De Tasmaanse duivel wordt met uitsterven bedreigd door een ...

Natuur
De Tasmaanse duivel wordt met uitsterven
bedreigd door een besmettelijke kanker
Bijtend
ten onder
Ooit stond de mens de Tasmaanse duivel naar het leven, totdat het beest
halverwege de vorige eeuw beschermd werd. Maar nu dreigt het vleesetende
buideldier alsnog uit te sterven. Een agressieve, besmettelijke
gezichtskanker houdt huis op Tasmanië.
7 TeksT: Anouk BroersmA
Het schelle geschreeuw
en gekrijs dat de eerste
kolonisten in Tasmanië
uit de bossen hoorden
komen, was zo angstaanjagend dat
het wel een duivelse oorsprong
moest hebben. En dus heette de
bron van het geluid al snel ‘Tasmaanse
duivel’. Inmiddels heeft
het vleesetende buideldier het van
een gevreesd satanisch wezen tot
het symbool van het Australische
eiland geschopt. Toch liet het dier
de bewoners in 1996 wederom
schrikken: in het noordoosten van
Tasmanië werden de eerste foto’s
van een duivel met enorme bulten
en zweren in zijn gezicht gemaakt.
De zweren bleken een symptoom
te zijn van een agressieve kanker.
Deze devil facial tumour disease
(of DFTD) heeft een zeldzame
eigenschap: het is een besmettelijke
vorm van kanker. Hoe de
ziekte werkt en hoe die te genezen
is, is nog een raadsel. Eén ding is
zeker: het sterkste wapen van de
dieren, hun tanden, blijkt ook hun
grootste zwakte te zijn. De duivels
dragen de ziekte over via beten.
En elkaar bijten doen ze volop,
vooral tijdens het eten en tijdens
de seks.
A Vechten om een hap
Als ze tegen elkaar aangekropen
in het zonnetje liggen te luieren,
zien Tasmaanse duivels er best
schattig uit. De kleine dieren met
hun zwarte vacht en een enkele
witte streep of vlek lijken dan in
niets op de dreigend grommende
en rondkolkende Taz uit Looney
Tunes. Maar zodra er voedsel in
beeld komt, is te zien waar de
adaM Pretty/Getty
Genezing is niet mogelijk. Eenmaal
besmet zorgen de gezichtstumoren
voor een wrede dood.
Australië
Tasmanië
MarIjn van der Meer
Binnen 15 jaar is de populatie
van de vleesetende
buideldieren al met zo’n 90
procent afgenomen.
makers van de tekenfilmserie hun
inspiratie vandaan haalden. Want
het vleesetende buideldier heeft
geen beste tafelmanieren.
Tasmaanse duivels kunnen jagen,
maar voeden zich liever met dieren
die ze dood aantreffen. Ze eten
wat op hun pad komt, of dat nou
vogels, vissen, reptielen, wallaby’s
of wombats zijn. Soms hebben ze
het geluk in hun eentje op een
karkas te stuiten, en kunnen ze er
in alle rust hun tanden in zetten.
Maar tijdens een groepsmaaltijd
vinden er heel andere taferelen
plaats. Ze moeten zich grommend,
krijsend, krabbend en
bijtend een weg banen
naar het karkas. Hebben
ze eindelijk een stuk vlees
bemachtigd, dan volgen vaak
trekpartijen en spectaculaire
achtervolgingen. Logisch dus
dat niet alle duivels zonder
Van duivel
tot liefje
Hoe is de relatie tussen mens
en duivel in de loop van de
jaren veranderd?
7 Europese kolonisten zagen de
felle buideldieren als een bedreiging
voor hun vee en kippen. De
jacht werd fanatiek ingezet en
de duivelpopulatie daalde in rap
tempo. Zeker toen in de jaren 30
een prijs op hun harige hoofdjes
kwam te staan.
7 Terwijl de boeren tegen het
dier vochten, probeerden milieuactivisten
de duivel juist te redden.
Dat lukte: al in 1941 werd de
Tasmaanse duivel officieel een
beschermde diersoort.
7 Lange tijd bleef een negatief
imago aan de duivels kleven. In
de jaren 70 ontdekte de toeristenindustrie
dat buitenlanders niks
over Tasmanië wisten, behalve dat
er Tasmaanse duivels zaten. Vanaf
dat moment werden de dieren
vaker en positiever in beeld
gebracht.
7 Inmiddels staat het dier in
Tasmanië overal op afgebeeld.
Hij is in allerlei soorten en maten
als souvenir te koop, en hij is in
levende lijve te bewonderen in
dieren parken. Acties en producten
waarvan een deel van de opbrengst
naar DFTD­onderzoek gaat, zijn
er in overvloed. Zo kan misschien
ook een volgende generatie
toeristen het dier nog in het
wild spotten.
kleerscheuren uit dat woeste eetritueel
komen.
Nog veel meer kans op bijtwonden
lopen Tasmaanse duivels tijdens
de strijd om een vrouwtje.
Eerst moet een mannetje
zijn concurrent de baas
worden in een gevecht.
Vervolgens loopt de
winnaar het risico
dat het vrouwtje,
dat nogal kieskeurig
is, van
zich afbijt.
Komt het
tot paren,
dan gaat het
er ruig aan toe.
Achteraf is aan de
plaats van de wonden
het geslacht af te lezen. Degene
met krab­ en bijtwonden
in de nek is het vrouwtje, dat
hardhandig in bedwang gehouden
is. Gezichtswonden duiden op een
mannetje. Hij is afgewezen, of hem
54 03/2013 03/2013 55
WIkIPedIa
Ian WaldIe/Getty
0

Natuur
Het belangrijkste gereedschap van de Tasmaanse duivel is ook zijn grootste vijand: zijn vlijmscherpe gebit
0
is hardhandig duidelijk gemaakt
dat de paringstijd voorbij is.
A Tanden geven het door
Het gebit van het buideldier speelt
een sleutelrol bij de fatale ziekte,
ontdekte Anne Maree Pearse van
het Save the Tasmanian Devilpro
gramma van de Tasmaanse en
Australische overheid in 2006. Een
zieke duivel draagt kankercellen
met zich mee aan zijn hoektanden.
‘Als een duivel een soortgenoot
bijt, laat het dier een aantal cellen
achter in de huid van zijn slachtoffer’,
zegt Pearse. Om gezond te
blijven, zouden duivels conflicten
uit de weg moeten gaan. Maar in
het onwaarschijnlijke geval dat ze
dat zouden doen, blijven ze gevaar
lopen. De tumoren beginnen als
kleine zweertjes in het gezicht,
rond de mond en in de nek. Al
snel groeien ze uit tot afzichtelijk
grote wonden en bulten. In het
gedrang rond de maaltijd willen
nog wel eens delen van die grote
zweren loslaten van het gezicht.
Met als gevolg dat er kanker cellen
in het karkas vallen. Dit zou niet
zo’n probleem zijn als de duivels
niet zo’n scherpe tanden hadden:
eetgerei waarmee ze zelfs botten
versplinteren. Pearse: ‘Zo ontstaan
scherpe botscherven, die tijdens
het kauwen in de huid en rondom
de mond prikken.’ Als er aan die
stukken bot kankercellen zitten,
komt de kanker in het lichaam
van een gulzige duivel terecht.
Vanaf dat moment is zijn lot bezegeld.
De gezwellen zitten uiteindelijk
zo in de weg, dat de duivel
niet meer kan bijten, kauwen of
slikken. En als eten nog wel mogelijk
is, dan is hij lichamelijk te veel
verzwakt om op zoek te gaan naar
voedsel. Besmette dieren sterven
vaak binnen drie tot zes maanden
door verhongering.
A Genen zijn gelijk
Het overdragen van kanker is een
vreemd fenomeen. Kanker ontstaat
normaal gesproken in het
eigen lichaam: gemuteerde cellen
vermenigvuldigen en verspreiden
zich. Als externe cellen proberen
binnen te dringen, gaan er automatisch
alarmbellen rinkelen. Het
lichaam stoot de vreemdelingen
dan meteen af. Maar als DFTD
binnendringt, onderneemt het afweersysteem
van de Tasmaanse
duivels niks. Hoe komt dat? Daar
doen verschillende theorieën over
De geboorte
van een
ziekte
De oorzaak van al het
kankerleed? Eén duivelvrouwtje,
blijkt uit onderzoek
van Elizabeth Murchison en
haar collega’s van het Wellcome
Trust Sanger Institute.
Zij vergeleken de genetische
eigenschappen van 104
monsters van DFTD­tumoren
met elkaar en met de genen
van de Tasmaanse duivel. Het
DNA van de tumor verschilde
van het DNA van de onderzochte
duivels. De tumoren
daaren tegen bleken onderling
wél hetzelfde DNA te hebben.
Al die kankergezwellen die
verschillende duivels met
zich meedragen, hebben dus
dezelfde oorsprong. Ze komen
van één duivelvrouwtje dat
15 tot 20 jaar geleden in het
wild moet hebben geleefd.
Zij ontwikkelde in haar eigen
lichaam een gezichtstumor.
Na haar overlijden hebben
de kankercellen een manier
gevonden om voort te leven
in andere duivels in haar omgeving.
Gezwellen door seks
Besmettelijke vormen van
kanker zijn zeldzaam, maar
bestaan wel. Al in 1876 werd
canine transmissible venereal
tumor (CTVT) ontdekt bij
honden. De viervoeters dragen
de kanker over via seksueel
contact. Een belangrijk verschil
met DFTD is dat de tumoren
meestal niet kwaadaardig zijn
en dat het afweersysteem van
een besmette hond er wel raad
de ronde. Volgens sommige onderzoekers
heeft het te maken met
de geringe genetische verschillen
tussen de buideldieren. Daardoor
zou hun afweersysteem verzwakt
zijn, en zou het geen lichaamsvreemde
cellen meer aanvallen.
Dat klinkt plausibel, maar in de
praktijk is er een probleem met die
verklaring. Het immuun systeem
In Taronga Zoo in Sydney
krijgen Tasmaanse duivels
onder ‘natuurlijke’ omstan-
digheden te eten.
mee weet. Nadat de tumor
een tijdje is gegroeid, stoot het
immuunsysteem de lichaamsvreemde
kankercellen af. Uit­
zaaiingen komen wel voor, bij
jonge honden bijvoorbeeld of bij
dieren met een zwakke gezond­
heid. Maar ook die honden
kunnen de kanker overleven.
Ze kunnen chemo therapie, een
operatie of bestraling ondergaan,
meestal met succes.
van de duivels blijkt namelijk
prima te werken: het gaat bedreigingen
gewoon te lijf. Behalve als
DFTD langskomt. Er is dus iets
bijzonders met de tumor zelf.
Een DFTD­tumor heeft genen.
Volgens sommige wetenschappers
lijken die zo veel op de genen van
de duivels, dat het afweersysteem
van het dier zo’n gezwel niet als
lichaamsvreemd herkent. En als
alle duivels genetisch zo op elkaar
lijken, dan is het logisch te concluderen
dat geen van hen kans
maakt tegen DFTD. Toch wordt
de theorie van de geringe genetische
diversiteit niet door iedereen
onderkend. Elizabeth Murchison
van het Wellcome Trust Sanger
Institute voor genoomonderzoek
in Engeland weet dat Tasmaanse
duivels een lagere diversiteit dan
mensen hebben. ‘Maar het DNA
van twee duivels is nog steeds heel
verschillend.’ En ook de tumor
wijkt genetisch duidelijk af van de
duivels zelf, blijkt uit haar eigen
onderzoek (zie ook het kader: ‘De
geboorte van een ziekte’). Liever
concentreert ze zich op de wijze
waarop de tumoren het afweersysteem
voor de gek houden. Hoe
dat precies in elkaar zit, is nog een
Duivelse
menseters?
Het idee dat de Tasmaanse
duivels mensen opeten,
is hardnekkig. Zo kun je in
Tasmanië de waarschuwing
krijgen om vooral niet je been
te breken als je verdwaald
bent in de bossen: als je niet
meer kunt vluchten, ben je er
geweest. Gelukkig is dit een
mythe. Een Tasmaanse duivel
zal niet snel een levend mens
aanvallen. Maar vlees is vlees.
Ben je dood, dan kun je wellicht
toch in de maag van een
duivel eindigen. Vermoedelijk
halen ze hun neus niet op
voor je levensloze lichaam.
mysterie: ‘verstopt’ de tumor zich
op een of ander manier? Of manipuleert
hij het afweersysteem van
de duivel actief? En hoe dan?
A Red die duivel
Terwijl de onderzoekers zich het
hoofd breken over de tumor, is
er een plan bedacht om het uitsterven
van het Tasmaanse icoon
tegen te gaan. Op verschillende
locaties in Australië zijn DFTDvrije
duivelgemeenschappen opgezet:
dierentuinen, wildparken en
eilandreservaten waar de buideldieren
in natuurlijke omstandigheden
beschermd leven, totdat de
boze buiten wereld weer veilig is.
Aan de basis van deze zogeheten
‘verzekeringspopulaties’ staan Tasmaanse
duivels die gezond uit het
wild zijn gehaald. Met deze dieren
worden fokprogramma’s opgezet.
De kennis van genetica komt hier
weer om de hoek kijken. Om te
zorgen dat de dieren in de toekomst
in het wild overleven, moet
de genetische diversiteit zo groot
mogelijk zijn. Anders begint de
hele ellende misschien wel weer
opnieuw.
Ondertussen hebben de duivels
in het wild ook zelf een manier
gevonden om uitsterven tegen te
gaan: ze krijgen op jongere leeftijd
kleintjes. Vroeger was het voor
vrouwtjes normaal om tegen het
eind van hun tweede jaar voor het
eerst te baren. Uit onderzoek van
de Universiteit van Tasmanië blijkt
dat er sinds de DFTD­uitbraak
iets opmerkelijks gebeurt: het komt
steeds vaker voor dat een vrouwtje
op éénjarige leeftijd jongen werpt.
Daardoor zetten ze meer nieuwe
duiveltjes op de wereld, voordat
ze het slachtoffer worden van de
ziekte. Op deze manier verandert
seks van een levens bedreigende
activiteit weer in hetgeen dat het
moet zijn: een manier om je voort
te planten. 7
redactie@quest.nl
MEER INFORMATIE
www.tassiedevil.com.au: Save the
Tasmanian Devil, project van de
overheden van Tasmanië en
Australië.
www.devilislandproject.com: een
van de reddingsprojecten fokt
duivels in een veilige omgeving.
tinyurl.com/duivelseherrie: hoor
met eigen oren hoe Tasmaanse
duivels de longen uit hun lijf
schreeuwen.
Er zijn speciale programma’s
opgezet die ervoor moeten zorgen
dat de buideldieren niet uisterven.
56 03/2013 03/2013 57
adaM Pretty/Getty
Brendon thorne/Getty