Beeldenreeks van het Sint Servatius schrijn

Beeldenreeks van het
Sint Servatius schrijn
door Aisla van Dijk
1

Analyse van een beeldenreeks
door Aisla van Dijk
Deeltijd 3
2
Inhoudsopgave
Voorwoord. Pagina 2
Wie was Sint Servatius? Pagina 3
Wat is het schrijn? Pagina 4
Wat is er bekend van het Sint Servatiusschrijn? Pagina 6
Wat staat er op het schrijn afgebeeld? Pagina 6
De voorzijde van het schrijn. Pagina 9
De rechterzijde van het schrijn. Pagina 10
De linkerzijde van het schrijn. Pagina 13
De achterzijde van het schrijn. Pagina 16
Bronnen Pagina 17
Voorwoord
Geruime tijd ben ik op zoek geweest naar een beeldenreeks om te analyseren. Ik heb de dom in Berlijn
bezocht, ik heb onderzocht of Schloss Charlottenburg interessant was om te analyseren, en ik wilde het
Rubenshuis nog eens gaan bezoeken...
Maar toen stuitte ik in een kringloopwinkel op een boek over de cultuur van Limburg. In dit boek las ik over
het Sint Servaas schrijn. Tentoongesteld in de schatkamer van de Sint Servaaskerk. Ik wist niet eens dat de
Sint Servaaskerk een schatkamer had. Hier moest ik meer van weten.
Ik ben me in eerste instantie gaan verdiepen in de verhalen achter het schrijn. Wanneer is het gemaakt?
Waarom is het gemaakt? Vervolgens ben ik naar Maastricht gegaan om daar alles eens met eigen ogen te
zien. Hopend dat mijn opgedane kennis alles nog duidelijker zou maken.
Veel van de oorspronkelijke kerk is er niet meer over. Het schrijn staat niet meer op zijn oorspronkelijke
plaats in het retabel op het hoogkoor, maar in de schatkamer. Alleen van de kern van de kerk zijn er in de
kelder onder de schatkamer nog sporen te vinden.
De romaanse tijd bouwt een nieuw koor om daar het schrijn op de meest eervolle plek te plaatsen,
zichtbaar voor iedereen, ook bouwden ze een machtige westbouw. In de gotiek ontstond een kruisgang en
kapellen om de grote stroom pelgrims te kunnen verwerken. Door de eeuwen heeft heeft deze kerk geweld,
plunderingen, revoluties en een torenbrand gezien. Van 1981 tot 1992 is de kerk grondig gerestaureerd, en
in 19985 tot basiliek verheven.
Toch was het schrijn, en de alle andere relieken in de schatkamer erg bijzonder om te zien. Mooi hoe
zulke kostbaarheden de eeuwen hebben doorstaan. Ze vertellen stuk voor stuk een verhaal over een man
waarover in de boeken niet erg veel te vinden is, maar waarover Maastricht je des te meer kan vertellen.

Wie was Sint Servatius?
Of zoals hij in de Maastrichtse volksmond genoemd wordt: Sint Servaas.
[1] “ Wat we met zekerheid van hem weten, is niet zo heel erg veel, menen historici. Veel ‘van horen
zeggen, veel legende en weinig historisch vaststelbaar. Het begint al met zijn afkomst. Volgens een van de
interpretaties uit het verleden zou hij uit Armenië komen, gelegen in het Griekse deel van het Romeinse rijk.
Hij heette Serbatios, in het Latijn Servatius; die naam betekent: ‘hij die bewaart’. Anderen houden het erop,
dat hij waarschijnlijk een telg was uit een belangrijk Gallisch geslacht, uit het huidige Frankrijk dus, zoals in
die tijd gangbaar was met bisschoppen. In ieder geval was hij in het midden van de vierde eeuw bisschop
van Tongeren, een zeer oude nederzetting met een oude abdij een belangrijk christelijk centrum in de
zuidelijke Nederlanden. Hij was er al de tiende bisschop, zegt de traditie.
Hij lijkt meer te zijn geweest dan een kleine lokale bisschop aan de grenzen van het afbrokkelend
Romeinse rijk. In vierde-eeuwse bronnen valt te lezen dat bisschop Servatius zeer actief was op enkele
kerk-vergaderingen, concilies. Athanasius meldt dat Serbatios een van de bisschoppen was op het concilie
van Sardica, nu Sofia, de hoofdstad van Bulgarije. Dat concilie vond in 343 plaats. In 346 neemt hij deel
aan een kerkvergadering in Keulen en in 359 in Rimini, in Italië. Op al deze drie concilies is hij een felle
bestrijder van het Arianisme, dat de godheid van Jezus ontkende. Geschiedvorsers zijn Servatius ook
tegengekomen als diplomaat van keizer Constantius.
Servatius had dus een drukke agenda en was vaak op reis om de ketterij van het Arianisme te bestrijden,
zo beweren oude bronnen. Terug in Tongeren van een lange reis naar Rome, bleek het kwaad ook in eigen
huis welig te tieren. De rijkdom van de stad was de Tongerenaren naar het hoofd gestegen en ze leefden
in zonde. Ze vonden dat hun bisschop veel te streng in de leer was, te vaak weg was en ook nog hun taal
niet sprak. Hij werd de stad uitgezet, of pakte volgens andere bronnen zelf zijn bisschoppelijke bullen en
de relieken van zijn voorgangers in, en toog naar Maastricht. In 383 werd officieel de bisschoppelijke zetel
naar die stad verplaatst, waarmee Maastricht de officiële woonplaats van de bisschop werd en Servatius de
eerste bisschop van wat nu Nederland is. Het jaar daarop, in 384, stierf hij er op pinkstermaandag 13 mei
en werd zoals toen te doen gebruikelijk, vlak buiten de stad aan de oude Romeinse weg naar Tongeren,
begraven.”
[2] De verhalen over Sint Servatius lijken op dit punt te verschillen. Op de website van de Sint Servaaskerk
staat vermeld dat Sint Servatius door het krijgen van een visioen besloot om Bisschop van Tongeren te
worden, want alleen de ware opvolger van de vorige Bisschop Valentinus zou de goddelijke opdracht
opdracht krijgen om bisschop van Tongeren te worden. De keuze om vervolgens naar Maastricht te trekken
maakte hij ook als gevolg van een visioen dat hij kreeg op zijn bedevaart naar Rome, deze bedevaart
maakte hij omdat hij Tongeren wilde beschermen tegen een inval van de Hunnen.
Geraadpleegd op 18-10-2012, http://www.sintservaas.nl/index24.html
[1] “ Wat er ook waar is van zijn levensgeschiedenis, al vlug wordt zijn graf een plek, dat tot wijd in de
omgeving bekendheid geniet en pelgrims aantrekt. Bisschop Servatius wordt Sint Servaas, en zijn graf
wordt een bedevaartsplaats. Anderhalve eeuw later, in de zesde eeuw, wordt er door bisschop Monulphus
een stenen kerk boven gebouwd, waarschijnlijk als vervanging van een houten gebouwtje dat nogal eens
placht in te storten. In het boek van Gregorius van Tours over belangrijke Frankische kerkmensen neemt
Sint Servaas al een markante plaats in. Hoewel het ter plaatse flink kan sneeuwen, blijft op het graf de
sneeuw niet liggen, weet hij te vertellen. Als op 13 mei 721, de sterfdag van Servatius, de Karolingische
vorst Karel Martel in de slag van Poitiers de Moren weet terug te drijven, moet dat aan Sint Servaas te
danken zijn! Daarom schenkt hij de kerk in Maastricht een schitterend altaar. Wat later komt Karel de Grote
vanuit Aken de hulp van de heilige inroepen. Vele groten en kleinen der aarde volgen. In de 11e eeuw
wordt begonnen met de huidige Sint Servaaskerk, die het hart wordt van de huidige stad.
Rond die tijd - als Sint Servaas steeds belangrijker wordt voor Maastricht - wordt ook het leven van Sint
Servaas naar Middeleeuwse wijze opgepoetst. Het prachtigste heiligenleven is geschreven door Hendrik
van Veldeke in de 11e en 12e eeuw. In zijn moedertaal, het Maastrichts. Het is een van de oudste boeken
van ons taalgebied. Hij begint met te vertellen dat Servatius zelfs een bloedverwant van Jezus is, een
3

afstammeling van Maria’s zuster Esmeria. Eens biddend op het graf van Onze Lieve Heer in Jeruzalem
verscheen hem een engel met de boodschap dat hij de nieuwe bisschop van Tongeren moest worden.
Diezelfde engel bracht hem ernaar toe. Kromstaf, ring en mijter lagen er op het altaar al op hem te
wachten. In de legende staan nog een heleboel meer wonderen om Servaas’ grootheid en heiligheid aan
te en verhuizing naar Maastricht te verklaren. Volgens Van Veldeke kreeg hij rechtstreeks van Petrus zelfs
de zilveren sleutel van de hemelpoort. Je kunt hem nog steeds in de schatkamer van de Sint Servaas
bewonderen. Met andere zeer mooie geschenken van dankbare Maastrichtenaren en pelgrims.”
[2] Uit het boverstaande stukje tekst is te achterhalen dat de verhalen over de visioenen van Sint Servatius
op de website van de Sint Servaaskerk afkomstig zijn uit de verhalen van Hendrik Van Veldeke.
[1] “Servatius was bisschop van Tongeren, fanatiek en recht in de leer. Maar over Servatius als missionaris
en geloofsverkondiger in onze streken weten we eigenlijk niets. Wel dat er in het jaar 350 blijkbaar
al sprake was van christenen in en rond Maastricht. Genoeg voor Servatius om er zich als bisschop bij te
vestigen. En er na zijn dood in 384 als grote beschermheilige te worden vereerd. De kerstening van zuid
Nederland heeft daar ongetwijfeld veel aan te danken!”
Geraadpleegd op 18-10-2012, http://www.dederdekerk.nl/index.php/encyclopedie/missie-kopstukken/824-servatius-bisschop-enheilige-te-maastricht
Wat is het schrijn?
Het schrijn van Sint Servatius is, zoals wij het tegenwoordig noemen, een kunstwerk uit de tweede helft van
de 12e eeuw. Er is rond 1160 met de bouw gestart, er wordt aangenomen door iemand van Godefroi de
Claire. (Een van de grote namen van edelsmeden in het Maasland uit die periode)
Servatius in in 384 in Maastricht gestorven. Hij werd bijgezet op een grote romeinse begraafplaats in de
stad. Boven zijn graf bouwde men een houten kapel. Het was bisschop Monulphus die in de 5e eeuw een
stenen kerk liet bouwen waar hij de beenderen van Servatius in onder kon brengen. Deze kerk werd echter
verwoest, en in de 10e eeuw begon met de bouw van de huidige kerk. (Die door de eeuwen heen vergroot
en verfraaid is.) De 2e helft van de 12e eeuw is voor de regio zuid Limburg een tijdperk van hoge kunstbloei,
er woonden onder andere enkele grote edelsmeden. Het was ook de tijd van grote pelgrimages. (Ook
naar Keulen, Aken en Maastricht) Men merkte al gauw dat de grafkrochten te klein waren voor deze grote
groepen pelgrims. Men besluit om de beenderen van devereerde heiligen uit de graven te halen, en ze
naar het koor van de desbetreffende kerk te brengen, waar ze ter verering in een houten schrijn worden
uitgesteld. Zo is het dus ook gebeurd met de beenderen van Sint Servatius. (DSM, 1977, p149+150)
Maar weldra was men niet tevreden met een houten schrijn. Men dacht aan de bijbel:
Openbaring van Johannes - Hoofdstuk 21 waarin hij sprak van de gouden stad:
Ik zag een nieuwe hemel en een nieuwe aarde. Want de eerste hemel en de eerste aarde zijn voorbij, en
de zee is er niet meer. Toen zag ik de heilige stad, het nieuwe Jeruzalem, uit de hemel neerdalen, bij God
vandaan. Ze was als een bruid die zich mooi heeft gemaakt voor haar man en hem opwacht. Ik hoorde
een luide stem vanaf de troon, die uitriep: ‘Gods woonplaats is onder de mensen, hij zal bij hen wonen. Zij
zullen zijn volken zijn en God zelf zal als hun God bij hen zijn. Hij zal alle tranen uit hun ogen wissen. Er zal
geen dood meer zijn, geen rouw, geen jammerklacht, geen pijn, want wat er eerst was is voorbij. ’
Hij die op de troon zat zei: ‘Alles maak ik nieuw!’ – Ik hoorde zeggen: ‘Schrijf het op, want wat hier wordt
gezegd is betrouwbaar en waar. ’ – Toen zei hij tegen mij: ‘Het is voltrokken! Ik ben de alfa en de omega,
het begin en het einde. Wie dorst heeft geef ik vrij te drinken uit de bron met water dat leven geeft. Wie
overwint komen al deze dingen toe. Ik zal zijn God zijn en hij zal mijn kind zijn. Maar voor hen die laf en
trouweloos zijn geweest, die zich hebben ingelaten met gruwelijke dingen, met moord, ontucht, toverij of
afgodendienst, voor allen die de leugen hebben gediend: hun deel is de vuurpoel met brandende zwavel,
dat is de tweede dood. ’
Een van de zeven engelen met de offerschalen die gevuld waren met de laatste zeven plagen kwam op me
4

af en zei: ‘Ik wil je de bruid laten zien, de vrouw van het lam. ’Ik raakte in vervoering, en hij nam mij mee
naar een heel hoge berg en liet me de heilige stad Jeruzalem zien, die uit de hemel neerdaalde, bij God
vandaan. De stad schitterde door Gods luister, met een schittering als van een edelsteen, als een kristalheldere
jaspis. Ze had een grote, hoge muur met twaalf poorten en bij elke poort stond een engel. Op de
poorten waren namen geschreven: de namen van de twaalf stammen van Israëls zonen. Vanuit het oosten
gezien waren er drie poorten, vanuit het noorden drie, vanuit het zuiden drie en vanuit het westen drie. De
stadsmuur had twaalf grondstenen, met daarop de namen van de twaalf apostelen van het lam. Degene
die met mij sprak had een gouden meetstok om daarmee de stad, de poorten en de muur op te meten.
De stad was vierkant, even lang als breed. Hij mat de stad met zijn meetstok: twaalfduizend stadie, zowel
in de lengte als in de breedte en in de hoogte. Hij mat de stadsmuur: honderdvierenveertig el, in gewone
mensenmaat, die ook engelenmaat is. De muur was gemaakt van jaspis, en de stad zelf was van zuiver
goud, helder als glas. De grondstenen van de stadsmuur waren versierd met allerlei edelstenen. De eerste
was van jaspis, de tweede van lazuur, de derde kornalijn, de vierde smaragd, de vijfde sardonyx, de
zesde sarder, de zevende olivijn, de achtste aquamarijn, de negende topaas, de tiende turkoois, de elfde
granaat en de twaalfde amethist. De twaalf stadspoorten waren twaalf parels, elke poort een parel op zich.
De straten van de stad waren van zuiver goud en schitterden als glas. Maar een tempel zag ik niet in de
stad, want God, de Heer, de Almachtige, is haar tempel, met het lam. De stad heeft het licht van de zon en
de maan niet nodig: over haar schijnt Gods luister, en het lam is haar licht. De volken zullen in haar licht
leven en de koningen op aarde betuigen daar hun lof. De poorten zullen overdag nooit gesloten worden,
en nacht zal het er niet meer zijn. De volken zullen in haar hun lof en eer komen betuigen. Maar alles wat
verwerpelijk is en iedereen die zich met gruwelijke dingen en leugens inlaat, komt de stad niet binnen,
alleen zij die in het boek van het leven staan, het boek van het lam. (Bijbel, Johannes 21)
Dit stuk tekst moet de maker van het Sint Servatiusschijn geïnspireerd hebben. Want zoals je zometeen bij
de analyse gaat zien is het bijbelse verhaal bijna letterlijk op het schijn afgebeeld.
Afbeelding van het schrijn. Het heeft de vorm van een huis, zoals beschreven in de tekst van Johannes. “Woning van de heilige in
het nieuwe Jeruzalem”.
5

Wat is er bekend van het Sint Servatiusschrijn?
Het schrijn wordt ook wel Het Gouden Huis genoemd. In de jaren 1960 tot 1962 is het schrijn
gerestaureerd. Waarbij de onderstaande gegevens aan het licht zijn gekomen. Toen werd het ook duidelijk
dat er minstens 2 personen aan het schrijn gewerkt hebben. De ene werkte traditioneler, en de vormgeving
leek op het Karlsschrein van Aken, en de ander werkte verfijnder. Deze manier van werken sloot aan bij de
werkwijze uit de regio Luik en Hoei. (De regio waar Godefroi de Claire werkte).
Datum: Start bouw rond 1160.
Maker: Waarschijnlijk Godefroi de Claire.
Materiaal: Houten kern bekleed met verguld koper. Voor de versieringen werden émail champlevé,
vernis brun, filigraan en edelstenen gebruikt. De reliëfs zijn aan de achterkant volgegeoten
met was en hars.
Lokatie: De oorspronkelijke plaats was op het hoogkoor achter het altaar van de Sint Servaaskerk in
Maastricht. Daar heeft men er 4 afzonderlijke gevelstukken aan toegevoegd. Links en rechts
van het schrijn opgesteld. Alles was vanuit de kerk goed zichtbaar. Helaas zijn deze 4
gevelstukken in 1843 verkocht, en zijn ze sinds 1861 in bezit van de Belgische staat. Ze
maken deel uit van de verzameling van het Koninklijk museum voor Geschiedenis en Kunst
te Brussel. Het schijn staat tegenwoordig niet meer op het hoogkoor maar is te bezichtigen
in de schatkamer van de Sint Servaaskerk in Maastricht.
Vorm: Het schrijn heeft de vorm van een langgerekt huis, met een zadeldak en 2 toegespitste
gevelstukken.
Inspiratiebron: Het geeft de woning van het nieuwe Jeruzalem weer, zoals Johannes in zijn openbaring
21: 9- 27 schreef.
Het schrijn draagt de kenmerken van de heilige stad. De 2 zijmuren hebben elk 6 poorten, voor elke
apostel 1. Het heilige Jeruzalem is voor de uitverkorene, wie daartoe behoren beslist de opperste rechter.
Deze is afgebeeld op de voorgevel van het huis. Op de achtergevel wordt Sint Servatius afgebeeld, en het
dak is versierd met engelen en medaillions. iedere zijde zal ik in deze analyse apart bespreken.
(DSM, 1977, p153)
Wat staat er op het schrijn afgebeeld?
De beelden op het schrijn verwijzen dus naar een pasage uit de bijbel. De Apocalyps, ofwel het laatste
oordeel. Door Johannes. Ik heb deze bijbelpassage er even bij gezocht, zodat ik verderop in de analyse
hiernaar terugkan verwijzen.
Bijbel, Nieuwe testament: Johannes, Openbaring 20:11-15, “Het laatste oordeel.”
11 Toen zag ik een grote witte troon en hem die daarop zat. De aarde en de hemel vluchtten van hem weg
en verdwenen in het niets. 12 Ik zag de doden, jong en oud, voor de troon staan. Er werden boeken geopend.
Toen werd er nog een geopend: het boek van het leven. De doden werden op grond van wat in de
boeken stond geoordeeld naar hun daden. 13 De zee stond de doden die ze in zich had af, en ook de dood
en het dodenrijk stonden hun doden af. En iedereen werd geoordeeld naar zijn daden. 14 Toen werden de
dood en het dodenrijk in de vuurpoel gegooid. Dit is de tweede dood: de vuurpoel. 15 Wie niet in het boek
van het leven bleek te staan werd in de vuurpoel gegooid.
En daarop volgt het eerste deel van openbaring 21: “Een nieuwe hemel en een nieuwe aarde.”
1 Ik zag een nieuwe hemel en een nieuwe aarde. Want de eerste hemel en de eerste aarde zijn voorbij, en
de zee is er niet meer.
2 Toen zag ik de heilige stad, het nieuwe Jeruzalem, uit de hemel neerdalen, bij God vandaan. Ze was als
een bruid die zich mooi heeft gemaakt voor haar man en hem opwacht.
6

3 Ik hoorde een luide stem vanaf de troon, die
uitriep: ‘Gods woonplaats is onder de mensen,
hij zal bij hen wonen. Zij zullen zijn volken zijn
en God zelf zal als hun God bij hen zijn.
4 Hij zal alle tranen uit hun ogen wissen. Er
zal geen dood meer zijn, geen rouw, geen
jammerklacht, geen pijn, want wat er eerst
was is voorbij.’
5 Hij die op de troon zat zei: ‘Alles maak ik
nieuw!’ – Ik hoorde zeggen: ‘Schrijf het op,
want wat hier wordt gezegd is betrouwbaar en
waar.’
6 Toen zei hij tegen mij: ‘Het is voltrokken! Ik
ben de alfa en de omega, het begin en het
einde. Wie dorst heeft geef ik vrij te drinken uit
de bron met water dat leven geeft.
7 Wie overwint komen al deze dingen toe.
Ik zal zijn God zijn en hij zal mijn kind zijn.
8 Maar voor hen die laf en trouweloos zijn
geweest, die zich hebben ingelaten met
gruwelijke dingen, met moord, ontucht, toverij
of afgodendienst, voor allen die de leugen
hebben gediend: hun deel is de vuurpoel met
brandende zwavel, dat is de tweede dood.’
[7] Tekening (1661) van retabel en schrijn van Remaclus te Stavelot (ca. 1145-1158). Brussel. Dit retabel heeft niet alleen de
contouren met het dubbel-reliëf in de Sint-Servaas gemeen, maar ook de hoofdindeling in een rechthoeking benedenstuk en een
rondbogig gevelveld daarboven. (Mekking, 1986, p275+277)
9 Een van de zeven engelen met de offerschalen die gevuld waren met de laatste zeven plagen kwam op
me af en zei: ‘Ik wil je de bruid laten zien, de vrouw van het lam.’
10 Ik raakte in vervoering, en hij nam mij mee naar een heel hoge berg en liet me de heilige stad Jeruzalem
zien, die uit de hemel neerdaalde, bij God vandaan.
11 De stad schitterde door Gods luister, met een schittering als van een edelsteen, als een kristalheldere
jaspis.
12 Ze had een grote, hoge muur met twaalf poorten en bij elke poort stond een engel. Op de poorten waren
namen geschreven: de namen van de twaalf stammen van Israëls zonen.
13 Vanuit het oosten gezien waren er drie poorten, vanuit het noorden drie, vanuit het zuiden drie en vanuit
het westen drie.
14 De stadsmuur had twaalf grondstenen, met daarop de namen van de twaalf apostelen van het lam.
15 Degene die met mij sprak had een gouden meetstok om daarmee de stad, de poorten en de muur op te
meten.
16 De stad was vierkant, even lang als breed. Hij mat de stad met zijn meetstok: twaalfduizend stadie,
zowel in de lengte als in de breedte en in de hoogte.
17 Hij mat de stadsmuur: honderdvierenveertig el, in gewone mensenmaat, die ook engelenmaat is.
18 De muur was gemaakt van jaspis, en de stad zelf was van zuiver goud, helder als glas.
19 De grondstenen van de stadsmuur waren versierd met allerlei edelstenen. De eerste was van jaspis, de
tweede van lazuur, de derde kornalijn, de vierde smaragd,
20 de vijfde sardonyx, de zesde sarder, de zevende olivijn, de achtste aquamarijn, de negende topaas, de
tiende turkoois, de elfde granaat en de twaalfde amethist.
21 De twaalf stadspoorten waren twaalf parels, elke poort een parel op zich. De straten van de stad waren
van zuiver goud en schitterden als glas.
22 Maar een tempel zag ik niet in de stad, want God, de Heer, de Almachtige, is haar tempel, met het lam.
23 De stad heeft het licht van de zon en de maan niet nodig: over haar schijnt Gods luister, en het lam is
haar licht.
24 De volken zullen in haar licht leven en de koningen op aarde betuigen daar hun lof.
25 De poorten zullen overdag nooit gesloten worden, en nacht zal het er niet meer zijn.
26 De volken zullen in haar hun lof en eer komen betuigen.
27 Maar alles wat verwerpelijk is en iedereen die zich met gruwelijke dingen en leugens inlaat, komt de
stad niet binnen, alleen zij die in het boek van het leven staan, het boek van het lam.(Bijbel, Johannes 20 +21)
7

8
(DSM, 1977, p151)

De voorzijde van het schrijn.
Wat is er afgebeeld?
Een zittend figuur met in zijn linkerhand een bal en in zijn rechterhand een boek. Links en rechts van de
figuur staan een A en een W en een soort boompjes of takjes. De voorzijde is rijk gedecoreerd met
patronen en diverse soorten edelstenen. Boven het hoofd van de figuur zie je een uit een edelsteen gehakt
gezichtje, en in de versierde rand staat een latijnse tekst.
Uit het boek Synthese haalde ik de volgende informatie:
“Het Hemelse Jeruzalem wordt de woonstede der uitverkorene:wie daartoe behoren zal, en wie zal worden
verworpen, beslist de Opperste rechter bij het oordeel ten jongsten dage. Op dat oordeel parousia, de
wederkomst des Heren, is heel de Apocalyps gericht. Geen wonder dan ook, dat de voorgevel van het
Gouden huis wordt ingenomen door de figuur van de eeuwige rechter op de troon van zijn majesteit.
Degene die aan de makers van het schrijn het iconografische thema van de versiering voorlegde heeft zich
voor wat de Christusfiguur betreft laten inspireren door de aangehaalde passage uit apocalyps.”
(DSM, 1977, p153)
- De persoon op de voorgevel is dus Jezus. Zitten op een troon en achter zijn hoofd een aureool.
- Een boek met zegels in Christus schoot, verwijst naar de apocalyps. (Hall,1974, p49)
Dit boek is voorzien van de tekst: ECCE VENIO CITO ET MERCES MECUM: ‘Zie, ik kom spoedig, en het
loon draag ik bij me.’
- Onder Jezus staat de tekst BENEDICTUS QUI AMBULAS SUPER UNDAS MARIS: “
Gezegend gij, die wandelt op de golven van de zee”. (DSM, 1977, p171)
- In de middeleeuwen, in voorstellingen van het laatste oordeel, wordt gierigheid vaak afgebeeld met een
harpij (Monster) dat gouden ballen vasthoudt. Hel: In de 12e en 13e eeuw ziet men voornamelijk de
bestraffing van diegenen die zich schuldig hebben gemaakt aan gierigheid. Waarschijnlijk staat het boek
dus voor de hemel en de bal voor de hel. (Hall,1974, p132)
- Men ziet het water des levens, dat opbruist uit de troon. (DSM, 1977 p150)
- Daarnaast de boompjes met elk 6 vruchten, deze boompjes staan voor de 12 apostelen die bij Jezus
zetelen als zijn mederechters. De boom des levens die vruchten draagt. (alleen omwille van de
symmetrie, zijn de vruchten hier over 2 bomen verdeeld. (DSM, 1977 p153)
- “A” en “w” staan voor alfa en omega. De eerste en de laatste letter van het Griekse alfabet. (Hall,1974, p1)
- De tekst rondom zou duiden op de 12 apostelen die als mederechters de 12 stammen Israëls zullen
oordelen. Er staat: SIC SPERABIS HOMO TIBI IUSTICIAM FACIENDAM IUSTAM IUSTIS EO
MERCEDEM CIUQUE REPENDAM: “ Zo moet gij hopen, o mens, dat u gerechtigheid zal geschieden
omdat Ik, de Gerechte, elkeen zijn rechtvaardig loon zal geven.” (DSM, 1977, p171)
- De randen zijn volledig versierd. Een horror vacuï, nergens meer een lege ruimte te bekennen. De
edelstenen in de versiering zullen waarschijnlijk jaspis, lazuur, kornalijn, smaragd, sardonyx, sarder,
olivijn, aquamarijn, topaas, turkoois, granaat en ametheist zijn. Zoals omschreven in de tekst van
Johannes.
- In de filigraanversiering boven het hoofd van Christus, zie je een paarse Ametheïst waarin een
vrouwenportret is gesneden. (wie deze persoon is, is mij niet duidelijk) (DSM, 1977, p156)
- Op het topje staat een gouden granaatappel. Christelijk symbool van de opstanding. Vanwege
het grote aantal zaadjes, en de stevige schil ook wel het symbool van velen onder 1 gezag.
(Hall,1974, p1)
“Dat deze interpretatie juist is wordt bewezen door een koorkapsluiting in de Akense schatkamer, waar
zowel watergolven als beide boompjes bij Christus’ troon zijn afgebeeld en waar de tekst ‘Lignum vite
ferens fructa.’ (de Boom des Levens die vruchten draagt) iedere twijfel uitsluit. (DSM, 1977 p153)
9

10
De rechterzijde van het schrijn.
Wat is er te zien?
Zes zittend figuren. Ieder onder een boog. Onder en bij elk person staat een tekst. De tussenruimte is
rijkelijk versierd. Op het dak staan engelen met toeters, een weegschaal en een grote groep mensen.
Verder op het dak 3 cirkels met groepen mensen erin. Ze houden bannieren vast met teksten. Boven en
onder langs de rand van het dak staan ook 2 regels tekst.
Uit het boek Synthese haalde ik de volgende informatie:
“Beide dakvlakken zijn geheel gewijd aan het laatste oordeel. Aan Christus rechterzijde de beloning der
uitverkorene, en aan de linkerzijde ondergaan de verworpenen hun vonnis.“(DSM, 1977, p153)
Op de rechterzijde staan, paarsgewijs onder een dubbele arcade, de apostelen Petrus, Andreas, Mattheus,
Thomas, Judas Taddeüs en Simon. Bij elke apostel staat zijn naam.
Er zijn geen attributen bij de apostelen afgebeeld, alleen de naam staat er telkens bijgeschreven.
Vreemd, omdat het grootste deel van de bevolking niet kon lezen. Wellicht dat de handgebaren nog iets
over elke apostel vertellen. (Zoals ook gebeurd in het laatste avondmaal)
Petrus
Herkenbaar aan zijn
krullend haar.
Judas Taddeüs
Per 2 apostelen wordt er een tekstbannier vastgehouden:
Petrus en Andreas: (ADVENIET) DIES DOMINI SICUT FUR
De dag des Heren zal komen als een dief. (2, Petrus 3 : 10)
Mattheus en Thomas: VENITE BENEDICTI PATRIS MEI
Komt, gezegenden van mijn Vader. (2, Mattheus 25 : 34)
Judas en Simon: VENIET POST SAECULA DOMINUS FACERE IUDICUM
Na eeuwen zal de Heer komen om gerechtigheid te voltrekken. (Judas 14-15)
(DSM, 1977, p170-171)
Andreas
Simon
Matheus
Het lijkt wel of hij hier
een pen vasthoudt.
(Als schrijver van het
eerste evangelie.)
Thomas

Het rechter dakvlak:
Het rechter dakvlak verbeeldt de beloning der uitverkorene. Deze hebben de heer in de persoon van hun
naaste geëerd, gevoed, en gekleed. Engelen steken de bazuin, de rechtvaardigen die uit hun graven
opstaan ontvangen het bruiloftskleed en de kroon van het eeuwige leven.
Links en rechts op het dakvlak staan twee engelen die de blazoen bespelen.
En op de boven en benedenrand van het hele dak staat de tekst:
VENITE BENEDICTA PATRIS MEI PERCIPITE PARATUM VOBIS REGNUM A CONSTITUTIONE MUNDI.
AMEN DICO VOBIS QUANDIU FECISTIS UNI DE HIS FRATIBUS MEIS MINIMUS MICHI FECISTIS.
ESURIVI ET DEDISTIS MIHI MANDUCARE, SITIVI ET DEDISTIS MIHI BEBIRE, HOSPES ERAM ET
COLEGISTIS ME, NUDUS ERAM ET OPERUISTIS ME, INFIRMUS ERAM ET VISITASTIS ME, IN
CARCERA ERAM ET VENISTIS AD ME.
Komt, gezegenden van mijn Vader, gaat binnen in het rijk dat voor u bereid is van de grondlegging der
wereld af aan. Voorwaar ik zeg u, wat gij aan een van deze minsten mijn broeders gedaan hebt, dat hebt gij
mij gedaan.
Ik had honger en gij hebt mij gespijzigd, ik was dorstig en gij gaaft mij te drinken, ik was een vreemdeling
en gij hebt mij gehuisvest, ik was naakt en gij hebt mij gekleed, ik was ziek en gij hebt mij bezocht, ik was in
de gevangenis en gij zijt tot mij gekomen. (matt. 25 : 34vv.).
(DSM, 1977, p170-171)
De rechtvaardigen die uit hun graven opstaan.
(DSM, 1977, p162)
Onderin zie je de aarde, waar verschillende
graven zich openen. Twee engelen helpen de
rechtvaardigen uit hun graven. Tussen de twee
engelen staat de tekst: IUSTI (gerechtigheid)
Kroning van een groep uitverkorenen, neerknielend
naast een engel. (DSM, 1977, p162)
Onderin zie je nog steeds enkele rechtvaardige
mensen onder de grond zitten. Diegenen die al
opgestaan zijn uit hun graf, ontvangen van een
engel de kroon van het eeuwige leven.
Onder de uitgestoken handen van de
rechtvaardigen staan de teksten: MI SER en
ORDIA (mijn dienst en ‘or’ betekend ‘juwelen’ dus
deze tekst zegt waarschijnlijk iets over de kronen)
Links en rechtsboven in beeld spelen twee
engelen de fluit.
11

12
De medailons op het rechter dakvlak:
Hierop staan telkens dezelfde groep mensen afgebeeld.
Op de schriftbanden van de uitverkorenen staat de tekst:
DOMINE QUANDO TE VIDIMUS ESURIENTEM ET PAVIMUS TE
Heer, toen wij zagen dat Gij hongerig waart hebben wij U gespijzigd.
DOMINE QUANDO TE VIDIMUS HOSPITEM ET COLLEGIMUS TE
Heer, toen wij zagen dat Gij vreemdeling waart hebben wij U geherbergd.
DOMINE QUANDO TE VIDIMUS NUDEM ET COOPERUIMUS TE
Heer, toen wij zagen dat Gij naakt waart hebben wij U gekleed.
(DSM, 1977, p170-171)

De linkerzijde van het schrijn.
Wat is er te zien?
Zes zittend figuren. Ieder onder een boog. Onder en bij elk person staat een tekst. De tussenruimte is
rijkelijk versierd. Op het dak staan engelen met toeters, een weegschaal en een grote groep mensen.
Verder op het dak 3 cirkels met groepen mensen erin. Ze houden bannieren vast met teksten. Boven en
onder langs de rand van het dak staan ook 2 regels tekst.
Uit het boek Synthese haalde ik de volgende informatie:
“Beide dakvlakken zijn geheel gewijd aan het laatste oordeel. Aan Christus rechterzijde de beloning der
uitverkorene, en aan de linkerzijde ondergaan de verworpenen hun vonnis.“(DSM, 1977, p153)
Op de linkerzijde staan, paarsgewijs onder een dubbele arcade, Paulus, Jakobus de Meerdere, Johannes,
Bartholomeüs, Jakobus de Mindere en Philippus. Op het dak de verdoemden en daar tussen engelen die
hun het doopkleed ontnemen.
Paulus
Jacobus de mindere
Jacobus de meerdere
Philippus
Per 2 apostelen wordt er een tekstbannier vastgehouden:
Johannes Bartholomeus
Paulus en Jakobus de meerdere: (OMNES RE)SURGENT IN MOMENTO
Allen zullen zij verrijzen in een oogwenk. (1 Cor. 15 : 51-52)
Johannes en Bartholomeus: PATER OMNI IUDICIUM DEDIT FILIO
De Vader verleende alle rechtsmacht aan zijn Zoon. (Joh. 5 : 22)
Jacobus de Mindere en Philippus: ESTOTE PARATI (FILIUS HOMINIS VENIET)
Weest bereid, de Mensenzoon komt. (Luc. 12 : 40).
Onder de apostelfiguren staat de tekst:
VOS QUI SECUTI ESTIS ME SEBITIS SUPER SEDES XII IUDICANTES DUODECIM TRIBUS ISRAHEL
IN REGENERATIONE CUM SEDERIT FILIUS HOMINIS IN SEDE MAIESTATIS SUE.
Gij, die Mij gevolgd zijt, zult bij de opstanding, als de Mensenzoon zal zetelen op de troon zijner majesteit,
zitten op twaalf zetels en de twaalf stammen van Israël oordelen. (Matt. 19 : 28)
(DSM, 1977, p170-171)
13

14
Het linker dakvlak:
Op het linker dakvlak ondergaan de veroordeelden hun vonnis. Deze hebben nagelaten de heer in de
persoon van hun naaste te eren, te voeden of te kleden. De engel Michaël, beproeft de goede werken der
mensen op een weegschaal. Diegenen die te licht bevonden worden, wordt het doopkleed ontnomen.
Links en rechts op het dakvlak staan ook weer twee engelen die de blazoen bespelen.
(DSM, 1977, p170-171)
Voorstelling van het afwegen der goede werken
die door de neerzwevende engelen worden
aangedragen. (DSM, 1977, p162)
In het midden staat de engel Michaël met de
weegschaal. Links en rechts boven in beeld dragen
twee engelen de werken die gewogen moeten
worden aan. En aan beide zijden van Michaël
staan mensen (overledenen) gespannen te bidden
en hun oordeel af te wachten.
Om Michaël heen staat de tekst:
BONA PER A VERITAS
Dit betekent zoiets als: “Goed door de waarheid.”
Twee engelen, ruggelings naar elkaar gekeerd,
ontdoen de verdoemden van hun doopkleed.
(DSM, 1977, p162)
Onderin zie je de angstige, biddende verdoemden,
hopend dat ze hun doopkleed alsnog mogen
behouden.
De twee engelen in het midden ontnemen de
doopkleden. Naast de engelen staat de tekst
MALEDICTI
Dit betekent zoiets als: als ‘Vervloekt”.

De medailons op het linker dakvlak:
Op de schriftbanden van de verdoemden staat de tekst:
DOMINE QUANDO TE VIDIMUS RESURIENTEM ET NON PAVIMUS TE
Heer, toen wij zagen dat Gij hongerig waart hebben wij U niet gespijzigd.
DOMINE QUANDO TE VIDIMUS HOSPITEM ET NON COLLEGIMUS TE
Heer, toen wij zagen dat Gij vreemdeling waart hebben wij U niet geherbergd.
DOMINE QUANDO TE VIDIMUS NUDEM ET NON COOPERUIMUS TE
Heer, toen wij zagen dat Gij naakt waart hebben wij U niet gekleed.
(DSM, 1977, p170-171)
15

De achterzijde van het schrijn.
Wat is er afgebeeld?
Ik zie drie figuren. Ze staan elk op een steen, en hebben elk een rijk versierde aureool.
De grootste figuur staat in het midden. Hij draagt een mijter, een mantel en laat beide handpalmen zien.
De figuur links van hem kijkt naar hem op, en lijkt de man in het midden te ondersteunen. De figuur rechts
draagt een boek met een tekst en links boven zijn schouder lijkt een stuk vleugel zichtbaar te zijn. Ook de
achterzijde is rijk gedecoreerd met patronen en diverse soorten edelstenen. Aan deze zijde zie je boven in
de nok een uitgehakt gezichtje. Ook hier staat in de versierde rand een latijnse tekst.
Uit het boek Synthese haalde ik de volgende informatie:
Op het dakvlak beproeft de Engel Michaël de goed werken der mensen op een weegschaal, aan hen wier
verdiensten te licht zijn bevonden wordt het doopkleed ontnomen. De figuur van Servatius op de korte
achtergevel van het Gouden Huis sluit hierbij aan, want hij, zeker van de uitverkiezing, wordt door twee
engelen begeleid, waarvan de ene een open boek draagt met de tekst INDUE INMORTALITATEM, trek het
kleed der onsterfelijkheid aan. (DSM, 1977, p153+154)
- De persoon in het midden is dus Sint Servatius. De mijter op zijn hoofd is de karakteristieke hoofdtooi van
een Bisschop.Hall,1974, p237)
- De mantel die Sint servatius draagt lijkt op een koormantel. Een religieuze dracht. Hall,1974, p294)
- De Bisschop draagt verder geen attributen bij zich.
- Aan beide zijden staan twee engelen. Waarvan de vleugels heel subtiel zichtbaar zijn.
- Onder Servatius staat de tekst BEATUS SERVATIUS: De gelukzalige Servatius. (DSM, 1977, p171)
- De linker engel lijkt Sint Servatius te willen kronen.
- Rondom staat de tekst: IUSSUS AB OCTAVIA TRANSIRE SEPULTUS IN ISTA PRESUL BASILICA
MODO CAPSA CLAUDOR ET ARA: “Op bevel des hemels ben ik, de bisschop, van Octavia (Tongeren)
hierheen gekomen; ik werd begraven in deze kerk, nu wordt mijn gebeente omsloten door dit schrijn en
het altaar.” (DSM, 1977, p171)
- Ook hier zijn de randen zijn volledig versierd met jaspis, lazuur, kornalijn, smaragd, sardonyx, sarder,
olivijn, aquamarijn, topaas, turkoois, granaat en ametheist zijn. Zoals omschreven in de tekst van
Johannes.
- Boven in de nok zie je een gezicht gesneden uit een klassieke steen. (wie deze persoon is, is mij niet
duidelijk) (DSM, 1977, p156)
- En ook hier op het topje een gouden granaatappel. Christelijk symbool van de opstanding. Vanwege
het grote aantal zaadjes, en de stevige schil ook wel het symbool van velen onder 1 gezag.
(Hall,1974, p1)
17

[8] Het edelsmeedwerk van het schrijn vertoont gelijkenissen met het Lothariuskruis. Dit gouden kruis
vertoont ook een horror vacuï aan fligraan en edelstenen, en werd rond dezelfde tijd (1000) gemaakt
en behoort tot het Karolingische edelsmeedwerk. Ook een detail van het Pala d’Oro, S. Marco, Venetie.
Christus in majesteit en de vier evangelisten, (1105). Gemaakt van email, goud en edelstenen vertoont
gelijkenis in overdecoratie van edelstenen en de enigszins uitdrukkingsloze figuren.
Wellicht dat de vermoedelijke makers van Godefroi de Claire goed gekeken hebben naar het
edelsmeeldwerk uit Aken, uit Italië of uit het rijk van Karel de Grote in het algemeen.
Bronnen:
[1] www.dederdekerk.nl
[2] www.sintservaas.nl
[3] DSM, 1977. Synthese: Twaalf facetten van cultuur en natuur in Zuid-Limburg. Haarlem: Joh. Enschede en Zonen
Grafische Inrichting BV
[4] Bijbel. Nieuwe testament, Johannes 21: 9-27
[5] James Hall, 1974. Hall’s Iconografische Handboek. Leiden: Primavera pers
[6] http://www.dbnl.org Literatuur. Jaargang 11. Amsterdam University Press, Amsterdam 1994
[7] Aart J.J. Mekking (1986). De sint-Servaaskerk te Maastricht. Zutphen: De Walburg pers.
[8] Hugh Honour & John Fleming, 1988. Algemene kunstgeschiedenis. Amsterdam, Meulenhoff.
18
Extra bronnen over Sint Servatius.
Jocundus, (2006). Het leven en de wonderen van Sint Servaas door de priester Jocundus. Maastricht: Uitgeverij Stichting
Historische Reeks Maastricht