Download hier de pdf van Educatieve ontwerpen 2012

Educatieve ontwerpen 2012
Uitvoerenden:
Leerkrachten die hebben deelgenomen aan het netwerk ‘Wetenschap en Techniek’ in Zaanstad.
1. Ons zonnestelsel
2. Op reis
3. Snaren en gitaren
4. Ferdinand
5. Het vragenuurtje
6. Nieuwe ideeën

Ons Zonnestelsel
Ontwerpatelier maart 2012
Verzorgd door:
Pauline Adams, leerkracht basisschool De Hoeksteen te Krommenie
Doelgroep: leerkrachten die deelnemen aan het netwerk Wetenschap en Techniek’ in Zaanstad.
Inleiding
Dit ontwerpatelier is een uitwerking van het eerder beschreven ‘Bezoek aan de Sixtijnse kapel (pag. 25)
De deelnemers – een vijftiental leerkrachten - ontwerpen hier een eigen planetarium aan de hand van een
aantal tekeningen, berekeningen, opdrachten.
Het ontwerp en allerlei varianten hierop kan worden uitgevoerd in de bovenbouw van een basisschool,
speciaal voor leerlingen met meer dan een gemiddelde intellectuele bagage.

Groepswerk 1
Informatieblad: Grootte van de planeten:
• Jupiter 144.000 km middellijn
• Saturnus 120.000 km middellijn
• Uranus 53.000 km middellijn
• Neptunus 50.000 km middellijn
• Aarde 13.000 km middellijn
• Venus 12.000 km middellijn
• Mars 7.000 km middellijn
• Mercurius 5.000 km middellijn
• Pluto 3.000 km middellijn
Aan het werk:
Knip eerst de aarde met een middellijn van 3,25 cm.
Welke schaal is dat?
Waar kun je het allemaal over hebben, klassikaal? Maak een lijstje.
Knip nu ook de andere planeten op dezelfde schaal.
Schrijf aantal vragen op die je hebt.
Hoe gaan we onze planeten plakken?
De muur is reeds gereed gemaakt. Hoe groot is de oppervlakte van de muur?
Gebruiken we de hele muur?
Tijdens de bespreking nemen we een gezamenlijk besluit en gaan gezamenlijk plakken.

Groepswerk 2
Buitensaardse Bert stuurt je deze kaartjes van zijn reis door het zonnestelsel. Hij is alleen vergeten op te
schrijven over welke planeet het gaat. Kunnen jullie dit bedenken?
De antwoorden bespreken we later.
Kaart A
Vandaag zag ik een vulkaan die drie keer zo
hoog was als die miezerige Mount Everest. Nu
zit ik in mijn ruimteschip en probeer het rode
stof van mijn antennes te wassen.
Kaart B
Poeh…dat ging maar net goed. Mijn schip word
een reusachtige orkaan ingezogen. Overal rode
wolken – ik dacht echt dat ik het niet zou
overleven.
Kaart C
Brr…wat is het ontzettend koud! Dit is zo’n
beetje het donkerste, somberste plekje in het
hele zonnestelsel. Hiervandaan is de zon heel
klein.
Mijn aardse vrienden
Planeet aarde
Zonnestelsel
De Melkweg
Het Heelal
Mijn aardse vrienden
Planeet aarde
Zonnestelsel
De Melkweg
Het Heelal
Mijn aardse vrienden
Planeet aarde
Zonnestelsel
De Melkweg
Het Heelal

Kaart D
Hoi – jullie maan- astronauten zouden zich hier
thuisvoelen. Volop kraters en bijna geen lucht.
Het probleem is dat de ene kant van de planeet
ijskoud is en de andere kant gloeiend heet.
Kaart E
Kuche, kuche. Ik ga dus echt niet omlaag door
die gele wolken! Mijn keel doet pijn en het lijkt
alsof ik in een oven zit.
Kaart F
Dit is pas een mooie planeet. Schitterende
ringen! Ik heb heel wat ringen gezien rond
Jupiter, Neptunus en Uranus, maar dit zijn
verreweg de mooiste.
Mijn aardse vrienden
Planeet aarde
Zonnestelsel
De Melkweg
Het Heelal
Mijn aardse vrienden
Planeet aarde
Zonnestelsel
De Melkweg
Het Heelal
Mijn aardse vrienden
Planeet aarde
Zonnestelsel
De Melkweg
Het Heelal

Groepswerk 3
Voor de enorme afstanden in de ruimte gebruiken de geleerden Astronomische Eenheden. Afgekort AE. Een
AE is de afstand van de zon naar de aarde. Dit is 150 miljoen kilometer.
Maak van je voet nu een AE en loop naar het einde van het zonnestelsel.
Schrijf op de bekertjes zon, Mercurius, Venus, aarde, Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus en Pluto.
Zet het bekertje zon in de gang.
Zet je hiel tegen het bekertje zon. Zet Mercurius bij je wreef. Venus bij het begin van je grote teen en de
aarde bij het uiteinde van je grote teen.
Zet de hiel van je ene voet tegen de tenen van je andere voet. Meet voor de andere bekertjes deze
afstanden af:
Mars – 1,5 stap
Jupiter - 5 stappen
Saturnus – 9 stappen
Uranus – 19 stappen
Neptunus - 40 stappen Realiseer je je hoeveel km dat is?
Dit is de gemiddelde afstand van de planeten tot de zon. Door de lange, ovale baan van Pluto komt deze
planeet soms dichter bij de zon dan Neptunus.
Het werkschema

Fase1
We knippen
eerst een
aarde
Fase 2
We knippen
de andere
planeten op
dezelfde
schaal.
Fase 3
We plakken
de planeten
op rond de
zon.
We knippen de
aarde met een
middellijn van
3.25 cm. Welke
schaal is dat?
Welke middellijn
op schaal krijgen
de andere
planeten?
Hoe gaan we
onze planeten
plakken?
Hoe groot is de
oppervlakte van
het plafond? (of
de muur).
Gebruiken we
het hele
plafond?
Fase 4
De Maan Hebben we nu
alle planeten
gehad of missen
we een bekende
Fase 5
We plaatsen
het op het
plafond.
planeet.
Hoe doen we
dat?
Knippen van de aarde. In groepjes
van 3
Knippen van de andere
planeten.
(Antwoord:
Jupiter 36/ Saturnus 30/
Uranus 13.25/
Neptunus 12.5/
Aarde 3.25/
Venus 3/
Mars 1.75/
Mercurius 1.25/ Pluto
0,75)
We nemen gezamenlijk
een besluit.
(Let op dat het totaal van
alle middellijnen 100, 75
cm is!)
We gaan plakken.
Mogelijke oplossing – we
plakken de geknipte
planeten een beetje over
elkaar heen, zodat we
het effect krijgen van een
beweging.
De maan wordt er in
gezet.
Mogelijk: met etalage
spelden, plakgum of
behangerslijm. Dat
laatste voor een
duurzaam effect.
Waar kun je het
allemaal over hebben?
Klassikaal op in gaan
en een lijstje maken.
(brainstorm, alles is
mogelijk)
In groepje Schrijf aantal vragen
op die je hebt.

Verdiepingsopdrachten
• Schrijf een ruimteverhaal
Een afsluiting kan het schrijven van een ‘echt’ruimteverhaal zijn waarin allerlei kenmerken en
weetjes in verwerkt worden door de kinderen.
• Hond of planeet.
Hoe komt Pluto aan zijn naam. Sinds 2006 heeft Pluto een dwergplaneet. Hoe
komt dat?
• Bedenk je eigen planeet.
Hoe de aarde eruit ziet, weet je wel zo’n beetje. Op school is wel ergens een wereldbol te vinden en
bij jou thuis staat vast wel een atlas in de kast. Maar hoe zien verre planeten eruit? Daar kun je
alleen maar over fantaseren. Alles wat je in ons zonnestelsel tegenkomt, is ook mogelijk in een
ander planetenstelsel. Misschien zijn er op die verre planeten wel heel bijzondere dingen die wij
helemaal niet kennen. Wie weet leven er heel bijzondere wezens die grote steden en bruggen
hebben gebouwd. Als je veel fantasie hebt, kun je je eigen planeet bedenken. Natuurlijk moet het
wel een beetje kloppen. Vierkante planeten kunnen niet bestaan, en als het op een planeet heel
heet is, kan er geen water zijn. Maar verder kun je alles verzinnen wat je maar wilt. (Denk aan bijv.
om welke ster je planeet draait. Hoe heet je planeet. Wat is er allemaal te zien op je planeet etc.
Weetjes
De omloopbaan van Pluto is eivormig. De afstand tot de zon schommelt tussen 7.381 miljoen kilometer (49
keer de afstand zon-aarde) en 4.446 miljoen kilometer (dertig keer zon-aarde). Een rondje om de zon kost
Pluto 248 aardse jaren. Je zou daar dus nooit jarig zijn!

Op reis
Bekijk het eens van een andere kant
Ontwerpatelier januari 2012
Verzorgd door:
Piet Conijn, De Educatieve Stad, Ontwerpbureau voor ondernemend leren en talentontwikkeling.
Doelgroep: leerkrachten van het netwerk ‘Wetenschap en Techniek’ (Zaanstad) die een studiereis maken
naar Schotland.
Inleiding
Dit ontwerpatelier richt zich op de ontwikkeling van een zogenaamde kijkwijzer voor een studiereis naar
Schotland.
Schotland is sinds een tiental jaren het reisdoel voor een steeds wisselende groep van leerkrachten van het
schoolbestuur AGORA te Zaandam. Ze bezoeken daar diverse ‘ondernemende scholen’,d.w.z. scholen die
het ondernemend leergedrag van hun leerlingen proberen te bevorderen.
Het uitgangspunt bij de ontwikkeling van de kijkwijzer:
verscherp de waarneming tijdens het schoolbezoek door het innemen van verschillende posities en het
vertegenwoordigen van verschillende belangen
Start
We beginnen met een praktische oefening.
Stel je staat onder een grote boom. Vanuit verschillende posities kan de boom waargenomen worden. De
boom gezien door:
• Timmerman
• Musicus
• Tekenaar
• Kunstschilder
• verliefd meisje
• een quiltkunstenares
• een houthandelaar
De deelnemers beschrijven vanuit een bepaalde positie de waarneming en beleving van de boom.
Ontwerp je eigen kijkwijzer.
Als je scholen bezoekt in Schotland kun je op verschillende wijzen een school bekijken.
We beginnen met 2 voorbeelden:
De zienswijze van de schoonmaker en van de binnenhuisarchitect.
We proberen deze twee zienswijzen in te vullen.
Dan:
• Op welke wijze kunnen we naar een school kijken; vanuit welke posities en welke belangen?
• de politicus die streeft naar een vorm van onderwijs waarin techniek en wetenschap
centraal staan;
• een ouderpaar dat een school zoekt waar hun kind kan groeien in zelfvertrouwen en inzicht
in wat het kan;
• een schooldirecteur die de beste school wil d.i. een school waar de leerlingen het hoogst
scoren;
• een jonge leerkracht die zoekt naar een vorm van onderwijs waarin de leerlingen sterk
worden gemotiveerd en ook nog veel leren;
• een bestuurder die vooral kijkt naar de financiering van het onderwijs, etc.
• Elke deelnemer aan de reis kiest een drietal posities, van waaruit hij/zij een eigen kijkwijzer gaat
samenstellen.
Wat we ermee gaan doen
• Aan het einde van elke dag van de reis bespreken we de ervaringen en indrukken die we hebben
opgedaan.

• We maken een verslag in ons eigen magazine ‘Marktplaats’.
Het verslag bestaat uit een beschrijving van de reis vanuit verschillende invalshoeken bekeken.
De politicus
…die streeft naar onderwijs waarin wetenschap en techniek een belangrijk accent krijgen …
Nederland moet een voorland worden in een wereld waarin innovatie en kennis een grote rol spelen.
Een ouderpaar
…dat een school zoekt waarin hun kind niet alleen veel leert, maar ook kan groeien in zelfvertrouwen en
ondernemend gedrag.
Een schooldirecteur
…die de beste school in de regio wil, d.i. een school waarin de leerlingen hun ontwikkeling laten zien in hoge
scores en hoge prestaties op het gebied van sport en kunst.
Een jonge leerkracht
… die zoekt naar een onderwijsvorm waarin zijn leerlingen gemotiveerd worden en plezier in leren krijgen.
Een bestuurder
… die zorgt dat zijn personeel plezier in het werk houdt en het gevoel heeft zelf sturing te kunnen geven aan
de school.

Snaren en gitaren
Ontwerpatelier april 2012
Verzorgd door:
Wim van de Broek, leerkracht basisschool De Golfbreker te Koog aan de Zaan.
Doelgroep: leerkrachten van het netwerk ‘Wetenschap en Techniek’ in Zaanstad.
Inleiding
De Golfbreker in Koog aan de Zaan maakt veel werk van techniek en wetenschap.
Techniek en Wetenschap begint bij het meesterschap van de meester, oftewel bij vragen als ‘Waar is de
leerkracht zelf heel goed in?’ , ‘Heeft hij of zij een speciaal talent of kwaliteit?’, ‘Heeft dat raakvlakken met
techniek en wetenschap?’
Wim van de Broek is naast zijn baan als leerkracht op een basisschool een fervent musicus. Speelt met zijn
gitaar in bands en treedt regelmatig op.
Vandaar dat zijn ontwerpatelier gewijd is aan ‘snaren en gitaren’, een thematiek die hij beheerst.
Hij begint met een stukje theorie over toonladders en trillingen.
De toonladder
Pythagoras heeft zich verdiept in de indeling van de toonladder. We horen een toon als we snaar in trilling
brengen. Hoe sneller deze snaar trilt hoe hoger de toon die we horen. Als een snaar 440 keer in een
seconde trilt, dan spreken we over een frequentie van 440 Herz (Hz). De hoogte van de toon en dus de
frequentie van de trilling is afhankelijk van de dikte en de lengte van de snaar.
Pythagoras had een monochord, een klankkast met daarop één gespannen snaar. Hij kon daaronder een
kam verschuiven en daarmee de lengte van de trillende snaar veranderen. Omdat hij de hele wereld als
getallen zag en alles in harmonie met elkaar was, moesten de verhoudingen van de trillende snaren ook
mooi als breuk te schrijven zijn.
Zo ontdekte hij, dat als je in plaats van de hele, de halve snaar laat trillen je een toon krijgt die exact één
octaaf hoger ligt. Heeft de grondtoon een trillingsgetal van 440 Hz, dan heeft het octaaf een trillingsgetal
van 880 Hz.
Pythagoras werkte met verschillende verhoudingen en vond de basistonen van de toonladder.
De samenstelling van de toonladder is dus gewoon een keuze. In niet westerse culturen zie je dan ook, dat
er voor andere toonladders gekozen is. De Turkse, Arabische of Indische toonladders hebben andere tonen
en vaak meer tonen, dan de westerse. Je ziet dan ook, dat deze muziek meer uit is op het tonen van
emoties, terwijl de westerse toonladder meer de harmonie toont. Het is mogelijk om meer tonen tegelijk
harmonisch te spelen.
Pythagoras
ca. 572 v. Chr. – ca. 500 v. Chr.

De uitdaging
De deelnemers aan het ontwerpatelier maken een snaarinstrument met een, twee, drie of meer snaren. Aan
het eind demonstreren ze hun instrument en spelen het liedje: Altijd is Kortjakje ziek.
Er is een grote hoeveelheid werkmateriaal aanwezig, waaruit vrijelijk een keus kan worden gemaakt.
Ook zijn er voorbeelden van allerlei snaarinstrumenten uit andere landen en van vroegere tijden.
Aan het werk
Gereedschappen:
• Bankschroef
• Boormachines
• Boorstandaard
• Boren hout – metaal
• Fretboortjes
• Gatenzaag
• Hamers groot en klein
• Lijm
• Scharen
• Schuifmaat
• Schuurpapier
• Steek- / ringsleutels
• Tangen (nijpatang – zijkniptang – combinatietang e.a.)
• Tape
• Verstekbakken
• Vijlen hout - metaal
• Winkelhaak
• Workmates
• Zagen handzaag – kapzaag – ijzerzaag (groot en klein)

Materialen:
1. Afbeelding van het oor
2. Bekertjes – papier of plastic
3. Blikjes
4. Bouten - moeren
5. Cocktailprikkers
6. Dozen
7. Kartonnen kokers/buizen
8. Kistjes
9. Kralen
10. Kurken
11. Latjes
12. Piepschuim
13. Plastic plaatmateriaal (plectrum)
14. Potloden
15. PVC-pijp
16. Satehprikkers
17. Scharen
18. Schroefogen
19. Schroeven
20. Snaren
21. Spijkers
22. Stanleymessen
23. Stemmechanieken
24. Tape
25. Touw
26. Toversnoer
27. Vorken

Voorbeelden van snaarinstrumenten
Berimbau – Brazilië
Saung-Gauk (Boogharp) – Birma
Banjo – Tibet
Banjo
Harp – Egypte

Charango – Andes
Komungo - Korea
Koto – Japan
Lyra
Lyra

Draailier
Dan Bau – Vietnam
Erhu – China
Erhu?
Hakkebord
Kinnor – Oud Palestina

Saz – Turkije
Guembri Santir – Marokko
Spinet
Klavecimbel

Ferdinand
Ontwerpatelier april 2012
Dit ontwerp is een herhaling van een eerder uitgevoerd ontwerp n.a.v. een prentenboek.
De uitwerking van het ontwerp is gepubliceerd in ‘Marktplaats’, magazine voor ondernemend leren van het
schoolbestuur AGORA te Zaanstad

Het vragenuurtje
Ontwerpatelier maart 2012
Door:
Piet Conijn, Ontwerpbureau De Educatieve Stad
Maartje Raijmakers, Universiteit van Amsterdam
Doelgroep: netwerk van leerkrachten die betrokken zijn bij het traject ‘Wetenschap en Techniek’.
Inleiding
Het Socratische gesprek.
Socrates (rond 400 voor Christus) schreef geen boeken of artikelen, gaf nooit grote uiteenzettingen, maar
bevroeg vrienden, vermeed autoritair gedrag, speelde vaak de ‘niet deskundige’ , maar was heel kundig in
het gesprek met mensen. Hij probeerde tegenstrijdigheden aan het licht te brengen en mensen te brengen
tot juiste inzichten en opvattingen.
Onze stelling:
• Wetenschap begint niet met het verzamelen van weetjes, maar met het aanwakkeren van de
nieuwsgierigheid.
• Nieuwsgierigheid is een menselijk vermogen dat onderhouden en gevoed moet worden.
Plezier beleven
Het leren stellen van vragen kan beginnen als een spel dat met plezier gespeeld moet worden.
Plezier staat centraal in dit ontwerpatelier voor leerkrachten.
Vandaar een tweetal onderwerpen dat altijd de nodige emoties oproept: sex en drank.
Hier over gaan we net zolang vragen stellen totdat we er alles van weten.
Werkwijze
• Wat we hebben meegenomen:
• Een flesje bier en een glas
• Een foto van een zaadcel die een eicel binnendringt.
• Hoe we gaan werken:.
De deelnemers stellen twee groepen samen:
de groep sex en de groep drank
Dan: wat weet je er al van?
Vervolgens: wat zou je er meer van willen weten?
Beide vragen zijn van essentieel belang. Probeer ook bij de introductie van dit ontwerp op
school de leerlingen te laten nadenken over wat ze er zelf al van weten.
• Hoe we verder gaan:
– schrijf over het door jou gekozen onderdeel 3 vragen op
– leg de vragen in jouw groep bij elkaar
– elke groep schrijft zijn vragen op een groot vel met viltstift
– we nemen de vragen door
• Het beantwoorden van de vragen:
– welke vragen kunnen we zelf beantwoorden
– bij welke vraag hebben we info van buitenaf nodig
– welke vraag laat zich niet beantwoorden

Reflectie
• wat is het resultaat van deze sessie
• de noodzaak van voorkennis
• het belang van de interesse
• hulpvragen van de lkr.
• wat zijn goede onderwerpen voor heel jonge kinderen
Werkafspraak:
Wij maken een educatief ontwerp voor onze eigen groep, voor enkele maanden of misschien wel voor een
heel jaar.
Centraal staat: het aanwakkeren van de nieuwsgierigheid en het leren stellen van vragen
Enkele suggesties:
• De schatgraver
Dit is de leraar die elke week een ‘schat’ mee neemt naar school en daarover iets vertelt. De
leerlingen vervolgen met een serie vragen. De ‘schatten’ worden allemaal bewaard in de klas. Na
enige tijd nemen leerlingen hun eigen schatten mee.
• De fotograaf
De leraar neemt elke week een foto mee – bv van een bepaald land – en laat kinderen daar vragen
over stellen.
Of hij/zij neemt een foto mee van een bepaald proces/ontwikkeling/ iets uit de techniek of
wetenschap.
• De bioloog
Deze leraar neemt elke week een dier (tje) mee in de klas.
De leerlingen stellen allerlei vragen aan het dier: hoe groot, hoe zwaar, wat eet je, wie zijn je
vijanden, waar leef je ……
• De gastvrouw
Regelmatig nodigt de leraar een gast uit in de klas. De leerlingen stellen een lijst van vragen op die
ze gaan stellen aan de gast.
• De leraar als kok
Komt telkens met een speciale vrucht, een kruid, een gerecht, een recept ….
En lokt kinderen uit tot het stellen van vragen
• In het Science Center op school is een speciale tafel ingericht met bijzondere voorwerpen, waarover
kinderen vragen gaan stellen: een kompas, een bijzondere steen, een stuk hout, etc.
• De leraar-verpleegkundige
Deze leraar spreekt met haar klas af om een lijst met 100 vragen te maken m.b.t. het menselijk
lichaam en allerlei mogelijke kwalen.
Elke week worden een paar vragen onder de loep genomen.
Aan het einde van het jaar weten de leerlingen ‘alles’ af van het menselijk lichaam.
(allerlei varianten op de 100 – vragen – lijst mogelijk)
Raadpleeg ook de map ‘educatieve ontwerpen’.
Aandachtspunten:
• Welke vragen stellen kinderen?
In hoeverre zijn kinderen in staat om na te denken over wat ze al weten van een bepaald
onderwerp?
• Zijn er veranderingen merkbaar in het vraaggedrag?
• Kunnen we dit beïnvloeden, zo ja, hoe dan?
• Hoe zoeken kinderen antwoorden en hoe helpen we hen daarbij?

Nieuwe ideeën
Ontwerpatelier maart 2012
Doelgroep: de leerkrachten die deelnemen aan het netwerk ‘Wetenschap en Techniek’ in Zaanstad.
• We organiseren op onze school ‘Het Groot Dictee der Nederlandse Taal’
Bijvoorbeeld:
De leerlingen krijgen een woordenlijst van 100 woorden op het gebied van techniek / of
wetenschap/ of anatomie,..,. etc.
Na een voorbereidingstijd gaan ze samen met een aantal gasten het dictee maken.
Zie voor de entourage ons jaarlijkse landelijke evenement.
• Wie is de nieuwe Pieter Saenredam?
Bijvoorbeeld:
De leerlingen leren perspectief te tekenen.
Hier zijn allerlei programma’s voor.
Ze tekenen een exterieur of interieur van een kerk, zoals onze Zaankanter Pieter Saenredam dat
heeft gedaan.
Daarna een tentoonstelling met de benoeming van de nieuwe Pieter Saenredam.
(Loopt parallel met een nieuw tv programma ‘Wie is de nieuwe Rembrandt?’)
• Uitreiking van het ‘Copernicus certificaat’ .
Bijvoorbeeld:
Met behulp van bestaande bouwplaten maken de leerlingen een zonnewijzer.
Hiermee kunnen ze van alles leren over de loop van de aarde om de zon, de verschillende planeten,
de verschillende seizoenen, etc.
Copernicus was de eerste die vaststelde dat de aarde om de zon draaide en niet andersom.
Na afloop van de activiteit krijgt elke leerling een Copernicus certificaat.