Houtwallen, -kaden en -singels en graften

Houtwallen, -kaden en -singels en graften
Houtwallen, -singels, -kaden en graften zijn lange stroken grond begroeid met struiken en hoge
bomen. De diverse benamingen duiden op een verschillende ontstaansgeschiedenis.
Hout- of boswallen
Houtwallen kunnen zeer oud zijn. Boeren brachten vroeger bij het ontginnen van grond stobben,
keien en zand naar de perceelsranden waardoor langgerekte wallen ontstonden. Deze wallen
kregen al snel een functie als eigendomsmarkering en perceelscheiding. Vaak werd aan beide
zijden een greppel gegraven zodat de wal extra steile kanten kreeg en ook als vee- en wildkering
dienst kon doen. De wallen raakten in de loop van de tijd begroeid met bomen, meestal
zomereik, en struiken. Daardoor kregen de houtwallen ook een functie voor houtproductie,
onder andere voor gerief- en brandhout. De ondergroei bestaat uit vroeg bloeiende planten,
zoals bosanemoon, grote muur, salomonszegel en dalkruid. Hout- of boswallen komen vooral
voor op zandgronden in het oosten en zuiden van het land.
Houtsingels
Een houtsingel staat in tegenstelling tot een houtwal niet op een aarden wal en bestaat vaak
uit één of meer rijen bomen. Soms is een houtwal door het verdwijnen van de aarden wal gedegradeerd
tot een houtsingel. Sommige houtsingels zijn langs sloten en beken gesitueerd. De
functies van houtsingels zijn dezelfde als die van houtwallen. Langs watergangen hebben ze,
vooral met soorten als zwarte els en es, ook de functie om de oever te verstevigen. Bovendien
treedt er beschaduwing op van het water zodat daarin minder plantengroei ontstaat en er een
betere waterafvoer gegarandeerd is. Houtsingels staan zowel op zand- als op kleigronden en
komen in het hele land voor.
Houtkaden
Houtkaden zijn ontstaan bij de ontginning van het Utrechts-Zuidhollands veenweidegebied aan
de achterzijde van de ontginningsblokken. Dwars op de kavels werd een kade opgeworpen als
waterkering en begrenzing van het blok. Deze kaden raakten begroeid met opgaande bomen en
struiken die een functie kregen in de houtvoorziening van boerenbedrijven.
Graften en taluds van holle wegen
De steile hellingen en de afwijkende bodemgesteldheid in Zuid-Limburg hebben geleid tot twee
specifieke lijnvormige begroeiingen. Deze staan langs graften en holle wegen. Beide zijn nauw
verbonden met erosieverschijnselen die zich op lösshellingen kunnen voordoen.
Graften zijn – veelal – parallel aan de hoogtelijnen lopende, met bomen en struiken begroeide
knikken in de hellingen van heuvels. Deze beplantingsstroken verhinderen dat de vruchtbare
bovenlaag bij hevige regenval naar beneden spoelt. Holle wegen zijn erosiegeulen die van een
plateau naar de dalen voeren. Door erosie kunnen holle wegen vijf meter diep liggen ten opzichte
van het omringende land. Op de taluds heeft zich een spontane begroeiing van struiken en
bomen gevestigd.
Doelstellingen
- nest-, schuil- en voedselgelegenheid voor vogels en zoogdieren
- verbindingsweg voor zoogdieren, amfibieën en vlinders
- bloemrijke ondergroei
- bijdrage aan een aantrekkelijk landschap
- behoud van cultuurhistorische waarden
- bestrijding van erosie
- tegengaan overmatige plantengroei in watergangen
Handboek Agrarisch Natuurbeheer 3.7.5–1 MEI 1998

Winst voor de natuur
In houtwallen, houtkaden en dergelijke groeien plantensoorten als look zonder look, dagkoekoeksbloem,
fluitenkruid en vingerhoedskruid. Vlinders, zoals de gehakkelde aurelia, eikenpage
en het landkaartje zoeken er naar voedsel en zetten eieren af op waardplanten. Ook voor andere
insecten, zoals bijen, hommels en zweefvliegen, zijn er voedsel, beschutting en voortplantingsmogelijkheden.
Verder nestelen er spotvogel, roodborstje, winterkoning, tjiftjaf en andere
vogels. Trekvogels als sijs, koperwiek en kramsvogel vinden er voedsel en beschutting. Ook
zoogdieren zoals reeën, muizen, dassen en andere marters maken graag gebruik van een lijnvormige
houtopstand. Zij schuilen er, zoeken er voedsel of verplaatsen zich er ongezien. Ook
vogels, amfibieën en reptielen gebruiken lijnvormige elementen om veilig van de ene plek naar
de andere te komen.
Meest geschikte lokaties
- langs perceelsranden en langs wegen en paden: hier biedt een lijnvormige houtopstand extra
variatie aan meer soorten dieren;
- langs oevers: bepaalde bomen (vooral enkele specifieke variëteiten van de zwarte els en es)
kunnen tot in het (grond)water wortelen. Ze houden de grond goed vast waardoor ze erosie
van oevers voorkomen.
Luit Hoeksema, melkveehouder in Lutjegast (Groningen): “Wij hebben op ons bedrijf een
onderhoudsovereenkomst met de provincie voor 2,5 km elzensingels. Al zeven jaar doen wij zelf het
rasteronderhoud, zagen er af en toe een boom tussenuit of snoeien we doornstruiken terug. De vergoeding
is te laag om het uit te besteden. Het kost ons jaarlijks een week werk. Ik ben met de singels
opgegroeid; ze horen erbij. Maar als het voor de perceelsgrootte nodig is, kan er wel één uit. Ik
mag een volle, goed onderhouden singel graag zien. Er huizen veel zangvogels in.”
Aanplant en beheer van houtwallen, -kaden en -singels en graften
Nieuwe aanplant en het goed beheren van lijnvormige beplantingen is van groot belang voor het
voortbestaan van het leefgebied van diverse soorten planten en dieren. Ook de functie als verbindingsweg
tussen geschikte leefgebieden is belangrijk. Het beheer kan variëren van vrijwel
‘niets’ doen tot het eens in de vijf tot twintig jaar afzetten van een deel van de beplanting.
• Plant een houtsingel
Houtsingels zijn ecologisch het meest interessant wanneer deze meer dan 30 meter breed zijn,
de zoom- en mantelvegetatie (het struweel) meegerekend. Ook een smallere singel heeft uiteraard
waarde, maar een beplanting met een breedte van minder dan 10 meter heeft niet zo’n
grote betekenis voor de natuur. Gebruik zoveel mogelijk streekeigen bomen en struiken. Plant
niet teveel verschillende soorten aan. Maai de vegetatie in het plantvak. Bewerk de bodem
slechts op de plaatsen waar u de struiken en bomen gaat planten. Sommige subsidieregelingen
-zoals de Regeling Landschapsverzorgingsbijdrage- schrijven voor dat u de gehele te beplanten
oppervlakte freest als deze met gras is begroeid.
Plant in de randen bij voorkeur struiken en in de middenstrook boomvormers. Plant de bomen,
in groepjes van dezelfde soort, op een onderlinge afstand van 1 tot 2 meter. Plant aan weerszijden
van deze rij (op minimaal 3 meter afstand) groepen van gelijksoortige struiken met een
onderlinge plantafstand van circa 1 meter. Plaats een raster indien de nieuwe beplanting aan
een beweid perceel grenst.
• Maak een nieuwe houtwal
Kijk op oude historische kaarten hoe het houtwallen-/houtsingelpatroon er vroeger uit zag. In
gebieden waar van origine houtwallen of houtsingels thuishoren kunt u in plaats van een singel
op maaiveldniveau ook een brede wal met aan weerszijden greppels aanleggen en beplanten.
Zorg voor verbindingen tussen de nieuwe wal en de nog aanwezige houtwallen, -kaden, of
-singels. Houd er wel rekening mee dat de beplanting op zo’n verse aarden wal moeilijker van
de grond komt dan een nieuwe houtsingel op ‘gerijpte’ grond. Nazorg in de vorm van het in de
eerste groeiseizoenen na aanplant geven van water kan noodzakelijk zijn.
Handboek Agrarisch Natuurbeheer 3.7.5–2 MEI 1998

• Onderhoud de jonge aanplant
Houd in de gaten of de jonge aanplant niet al te zeer te lijden heeft van concurrentie door diepwortelende
en hoog opschietende grassen en kruiden. Ook lianen als haagwinde en hop kunnen
wel eens zo woekeren dat de jonge beplanting er last van heeft. Gebruik geen bestrijdingsmiddelen,
maar grijp eventueel in door enkele malen per jaar te maaien. Doe dit met beleid.
Vaak maaien leidt tot een sterke hergroei, vooral van grassen waardoor de voedsel- en vochtconcurrentie
juist toe- in plaats van afneemt. Een uitvalpercentage van 30 - 50 % van het plantmateriaal
is geen probleem, behalve wanneer hierdoor grote kale plekken ontstaan. Let er wel
op dat sommige subsidieregelingen – zoals de Regeling Landschapsverzorgingsbijdrage – voorschrijven
dat u al bij een lager uitvalspercentage (10 %) voor aanvulling van de beplanting zorgt.
• Vul grote gaten op
Zijn er grote gaten (doorsnede > 10 m) ontstaan in de beplanting, ga dan na wat daarvan de
oorzaak is. Is de kans op herhaling klein, vul het gat dan op met nieuw plantmateriaal.
• Maak een onderhoudschema en voer dit uit
Een gebruikelijke onderhoudsvorm bij lijnvormige beplantingen is hakhoutbeheer. Daarbij zet u
eens in de 7 tot 20 jaar de beplanting in zijn geheel af. U kunt enkele bomen sparen. Let er
wel op dat teveel schaduw het uitlopen van de stobben kan belemmeren. Hanteer bij langzame
groeiers, zoals eik en beuk, een cyclus van 12 tot 20 jaar. Bij snelgroeiende bomen is een
periode van 7 tot 12 jaar aan te bevelen. Door jaarlijks of om de paar jaar een deel van de houtopstand
af te zetten spreidt u het werk in tijd en ruimte. Dat is vanuit ecologisch oogpunt aantrekkelijk.
U kunt hiervoor een eenvoudig schema opstellen. Voorbeeld: een singel met een
lengte van 300 meter onderhoudt u in een cyclus van 18 jaar waarbij u elke drie jaar een zesde
deel (50 meter) kapt; een singel van 100 meter kunt u beheren in een cyclus van 10 jaar waarin
u elke twee jaar een deel van 20 meter afzet.
Het bij het afzetten vrijkomende hout kunt u voor verschillende doeleinden gebruiken:
- het dikke hout zelf gebruiken of verkopen als brandhout (dikke bomen zijn wellicht te verhandelen
als zaaghout);
- het dunne hout verwerken in takkenwallen (zie ‘Takkenwal’ in paragraaf 3.8 ‘Overige landschapsonderdelen’).
Versnipper het vrijkomende hout niet. Houtsnippers in beplantingen zorgen voor een ongewenste
verrijking van de bodem, gevolgd door een verruiging van de vegetatie (bramen en brandnetels
gaan overheersen in de ondergroei).
Raster langs houtwal
Handboek Agrarisch Natuurbeheer 3.7.5–3 MAART 2001

Arbeid en financiering
Het aanplanten van een houtwal of houtsingel vergt tot circa een half uur per jonge boom of
struik. Het aanbrengen van een raster vraagt, afhankelijk van de uitvoering, maximaal enkele
uren per 100 meter. Het beheer van een houtwal of houtsingel kost, afhankelijk van de frequentie
van het afzetten, niets (bij geen onderhoud) tot enkele uren per 100 meter per kapcyclus.
Voor aanplant en beheer kunt u mogelijk hulp krijgen van een locale natuurwerkgroep of knotgroep.
De kosten van bosplantsoen bedragen ƒ 0,50 tot ƒ 1,50 per stuk. Inclusief planten komt dat
neer op ƒ 2,- tot ƒ 3,- per stuk. Een boom (met uitzondering van bewortelde stek van wilg en
populier) kost circa ƒ 25,- tot ƒ 40,- bij een stamomtrek van 8 tot 12 cm. Inclusief planten
komt het bedrag voor een boom dan uit op ƒ 50,- tot ƒ 100,-. Bij een bewortelde stek van
populier of wilg liggen de kosten op ƒ 10,- tot ƒ 15,- per stuk.
Voor financiering van aanplant kunt u mogelijk een tegemoetkoming in de kosten krijgen via de
Regeling Landschapsverzorgingsbijdrage of de provinciale regeling voor aanleg en onderhoud
van landschapselementen. Voor onderhoud kunt u mogelijk een vergoeding krijgen via de landelijke
of provinciale regeling voor onderhoud van landschapselementen (zie hfst 5. Financieringsregelingen).
Informeer hiernaar bij uw adviseur.
Handboek Agrarisch Natuurbeheer 3.7.5–4 MAART 2001