren zijn gekomen. Als je de literatuur moet geloven is BIM een ware uitvinding en zou iedereen
ermee moeten werken. Het brengt vele voordelen, zoals het terugdringen van de faalkosten met zich
mee. Ook worden projecten beter gearchiveerd. Ook zorgt BIM ervoor dat er transparanter gewerkt
wordt en dat de kennis beter wordt overgedragen. Zeker bij het gebruik van BIM in de praktijk zijn de
laatste twee voordelen nog zeker niet het geval.
Allereerst kan er gezegd worden dat veel bedrijven die zeggen tijdens een bouwproces BIM toe te
passen, geen BIM toepassen. Een compleet BIM model bereik je pas wanneer alle partijen bereid zijn
transparant met elkaar te werken. Op dit moment is er nog weinig transparantie in de informatie
tijdens een bouwproces waarbij BIM wordt toegepast. Tijdens projecten worden er veelal
verschillende modellen gemaakt, die vervolgens over elkaar heen worden gelegd en voor verbetering
weer terug worden genomen. Kortom niet alle informatie staat bij elkaar en op deze manier bepalen
partijen alsnog wat een andere partij wel of niet mag zien. Kortom deze bottleneck moet eerst
doorbroken worden, wil men spreken van BIM. Echter is het wel zo, dat de manier waarop er nu
wordt gewerkt met BIM en wat men denkt dat BIM is, al vele voordelen met zich meebrengt voor
een bouwproject, zoals bijvoorbeeld minder fouten tijdens de uitvoering.
Transparantie wordt op dit moment nog niet bereikt met BIM doordat het voor partijen nog veelal
onduidelijk is bij wie welke aansprakelijkheid ligt. Daarom willen veel partijen hun model nog niet
vrijgeven aan andere partijen. Zo wil, als al eerder als voorbeeld is gegeven, een installatieadviseur
zijn model niet vrijgeven aan de installateur, aangezien de installatieadviseur vervolgens bang is dat
de installateur het model zonder controle overneemt en uiteindelijk de installatieadviseur
verantwoordelijk wordt gesteld voor eventuele fouten. Naar mijn idee is het ook met een BIM model
zo dat aansprakelijkheden hetzelfde zijn als bij het traditionele bouwproces. Iedereen blijft
verantwoordelijk voor zijn eigen werk. Wanneer een installateur verder gaat met het model van een
installatieadviseur, besluit de installateur op dat moment dat het model zijn eigen is en dat hij dus
ook verantwoordelijk is voor dat model.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 134

BIM en de projectmanager
Een andere reden dat BIM nog niet wordt toegepast zoals het zou moeten is omdat de architecten
bang zijn dat de bibliotheek die zij hebben moeten aanleggen om het ontwerp te maken, wordt
overgenomen door andere partijen. Zo hebben zij veel meer werk moeten leveren dan andere
partijen. Om ervoor te zorgen dat BIM werkt moet er inderdaad hard gewerkt worden om een
bibliotheek aan te leggen, maar wanneer die er eenmaal is, kan iedereen werken met BIM. Iemand
moet het vuile werk doen. Uiteindelijk gaat het om de kwaliteit van de gebouwen. Wanneer
modellen niet worden vrijgegeven kan de kwaliteit van de gebouwen ook niet geoptimaliseerd
worden.
Wel zou er een verandering in het honorarium moeten komen voor de partijen. Van het BIM model
verwacht men dat er veel meer informatie in het model gezet moet worden tijdens de ontwerpfase,
wil het bruikbaar zijn voor de uitvoerende partijen. Dit betekent ook dat de ontwerpende partijen
meer tijd kwijt zijn met het invoeren van de gegevens om tot een compleet ontwerp te komen. Ook
betekent dit voor de uitvoerende partijen dat zij sneller over de gegevens kunnen beschikken die zij
nodig hebben en dus uiteindelijk minder tijd kwijt zijn in het verzamelen van de benodigde
informatie. Ook de taak van BIM manager moet gedefinieerd worden om het honorarium van de
partijen aan te kunnen passen.
Partijen in de bouw zijn op dit moment veelal nog te conservatief om BIM echt door te voeren. BIM
zal nooit optimaal doorgevoerd worden wanneer partijen niet open staan voor verandering en willen
investeren in verandering. Uiteindelijk zal er naar het grotere geheel gekeken moeten worden, de
kwaliteit van het gebouw. Daarentegen kiest men in de bouw nog altijd voor zichzelf en stelt men
zich zelf voorop als partij in plaats van de kwaliteit van het te leveren product. Wanneer hier geen
verandering in komt is een optimaal BIM model voorzien van alle gegevens en bruikbaar voor de
exploitatiefase nog niet mogelijk.
Aan de andere kant, de manier waarop BIM nu wordt gebruikt brengt al vele voordelen met zich
mee, zoals eerder beschreven. Echter moeten oude gewoontes los gelaten worden om tot nieuwe te
kunnen komen.
16.4 Conclusie
De definitie van BIM wordt nog niet gebruikt in de praktijk op de manier zoals bij beschreven staat, te
weten:
BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieken van een gebouw.
Hierbij kunnen de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel-, realisatie- en exploitatiefase gebruik
maken van een gezamenlijke platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen,
planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld.
Waarom zou een projectmanager dan moeten werken met BIM en is het van belang dat ook de
projectmanager weet wat BIM inhoud?
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 135

BIM en de projectmanager
1. Door BIM tijdens een project toe te passen kan de projectmanager beter het budget
bewaken. Een voorbeeld hiervan is dat wanneer er een wijziging in het model plaats vindt,
het ook meteen inzicht geeft in de gevolgen voor het budget, aangezien het budget
gekoppeld kan worden aan het BIM model.
2. Door het toepassen van BIM kunnen de risico’s van het project beter gemanaged worden.
Een voorbeeld hiervan is dat wanneer er een model wordt samengesteld, het sneller
inzichtelijk is waar er in de uitvoering eventueel clashes kunnen voorkomen. Deze clashes
kunnen op voorhand al uit het model worden gehaald.
3. Door het project in een BIM model te zetten kan de kwaliteit van een BIM project beter
gewaarborgd worden. Doordat een BIM project visueel 3D inzichtelijk gemaakt kan worden
en je met de partijen door het model heen kan lopen, heb je ook een beter inzicht in hoe het
ontwerp eruit komt te zien. Ook is het dan eerder inzichtelijk wat voor een gevolgen
wijzigingen hebben op de kwaliteit van een gebouw.
4. Ook heeft het toepassen van BIM invloed op de organisatie van een bouwproject. Je kan
door middel van het toepassen van BIM een geïntegreerd proces doorlopen. Partijen hebben
een beter inzicht in elkaars werk, in wie wat van elkaar moet krijgen en waarom bepaalde
wijzigingen niet anders kunnen, wat ten goede zal komen van het samenwerken in een
geïntegreerd proces.
5. Door BIM tijdens een bouwproces toe te passen kan ook de planningen van een project beter
door de projectmanager gemanaged worden. Door middel van BIM kan je een gebouw
virtueel bouwen, waardoor je precies weet wanneer je wat nodig hebt voor de bouw van het
project. Op die manier kan je de tijd optimaal benutten en in de gaten houden.
6. De informatie kan tijdens een project beter gemanaged worden door de projectmanager.
Alle informatie staat in één model, waardoor de projectmanager ten alle tijden kan zien wat
er gebeurt en hij ten alle tijden over de informatie kan beschikken die hij nodig heeft. Ook
doordat de informatie in een 3D model kan staan bij BIM, kan de projectmanager een betere
feedback geven aan de opdrachtgever, doordat er visueel door het model heen gelopen kan
worden.
Een projectmanager kan door middel van BIM een project beter organiseren, structuren,
controleren, coördineren en evalueren.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 136

17. Aanbevelingen
BIM en de projectmanager
In dit onderzoek zijn er verschillende onderwerpen naar voren gekomen waar verder onderzoek naar
gedaan zou moeten worden om het werken met BIM te optimaliseren. Ook worden er aanbevelingen
gedaan richting Stevens Van Dijck, het bedrijf waardoor dit afstudeerrapport mogelijk is gemaakt.
17.1 Aanbevelingen Theorie
Hier volgen de aanbevelingen voor verder onderzoek:
o In dit onderzoek is gebruik gemaakt van 3 cases. Om de resultaten harder te maken is meer
kwalitatief onderzoek nodig waarbij meerdere cases worden onderzocht. Het is interessant
om de uitkomsten uit de cases te kunnen vergelijken met meer praktijk gebonden cases.
o Tijdens het onderzoek is bij geen één van de cases gedurende de ontwerp en uitvoeringsfase
gewerkt met een BIM model. Gekeken zou moeten worden of bij cases waar wel het BIM
model is meegenomen, van de ontwerpfase naar de uitvoeringfase, de resultaten nog steeds
hetzelfde zijn.
o Ook is het interessant om dit onderzoek uit te voeren gedurende de gehele levenscyclus van
een gebouw. Wat heb je bijvoorbeeld allemaal nodig als projectmanager om het BIM model
ook bruikbaar te maken voor de exploitatiefase?
o Ook is er tijdens de cases geen gebruik gemaakt van BIM volgens de BIM gedachte:
BIM is een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieken van een
gebouw. Hierbij kunnen de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel-, realisatie- en
exploitatiefase gebruik maken van een gezamenlijke platform van informatie, waarin onder
andere de tekeningen, planningen en kosten aan elkaar zijn gekoppeld.
Onderzocht zou moeten worden of de resultanten hetzelfde blijven wanneer tijdens project
wel volgens die gedachten met BIM wordt gewerkt.
o Tijdens de cases is de informatie verzameld door middel van interviews. Hierbij zijn niet alle
stakeholders geïnterviewd. Om te kijken of het resultaat hetzelfde blijft moet er nog
onderzoek gedaan worden, waarbij dit onderwerp wordt onderzocht onder alle stakeholders
die betrokken zijn bij het bouwproject.
o Tijdens dit onderzoek is alleen gekeken naar de aspecten informatie en organisatie.
Interessant zou zijn als de impact van BIM op de rol van de projectmanager op gebied van
geld, tijd en kwaliteit worden onderzocht.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 137

BIM en de projectmanager
17.2 Aanbevelingen Stevens Van Dijck
Op dit moment staat BIM nog in de beginfase. Er moet nog veel gebeuren om ervoor te zorgen dat
BIM optimaal wordt gebruikt. Nog niet alle software en computerprogramma’s kunnen op de juiste
manier met elkaar gekoppeld worden. Hierdoor kan het nu nog voorkomen dat bij het uitwisselen
van de benodigde informatie, om bijvoorbeeld tot afstemming van bepaalde gegevens te komen,
gegevens verloren kunnen gaan.
Het werken met BIM wordt nog teveel gedaan vanuit de traditionele gedachtegang. De vele
tekeningen en plattegronden die nodig zijn bij het traditionele proces, zijn bij het werken met BIM
niet meer nodig. Met BIM kan men tijdens vergaderingen op ieder moment op een groot scherm
naar het model kijken en door het model heen lopen. Op het scherm kan men van ieder deel van het
gebouw een doorsnede of plattegrond maken. Daarnaast kunnen de opmerkingen die tijdens de
vergaderingen gemaakt worden direct in het model worden gezet, waardoor men deze naderhand
altijd kan terugvinden. Om optimaal met BIM te kunnen werken is er een andere gedachtegang
nodig. Men moet het traditionele proces, namelijk het denken in 2D loslaten en overstappen naar
het denken in 3D.
Ten aan zien van BIM is er bij Stevens Van Dijck op dit moment sprake van een leerfase. De reden dat
zij onderzoek hebben laten doen naar het BIM model is dat men stap voor stap wil aftasten wat de
mogelijkheden van BIM voor de toekomst zijn. Om een beeld te krijgen waarom BIM voordelen kan
opleveren voor de projectmanager is het aan te bevelen dat de werknemers dit onderzoek
raadplegen en een beeld krijgen wat BIM is.
Stevens Van Dijck is een bedrijf die de cultuurverandering kan doorbreken. BIM is namelijk een
managementtool en de projectmanager is er dan ook bij gebaad om dit managementtool te
gebruiken bij een bouwproject. Alle informatie die een projectmanager tijdens een project nodig
heeft staat bijeen in het BIM model. Het BIM model geeft bijvoorbeeld bij een planwijziging direct
aan wat de budgettaire gevolgen zijn en men kan op dat moment besluiten of het haalbaar is om
deze planwijziging door te voeren of niet. Tijdswinst is hierbij een groot voordeel. Nu gaat er veelal
veel tijd verloren voordat men een beslissing kan nemen ten aanzien van een planwijziging. Door BIM
te gebruiken en te weten hoe men de gegevens uit het model moet halen, kan men het project zich
nog meer eigen maken en heeft men eerder toegang tot de informatie die men nodig heeft en die
men wil zien.
BIM zorgt voor een betere controle en overzicht in het proces. De analyse laat zien dat BIM al een
nuttige rol speelt voor de projectmanager, indien het model alleen maar gebruikt wordt voor het
wegnemen van clashes in het ontwerp. Doordat er met een BIM model wordt gewerkt zullen er
minder uitlopers zijn tijdens een project. Je loopt ook tegen minder verrassingen aan, aangezien het
werken met zo'n model zorgt voor transparantie en doordat veel verrassingen die normaal laat
zichtbaar zijn al uit het ontwerp gehaald zijn. Mijn advies richting Stevens Van Dijck is om te
investeren in de software die nodig is om te kunnen werken met BIM. Daarnaast is het zaak dat alle
werknemers een BIM cursus volgen, zodat zij leren hoe het model werkt en inzicht krijgen in het
voordeel van het gebruik van BIM. Zo zijn zij, bij een BIM project, ook de informatie die zij nodig
hebben snel opzoeken.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 138

BIM en de projectmanager
Een tegenargument voor bovenstaande stap zou kunnen zijn dat het nu een te grote investering is
om dit bij Stevens Van Dijck voor elkaar te krijgen. Dit argument kan juist zijn, maar deze investering
zal zeker op langere termijn worden terug verdiend. De investering zal er namelijk voor zorgen , dat
Stevens Van Dijck qua kennis en kunde een voorsprong creëert ten opzichte van andere
concurrerende projectmanagement adviesbureaus. Veel van de projectmanagement bureaus zijn
nog onwetend op het gebied van BIM.
In de bouw neemt het gebruik van het BIM model toe, dit betekent dat de projectmanager
uiteindelijk mee moet met deze verandering. Stevens Van Dijck kan een grote rol spelen in deze
verandering en zich op die manier onderscheiden van andere concurrerende partijen. Hierdoor
zullen zij eerder de BIM projecten gegund krijgen dan andere projectmanagement bedrijven en
kunnen meerdere projecten worden binnengehaald.
Binnen Stevens Van Dijck wordt gedacht, dat het gebruik van BIM tijdens een project een nadeel zou
kunnen zijn ten opzichte van de creativiteit van het ontwerp. Men denkt dat het werken met BIM en
met name het werken in 3D, men eerder te maken krijgt met standaardisatie en vroege
besluitvorming. Ik heb hierover een andere mening. Met BIM zorg je er juist voor dat de creativiteit
groter wordt, omdat je beter inzicht hebt in de verschillende mogelijkheden. Daarnaast krijg je meer
duidelijkheid over hoe het project eruit gaat zien en hoe het in de omgeving past. Een architect zal
altijd zijn stempel op het gebouw willen zetten en wil uniek zijn in zijn ontwerp. Met BIM wordt het
juist mogelijk gemaakt om nog complexere gebouwen neer te zetten. Men kan immers door middel
van BIM het ontwerp dusdanig uitwerken, zodat risico's die tijdens de uitvoering voorkomen al
weggenomen zijn, voordat de bouw begint. Het nadeel van vervroegde besluitvorming is ook iets
wat je als bedrijf zelf in de hand hebt, door middel van planning kan men zelf bepalen wanneer het
ontwerp definitief is.
Indien Stevens Van Dijck BIM zal toepassen tijdens een project, kan dit ook een groot voordeel
opleveren in de relatie tussen Stevens Van Dijck en de opdrachtgever. De terugkoppeling naar de
opdrachtgever kan met een beter visueel beeld worden weergegeven. Dit zorgt voor een beter
inzicht bij de opdrachtgever en maakt het communiceren met de opdrachtgever gemakkelijker,
aangezien veel opdrachtgevers vaak geen weet hebben van de gevolgen van beslissingen. Door
gebruik van het BIM model kan men de opdrachtgever beter uitleggen waarom iets wel of niet kan.
Bovendien zijn de gevolgen ook duidelijker visueel te maken.
Voor het gebruiken van BIM is er ook bepaalde software nodig. Revit is het programma dat hiervoor
door de meeste partijen wordt gebruikt. Deze investering moet gedaan worden met het oog op de
verandering op de toekomst. De manier van tekenen is langzaam aan het veranderen van 2D naar
3D. Om te kunnen blijven werken zoals er nu binnen de bedrijven tijdens projecten wordt gewerkt, is
het zaak om die techniek onder de knie te krijgen. In ieder geval is het van belang dat men weet hoe
de gegevens uit het model gehaald kunnen worden een hoe het model gelezen en begrepen moet
worden.
Samenvattend komt het erop neer dat het voor een bedrijf als Stevens Van Dijck alleen maar
voordeel oplevert wanneer het bedrijf investeert in BIM software en BIM cursussen voor de
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 139

BIM en de projectmanager
werknemers. BIM geeft Stevens Van Dijck een voorsprong op de concurrenten en het zorgt voor een
betere beheersing en controle op een bouwproject.
Wanneer er besloten wordt een project te organiseren met BIM is het van belang dat de handleiding
wordt nageleefd. Deze handleiding is opgesteld is in de komende paragraven. Zonder het maken van
duidelijke afspraken betreffende BIM en het vastleggen van de punten die in de handleiding staan,
wordt het voor de projectmanager namelijk moeilijk om controle en overzicht over het project te
houden. Om te komen tot een goede start voor de uitvoeringsfase kan het voor Stevens Van Dijck
van nut zijn om de BIM manual, weergegeven in bijlage 11, te gebruiken. In deze BIM manual worden
de afspraken betreffende de uitvoering in grote lijnen weergegeven.
17.3 Aanbevelingen projectmanager en BIM
Uit het onderzoek komen een aantal punten duidelijk naar voren die ervoor zorgen dat BIM nog niet
optimaal wordt toegepast in de praktijk. Deze punten zijn:
1. Nog niet alle partijen werken of kunnen werken met BIM.
2. Er wordt geen gebruik gemaakt van één compleet model waaruit alle partijen hun informatie
kunnen halen.
- Er is geen transparantie
- Niet alle partijen willen hun model vrijgeven
- Er wordt gebruik gemaakt van een internet based project omgeving in plaats van
ontwerpdocumenten uitwisseling via BIM
3. BIM wordt niet gedurende het gehele bouwproces toegepast.
4. Er wordt niet gewerkt volgens één BIM gedachte, de partijen hanteren hun eigen
interpretatie, waardoor bijvoorbeeld het detailniveau per ontwerpdiscipline verschilt.
5. De projectmanager werkt op dit moment nog niet met BIM.
6. Het werken met BIM heeft een intensievere samenwerking nodig.
In dit hoofdstuk worden mogelijke oplossingen aangereikt op het gebied van bouwmanagement,
zodat BIM optimaal in de praktijk toegepast kan worden. Per aandachtspunt worden er één of
meerdere mogelijke maatregelen aangereikt.
17.3.1 Alle partijen werken met BIM
In de cross case analyse komt naar voren dat nog niet alle partijen werken of kunnen werken met
BIM. Uit de theorie blijkt dat een project waarbij BIM wordt toegepast pas echt efficiënt zal verlopen
wanneer alle partijen werken in het model. In de praktijk is het nu zo dat bijvoorbeeld de
ontwerpende partijen het ontwerp maken in een 3D model, terwijl deze vervolgens niet
meegenomen wordt naar de uitvoering. Hierdoor wordt er door de aannemers veel dubbelwerk
verricht. Dit komt onder andere doordat nog niet alle partijen het voordeel inzien van het werken in
één model. Het is daarom van belang dat het voor de opdrachtgever inzichtelijk wordt gemaakt
waarom er gekozen moet worden voor het werken met BIM en welke voordelen dit voor hem zal
opleveren. Dit moet ook gedaan worden voor de partijen die het nut niet inzien van het werken met
BIM. Vervolgens zou het verplicht gesteld moeten worden bij het project, net zoals de RGD bij zijn
projecten doet. Partijen die zelf nog niet kunnen werken met BIM zouden ook aan deze eis kunnen
voldoen, aangezien iedere partij de mogelijkheid heeft een modelleur in te schakelen voor het
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 140

BIM en de projectmanager
omzetten van de 2D tekeningen naar 3D. Ook zou er binnen het bouwproces een BIM modelleur op
het project gezet kunnen worden in de vorm van een BIM manager. Deze zou dan wel vanaf het
begin van het proces aanwezig moeten zijn, zodat hij de controle voor de clashes kan doen en de
controle voor de juiste invoer van gegevens.
17.3.2 Eén compleet model
Op dit moment wordt er in de praktijk nog niet gewerkt vanuit één model. De modellen van de
verschillende disciplines komen samen voor clash controles en worden vervolgens weer
teruggenomen door de rechtmatige partij. Anderzijds wordt er gewerkt met één model waartoe niet
alle partijen toegang hebben. Er is in de praktijk wel meer transparantie in elkaars documenten en
werk dan bij het traditionele proces, maar volledige transparantie is er nog niet. Transparantie is
nodig, BIM komt namelijk het meest tot zijn recht als integratie van de betrokken partijen wordt
bereikt. Er zullen daardoor hoger eisen gesteld moeten worden aan samenwerking, communicatie en
transparantie van de informatie die nodig is in het proces. Aan de andere kant is het belangrijk dat de
verschillende partijen die betrokken zijn bij het proces uitkijken voor de juridische valkuilen, dit is ook
één van de redenen waarom de architect vandaag de dag zijn model nog niet wil vrijgeven aan
derden. Zulke kwesties moeten onder andere worden aangepakt in het bestek vooraf aan de
uitvoering van het project. Echter zou er in het begin van het gehele proces een document moeten
zijn waarin aangegeven wordt hoe er met elkaar samengewerkt wordt en dat transparantie in de
gegevens een vereiste is. Er zou een BIM protocol opgesteld moeten worden waarin duidelijk wordt
op welke manier er met elkaar samengewerkt moet worden en wat de onderlinge afspraken zijn. Zo
kan er onderling vertrouwen worden gecreëerd tussen de partijen, wat bevorderlijk is voor het
werken in één model.
Zodra alle gegevens in één model staan is een internet based project omgeving nog wel nodig om alle
gegevens, zoals bijvoorbeeld de afspraken die er gemaakt zijn of de notulen van de vergaderingen
beschikbaar te stellen voor alle partijen. Echter kunnen onder andere tekeningen, wijzigingen in
tekeningen, controle van clashes bijgehouden worden in het BIM model. Zo kan er ook inzichtelijker
en sneller naar de juiste informatie worden gezocht.
17.3.3 BIM niet gedurende gehele bouwcyclus
Om volgens de theorie optimaal gebruik van een BIM model te maken, moet een BIM model
compleet, inzichtelijk en toegankelijk zijn gedurende de gehele levenscyclus van een gebouw. In de
praktijk wordt er nog niet op die manier met BIM gewerkt. Dit komt onder andere door punten die
beschreven staan in de voorgaande paragraven. Dit aandachtspunt is een gevolg van de
bovenstaande aandachtspunten. Kortom, zodra alle partijen betrokken bij het ontwerp en de
uitvoering van het ontwerp al hun informatie in één model zetten, zoals ook beschreven is in de
definitie die is voortgevloeid uit de theorie, is het de bedoeling dat een BIM model gebruikt wordt
voor de gehele bouwcyclus.
17.3.4 Eén BIM gedachte
In de praktijk wordt er gewerkt met BIM door de informatie te centraliseren en te delen met de
ontwerpende partijen in een project. Hierdoor worden er clashes uit het ontwerp gehaald en wordt
het snel duidelijk wat voor een gevolgen bepaalde ontwerpkeuzes hebben op het ontwerp. Iedereen
heeft toegang tot zijn eigen model en via een internet based project omgeving wordt de informatie
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 141

BIM en de projectmanager
met elkaar uitgewisseld. Dit komt zeker ten goede van de kwaliteit, maar is niet het echte BIM. BIM is
namelijk een digitale representatie van de fysieke en functionele karakteristieken van een gebouw,
waarbij de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkel-, realisatie- en exploitatiefase gebruik maken
van een gezamenlijk platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en
kosten aan elkaar zijn gekoppeld. Deze BIM gedachte is bij geen één case voorgekomen. Er kan
gezegd worden dat tijdens alle drie de case niet gebruik is gemaakt van BIM.
In de cases en in de theorie is terug te zien dat iedereen een andere definitie hanteert van BIM. Dit
zorgt voor veel verwarring en onduidelijkheden in de praktijk tussen de partijen die samenwerken
met een model. Zo zijn de detailniveaus van de verschillende tekeningen vaak verschillend, waardoor
bepaalde clash controles niet mogelijk zijn. Om dit te voorkomen is het van belang, eer er aan het
ontwerpproces begonnen wordt met elkaar af te stemmen op welk BIM niveau er met elkaar wordt
samengewerkt. Er moeten van te voren duidelijke grenzen en randvoorwaarden aan het model
worden gesteld voordat er op een heldere en efficiënte manier in het model gewerkt kan worden.
17.3.5 Projectmanager en BIM
De projectmanager heeft in geen één van de drie cases gewerkt met BIM en zijn informatie gehaald
uit BIM. Dit komt doordat veel projectmanagers nog geen ervaring hebben met BIM of weten wat
BIM voor een mogelijkheden kan bieden voor de projectmanager. Het structureren, controleren,
organiseren, coördineren en evalueren wordt door middel van een BIM model makkelijker voor de
projectmanager. Wel is het van belang dat de projectmanager het model moet kunnen lezen en er
zelf doorheen kan lopen. Zo is hij ook minder afhankelijk van de andere partijen voor het bewaken
van de afspraken die er zijn gemaakt en het controleren of de clashes daadwerkelijk minder worden.
Deerns, Bert Wielders: “Ik denk dat de projectmanager wel de gedegen kennis moeten hebben van
het model. Je kan er als projectmanager wel veel informatie uithalen, maar dan moet die informatie
wel in eerste instantie zijn ingevoerd. Je moet daarin je weg vinden wat de meest efficiënte manier is
om mee om te kunnen gaan. De invoering van de gegevens moet ook gecontroleerd worden anders
kan er ook de verkeerde informatie uitkomen.”
Ook moet de projectmanager ervoor zorgen dat de partijen niet denken dat door middel van clash
controles alle fouten uit het ontwerp gehaald worden. Men moet er rekening mee houden dat
wanneer bijvoorbeeld een plafond te laag wordt getekend in de tekeningen dan de bedoeling is, dit
niet door middel van clashdetectie uit het model gehaald wordt. Het controleren van de juiste
invoering van de gegevens is nog steeds nodig. De ingevoegde elementen moeten nog steeds
gecontroleerd worden. De controle van de ingevoegde elementen zouden moeten worden afgevinkt
door de partijen, zodat de projectmanager in de gaten kan houden en erop aan kan dat de partijen
goed hun gegevens hebben ingevoerd en ook hiervoor de verantwoordelijkheid nemen. Het is
daardoor van belang om vast te stellen wie welke informatie controleert. De projectmanager moet
hierop sturen.
BAM Techniek, Jan Molenaar: “Het is niet de verantwoording van de projectmanager om de clash
controles uit te voeren, hij moet dat proces wel bewaken en zorgen dat het gebeurt en de clashes uit
het model worden gehaald.”
Het is daarom ook belangrijk bij een BIM project, dat de projectmanager van te voren wordt
aangesteld, eerder of tegelijk met ontwerpteam. Zo kan hij invloed uitoefenen hoe er gewerkt gaat
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 142

BIM en de projectmanager
worden met BIM en ervoor zorgen dat de afspraken die hierover gemaakt moeten worden goed en
duidelijk voor iedere partij vastgesteld worden. Hierbij is het ook van belang dat de projectmanager
voor zowel de ontwerpfase als de uitvoeringsfase is aangesteld. Zo kan hij de aannemer eerder
betrekken bij het proces zodat ook voor hem duidelijk is hoe en op welk detailniveau er gewerkt
wordt met BIM. Zo voorkomt men ook dat de aannemer dingen gaat tekenen die al getekend zijn,
wat zonde is van de tijd.
Bartels, Hans Berkhout: “Voor een projectmanager is het van belang om met elkaar een BIM plan te
maken en af te spreken wat iedereen doet om het model op te zetten. Hier licht wellicht een goed
punt voor de projectmanager, mits hij vroeg bij het project betrokken is, die daar meteen sturing aan
kan geven en de opdrachtgever daarin adviseert.”
Doordat de projectmanager wordt vastgesteld voordat er met ontwerpen wordt begonnen, kan hij
ook de opdrachtgever ervan overtuigen dat het ook in zijn belang is om het project op te zetten in
BIM. Ook kan de projectmanager uitleggen waarom het van belang is dit te doen door middel van de
in dit rapport gehanteerde definitie. Alleen op die wijze kan er door alle partijen optimaal gebruik
gemaakt worden van BIM.
Voor de projectmanager is BIM een tool die het structureren, controleren, organiseren, coördineren
en evalueren van een project makkelijker maakt. Wel is het van belang dat de projectmanager het
model moet kunnen lezen en er zelf doorheen kan lopen. Zo is hij ook minder afhankelijk van de
andere partijen die werken in het model. Met andere woorden de rol van de projectmanager
omtrent zijn taken zal niet veranderen. Echter zal voor hem het proces veranderen omdat er op een
andere manier met elkaar wordt samengewerkt.
BAM Utiliteitsbouw, Jørgen de Kock: “De rol van de projectmanager is de partijen aan elkaar te
koppelen, af te dwingen, er proactief in te staan, het stimuleren dat het gebeurt, als initiator en
katalysator naar alle kanten toe, ook richting de opdrachtgever. Het begint met het geloof in BIM
door de projectmanager.”
17.3.6 Intensievere samenwerking
Wat zowel in theorie als in de praktijk te zien is, is dat er veel nauwer met elkaar wordt
samengewerkt wanneer er gebruik wordt gemaakt van een BIM model. Dit komt onder andere
doordat veel partijen op dit moment nog niet ervaren genoeg zijn om 3D te tekenen, wat betekent
dat wanneer men vaak moet samenkomen, de kans op een grote hoeveelheid clashes groot is en het
meer tijd kost om deze aan te passen in het model. Om ervoor te zorgen dat er niet langs elkaar heen
wordt gewerkt, wat nu veelal gebeurt tijdens traditionele processen, is het daarom van belang om bij
BIM projecten vaak bij elkaar te komen. Hierdoor voorkom je dat er langs elkaar heen wordt gewerkt
en zorg je ervoor dat bijvoorbeeld de ontwerpende partijen met elkaar blijven praten, zodat sneller
te zien is waar fouten liggen en waar de oplossingen liggen. Hierdoor zorgt men er ook voor dat de
partijen meer genoodzaakt zijn om hun kennis en expertise uit te leggen aan de andere partijen,
zodat deze in het model kan worden gezet. Door de partijen te laten samenwerken in één model is
het ook sneller duidelijker voor een ander wat er bedoeld wordt met bepaalde oplossingen en
keuzes. Je creëert hierdoor meer respect naar elkaar tussen de partijen, waardoor er makkelijker
overeenstemmingen bereikt zullen worden. Het is hierbij zeer handig om voor het ontwerpen begint
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 143

BIM en de projectmanager
een vast tijdstip in de week of in de twee weken vast te stellen wanneer er bij elkaar gekomen wordt
om het ontwerp te bespreken en oplossing te vinden voor de clashes.
17.3.7 Conclusie
Om een efficiënt en doeltreffend BIM te kunnen ontwikkelen, is het noodzakelijk om van af het begin
af aan helderheid te hebben over ambities en doelstelling van het project. De toepassing van BIM
vraagt om een geïntegreerd ontwerpproces, waarbij het ontwerpteam vanaf het begin af aan zo
compleet mogelijk is. Echter kan BIM ook als middel worden gebruikt in een traditioneel
georganiseerd proces, maar de toepassingsmogelijkheden en effecten van zo’n BIM model zullen
minder zijn dan bij een meer geïntegreerd proces. Vanuit de cases is er vraag naar een protocol voor
het toepassen van BIM. Er moet een samenwerkingscontract, ofwel een BIM protocol van te voren
aan het bouwproces worden opgesteld, waarmee zowel de ontwerpende partijen als de uitvoerende
partijen akkoord gaan. Dit protocol zal de projectmanager helpen bij het structureren, controleren,
organiseren, coördineren en evalueren van het project tijdens de ontwerpfase en uitvoeringsfase. In
dit document moeten minstens de volgende punten aanbod komen:
1. Het is van belang dat de projectmanager als eerste wordt aangesteld voor het project of
tegelijk met het ontwerpteam.
2. Alle partijen moeten samenwerken met het BIM model. De partijen zijn verplicht in BIM te
werken.
3. Het is van belang dat wordt vastgesteld welke definitie van BIM er tijdens het project
gebruikt zal worden.
4. Het is van belang dat wordt vastgesteld hoe er met BIM gewerkt zal worden in bijvoorbeeld
een BIM manual. Hierbij zullen de grenzen en randvoorwaarden van het BIM model worden
vastgesteld.
5. Het is van belang dat wordt vastgesteld welke informatie er aan het model gekoppeld moet
worden. Hoeveelheden, maatvoering, prijs, levertijd etc.
6. Het is van belang dat wordt vastgesteld wie voor wat verantwoordelijk en aansprakelijk is in
het model.
7. Het is van belang dat wordt vastgesteld wie het eigendom heeft over het model en wie het
auteursrecht.
8. Het is van belang dat een vast tijdstip in de week/2 weken wordt vastgesteld om bij elkaar te
komen, om met elkaar de clashes te bespreken, oplossingen aan te dragen en de
vorderingen te bespreken.
9. Het is van belang dat de aannemer op de hoogte stellen wat van hem wordt verwacht met
BIM en met hem ook de boven genoemde punten doorlopen. Ook is het van belang zijn
verwachtingen mee te nemen in de eerdere besluitvorming over BIM.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 144

BIM en de projectmanager
17.4 Handleiding en reflectiemodel projectmanager en BIM
Uit de praktijk is gebleken dat het voor een projectmanager niet per se nodig is om te werken met
BIM. Echter kan hij het proces voor hemzelf gemakkelijker maken door middel van het toepassen
BIM. Voor een projectmanager is het proces makkelijker te structureren, controleren, organiseren,
coördineren en evalueren wanneer alle informatie in één model te vinden is. Ook kunnen aan hem
bepaalde beslissingen, keuzes en gevolgen makkelijker worden gepresenteerd. Als een
projectmanager met BIM wil werken en er voor wil zorgen dat BIM wordt toegepast en dit zo
efficiënt mogelijk verloopt. Dan moeten er een aantal punten doorlopen worden, waardoor er voor
de projectmanager een optimaal BIM proces kan worden bereikt. Deze punten zijn voortgevloeid uit
de cases en de theorie en zullen hieronder beschreven worden en een simpele weergave is
gepresenteerd in figuur 53. Ook is er een reflectiemodel gemaakt die de projectmanager kan
gebruiken om te beoordelen hoe er is gewerkt met BIM op het gebied van informatie beheersing, het
proces zelf en de rol van de projectmanager. Zo kan de projectmanager lering trekken uit voorgaande
projecten. Dit is gedaan aan de hand van de beoordelingscriteria die zijn gebruikt om de cases te
beoordelen op het toepassen van de kenmerken van BIM op gebied van informatiebeheersing, het
proces en de projectmanager.
17.4.1 Handleiding
Punt 1:
De projectmanager moet een BIM model kunnen lezen en begrijpen, hij moet instaat zijn de
informatie die hij nodig heeft uit het model te kunnen halen en hij moet weten hoe bijvoorbeeld
clashes te vinden zijn in het model.
Wanneer een projectmanager dit niet weet, heeft het voor hem geen zin om met een BIM model te
werken tijdens een bouwproject, aangezien hij dan niet in staat is de gegevens die hij nodig heeft uit
het model te halen.
Punt 2:
De projectmanager moet als eerste worden aangesteld voor het project. Of tegelijk met het
ontwerpteam. Zo kan hij invloed uitoefenen op de manier waarop er met het BIM model gewerkt
wordt.
Is dit niet het geval dan zijn de afspraken betreffende het werken met BIM al gemaakt door de
ontwerpende partijen en kan de projectmanager weinig invloed uitoefenen hoe er gewerkt zal
worden met BIM. De kans is op dat moment in de praktijk erg groot, dat er informatie
gecentraliseerd wordt en gedeeld wordt met alleen de ontwerpende partijen, waarbij het model
eigenlijk alleen gebruik wordt om clashes uit het ontwerp te halen.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 145

BIM en de projectmanager
Punt 3:
Alle partijen moeten verplicht worden met BIM te werken. Als er één partij is die zijn ontwerp niet in
BIM zet, betekent dit dat het ontwerp en het model niet compleet zullen zijn.
Nu is het zo dat in de praktijk nog niet iedere partij er klaar voor is om met BIM te werken. Is dit het
geval dan kan er gekozen worden voor een BIM modelleur die de gegevens van die betreffende
partijen omzet naar het BIM model.
Punt 4:
De verantwoordelijkheden verdelen. Hiervoor kan een BIM manager worden aangesteld of kan de
architect verantwoordelijk worden gesteld als coördinerende ontwerpende partij en kan de
aannemer dit zijn voor de uitvoerende fase van het project. Deze BIM manager managet de
informatie welke in het model komt te staan naar compleetheid en correctheid, gedurende de
ontwerp- en uitvoeringsfase. Deze stap is niet per definitie nodig. Men kan de partijen zelf ook
verantwoordelijk stellen voor de compleetheid en correctheid van de gegevens die zij invoeren.
Echter hoe groter en complexer een project, hoe meer er fout ingevoerd kan worden. Bij een BIM
model kan je alleen door de input van de partijen de output generen.
Punt 5:
Het vaststellen van de juiste definitie van BIM. Bij voorkeur de volgende definitie; BIM is een digitale
representatie van de fysieke en functionele karakteristieken van een gebouw, waarbij de partijen die
betrokken zijn bij de ontwikkel-, realisatie- en exploitatiefase gebruik maken van een gezamenlijk
platform van informatie, waarin onder andere de tekeningen, planningen en kosten aan elkaar zijn
gekoppeld.
Er zijn in de praktijk en de theorie veel verschillende definities in omloop. Wanneer dit niet goed van
te voren afgesproken wordt, zullen partijen gebeurende het project verschillende definities
hanteren. Dit zal vervolgens leiden tot onduidelijkheden over het gebruik van BIM en het nut van
BIM. Hierdoor bestaat de kans dat er conflicten zullen ontstaan tussen de verschillende partijen,
omdat de verwachtingen niet op één lijn lagen.
Punt 6:
Het vastleggen van een vast tijdstip in de week/2 weken om bij elkaar te komen. Dit om met elkaar
de clashes te bespreken, oplossingen aan te dragen en de vorderingen te bespreken.
In een ontwerp zullen altijd clashes zitten die niet door een clash controle in BIM ontdekt worden.
Deze clashes kan men er alleen uithalen door gezamenlijk met elkaar door het gebouw te lopen. Ook
kan het met BIM voorkomen dat er alleen nog maar vanuit huis/kantoor met elkaar wordt gewerkt,
aangezien alle informatie online uit het model te halen is. Op deze manier zullen creatieve
oplossingen niet gevonden worden.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 146

BIM en de projectmanager
Punt 7:
Het vaststellen van hoe er met BIM gewerkt moet worden. Het vaststellen van grenzen en
randvoorwaarden. Hierbij moeten de volgende vragen beantwoord worden:
o Wie maakt de eerste opzet van het model? Is dat de constructeur of de architect?
o Wie modelleert wat en wie werkt welk detail uit?
o Wat moet er in welke fase worden gedaan?
o Hoe wordt de benodigde informatie uitgewisseld. Welke informatie via BIM en welke via een
internet based project omgeving?
o Op welk detailniveau moet er getekend worden in welke fase?
o Wanneer moet je het model bevriezen of bepaalde delen van het ontwerp bevriezen?
Wanneer is het klaar?
Als deze vragen niet van te voren worden beantwoord, zal er veel onduidelijkheid zijn tijdens het
project. Men zal teleurgesteld zijn in elkaars werk en de indruk krijgen dat de ene partij harder heeft
gewerkt dan de andere.
Punt 8:
Er moet afgesproken worden welke informatie een partij aan het model en aan een element in het
model hangt. De codering moet worden afgesproken. Hoeveelheden, maatvoering, prijs, levertijd
etc.
Gebeurt dit niet, dan kunnen er ook onduidelijkheden ontstaan tussen de partijen. Ook bestaat er de
kans dat partijen informatie missen op de benodigde tijdstippen.
Punt 9:
Het vastleggen van het eigendom en auteursrecht.
Dit is van belang, omdat anders de kans bestaat dat de architect zijn model niet wil vrijgeven. Dit met
het oog op zijn bibliotheek met unieke karakteristieken van die ontwerper die dan toegankelijk zijn
voor iedereen die toegang heeft tot het model.
Punt 10:
De aannemer op de hoogte stellen over wat er van hem met BIM wordt verwacht. Met hem moeten
ook de punten doorlopen die hierboven beschreven staan, op uitzondering van punten 1, 2, 9 e 10
De in bijlage 12 opgenomen Model BIM overeenkomst is een eerste opzet tot het maken van
afspraken omtrent de bovengenoemde punten. De overeenkomst zal helpen bij het maken van de
benodigde afspraken op het gebied van BIM, zodat het voor iedere partij inzichtelijk wordt wat er
van hem of haar verwacht wordt.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 147

BIM en de projectmanager
Figuur 53 – Handleiding voor projectmanager en BIM
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 148

17.4.2 Reflectiemodel
BIM en de projectmanager
Met dit reflectiemodel kan er per project gekeken worden wat voor een invloed het werken met BIM
heeft gehad op het project. Zo kan voor een partij snel inzichtelijk worden gemaakt waar de
knelpunten liggen, wat verbeterpunten zijn en wat juist goed gaat. De BIM eigenschappen die
hiervoor zijn gebruikt zijn voortgevloeid uit de voordelen die BIM met zich meebrengt volgens de
theorie en die ook bij de cases getoetst zijn.
Mate waarin het voorkomt Score Weging
Komt voor in hoge mate 5 1
Komt in redelijke mate voor 4 1
Komt voor 3 1
Komt weinig voor 2 1
Komt niet voor 1 1
Figuur 54 - Legenda reflectiemodel
BIM eigenschappen Score Weging Opmerking
Proces
1 Een betere tijdmanagement 0 1
2 Een nauwere samenwerking 0 1
3 Er wordt efficiënter gewerkt 0 1
4 BIM gebruikt gedurende het gehele
proces
0 1
5 Alle partijen werken met het model 0 1
6 Een geïntegreerd proces 0 1
Gemiddelde Proces
Informatie
0
7 Informatiestromen verbeteren op gebied
van volledigheid, correctheid en
actualiteit
0 1
8 Transparantie van de informatie 0 1
9 Eerder inzicht in fouten in het ontwerp 0 1
10 Eerder inzicht in de gevolgen van
wijzigingen van het ontwerp
0 1
11 Toezicht nodig op volledigheid,
correctheid en actualiteit van de
informatie
0 1
Gemiddelde Informatie
Projectmanager
0
12 Beter overzicht voor de projectmanager 0 1
13 Aanwezigheid BIM manager 0 1
14 Duidelijkheid afspraken over BIM tussen
actoren
0 1
15 Verwachtingen van werken met BIM voor
alle partijen op één lijn
0 1
Gemiddelde projectmanager 0
Totaal reflectie 0
Figuur 55 - Reflectiemodel projectmanager en BIM
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 149

18. Reflectie
BIM en de projectmanager
In dit hoofdstuk wordt het onderzoeksproces en de onderzoeksresultaten geëvalueerd.
18.1 Onderzoeksproces
De start van het onderzoek is zeer moeizaam verlopen. Ik ben de afstudeer periode dan ook ingegaan
met een ander onderwerp dan waaruit dit onderzoek bestaat. Hierdoor heb ik in een korte tijd de
opzet van het onderzoek moeten samenstellen, wat dan ook heeft geresulteerd in een herkansing
van de P2. Dit was in eerste instantie een tegenslag, maar toe ik bezig was met het verbeteren van de
onderzoeksopzet werd het voor mij ook meer helder hoe ik het onderzoek ging aanpakken.
Erg blij ben ik geweest met de keuze om het onderzoek te doen bij een bedrijf. Hierdoor heb ik veel
sneller contacten kunnen leggen met de personen die nodig waren om dit onderzoek mogelijk te
maken.
Na het opstellen van de P2 ben ik met goede moed begonnen met het opstellen van het theoretisch
kader en de hypotheses. Dit was een leuk en leerzaam proces. Ik heb, als uitdaging voor mijzelf,
namelijk gekozen voor een onderwerp waar ik vrij weinig van af wist. Dit heeft mij onder andere
scherp gehouden tijdens het gehele proces. Ook het opstellen van de hypotheses heeft ervoor
gezorgd dat ik het doel van het onderzoek niet uit het oog verloor.
Het zoeken naar de juiste cases is een lastig proces geweest. Dit kwam door dat het bedrijf waar ik
het onderzoek deed weinig bruikbare case tot zijn beschikking had. Zo heb ik pas op een vrij laat
tijdstip een derde case kunnen vinden. Ik vond ook dat het noodzakelijk was om een derde case te
hebben om tot een echt resultaat te komen. In mijn ogen waren 2 cases te weinig geweest.
De periode waarin ik de interviews heb gedaan voor het onderzoek heb ik veel geleerd van hoe het
er in de praktijk aan toe gaat. Ik had in eerste instantie niet verwacht dat iedereen mee zou werken
aan het onderzoek. Uiteindelijk heeft er maar één partijen niet willen meewerken, maar dit was
zeker geen gemis voor het onderzoek. Wel ben ik erachter gekomen dat praten en interviews houden
er leuk is en dat iedereen graag wil praten, maar dat het uitwerken zeer tegenvalt. Daar heb ik mij
erg in vergist.
Uiteindelijk heb ik wel de juiste informatie uit de mensen kunnen halen en heb ik zonder problemen
een model kunnen maken die voor het afstudeerbedrijf te gebruiken is, maar eventueel ook voor
andere partijen in de bouw.
Gedurende het proces ben ik gegroeid in het onderwerp BIM. Zoals ik al vertelde wist ik in het begin
vrijwel niks af van het onderwerp BIM en wist ik ook niet dat het een actueel en het ook wel een
gevoelig onderwerp is in de bouwindustrie. In tegenstelling tot eerst mag ik, nu het
onderzoeksproces tot een eind is gekomen, mijzelf een BIM expert noemen. Waarom nog niet
iedereen in de bouw wereld werkt met BIM en in iedere geval ontwerpt in 3D en zich vasthoudt aan
het traditionele proces weet ik niet. Uiteindelijk is het een investering voor de lange termijn. BIM is
handig en kan BIM het ontwerpen brengen tot een hoger niveau, wat ten goede komt van de
kwaliteit van gebouwen.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 150

BIM en de projectmanager
Ik heb tijdens het proces al veel mensen kunnen helpen en heeft dit onderzoek al een aantal mensen
geholpen bij hun vragen over BIM. Dit onderwerp en door de mensen die ik heb gesproken heeft het
me nog meer doen beseffen dat de bouwindustrie en bouwmanagement bij mij past. Doordat het
onderwerp voor mij nieuw was en iedereen tijdens de interviews enthousiast vertelde over het
onderwerp, heeft het onderwerp dan ook geen moment verveeld. Ik ben dan ook klaar voor de
verandering en het nieuwe.
18.2 Onderzoeksresultaat
In dit onderzoek worden er een aantal handreikingen gedaan waarmee de projectmanager BIM kan
beheersen. Belangrijke kanttekeningen bij de opgezette handleiding is dat de toepasbaarheid altijd
afhankelijk kan zijn van bepaalde specifieke projectkenmerken en partijen. Zo zullen een aantal van
de punten uit de handleiding in eerste instantie een investering zijn in geld en/of tijd, maar op de
langere termijn zal dit zich terugbetalen. Niet alle partijen zullen geneigd zijn dit risico te nemen.
Alle punten in de handleiding zijn dan ook bedoeld als optimaal streven, maar er kan zeker
geconcludeerd worden dat BIM het de projectmanager gemakkelijk gaat maken, mits hij een
actievere rol gaat spelen in een project.
Wat ik zelf erg interessant vond aan de conclusie, is dat ik in het begin dacht dat de rol van de
projectmanager wezenlijk zou veranderen. Maar dat het onderzoek bewijst het tegendeel. Mijn
verwachtingen waren dus geheel anders dan de uitkomst.
Ook had ik niet verwacht dat in de praktijk zoveel vraag was naar dit soort onderzoek. Vele partijen
die ik heb gesproken zijn zeer geïnteresseerd in het resultaat en de conclusies.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 151

Literatuurlijst
BIM en de projectmanager
Aksamija, A., & Iordanova, I. (2011). Computational environments with multimodal representations
of architectural design knowlegde. International journal of architectural computing, 8(4),
439-460.
Anumba, C., Egdu, C., & Carrillo, P. (2005). Knowledge management in construction. Oxford:
Blackwell Publishing Ltd.
Arayici, Y., Coates, P., Koskela, L., Kagioglou, M., Usher, C., & O'Reilly, K. (2011). Technology adoption
in the BIM implementation for lean architectural practice. Automation in Construction, 20,
189-195.
Autodesk. (2007). Architecture, Engineering, and Construction go full circle. Design Review 2008.
Azhar, S. (2011). Building Information Modeling (BIM) - Trends, benefits, risks, and challenges for the
AEC industry. Leadership and Management in Engineering, 11(3), 241-252.
Azhar, S., Hein, M., & Sketo, B. (2008). Building Information Modeling (BIM): Benefits, Risks and
Challenges . Auburn: McWhorter School of Building Science .
Barlish, K., & Sullivan, K. (2012). How to measure the benefits of BIM — A case study approach.
Automation in Construction, 24, 149-159.
Bernstein, P., & Pittman, J. (2004). Barriers to the adoption of building information modeling in the
building industry. Autodesk Building Solutions.
Boddeke, D., Drentje, E., Roesink, S., & van Woerden, L. (2002). HRM in projecten: over vakidioten,
jaknokkers en rebellen. Assen: Berenschot Fundatie en Van Gorcum.
Boeykens, S., & Neuckermans, H. (2007). Improving Design Workflow in Architectural Design
Applications. International journal of architectural computing, 4(4), 1-19.
Bouwkennis. (2011). Ontwerpfase sleutel voor reductie faal. Opgeroepen op mei 8, 2012, van
Architectenweb.nl:
http://www.architectenweb.nl/aweb/redactie/redactie_detail.asp?iNID=25595
Braster, J. (2000). De kern van casestudy's. Assen: Van Gorcum & Comp. B.V.
Bresnen, M., Edelman, L., Newell, S., Scarbrough, H., & Swan, J. (2003). Social practices and the
management of knowledge in project environments. International Journal of Project
Management, 21, 157-166.
Brokelman, L., & Vermande, H. (2005). Faalkosten, de (bouw)wereld uit - Een praktische handleiding.
Rotterdam: Stichting Bouwresearch.
Bruggeman, E., Chao-Duivis, M., & Koning, A. (2007). Praktijkboek contracteren in de bouw. Den
Haag: Stichting Instituut voor Bouwrecht.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 152

BIM en de projectmanager
Busker, H. (2008). USP Marketing Consultancy b.v. - Faalkosten in de bouw naar hoogtepunt.
Rotterdam.
Carmona, J., & Irwin, K. (2007). BIM: Who, What, How and Why. Opgeroepen op februari 2012, 2012,
van Building Operating Management: http://www.facilitiesnet.com/software/article/BIMwho-what-how-and-why--7546#
Cepezed. (2012). Catalogus 3 - Het werk van Cepezed. Rotterdam: 010.
Chao-Duivis, M. (2010). Juridische implicaties van het werken met BIM. Opgeroepen op januari 17,
2012, van Het Nationaal BIM-Platform:
http://www.hetnationaalbimplatform.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=
7&Itemid=71
Chao-Duivis, M. (2011). Rechtspraken vooral door slechte communicatie. Bouwend Nederland
Podium, 21, 4-5.
CRC Construction Innovation. (2007). Adopting BIM for facilities management - Solutions for
managing the Sydney Opera House. Brisbane: Cooperative Research Center for Construction
Innovation.
Dainty, A., Moore, D., & Murray, M. (2006). Cummunication in construction - Theory and practice.
Oxon: Taylor & Francis.
Delany, S. (2010). Building information Modeling - The holy grale? Opgeroepen op december 7, 2011,
van NBS: http://www.thenbs.com/topics/BIM/articles/buildingInformationModelling.asp
Deutsch, R. (2011). BIM and integrated design: strategies for architectural practice. Hoboken: Wiley.
Eastman, C., Teicholz, P., Sacks, R., & Liston, K. (2008). BIM Handboek - A Guide to Building
Information Modeling for Owners, Managers, Designers, Engineers, and Contractors. New
Jersey: John Wiley & Sons Inc.
Flapper, H. (1998). Jellema Hogere bouwkunde 12b - uitvoeren, de organisatie. Utrecht:
ThiemeMeulenhof.
Fruchter, R., & Demian, P. (2002). Knowlegde management for rease. Paper gepresenteerd op de CIB
W78 Conferentie 2002.
Gilligan, B., & Kunz, J. (2007). VDC Use in 2007 - Significant Value, Dramatic Growth, and Apparent
Business Opportunity . Stanford: Stanford Univercity CIFE.
Goossen, C. (2011). Integrated Project Delivery - Leidraad integraal Project informatie Overdracht
Protocol. Ede: BouwQuest.
Greenhalgh, T. (1997). How to read a paper - assessing the methodological quality of published
papers. BMJ(315), 305-308.
Groote, G., Hugenholtz-Sasse, C., & Klaassen, D. (2011). Project leiden: Methoden en Technieken voor
Projectmatig werken. Houten: Spectrum.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 153

BIM en de projectmanager
Gu, N., & London, K. (2010). Understanding and facilitating BIM adoption in the AEC industry.
Automation in Construction, 19, 988-999.
Haring, P., Hendriks, J., Stark, R., & Steenbakker, P. (2011, oktober). Bedrijfsverzamelgebouw ESIC,
Noordwijk. Bouwen met Staal, 38-41.
Helmerhorst, G., Duerink, S., van Loon, P., & Bruil, I. (2011). Science diagram - The Wheel. Delft: TU
Delft.
Hendriks, H. (2012, maart 28). Presentatie: Praktische workshop BIM: Gestructureerd samenwerken.
BIM workshop. Ede.
Henket, M. (2012, februari). De kunst van het wegdetailleren. De Architect, 38-43.
Het Nationaal BIM-platform. (2012a). Historie. Opgeroepen op februari 20, 2012, van Het Nationaal
BIM Platform: http://www.hetnationaalbimplatform.nl/bim-algemeen/historie
Het Nationaal BIM-platform. (2012b). Traditioneel versus BIM. Opgeroepen op februari 20, 2012, van
Het Nationaal BIM-platform:
http://www.hetnationaalbimplatform.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=
3&Itemid=5
Holzer, D. (2011). BIM's seven deadly sins. International journal of architectural computing, 9(4), 463-
479.
Howell, I., & Batcheler, B. (2005). Building Information Modeling Two Years Later: Huge Potential,
Some Success and Several Limitations.
Ibelings van Tilburg architecten. (2012). Capgemini LRCN Utrecht. Rotterdam.
Ibrahim, M. (2006). To BIM or not to BIM, this is not the question. eCAADe, 24(6), 262-267.
in 't Veld, R., Doctor, L., Dijkzeul, A., & Meuleman, L. (2006). Koudwatervrees: lessen uit het project
waterketen Limburg over ketens, netwerken en processen. Den Haag: Lemma.
Jadhav, M. (2011). Building information modeling - Better buidlings through digital practice - Changes
in roles and processes. Delft: TU Delft.
Janssen, P. (2011). Projectmanagement volgens Prince2. Amsterdam: Pearson Eductation
BeneluxB.V.
Jelinghaus, S., & Latten, R. (2009). OR en projectmatig werken - basiskennis. Alphen aan den Rijn:
Kluwer.
Kolarevic, B. (2009). Towards Integrative Design. International journal of architectural computing,
7(3), 335-344.
Koolwijk, J., & Geraedts, R. (2006). Projectalliantie - Procesinnovatie bij complexe bouwprojecten.
Delft: VSSD.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 154

BIM en de projectmanager
Kor, R., & Wijnen, G. (2001). 50 Checklisten voor project- en programmamanagement. Deventer:
Kluwer.
Kor, R., & Wijnen, G. (2005). Essenties van project- en programmamanagement: succesvol
samenwerken aan unieke opgaven. Deventer: Kluwer.
Koutamanis, A. (2010). Mobile information processing in architecture and building - a recurring
promise. Essex: Multi-Science Pub. Co.
Künhe, G. (2012, februari 22). Oriënterend gesprek over BIM. (A. Smith, Interviewer)
Lee, G., Park, H., & Won, J. (2012). D3 City project - Economic impact of BIM-assisted design
validation. Automation in Construction, 22, 577-586.
Licht, G., & Nuiver, J. (2006). Projecten en beleidsontwikkeling: doelgericht werken in een
maatschappelijk krachtenveld. Assen: Van Gorcum.
Linderoth, H. (2010). Understanding adoption and use of BIM as the creation of actor networks.
Automation in Construction, 19, 66-72.
Lousberg, L. (2010). Bouwmanagement. In J. Wamelink, Inleiding Bouwmanagement (pp. 33-54).
Delft: VSSD.
Martens, B., Koutamanis, A., & Brown, A. (2007). Predicting the Future from Past Experience - A
Reflection on the Fundamentals of CAAD. eCAADe, 25(11), 523-532.
McGraw-Hill Constructions. (2010). The business value of BIM in Europe. Bedford: SmartMarket
report.
McGraw-Hill Constructions. (2011, september 9). BIM in de bouw in de USA (van 3% naar 38% naar
75%). Opgeroepen op januari 17, 2012, van McGraw-Hill Constructions:
http://ketensamenwerking.wordpress.com/page/3/
Miner, R., & Thompson, D. (2006). Building information modeling - BIM: Contractual risks are
changing with technology. Construction Law Briefing Paper.
Muramoto, K., Jemtrud, M., Kumar, S., Balakrishnan, B., & Wiley, D. (2009). A Cyber-Enabled
Collaborative Design Studio. International journal of architectural computing, 7(2), 267-288.
NIBS. (2007). National building information modeling standard - version 1 - part 1:Overview,
principles, and methodologies. United States: National Institute of Building Science.
Ophir, Y. J. (2009). Collective Intelligence: An Agent-Based Approach to Programmatic Organization in
Architecture. International journal of architectural computing, 7(3), 479-499.
OVG. (2012). Projecten Danone. Opgeroepen op april 17, 2012, van OVG:
http://www.ovg.nl/#projecten/danone
Owen, R., Amor, R., Palmer, M., Dickinson, J., Tatum, C., Kazi, A., et al. (2010). Challenges for
integrated design and delivery solutions. Architectural Engineering and Design Management,
232-240.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 155

BIM en de projectmanager
Penttilä, H. (2009). Services in Digital Design: new visions for AEC-field collaboration. International
journal of architectural computing, 7(3), 459-478.
Peters, P. (2011). Constructief Bimmen. Opgeroepen op januari 17, 2012, van Het Nationaal BIM-
Platform:
http://www.hetnationaalbimplatform.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=
190:constructief-bimmen-&catid=10:nieuws
Philipsen, G. (1995). De plaats van de projectmanager in het bouwproces. Delft: TU Delft.
Post, N. (2009). Building Team Members See Progress and Problems. Eng. News-Rec., 262(12), 28.
Rekola, M., Kojima, J., & Mäkeläinen, T. (2009). Pinpointing and Classifying Challenges in an
Integraded Design Process. CIBLibrary, ICONDA, 200-212.
Reniers, E. (2008). Betere informatiebeheersing met behulp van BIM. Delft: TU Delft.
Rijksgebouwendienst. (2011, juni 29). Rijksgebouwendienst gaat BIM voorschrijven bij geïntegreerde
contracten. Opgeroepen op februari 16, 2012, van Rijksgebouwendienst:
http://www.rgd.nl/actueel/nieuws-en-persberichten/artikel/artikel/3341/
Roozendaal, A. (2008). Contextueel leiderschap - diagnose en ontwikkeling met behulp van de
referentiemethode. Assen: Van Gorcum.
Rosenberg, T. (2006). Building Information Modeling. Roetsel & Andress.
Rutten, M. (2010). Van yab yum naar dim sum - Uitdagende visies op de bouw-, installatie- en
vastgoedsector in 2025. Constructief.
Sanguinetti, P., Abdelmohsen, S., Lee, J., Lee, J., Sheward, H., & Eastman, C. (2012). General system
architecture for BIM: An integrated approach for design and analysis. Advanced Engineering
Informatics, 26, 317-333.
Saunders, M., Lewis, P., Thornhill, A., Booij, M., & Verckens, P. (2011). Methoden en technieken van
onderzoek. Amsterdam: Pearson Eduction Bemelux.
Shaaban, M. (2011). Danone onderscheiden met BREEAM Excellent certificaat. Opgeroepen op april
17, 2012, van OVG: http://www.ovg.nl/blog/Danone_BREEAM_Excellent_certificaat
Singh, V., Gu, N., & Wang, X. (2010). A theoretical framework of a BIM-based multi-disciplinary
collaboration platform. Automation in Construction, 20, 134-144.
Spekkink, D. (2012). BIM protocol & detailniveau - Detailniveau BIM per fase. Woudrichem: IPC voor
architecten.
Stevens Van Dijck. (2011). Bouwmanagement. Opgeroepen op maart 14, 2012, van Stevensvandijck
bouwmanagers en adviseurs:
http://www.stevensvandijck.nl/diensten/bouwmanagement/bouwmanagement
Stevens Van Dijck. (2012). Projecten Danone Utrecht. Opgeroepen op april 17, 2012, van Stevens van
Dijck: http://www.stevensvandijck.nl/projecten/danone-utrecht
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 156

BIM en de projectmanager
Technische Raad van TVVL. (2011). BIM: Toren van Babel? TVVL Magazine Ontwerpen, 5, 30-33.
The Associated General Contractors of America. (2006). The contractors' guide to BIM (1 ed.). Las
Vegas: AGC Research Foundation.
Thomson, D. (2001). Don't Get Soaked by the Next Wave. Opgeroepen op februari 21, 2012, van
FWHT: http://www.fwhlaw.com/articles/e-construction_dont_get_soaked.cfm
Tissink, A. (2012, juni 1). BIM is er nog altijd niet. Cobouw.
van Belzen, T. (2012, juni 5). BIM zonder spelregels heeft geen waarde. Cobouw.
van de Blaak, J. (2006). Competenties van projectmanagers in complexe projecten. Rotterdam:
Erasmus Universiteit.
van Gulijk, S. (2010). Interactief communiceren in de bouw. In M. Chao-Duivis, C. Jansen, & J.
Vranken , Allen Samen - Opstellen aangeboden aan prof. mr. M.A.M.C. van den Berg (pp. 44-
53). Den Haag: Stichting Instituut voor Bouwrecht.
van Leeuwen, S. (2004). Projectmanagement een vak apart. Arnhem: Indora Informatisering.
van Velden, F. (2012). BIM kan faalkosten veroorzaken - onderzoeker presenteert bevindingen op
congres in Reykjavik. Cobouw, 78, 8.
Vollenbroek, J. (2003). Leren van fouten: mogelijkheden voor individu, groep en organisatie. Soest:
Uitgeverij Nelissen.
Wamelink, J. (1996). Informatie-ordening in de bouw: Evaluatie en verbetering. Zoetermeer: RRBouw.
Wamelink, J. (2006). Inspireren, Integreren en Innoveren. Delft: Delft University Press.
Wamelink, J. (2012). Design and Construction Management. Opgeroepen op juni 18, 2012, van TU
Delft: http://www.bk.tudelft.nl/over-faculteit/afdelingen/real-estate-andhousing/organisatie/leerstoelen/design-construction-management/
Wang, X. (2009). Augmented Reality in Architecture and Design: Potentials and Challenges for
Application. International journal of architectural computing, 7(2), 309-326.
Welling, D. (2006). Bouwen op een gemeenschappelijk verleden aan een succesvolle toekomst.
Groningen: Rijksuniversiteit.
Wenger, E. (1998). Communities of practice - learning as a social system. Systems thinker, 9(5), 1-5.
Williams, N., Stehling, H., Scheurer, F., Oesterle, S., Kohler, M., & Gramazio, F. (2011). A Case Study of
a Collaborative Digital Workflow in the Design and Production of Formwork for ‘Non-
Standard’ Concrete Structures. International journal of architectural computing, 9(3), 223-
240.
Yin, R. (2009). Case study research - design and methods. California: Sage Publications.
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 157

Bronnen afbeeldingen voorblad
Afbeeldingen boven van links naar rechts
BIM en de projectmanager
Berkati, S. (2009). Tijd. Opgeroepen op oktober 14, 2011, van:
http://nieuwetijdskinderen.wordpress.com/tag/tijd/
Voort, M. v. d. (2011). Geld. Opgeroepen op oktober 14, 2011, van:
http://zeeland.blog.nl/muziek/2011/06/20/geen-geld-terug-voor-afgelast-concert-at-sea
Budding, J. (2010). Contract. Opgeroepen op oktober 14, 2011, van:
http://www.medicalfacts.nl/2010/05/23/apotheker-tekent-alsnog-contract-metverzekeraar/
Klaus en Caan architecten. (2008). Schets. Opgeroepen op oktober 14, 2011, van:
http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=634131
Baas, L. (2011). Akkoord. Opgeroepen op oktober 14, 2011, van:
http://www.advies-arbeidsvoorwaarden.nl/152/interimmanagement
Afbeelding onder
Ketterij, B. v. d. (2011). Communicatie. Opgeroepen op oktober 14, 2011, van:
http://www.ibianca.nl/hoe-leeftijdsgroepen-online-communiceren-infographic/
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 158

BIM en de projectmanager
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 296

BIM en de projectmanager
Afstudeeronderzoek Annieke Smith - 31 oktober 2012 Pagina | 297