AF Jaarverslag Alamire Foundation 2006

ALAMIRE FOUNDATION VZW 

Internationaal Centrum voor de studie van de muziek in de Lage Landen 

Katholieke Universiteit Leuven – Onderzoekseenheid Musicologie 

JAARVERSLAG 

2006 

Leuven, 2007

Eindredactie: Bruno Bouckaert & Ann Hasendonckx 

Afbeelding titelblad: Liedboek Zeghere Van Male (Cambrai, Médiathèque Municipale MS 128, fo. 58) 

Alamire Foundation vzw 

Internationaal Centrum voor de studie van de muziek in de Lage Landen 

International Centre for the Study of Music in the Low Countries 

Parijsstraat 72B 

B-3000 LEUVEN 

Tel. +32-(0)16-32 99 60 

Fax +32-(0)16-32 99 53 

alamire.foundation@arts.kuleuven.be 

www.arts.kuleuven.be/alamire

ALAMIRE FOUNDATION vzw - JAARVERSLAG 2006 III 

INHOUD 

VOORWOORD........................................................................................................... 1 

1. ORGANIGRAM (SITUATIE OP 1/6/2007) .......................................................... 3 

RAAD VAN BESTUUR ............................................................................................................................................ 3 

LEDEN ALGEMENE VERGADERING ........................................................................................................................ 3 

DIRECTIE ............................................................................................................................................................. 3 

PERSONEELSBEZETTING IN 2007 .......................................................................................................................... 3 

2. OPDRACHT ........................................................................................................ 5 

3. ACTIVITEITENVERSLAG 2006.......................................................................... 7 

3.1. ONDERZOEKSPROJECTEN ...................................................................................................................... 7 

3.1.1. Postdoctoraal onderzoeksproject FWO–Vlaanderen....................................................................................... 7 

3.1.2. Doctoraatsonderzoek (Aspirantschap) FWO–Vlaanderen............................................................................. 10 

3.1.3. Doctoraatsonderzoek: Het Liedboek van Zeghere van Male (F CA 125-128) ............................................... 14 

3.2. PROJECTEN IN OPDRACHT VAN RESONANT VZW.................................................................................... 17 

3.2.1. Repertoriëring van muziek in begijnhoven..................................................................................................... 17 

3.2.2. Transcriptie en editie...................................................................................................................................... 19 

3.3. MONUMENTA FLANDRIAE MUSICA ........................................................................................................ 20 

3.4. ONDERWIJSVERSTREKKING.................................................................................................................. 22 

3.5. SPECIFIEKE INITIATIEVEN INZAKE ONTSLUITING ..................................................................................... 23 

3.5.1. Mozarts tijdgenoten in de Lage Landen: Een bio-bibliografie ........................................................................ 23 

3.5.2. Bio-bibliografie van het muziekleven in de Hanzesteden van ontstaan tot ca. 1650 ..................................... 24 

3.5.3. Bio-bibliografie “Muziek en de Duitse Orde” .................................................................................................. 25 

3.5.4. Verstrekking van wetenschappelijk advies, lezingen voor een breed publiek................................................ 26 

3.6. DOCUMENTATIECENTRUM..................................................................................................................... 27 

4. ADMINISTRATIEF VERSLAG.......................................................................... 29 

RAAD VAN BESTUUR .......................................................................................................................................... 29 

DAGELIJKS BESTUUR EN WERKING...................................................................................................................... 29 

TOELAGEN EN AANWENDING............................................................................................................................... 29 

PERSONEELSBEZETTING IN 2006 ........................................................................................................................ 30 

LOGISTIEK ......................................................................................................................................................... 31 

5. KRACHTLIJNEN VOOR DE WERKING 2007-2008......................................... 33 

5.1. ONDERZOEKSPROJECTEN .................................................................................................................... 33 

5.1.1. Postdoctoraal onderzoeksprogramma FWO–Vlaanderen ............................................................................. 33 

5.1.2. Doctoraatsonderzoek (Aspirantschap) FWO–Vlaanderen............................................................................. 33 

5.1.3. Onderzoeksproject Liedboek Zeghere van Male (FWO–Vlaanderen, Onderzoeksfonds K.U.Leuven) ......... 33 

5.2. INTERNATIONALE COLLOQUIA .............................................................................................................. 34 

5.3. YEARBOOK OF THE ALAMIRE FOUNDATION ........................................................................................... 34

IV ALAMIRE FOUNDATION vzw - JAARVERSLAG 2006 

5.4. ONDERWIJSVERSTREKKING.................................................................................................................. 35 

5.5. PROJECTEN IN OPDRACHT VAN RESONANT VZW.................................................................................... 36 

5.5.1. Inventarisatie Muziekfonds Sint-Salvator, Brugge ......................................................................................... 36 

5.5.2. Handboek Muzikaal Erfgoed.......................................................................................................................... 36 

5.6. INITIATIEVEN INZAKE DE ONTSLUITING VAN HET ONDERZOEK VOOR EEN BREED PUBLIEK......................... 37 

5.6.1. Bio-bibliografie “Muziek aan de pauselijke kapel”.......................................................................................... 37 

5.6.2. Verstrekking van wetenschappelijk advies..................................................................................................... 37 

5.7. ONTWIKKELING WEBSITE...................................................................................................................... 38 

APPENDIX: BIBLIOGRAFIE EN REALISATIES (1991–2007)............................... 39

ALAMIRE FOUNDATION vzw - JAARVERSLAG 2006 1 

VOORWOORD 

In 2006 kon de Alamire Foundation haar vijftiende verjaardag vieren. Daarom wordt in appendix bij dit 

jaarverslag een overzicht gebracht van de realisaties van de Foundation van 1991 tot op heden. Dit 

overzicht omvat de diverse onderzoeksprojecten en mandaten gesteund door het F.W.O.-Vlaanderen, 

de K.U.Leuven, de Nationale Bank en Resonant vzw, en geeft een uitstekend beeld van de 

onderzoeksactiviteiten die doorheen de jaren werden doorgevoerd. De resultaten van dit onderzoek 

werden neergelegd in een reeks van publicaties in internationale tijdschriften met peer review, in 

encyclopedieën, repertoria en boeken, en in bijdragen van meer nationale betekenis. De internationale 

dimensie van de stichting blijkt eveneens uit bijdragen van haar leden op de belangrijkste 

musicologische congressen en al dan niet zelf georganiseerde internationale symposia. Een voorlopig 

hoogtepunt daarin was de organisatie in 2002 in Leuven van het vijfjaarlijks wereldcongres van de 

International Musicological Society waarvan Board en leden zouden verklaren dat dit het beste 

congres ooit was van de IMS. Uit dit overzicht blijkt ook een grote maatschappelijke betrokkenheid, 

waartoe elk onderzoek heden ten dage verplicht is, en die door de Alamire Foundation op 

voorbeeldige wijze wordt ingevuld via tentoonstellingen, begeleiding bij concerten etc. Op 

onderwijsvlak levert de stichting een bijdrage tot zowel graduaatonderwijs als tot de opleiding van 

doctorandi. Het doorheen de jaren door de stichting afgeleverd en internationaal geprezen 

onderzoekswerk heeft in hoge mate bijgedragen tot het imago van de K.U.Leuven en haar 

musicologie. In 2006 was dat niet anders en onderhavig jaarverslag toont dit ten overvloede. 

Bijzondere nadruk lag op Noord-Frankrijk, waar door Bruno Bouckaert, Postdoctoraal onderzoeker bij 

het F.W.O.-Vlaanderen, in 2005-2006 onderzoekswerk en tevens schitterende tentoonstellingen 

werden gerealiseerd in Cambrai, Douai en Bailleul van, door de plaatselijke en nationale Franse 

musicologische kringen vaak onvermoede en onbekende, middeleeuwse tractaten en koorboeken met 

15-16de eeuwse polyfonie. Een eerste overzichtspublicatie, Mémoires du Chant, legt daarvan 

getuigenis af. 

Aan één van deze schatten, namelijk het Liedboek van de Bruggeling Zeghere Van Male (Cambrai), 

wordt door Nele Gabriëls een doctoraatsstudie gewijd. In 2008 vindt in dit verband een internationaal 

colloquium plaats dat mogelijk de voorbode wordt van een groot herdenkingsproject te Brugge in 2011 

als valorisatie van het onderzoeksproject waar ook Sofie Taes aan meewerkt. 

Studie van het gregoriaans is één van de onderzoeksthema’s van de Alamire Foundation en Pieter 

Mannaerts, F.W.O.-Vlaanderen aspirant maakt een doctoraatswerk over het gregoriaans in de in dat 

opzicht merkwaardige grensstreek tussen Oost en West, met name de muziek van de kapittelkerk, 

destijds kathedraal, van Tongeren. 

De merkwaardige Gregoriaanse bibliotheek van musicoloog en informaticus Fred Schneyderberg 

(1949-2003) die door de universiteit wordt verworven en die binnenkort, overigens samen met de 

Alamire Foundation, in de Centrale Bibliotheek wordt ondergebracht in een voor de verzameling zo 

natuurlijk biotoop als het Tabularium, schept het ideale milieu voor verdere studie van het gregoriaans 

dat, op uitzonderingen na, sinds geruime tijd niet meer door monastieke en andere kerkelijke 

instellingen wordt gekoesterd. 

Aan een aantal projecten, o.m. in opdracht van de Vlaamse muziekerfgoedcel Resonant vzw, wordt 

gewerkt door competente en toegewijde jongeren als Sofie Taes en Els Vercammen. 

Gedurende de voorbije 15 jaar was Prof. Ignace Bossuyt lid van de Raad van Bestuur en de 

Algemene Vergadering van de Alamire Foundation en afgevaardigde van de Academische Overheid 

in de vzw. Al die tijd heeft hij voor de Alamire Foundation zéér veel betekend. Hij was promotor van 

ettelijke doctoraatsthesissen en projecten gesteund door het F.W.O.-Vlaanderen, door de Nationale

2 ALAMIRE FOUNDATION vzw - JAARVERSLAG 2006 

Bank en de K.U.Leuven. Met zijn grote musicologische eruditie was hij inspirator, hulp en toeverlaat bij 

diverse activiteiten van de Alamire Foundation en haar onderzoekers en een welsprekende 

pleitbezorger van haar mensen en hun onderzoek op talloze forums. Prof. Bossuyt gaat thans met 

emeritaat en verlaat ook de Alamire Foundation. In naam van al haar leden wil ik hem hier dank 

zeggen voor zijn enorme bijdrage, in de hoop dat hij ons misschien toch nog wat zal willen bijstaan, zij 

het op een wat andere wijze dan voorheen. 

Ik dank ook alle medewerkers, met op de eerste plaats Herman Baeten, met Musica, partner van de 

K.U.Leuven in de Alamire Foundation vzw en behoeder van haar financies, Directeur Bruno Bouckaert 

evenals de andere leden van de Raad van Bestuur en Algemene Vergadering voor hun toewijding en 

daadwerkelijke steun. Ann Hasendonckx, die ons dit jaar vervoegde, dwingt door haar beheers- en 

administratieve competenties onze bewondering af. 

Het potentieel van de Alamire Foundation in het musicologisch onderzoek van de muziek van de Lage 

Landen met onder meer de recente trend, namelijk de urban musicology is zeer groot. Het is onze 

hoop en ons vertrouwen dat zij haar taak in de volgende jaren verder zal kunnen ontplooien in de 

schoot van de onderzoekseenheid musicologie tot groter heil van studenten, onderzoekers, en van 

deze Universiteit. 

Prof. Em. Herman Vanden Berghe, 

Voorzitter


1. ORGANIGRAM (SITUATIE OP 1/6/2007) 

RAAD VAN BESTUUR 

Voorzitter 

Herman VANDEN BERGHE Ere-vice-rector Katholieke Universiteit Leuven 

Penningmeester 

Herman BAETEN Directeur Musica, Impulscentrum voor muziek vzw 

Afgevaardigd bestuurder 

Bruno BOUCKAERT Directeur Alamire Foundation vzw 

Postdoctoraal Onderzoeker FWO–Vlaanderen (België) 

Lid 

Eugeen SCHREURS Directeur Resonant, Centrum voor Vlaams Muzikaal Erfgoed vzw 

Deeltijds docent Katholieke Universiteit Leuven 

LEDEN ALGEMENE VERGADERING 

Herman BAETEN Directeur Musica, Impulscentrum voor muziek vzw 

Bruno BOUCKAERT Directeur Alamire Foundation vzw 

Postdoctoraal Onderzoeker FWO–Vlaanderen (België) 

Paul TRIO Hoogleraar Katholieke Universiteit Leuven 

Eugeen SCHREURS Directeur Resonant, Centrum voor Vlaams Muzikaal Erfgoed vzw 

Deeltijds docent Katholieke Universiteit Leuven 

Herman VANDEN BERGHE Ere-vice-rector Katholieke Universiteit Leuven 

Marc VERVENNE Rector Katholieke Universiteit Leuven 

DIRECTIE 

Bruno BOUCKAERT Postdoctoraal Onderzoeker FWO–Vlaanderen (België) 

PERSONEELSBEZETTING IN 2007 

Bruno BOUCKAERT, directeur 

Functie: postdoctoraal onderzoeker FWO–Vlaanderen (België) 

Omvang mandaat: voltijds 

Periode: 01.01.2007 – 31.12.2007 (> 2008)


Nele GABRIELS 

Functie: wetenschappelijk medewerker, doctoranda; FWO–Vlaanderen 

(België)/Onderzoekfonds K.U.Leuven 


Periode: 01.01.2007 – 31.12.2007 (> 2009) 

Pieter MANNAERTS 

Functie: doctorandus; aspirant FWO–Vlaanderen (België) 


Periode: 01.01.2007 – 31.12.2007 (> 2008) 

Sofie TAES 

Functie: wetenschappelijk medewerker 

Omvang mandaat: 100% 

Periode: 01.01.2007 – 31.12.2007 (> 2009) 

Ann HASENDONCKX 

Functie: administratief medewerker Alamire vzw 


Periode: 14.04.2007 – 31.12.2007 (> 2008)


2. OPDRACHT 

De Alamire Foundation, Internationaal Centrum voor de Studie van de Muziek in de Lage Landen vzw, 

werd in 1991 opgericht als een samenwerkingsverband tussen universiteit en private onderneming, 

met name tussen de Onderzoekseenheid Musicologie van de Katholieke Universiteit Leuven aan de 

ene kant, en de vzw Musica, Peer (nu Musica, Impulscentrum voor Muziek – Neerpelt) aan de andere 

kant. 

De Alamire Foundation stelt zich tot doel musicologisch onderzoek te voeren en te coördineren, 

in het bijzonder naar de muziek en het muziekleven in de Lage Landen tijdens het Ancien Régime. 

Haar onderzoek spitst zich vooral toe op het ontstaan en de bloei van de Vlaamse polyfonie tijdens de 

vijftiende en zestiende eeuw en bestrijkt zo een periode waarin Vlaanderen een leidende rol speelde 

in het internationale muziekleven. Daarnaast wil de Alamire Foundation, binnen de perken van de 

financiële mogelijkheden, een bijdrage leveren om het Vlaams muzikaal erfgoed te inventariseren en 

te onderzoeken en tegelijk voor een breder publiek te ontsluiten. 

Door nauwe samenwerking met historici, kunsthistorici, liturgisten, linguïsten, professionele musici en 

ensembles worden muziekanalyse en uitvoeringspraktijk belicht vanuit een breed historisch, sociaalcultureel, 

politiek en economisch perspectief. 

De Alamire Foundation functioneert als een uniek forum op internationaal vlak. Door haar talrijke 

samenwerkingsverbanden met prestigieuze onderzoeksinstellingen, alsook door organisatie van en 

regelmatige aanwezigheid op belangrijke internationale congressen, creëert zij een continue dialoog 

met onderzoekers wereldwijd. Haar onderzoeksresultaten verschijnen in de vorm van kwalitatief 

hoogstaande wetenschappelijke monografieën en als artikels in toonaangevende vaktijdschriften, 

alsook in de vorm van facsimile-uitgaven en/of moderne kritische edities. In de reeks Yearbook of the 

Alamire Foundation verschijnen de proceedings van de internationale congressen en colloquia georganiseerd 

door de Alamire Foundation. In de reeks Monumenta Flandriae Musica wordt een selectie 

van unieke Vlaamse muziek uit de periode van de middeleeuwen tot 1800 in moderne kritische editie 

uitgegeven. De organisatie van tentoonstellingen en van concerten met befaamde musici en 

ensembles, gepaard gaand met de publicatie van zowel gespecialiseerde als hoogvulgariserende 

boeken en artikels, verleent aan dit onderzoek een belangrijke maatschappelijke relevantie.

ALAMIRE FOUNDATION vzw – JAARVERSLAG 2006 

6


3. ACTIVITEITENVERSLAG 2006 

3.1. ONDERZOEKSPROJECTEN 

3.1.1. Postdoctoraal onderzoeksproject FWO–Vlaanderen 

Projectomschrijving 

Titel 

Promotor: Ignace Bossuyt 

Projectverantwoordelijke: Bruno Bouckaert 

Het meerstemmige religieuze muziekrepertoire uit Noord-Frankrijk van ca. 1370 tot ca. 1550 als normatief 

referentiepunt voor het ontstaan en de bloei van de renaissancepolyfonie 

[The polyphonic sacred repertory from the North of France c. 1370–1550 as a normative point of 

reference for an understanding of the origin and flourishing of renaissance polyphony] 

Toelichting 

Tijdens het eerste jaar van de derde termijn als postdoctoraal onderzoeker, stond de organisatie van 

vier grote wetenschappelijke tentoonstellingen annex internationaal colloquium, publicaties en 

valorisatie-initiatieven centraal. Onder de overkoepelende titel Cantus21. Patrimoine musical du Nord 

de la France vonden de vier tentoonstellingen van 19 november 2005 tot 18 februari 2006 simultaan 

plaats te Cambrai (Maison Falleur/Média-thèque municipale), Douai (Bibliothèque municipale en 

Musée de la Chartreuse) en Bailleul (Musée Benoît-De-Puydt). Hierbij werden meer dan 150 

schitterende en uiterst kostbare muziekmanuscripten, –drukken en -traktaten, vaak voor het allereerst, 

tentoongesteld. De inhoudelijke realisatie werd gestuurd door een internationaal wetenschappelijk 

comité bestaande uit prof. Barbara Haggh (University of Maryland), drs. Sandrine Dumont (Université 

de Sorbonne-Paris IV) en Bruno Bouckaert. De organisatie was in handen van de vereniging Af 

Fugam. Valorisation du Patrimoine Musical Nord/Pas-de-Calais, en werd gerealiseerd in 

samenwerking met de hoofdbibliothecarissen en museumdirecties van de genoemde instellingen en 

met de steun van zowel stedelijke als departementale overheids-instellingen. In totaal bezochten ca. 

8000 bezoekers de tentoonstellingen. 

In het eerste luik (Cambrai, Maison Falleur: VOIX DES CATHEDRALES. Le livre de musique: support de la 

polyphonie) stond de Noord-Franse renaissancepolyfonie centraal, in het bijzonder de uitzonderlijk 

rijke collectie polyfone koorboeken van de Médiathèque municipale te Cambrai (vijftiende/zestiende 

eeuw), alsmede een reeks belangwekkende muziektheoretische traktaten (daterend van de negende 

tot de zestiende eeuw). Het merendeel van deze manuscripten is afkomstig van de Onze-Lieve- 

Vrouwekathedraal van Cambrai; ze weerspiegelen bij uitstek de polyfone muziekpraktijk in één van de 

belangrijkste en meest toonaangevende Europese muziekcentra van die tijd. Twee verdere luiken 

werden in hoofdzaak gewijd aan gregoriaanse muziekbronnen en liturgische manuscripten (Douai, 

Bibliothèque municipale en Musée de la Chartreuse, respectievelijk onder de titel RITUELS: 

EXPRESSIONS DE LA VOIX – Le livre de musique: support de la liturgie en ENLUMINURES : HUBERT 

CAILLEAU, PEINTRE ENLUMINEUR DE LA 2 E MOITIE DU XVIE SIECLE – La décoration du livre de musique). De 

resultaten hiervan lieten toe de polyfonie in een bredere liturgische context te plaatsen. Een laatste 

luik (Bailleul, Musée Benoît-de-Puydt: DE L'ARCHÉOLOGIE MUSICALE: EDMOND DE COUSSEMAKER – La 

découverte du livre de musique) ten slotte werd gewijd aan Charles Edmond Henri de Coussemaker 

(1805–1876), die als eerste de Noord-Franse muziekbronnen inventariseerde en bestudeerde. Hierbij 

werd veel aandacht besteed aan zijn uitgebreide privé-collectie (met meer dan 1600 boeken, drukken 

en manuscripten) en de manier waarop een groot deel hiervan terecht kwam in de collecties van de 

Brusselse Koninklijke Bibliotheek en de bibliotheek van het Koninklijk Conservatorium Brussel. Ook dit 

luik was grotendeels gebaseerd op onderzoek gerealiseerd in het kader van dit postdoctoraal 

mandaat. Iedere tentoonstelling werd voorzien van uitgebreide fiches d’aide à la visite.


Om de internationale dimensie van dit tentoonstellingsproject kracht bij te zetten en andere vorsers te 

betrekken bij de musicologische studie van het uitzonderlijk rijke Noord-Franse muzikale erfgoed (en 

de publicaties dienaangaande, cf. infra), organiseerde Bruno Bouckaert onder de titel Ars musica 

septentrionalis. De l’historiographie à la valorisation du patrimoine musical een hoogstaand 

internationaal colloquium in samenwerking met de Université de Sorbonne-Paris IV (prof. Frédéric 

Billiet) (Cambrai-Douai, 24-26 november 2005). Negentien internationale vorsers (onder meer van de 

universiteiten van California, Kopenhagen, Minnesota, Southhampton, Tours, Glasgow, etc.) droegen 

bij met papers die aansloten bij de thematieken van de tentoonstellingen. Bruno Bouckaert was zowel 

lid van het wetenschappelijk als organisatiecomité en zat de sessie Polyphonie et institutions dans la 

France septentrionale voor, waarin onder meer nieuwe onderzoeksresultaten over Josquin Des Prez 

werden voorgesteld door prof. Herbert Kellman (University of Illinois) en Bouckaert (m.n. over de 

opleiding en aanwezigheid van de componist te Cambrai tijdens de vijftiende eeuw). In een andere 

sessie werden de resultaten gepresenteerd van het onderzoek naar de privé-collectie en het belang 

van de musicograaf Edmond de Coussemaker (in samenwerking met Dr. Johan Eeckeloo, 

bibliothecaris van de Brusselse Conservatoriumbibliotheek). De acta van het colloquium worden in 

2008 gepubliceerd te Parijs (PUPS). 

Als belangrijkste resultaat van deze projecten werd in 2006 gewerkt aan een omstandige monografie 

(verschenen in 2007). Onder de titel Mémoires du chant. Le livre de musique d’Isidore de Séville à 

Edmond de Coussemaker worden meer dan 150 bijzonder significante manuscripten, drukken, 

traktaten en archivalia uit de Noord-Franse bibliotheken en archieven gedetailleerd beschreven 

(codicologisch, inhoudelijk) en voorzien van een wetenschappelijk commentaar. Bruno Bouckaert 

stelde hiervoor een internationaal team van veertien auteurs samen en nam de hoofd- en eindredactie 

waar (gesteund door een internationaal leescomité voor de beoordeling van de artikelen). 

Aan de genoemde tentoonstellingen werd tevens een reeks valorisatie-initiatieven gekoppeld om de 

onderzoeksresultaten voor een zo breed mogelijk publiek te ontsluiten. Vooreerst werden vier 

kwalitatief hoogstaande concerten georganiseerd waarbij de muziek bewaard in Noord-Franse 

archieven voor het eerst sinds eeuwen opnieuw tot klinken werd gebracht (te Amiens, Douai, 

Cambrai/Lille en Bailleul). Voor het concert van de Capilla flamenca en het Ensemble Psallentes 

(Festival des Cathédrales de Picardie) werd een programma samengesteld met werk van de Vlaamse 

polyfonist Georges de la Hèle uit een Antwerpse muziekdruk waarvan slechts enkele exemplaren zijn 

overgeleverd (onder meer in de muziekcollectie van Cambrai) en gregoriaanse gezangen uit de 

liturgische manuscripten van de bisschopsstad (onder meer uit het zestiende-eeuwse Graduale van 

Philippe de Croÿ). Tevens vonden wekelijks lezingen voor een breed publiek plaats. Bruno Bouckaert 

droeg bij tot deze reeks met een lezing over Guillaume Du Fay en de vijftiende-eeuwse 

muziekhandschrfiten uit Cambrai (te Cambrai) en over Edmond de Coussemaker (te Bailleul). Met 

talloze rondleidingen voor onder meer de studenten en medewerkers van de Afdeling Musicologie van 

de K.U.Leuven en de Université de Sorbonne-Paris IV werden de resultaten van deze projecten 

toegelicht voor een publiek van musicologen in opleiding. 

Tijdschema 

aanvang eerste mandaat als postdoctoraal onderzoeker FWO–Vlaanderen: 1 oktober 1999 

aanvang tweede mandaat als postdoctoraal onderzoeker FWO–Vlaanderen: 1 oktober 2002 

(tot 30 september 2005) 

aanvang derde mandaat als postdoctoraal onderzoeker FWO–Vlaanderen: 1 oktober 2005 (tot 

30 september 2008) 

Publicaties en realisaties in 2006-2007 (zie ook Bibliografie Alamire Foundation 1991- 

2007) 

B. Bouckaert (ed.), Mémoires du chant. Le livre de musique d’Isidore de Séville à Edmond de 

Coussemaker, Neerpelt - Lille, 2007, 240 pp. 

B. Bouckaert, La committenza musicale nelle chiese collegiate e parrocchiali di Ghent fra 

tardo medioeve e prima epoca moderna, in D. BRYANT en E. QUARANTA (eds),


Produzione, circolazione e consume. Consuetudine e quotidianità della polifonia sacra nelle 

chiese monastiche e parrocchiali dal tardo medioeve alla fine degli antichi regimi, (Quaderni 

di Musica e Storia, 5), Venetië, 2006, pp. 333-354. 

B. Bouckaert & E. Schreurs (edd.), Brussel, Koninklijke Bibliotheek, MS II 270: Collectie 

Middelnederlandse en Latijnse geestelijke liederen / Collection of Middle Dutch and Latin 

Sacred Songs (ca. 1500), (Monumenta Flandriae Musica, 7), Leuven - Neerpelt, 2005. XLV + 

132 pp. 

B. Bouckaert, Nigra sum sed formosa. Polyphonies et monodies dédiées à la Vierge Marie au 

XVI siècle, in XVIIIème Festival des Cathédrales de Picardie, Amiens, 2005, pp. 59-60. 

B. Bouckaert, Chants marials du XVIe siècle de Flandre et de Picardie, 

programmasamenstelling en introductie van het concert door de Capilla Flamenca en 

Psallentes in het kader van het Festival des cathédrales de Picardie, Amiens, 20 september, 

2005. 

B. Bouckaert & J. Eeckeloo, The acquisition of books and manuscripts from the private 

collection of Edmond de Coussemaker by the Brussels Royal Library and Royal 

Conservatoire, paper voorgesteld op het internationaal colloquium Ars musica 

septentrionalis. De l’historiographie à la valorisation du patrimoine musical, Université de 

Sorbonne – Paris IV en Ad Fugam, Cambrai-Douai, 24-26 november 2005. 

Cantus 21. Patrimoine musical du Nord de la France, reeks van vier simultane 

tentoonstellingen in Cambrai, Maison Falleur (VOIX DES CATHEDRALES. Le livre de musique: 

support de la polyphonie); Douai, Bibliothèque municipale (RITUELS: EXPRESSIONS DE LA VOIX - 

Le livre de musique: support de la liturgie); Douai, Musée de la Chartreuse (ENLUMINURES : 

HUBERT CAILLEAU, PEINTRE ENLUMINEUR DE LA 2E MOITIÉ DU XVIE SIÈCLE - La décoration du livre 

de musique) en Bailleul, Musée Benoît-De-Puydt (DE L'ARCHÉOLOGIE MUSICALE: EDMOND DE 

COUSSEMAKER (1805-1876) - La découverte du livre de musique). Gerealiseerd in 

samenwerking met en in opdracht van Association Ad Fugam, 19 november 2005 – 18 

februari 2006. 

B. Bouckaert, Salve Brabantia. Muziek uit de hoogtijdagen van het hertogdom, 

programmatekst van het concert door Capilla Flamenca, Cappella Pratensis, La Caccia 

georganiseerd door Heronimis Bosch Art Center, ‘s-Hertogenbosch, 7 september 2006. 

B. Bouckaert, Le patrimoine musical médiéval du Nord de la France (Flandres françaises), 

paper in het kader van de studiedag van Réseau des médiévistes belge de langue française 

(groupe du contact FNRS). Quinzième journée d’études, Brussel, 29 april 2006.


3.1.2. Doctoraatsonderzoek (Aspirantschap) FWO–Vlaanderen 


Titel 

Promotor: Eugeen Schreurs 

Co-promotor: 

Projectverantwoordelijke: 

Barbara Haggh 

Pieter Mannaerts 

Het gregoriaans van de seculiere clerus in de Lage Landen: muziek en liturgie aan de collegiale Onze- 

Lieve-Vrouwekerk in Tongeren (14 de -15 de eeuw) 

[The Chant of the Secular Clergy in the Low Countries: Music and Liturgy at the Collegiate Church in 

Tongeren (14th-15th C.)] 

Vorderingstaat van het onderzoek 

Inleiding 

Toen op 31 mei 1240 begonnen werd met de bouw van de gotische Onze-Lieve-Vrouwkerk in 

Tongeren, was het christendom al 900 jaar in de stad en de regio aanwezig. Hoewel de voormalige 

bisschopszetel was verhuisd naar Maastricht en vervolgens naar Luik, bleven Tongeren en diegenen 

die haar geschiedenis schreven, zich bewust van haar eigen identiteit. Geen sinecure, aangezien 

Tongeren zich zowel cultureel als politiek in een grensgebied bevond. De Nederlandse, Franse en 

Duitse talen en culturen waren nooit veraf, de artistieke invloeden van de Maaslandse en Rijnlandse 

kunst duidelijk aanwezig. Politiek en religieus behoorde Tongeren tot het (prins)bisdom Luik, maar lag 

het toch in de nabijheid van het hertogdom Brabant en het Duitse Keizerrijk. Tongeren blijkt een waar 

kruispunt van invloeden, en dat geldt niet minder op het muzikale vlak. 

De structuur die wordt aangehouden is zo adequaat mogelijk afgestemd op de inhoud van het 

onderzoek: 

1. productie en inhoud van de handschriften 

2. muzikaal repertoire in zijn liturgische context (mis, officie, processies) 

3. muziektechnische aspecten (notatie, melodie, modaliteit, polyfonie, uitvoeringspraxis) 

4. appendix: inventaris van de handschriften 

De invloed van deken Radulphus de Rivo wordt telkens in relatie tot de respectievelijke repertoires 

besproken, om zodoende een sterkere thematische coherentie per deel te bereiken. 

1. Productie en inhoud van de handschriften 

Alle handschriften werden bestudeerd in functie van chronologie, structuur en inhoud. Tijdens dit 

onderzoek kwam naar boven dat een aantal van de oudste teksthandschriften eveneens 

muzieknotatie bevat. Zo bevatten de beide evangeliaria (tiende en twaalfde eeuw, olim LXXXIV en 

LXXXV) ‘litterae significativae’ in de passieverhalen van de synoptische evangelies, het vroegst 

bekende type ‘richtlijn’ voor de uitvoering in de liturgie. Verder bleek een handschrift met homeliën en 

sermoenen (hs. 65) muziek te bevatten, met name de gregoriaanse zetting van de Lamentaties van 

Jeremia, bestemd voor de paaswake. In dezelfde onderzoeksfase werden twee verloren gewaande 

handschriften (een processionale en een collectarius, olim XXI en XXII) herontdekt; een beschrijving 

van deze handschriften werd ook in de bronnenbeschrijving geïntegreerd. 

Verder werd, buiten het bestek van de uit Tongeren afkomstige bronnen, een werkrepertorium 

aangelegd van liturgische en muziekhandschriften die als vergelijkingsmateriaal functioneren voor het


Tongerse repertoire. Deze bronnen zijn voornamelijk afkomstig uit (kapittel)kerken in het bisdom Luik 

en belangrijke centra in de regio (Luik, Maastricht, Stavelot, verder ook Keulen, Aken en Trier). 

Onder deze buitenlandse bronnen werd opnieuw een aantal handschriften aangetroffen die met 

wisselende graad van waarschijnlijkheid aan Tongeren kunnen worden toegeschreven. Deze 

handschriften moeten nog in detail worden beschreven. 

In juli 2006 verscheen inmiddels een gecontextualiseerde inventaris. De publicatie beschrijft opbouw 

en inhoud van de handschriften van de Onze-Lieve-Vrouwekerk, en biedt verder een beknopt 

overzicht van Tongerse handschriften die elders worden bewaard en een uitvoerige beschrijving van 

de muziekfragmenten in het Tongerse stadsarchief. De handschriftfragmenten zijn van belang voor 

het onderzoek omdat ze de oudste laag van het gregoriaans in de regio vertegenwoordigen, zowel 

wat muziekpaleografie als repertoire betreft. 

2. Muzikaal repertoire in liturgische context 

Methodologisch beoogt de repertoirestudie twee benaderingen met elkaar te verzoenen: enerzijds 

wordt het muzikale repertoire bestudeerd vanuit de liturgische en historische context (liturgische 

voorschriften, studie van archiefdocumenten), anderzijds draagt voornamelijk de muzikale analyse 

van het materiaal bij tot een betere situering van het repertoire en laat deze een gedetailleerde 

vergelijking met andere bronnen toe. 

Vooral het repertoire ter ere van (lokale, regionale, internationale) heiligen werd reeds grondig 

bestudeerd. Met name de officies of historiae werden onder de loep genomen. In eerste instantie 

werden de officies in de bronnen onderzocht op hun ‘universeel’ (in heel Europa verspreid) of 

regionaal/lokaal karakter. Daarnaast werd ook de Tongerse liturgische kalender gescreend op lokale 

en regionale heiligen. Voor de officies die niet in muzikale vorm werden overgeleverd, werd 

nagegaan of, en hoe, ze kunnen worden gereconstrueerd; de handschriften 37 en 68 bleken de 

meest betrouwbare bronnen voor de reconstructie. Van het officie voor Maternus, de eerste bisschop 

van Tongeren, werd reeds de verspreiding onderzocht. De heiligenofficies die in muzikale gedaante 

bewaard bleven werden aan een analyse van tekst en muziek onderworpen. Deze analyse leverde 

gegevens op omtrent datering en type van de officies. Het is duidelijk dat de officies overwegend tot 

het latere (na 1100) gecomponeerde repertoire behoren. Dit werd aan het licht gebracht door een 

analyse van bepalende parameters als berijmde poëzie, modale ordening, het gebruik van 

standaardmelodieën van de responsoriumverzen, de modale structuur en de aanwezigheid van 

‘Gallicaanse’ cadenzen. In een aantal officies komen ook prosulae voor (bv. Nicolaus-officie). 

Wat betreft het misrepertoire werd onderzoek verricht naar die categorieën van gezangen die de 

belangrijkste getuigen zijn voor de specificiteit van het muzikale repertoire. Meer bepaald gaat het om 

de sequentiae en de alleluia’s, waarbij niet enkel het voorkomen van elk individueel gezang, maar 

ook hun schikking over het liturgisch jaar doorslaggevend is voor verdere vergelijking met het 

repertoire uit de regio rond Luik. 

3. Muziektechnische aspecten 

Qua muziekpaleografie worden twee verschillende fasen bestudeerd, met name de periodes voor en 

na 1300. De studie van de laatstgenoemde periode is afgerond, met die van de eerste fase is een 

begin gemaakt. Nu reeds is duidelijk dat minstens een deel van deze oudste muzieknotaties uit de 

Tongerse regio (fragmenten bewaard in het Tongerse stadsarchief en de Koninklijke Bibliotheek van 

Den Haag) de karakteristieken vertoont van de ‘Lage Landen-notatie’ zoals gedefinieerd door Ike de 

Loos (1996). Het betreft met andere woorden een type contactneumen dat de sporen draagt van de 

invloed van zowel Franse als Duitse notatietypes. De studie van de latere notaties (vanaf de 

dertiende eeuw), zoals ze voorkomen in de geïnventariseerde handschriften, heeft uitgewezen dat 

zowel de gotische of ‘hoefnagel’notatie als de kwadraatnotatie (resp. Duitse en Franse notatiewijzen) 

naast elkaar werden gebruikt in nagenoeg contemporaine handschriften (het graduale uit 1392 of 

1395, de antifonaria uit 1390 of 1391). De resultaten van de muziekpaleografische studie zal dus in 

beide periodes dezelfde stelling schragen, namelijk dat de muzieknotatie in Tongeren zich continu op 

de grens tussen twee invloedssferen heeft bewogen. Bronnen uit Luik en Aken bevestigen deze 

stelling. 

Het vieux fonds gregoriaans wordt traditioneel in twee grote categorieën ingedeeld, te weten een 

‘westelijk’ en een ‘oostelijk’ ‘dialect – deze opsplitsing wordt gerelateerd aan de opdeling van het


Karolingische rijk na 843. Uit onderzoek van het melodische karakter van de gezangen werd 

vastgesteld dat de gezangen in Tongeren voornamelijk tot het ‘Germaanse’ of ‘oostelijke’ dialect 

behoren. De impact van deze varianten lijkt echter logischerwijs voornamelijk beperkt tot de 

gezangen in de derde en achtste modus, met een sterke dominantie van c (t.o.v. b) als repercussa. 

Hierin verschilt Tongeren echter niet van religieuze centra uit de regio. Wel lijkt Tongeren gebruik te 

maken van een aantal specifieke psalmtonen, die elders niet voorkomen. Voorlopig werden enkel in 

Aken overeenkomstige formules aangetroffen. 

In de handschriften werd relatief weinig polyfonie gevonden die ook gerelateerd is aan het 

gregoriaans in de bronnen: de zes polyfone missen in hs. 56 bijvoorbeeld zijn gemodelleerd naar 

Franse chansons, niet naar gregoriaanse modellen. Wel is er het motet Gaudens exulta van H.Battre 

dat werd gecomponeerd ter ere van Ciney (bisdom Luik), waar Maternus werd vereerd omwille van 

zijn legendarische stichting van de kapittelkerk. Een concrete band met het Maternusofficie of met 

Tongeren werd echter nog niet vastgesteld. Van groot belang zijn de drie polyfone werken die 

rechtstreeks in verband staan met de gregoriaanse processiegezangen in het reeds vernoemde 

handschrift olim XXI. Twee van de werken zijn opmerkelijk wat de uitvoeringspraktijk aangaat, doordat 

ze een ongebruikelijke variant van de alternatimpraxis vertegenwoordigen, waarin de even in plaats 

van de oneven verzen polyfoon zijn gezet. 

Implementatie in het lopend nationaal en internationaal onderzoek 

Uitvoerige wetenschappelijke contacten werden onderhouden met specialisten als Barbara Haggh 

(Maryland), Michel Huglo (Maryland), Nils Holger Petersen (Kopenhagen), Erik Drigsdahl 

(Kopenhagen), Ike de Loos (Utrecht), Susan Boynton (Columbia), David Eben (Praag), Catherine 

Saucier (Chicago) en Jean-Luc Deuffic (Saint-Denis). Contacten met Jennifer Bloxam (Williams 

College, Mass.), David Hiley (Regensburg), Michael McGrade (Brandeis, Mass.) en Eric Rice 

(Connecticut) zijn gepland. In juli 2005 werden de eerste resultaten van het onderzoek gepresenteerd 

op een symposium in Tongeren en de internationale Medieval and Renaissance Music Conference in 

Tours. 

In 2006 werden op de Medieval and Renaissance Music Conference in Cambridge nieuwe resultaten 

gepresenteerd, waar de oudste bronnen voor het Corpus Christi-officie, en de gezangen voor 

Maternus, Servatius, en Conceptio BMV ruime aandacht kregen. 

Tijdschema 

aanvang mandaat als Aspirant FWO–Vlaanderen: 1 oktober 2004 (> 2008) 


2007) 

Editor van boeken 

• P. Mannaerts (ed.), Beghinae in cantu instructae. Bronnenstudies en repertorium van muziek 

in Vlaamse begijnhoven, (Epitôme musical), Turnhout, 2007. (verschijnt eind 2007) 

• P. Mannaerts (ed.), Cantus Tungrensis. Inventaris van middeleeuws muzikaal erfgoed uit 

Tongeren en omgeving, Neerpelt, 2006. 

Publicaties in tijdschriften of boeken met leescomité 

• ‘The Neumes of Adelmans’ Armonice facultatis in the Copenhagen Manuscript (Gl. Kgl. S. n° 

1905)’, in [Adelman of Liège, Opera Omnia], ed. Hans Geybels, Leuven-Parijs-Dudley 

(Mass.): Peeters, 2007. (ter perse) 

• ‘Een niet te verwaarlozen voetnoot in de muziekgeschiedenis: marginalia in het Tongerse 

graduale (B-TOolv 57, eind 14 de eeuw)’, Anne-Marie Scheepers, Tussen brand en revolutie. 

Het kapittel en de collegiale kerk van Onze-Lieve-Vrouw te Tongeren 1677-1797, Tongeren, 

2007. (verschijnt in 2007)


• ‘Muziek en muziektheorie in handschriften uit Ten Duinen en Ter Doest’, in Novi Monasterii, 6, 

2007, 3-20. 

• ‘Verknipte manuscripten. Brugse almanakken gebonden in fragmenten van laatmiddeleeuwse 

muziekhandschriften’, Elke dag wijzer. Brugse almanakken van de 16de tot de 19de eeuw, ed. 

Ludo Vandamme, Brugge: Openbare Bibliotheek, 2006, 47-49. 

Publicaties in tijdschriften of boeken zonder leescomité 

• [met E. Schreurs], ‘Een duik in het klinkende verleden van een middeleeuwse stad: Cantus 

Tungrensis’, Erfwoord, 44, november 2006, 26-27. 

• [met H. Vanden Abeele], ‘L’office de la Trinité: musique liégeoise, sources gantoises’/’The 

Office of the Trinity: Music from Liège with its sourcs in Ghent’/’Het Trinitas-officie: Luikse 

muziek in Gentse bronnen’/’Das ‘Trinitatis Officium’: Musik aus Lüttich, Genter Quellen’, 

Etienne de Liège (ca. 850-920) In festo sanctissimae trinitatis’, [CD-booklet] Psallentes o.l.v. 

Hendrik Vanden Abeele, Ricercar 249, 2006. 

• ‘Luikse componisten, Europese faam’, Programmaboek bij het concert van het Ensemble 

Pierre Robert, Brussel, Paleis voor Schone Kunsten, 6 februari 2006. 

Abstracts van lezingen 

• ‘Gallican legacies – The Chant Research of Fred Schneyderberg’, lezing op de 13de Cantus 

Planus Meeting, Niederaltaich, 30 augustus 2006. 

• ‘In divino officio est a novitatibus omnimode abstinendum’ – Radulph de Rivo and Saints’ 

Historiae from Tongeren’, lezing op de Medieval and Renaissance Conference, Cambridge, 

20 juli 2006. 

Andere publicaties 

De andere publicaties die tot stand kwamen in de afgelopen maanden, zijn alle te relateren aan de 

onderzoeksvragen die in het doctoraatsonderzoek behandeld worden. Een aantal artikels behandelt 

relevant repertoire: officiegezangen (Begga, Drievuldigheid), de marginalia in een Tongers graduale; 

in enkele andere (aanvaarde) publicaties (over de hymne Armonice facultatis van Adelman van Luik, 

muziekhandschriften in Ten Duinen en Ter Doest, fragmenten uit Brugge) werden onder meer 

muziekpaleografische kwesties behandeld.


3.1.3. Doctoraatsonderzoek: Het Liedboek van Zeghere van Male (F CA 125- 

128) 


Titel 

Promotor: Ignace Bossuyt 

Co-promotoren: Eugeen Schreurs 

Bruno Bouckaert 

Projectcoördinator en 

medewerker: 

Nele Gabriëls 

Projectmedewerker: Sofie Taes 

Het liedboek van Zeghere van Male (Cambrai, Médiathèque Municipale MSS 125-8): Onderzoek naar 

inhoud, vorm en betekenis van een uitzonderlijk muziekhandschrift met polyfonie binnen de 

‘Townscape – Soundscape’ van Renaissancistisch Brugge 

[The Partbooks of Zeghere van Male (Cambrai, Médiathèque Municipale MSS 125-8): Study of 

Content, Form and Meaning of an extraordinary Music Manuscript within the ‘Townscape – 

Soundscape’ of Renaissance Bruges] 

Dit project is mogelijk dankzij de financiële steun van het Onderzoeksfonds K.U.Leuven en het 

F.W.O.-Vlaanderen. 

Inleiding 

Dankzij de aanduiding van bestemmeling (Zeghere van Male, handelaar), plaats (Brugge) en jaartal 

(1542) op de titelpagina, is het manuscript Cambrai, Médiathèque Municipale MSS 125-128 eenduidig 

te situeren in de Brugse context. Hoewel ook de ontstaansgeschiedenis, de overlevering en de 

samenstelling van het manuscript grondig bestudeerd worden, biedt de duidelijke situering van het 

manuscript de kans om de aandacht primair te richten op de concrete, stedelijke context enerzijds en 

de muzikale inhoud anderzijds. 

Vorderingsstaat van het onderzoek 

1. Bronnenonderzoek 

Het onderzoek van het manuscript an sich richt zich op paleografische en codicologische aspecten 

enerzijds en de ontstaans- en overleveringsgeschiedenis anderzijds. 

Allereerst werkte N. Gabriëls zich in de disciplines van paleografie en codicologie in aan de hand van 

diverse voorbeeldstudies en literatuur. Een databank werd ontwikkeld voor een paleografische 

detailbeschrijving van het liedboek per pagina, waarbij eveneens aandacht geschonken wordt aan het 

gebruik van diverse verschijningsvormen van muziekspecifieke tekens (o.a. iterumteken, mensuratietekens), 

aan eventuele correcties in het manuscript en aan de verluchtingen. Deze beschrijving dient 

in 2007 afgewerkt te worden, maar nu al kunnen we vermoeden dat composities nadien werden 

toegevoegd (cf. een wat sneller handschrift, slordiger want krap notenbeeld) of dat teksten in een 

tweede fase werden aangevuld (cf. incipit in groter en kalligrafischer handschrift dan het verder 

verloop van de tekst). Een codicologische studie van de bron dient in Cambrai te gebeuren (gepland: 

eind 2007 / begin 2008).


Het onderzoek naar de ontstaansgeschiedenis van CambraiBM 125-8 zal in grote mate steunen op 

het paleografische en codicologische onderzoek enerzijds en op het comparatieve 

concordantieonderzoek en archiefwerk (cf. infra) anderzijds. Het wordt bijgevolg in een later stadium 

uitgevoerd. Ondertussen werden diverse archieffondsen doorgenomen m.b.t. de 

overleveringsgeschiedenis en de vraag naar de weg die het manuscript aflegde tussen Brugge in 

1542 en de Abbaye de St-Sépulcre te Cambrai vóór de inbeslagneming van goederen en archieven in 

1792. In een eerste fase bood Zeghere van Male het vertrekpunt: Staten van Goed van de verwante 

families van Male, Haghe, Steelandt en Crocquet en enkele 18 de -eeuwse catalogi van 

boekenverkopen maken geen expliciete vermelding van muziekmanuscripten. Ook het archief van de 

Abbaye de St-Sépulcre (grotendeels in Archives Departementale du Nord, Lille; enkele stukken in 

Médiathèque Municipale te Cambrai) gaf niet prijs hoe de manuscripten daar terechtkwamen. 

Instellingen verbonden met St-Sépulchre dienen nog onderzocht te worden. 

2. Context 

Om de vraag naar de verankering van het manuscript in de Brugse context te beantwoorden, is men 

in de eerste plaats aangewezen op archiefwerk. Het onderzoek beoogt een dwarsdoorsnede te maken 

van het muziekleven in Brugge c. 1540. Archieffondsen van de diverse instellingen (kerken, kloosters, 

stad, gilden, ambachten en broederschappen) worden gericht bestudeerd. Voor de kerken werd een 

voorlopige selectie gemaakt van te bekijken stukken a.d.h.v. de beschikbare inventarissen van de 

collecties in Rijksarchief Brugge, Stadsarchief Brugge en Bisschoppelijk Archief Brugge. Het fonds 

Oud Kerkarchief St-Walburga (RAB) diende als instap en werd afgerond, dat van de St-Jacobskerk 

(waar Zeghere van Male later actief zou zijn) aangevat. Specifieke aandacht ging hierbij uit naar 

liturgische bijzonderheden, fundaties, specifieke gebeurtenissen (vb. processies), mogelijke 

aanwezigheid van musici en boekenbezit. 

3. Muzikale inhoud 

Het repertoire in CambraiBM 125-8 wordt vanuit verschillende invalshoeken bekeken. Allereerst zal 

een comparatief concordantieonderzoek licht werpen op de mogelijke relaties met andere 

handschriftelijke en gedrukte bronnen en met de Europese context. Om de concordantiegegevens te 

verzamelen werd i.s.m. de Dienst Informatieverwerking Letteren (K.U.Leuven) een databank 

ontwikkeld die basisgegevens bevat omtrent elke compositie in het liedboek en de concordante 

bronnen. Sofie Taes rondde een eerste fase af waarin gegevens op basis van encyclopedia, 

repertoria, opera omnia etc. verzameld werden. Deze gegevens worden in 2007 verfijnd en zijn de 

basis voor het comparatief onderzoek. 

Ten tweede dient de muziek in verband gebracht te worden met het locale en regionale muziekleven. 

Het Liedboek bevat diverse unica en werk van vermoedelijk lokale componisten. Basis voor dit aspect 

van het onderzoek is het archiefwerk (cf. supra voor een stand van zaken) in combinatie met 

repertoireonderzoek. 

Bij dit alles zijn goede transcripties onontbeerlijk. Een sjabloon en richtlijnen werden opgesteld en de 

eerste transcripties gemaakt. Er werd geopteerd om in een eerste fase ‘diplomatische’ transcripties te 

maken die volledig trouw blijven aan de bron en die een efficiënt instrument zullen zijn bij het 

comparatief concordantieonderzoek. In een latere fase kunnen de diplomatische transcripties 

uitgewerkt worden tot versies die geschikt zijn voor uitvoering, met aandacht voor correctie van fouten, 

tekstplaatsing en ficta. 

Buitenlandse verblijven, contacten 

Bezoek aan de Médiathèque Municipale (Cambrai), Archives départementale du Nord (Lille), 

Universiteit Utrecht en diverse werkverblijven aan de British Library (Londen). 

Bijwonen (N. Gabriëls) van het colloquium Non Finito: Notions of the ‘Unfinished’ in Music, Art and 

Intellectual History (Warburg Institute, London, 19-20 May 2006) 

Contacten met o.m. onderzoekers Eric Jas (Universiteit Utrecht), Véronique Roelvynck (Universiteit 

Utrecht) en Bonnie Blackburn (Oxford); historici Noël Geirnaert (Stadsarchief Brugge), Ludo 

Vandamme (Openbare Bibliotheek Brugge) en Alfons Dewitte (Brugge); Illuminare (Jan Vander Stock, 

Annelies Vogels, Lieve Watteeuw).


Valorisatie 

Zomercursus Cappella Pratensis: De polyfone schatten van een Brugse verzamelaar (Saint-Savin en 

Lavedan, Frankrijk, 15 – 22 juli 2006): zingen uit oude notatie o.l.v. S. Bull, C. Kale, A. Lems en L. 

Vrijdag; programmasamenstelling en rondetafelgesprek (omtrent uitvoeringspraktijk, historische 

achtergrond) m.m.v. Nele Gabriëls. 

Opstellen valorisatiedossier en eerste oriënterende gesprekken met mogelijke partners voor 

valorisatie van het Zeghere project te Brugge. 

Tijdschema 

aanvang mandaat Nele Gabriëls als wetenschappelijk medewerker K.U.Leuven: 1 oktober 

2005 (> 2009) 

aanvang mandaat Sofie Taes als wetenschappelijk medewerker K.U.Leuven: 1 januari 2006 

(> 2009) 


2007) 

N. Gabriëls & S. Taes, 84. Chansonnier de Zeghere van Male, 1542 in Mémoires du chant. Le livre de 

musique d'Isidore de Sévillle à Edmond de Coussemaker, ed. B. BOUCKAERT, Lille - Neerpelt, 2007, 

pp. 135-140.


3.2. PROJECTEN IN OPDRACHT VAN RESONANT VZW 

3.2.1. Repertoriëring van muziek in begijnhoven 


Projectverantwoordelijke: Pieter Mannaerts 

Medewerker: Els Vercammen 

In totaal telt Vlaanderen 26 begijnhoven. Dertien hiervan werden als representatieve voorbeelden van 

de groep begijnhoven ingeschreven op de Wereldlijst van het Cultureel Erfgoed van de Unesco. 

Ondanks dit bijzondere statuut zijn vele materiële aspecten van het begijnenleven, waaronder 

(muziek)boekproductie en -gebruik maar zeer spaarzaam gedocumenteerd. 

Gedurende de maanden januari tot maart 2006 bracht Els Vercammen, op basis van, en aangevuld 

met gegevens verzameld door Pieter Mannaerts, voor het eerst de bronnen van het muziekleven in 

de begijnhoven in kaart. Het repertorium dat hieruit voortkwam, zal in 2007 gepubliceerd worden in 

het boek Beghinae in cantu instructae: Studies en repertorium van de muziek in Vlaamse 

begijnhoven (middeleeuwen-eind 18 de eeuw). Deze publicatie zal zonder meer een primeur op 

(muziek)historisch gebied betekenen. De voorheen ongekende kwantiteit, kwaliteit, stilistische 

verscheidenheid en historische en geografische spreiding van het repertoire dat in de publicatie wordt 

beschreven en bestudeerd, zal in het toekomstige spreken, schrijven en denken over (het leven in) 

de begijnhoven niet meer over het hoofd kunnen worden gezien. 

Dit repertorium richt zich zowel tot het brede publiek, dat zich wil informeren over een nog 

onontgonnen aspect van het begijnenleven, tot amateur- en professionele musici, die een repertoire 

willen verkennen dat reikt van de hoge middeleeuwen tot het eind van de achttiende eeuw, als tot 

historici en musicologen, als aanzet voor verdere studie en onderzoek. 

Een inleiding situeert de totstandkoming van het repertorium en de gevolgde systematiek. Vervolgens 

wordt per begijnhof het nog beschikbare bronnenmateriaal beschreven, met opname van alle 

noodzakelijke gegevens die voor de identificatie en de historisch-muzikale situering van de bron van 

belang zijn. Per item wordt, waar relevant, naar de bestaande literatuur verwezen. 

‘Muziek’ wordt in dit repertorium ruim opgevat: niet alleen manuscripten en edities met muzieknotatie 

maar ook neergeschreven of gedrukte liedteksten en lofdichten werden in de repertoriëring 

betrokken. De korte onderzoeksperiode liet niet toe systematisch op zoek te gaan naar fragmenten 

met muzieknotatie die gebruikt waren als omslagen en verstevigingen van archiefstukken uit deze 

begijnhoven. De reeds gekende fragmenten worden uiteraard in het repertorium vermeld. 

Het repertorium omvat 260 nummers, wat overeenstemt met ongeveer 400 documenten met 

muzieknotatie of met één of meerdere liedteksten en bij benadering 240 lofdichten. Naar schatting 

90% van deze muziekbronnen was bestemd voor liturgische doeleinden. 

Het bronnenrepertorium voor de periode middeleeuwen–eind 18de eeuw wordt verder in twee 

opzichten vervolledigd. Chronologisch, door het opnemen van een summiere beschrijving van het 

aanwezige bronnenmateriaal voor de periode 1800-2006 – om praktische redenen gebeurde dit als 

aanvulling bij de beschrijving van het bronnenmateriaal van de afzonderlijke begijnhoven – en 

geografisch, door een beknopt overzicht van het materiaal dat – langs de zijlijn – buiten Vlaanderen 

werd aangetroffen. Deze ‘buitenlandse’ begijnhofbronnen (voor de hoven van Amsterdam, Breda, 

Haarlem, Leiden, Marseille, en het bisdom Cambrai) werden beknopt gesignaleerd in een afzonderlijk 

artikel. Belangrijk is hierbij dat ook dit materiaal van belang is voor de Vlaamse cultuur en 

(muziek)geschiedenis. Zo werd in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek een ‘nieuw’, i.e. tot 

dusver onbekend en niet gerepertorieerd exemplaar van het uiterst zeldzame Cantuale (1561, tot nog 

toe slechts vijf exemplaren bekend) van de Leuvense muziekdrukker Petrus Phalesius aangetroffen.


Muziekcollecties waarvan de Alamire Foundation in 2006 een lokalisatiefiche opstelde voor 

Muziekbank Vlaanderen: 

Antwerpen • Muziekstuk uit het archief van de Sint-Jan-Baptistkerk in Wiekevorst (Heist- 

Op-Den-Berg) [in het Rijksarchief Antwerpen] 

• Muziekstukken (thema: Begijnhoven) in de bibliotheek van het 

Ruusbroecgenootschap in Antwerpen 

• Muziekstukken (thema: Begijnhoven) in de Stadsbibliotheek in Antwerpen 

• Muziekstukken uit het archief van het Begijnhof in Antwerpen 1 [in het 

Historisch Archief Bisdom Antwerpen] 

• Muziekstukken uit het archief van het Begijnhof in Antwerpen 2 [in het 

Stadsarchief Antwerpen] 

• Muziekstukken uit het archief van de Sint-Petrus en Sint-Pauluskerk in 

Wommelgem [in het Rijksarchief Antwerpen] 

Brugge • Muziekcollectie van het Begijnhof ‘Ten Wijngaarde’ in Brugge 

• Muziekstukken (thema: Lofdichten voor begijnen) in de Openbare Bibliotheek 

in Brugge 

• Muziekstukken uit het archief van het Begijnhof in Brugge in het Archief van 

het Bisdom Brugge 

Brussel • Muziekstukken van het Begijnhof in Leuven [in de Koninklijke Bibliotheek van 

België] 

• Muziekstukken (handschriftenkabinet) uit de Koninklijke Bibliotheek van België 

• Muziekstukken (thema: lofdichten voor begijnen) uit de Koninklijke Bibliotheek 

van België 

Diest • Muziekcollectie van de begijnhofkerk in Diest 

Gent • Muziekcollectie van het Klein Begijnhof Ter Hoye in Gent 

• Muziekstukken (thema: Begijnhoven) in de collectie Vliegende Blaadjes van 

de Universiteitsbibliotheek in Gent 

• Muziekstukken (thema: Begijnhoven) in de Universiteitsbibliotheek in Gent 

Hasselt • Muziekstuk uit de persoonsmap ‘begijn Claassen’ in de Provinciale Bibliotheek 

Limburg (Hasselt) 

• Muziekstukken uit het Begijnhof in Sint-Truiden [in de Provinciale Bibliotheek 

Limburg (Hasselt)] 

Herentals • Muziekcollectie van het begijnhof in Herentals 1 [bij privépersoon] 

• Muziekcollectie van het begijnhof in Herentals 2 

• Muziekstuk uit het archief van het begijnhof in Herentals [in het Stadsarchief in 

Herentals] 

Heverlee • Muziekstukken (thema: Lofdichten voor begijnen) in de collectie van de 

Parkabdij in Heverlee 

Kontich • Muziekcollectie van het begijnhof in Lier [in de Koninklijke Kring voor 

Heemkunde Kontich] 

Leuven • Muziekcollectie van het Begijnhof van Mechelen [in de Maurits


Sabbebibliotheek] 

Lier • Muziekstukken uit het begijnhof in Lier [in het OCMW Lier] 

Oudenaarde • Muziekcollectie van het begijnhof in Oudenaarde [in het Dekenaal Archief 

(Oudenaarde)] 

Sint- 

Amandsberg 

(Gent) 

• Muziekcollectie van het Groot Begijnhof in Sint-Amandsberg 

Tienen • Muziekstukken uit het Begijnhof in Tienen [in het Stadsarchief Tienen (Het 

Toreke)] 

Realisatie 

01.01.2006 – 31.03.2006 

Publicatie 

P. Mannaerts (ed.), Beghinae in cantu instructae. Muzikaal erfgoed in Vlaamse begijnhoven, 

middeleeuwen – eind 18 de eeuw, (Epitôme musical), Turnhout: Brepols, 2007. 

Abstract lezing 

P. Mannaerts, St Begga and her office in early modern beguine scholarship, aanvaarde proposal voor 

het congres Early Modern Medievalisms, Leiden, 21-23 augustus 2008. 

3.2.2. Transcriptie en editie 

Doelstellingen 

transcriptie van een selectie van onuitgegeven muziek in functie van moderne editie en 

uitvoering 

Monumenta Flandriae Musica (cfr. 3.3.) 

In 2006 werd het volgende volume in deze reeks redactioneel gepubliceerd en ter publicatie 

voorbereid (voor meer info, zie verder in dit verslag onder de betreffende rubriek). Medewerkers van 

de Alamire Foundation stonden in voor de eindredactie. 

Volume 11: N. Gabriëls & E. Schreurs (ed.), Jacobus Florij, Modulorum aliquot tam sacrorum 

quam prophanorum cum tribus vocibus […], liber unus, Leuven, P. Phalesius, 1573, Leuven – 

Neerpelt, 2006.


3.3. MONUMENTA FLANDRIAE MUSICA 


becommentarieerde wetenschappelijke editie van Vlaams muzikaal erfgoed, verspreiding naar 

bibliotheken en musici van kwalitatief hoogstaande muziekuitgaven 

voortzetting van de door de Alamire Foundation in 1996 opgestarte reeks Monumenta 

Flandriae Musica 

Volume 11: Jacobus Florij, Modulorum aliquot tam sacrorum quam 

prophanorum cum tribus vocibus […], liber unus, Leuven, P. Phalesius, 1573. 


Titel 

Projectverantwoordelijke: Eugeen Schreurs 

Medewerker: Nele Gabriëls 

Jacobus Florij, Modulorum aliquot tam sacrorum quam prophanorum cum tribus vocibus […], liber 

unus, Leuven, P. Phalesius, 1573. 

Toelichting 

Jacobus Flori, leerling van Orlandus Lassus te München, leverde met deze collectie driestemmige 

motetten en liederen uit 1573 een belangrijke bijdrage tot het repertoire van het Nederlands polyfoon 

lied. De zeventien Nederlandse liederen zetten hoofdzakelijk schriftuurlijke teksten op muziek en 

tonen hoe Flori schatplichtig was aan componisten als Jacobus Clemens non Papa en Noë Faignient. 

Enkele van de zeven motetten werden dan weer duidelijk geïnspireerd door Lassus. De kleine 

bezetting, die Flori doorgaans ten volle benutte, wijst op het gebruik als huismuziek, hoewel enkele 

liederen ook thuishoren in rederijkerstonelen van Willem van Haecht. 

Coproducenten 

Alamire Muziekuitgeverij – Neerpelt 

Resonant, Centrum voor Vlaams Muzikaal Erfgoed vzw 

Erfgoedcel Leuven 

In samenwerking met en met de steun van 

Townscape – Soundscape: Leuvense stadsklanken uit de 16 de eeuw (Leuven, 3 oktober – 26 

november 2005) 

30CC 

Davidsfonds & Universiteit Vrije Tijd 

Etcetera


Festival van Vlaanderen, Vlaams-Brabant 

K.U.Leuven (Cultuurcoördinatie, Kunstpatrimonium, Afd. Musicologie, Universiteitsbibliotheek, 

Universiteitsarchief) 

Stad Leuven 

Vlaamse Gemeenschap 

Spitz 

Passe-Partout 

Dexia 

Provincie Vlaams Brabant 

Realisatie en tijdschema 

Redactie 

Auteurs 

Nele Gabriëls, Eugeen Schreurs 

Nele Gabriëls, Eugeen Schreurs, Maartje Dewilde, Hubert Meeus, Piet Stryckers, Demmy 

Verbeke 

Wetenschappelijk leescomité 

Ignace BOSSUYT, Alamire Foundation, Katholieke Universiteit Leuven (B) 

Bruno BOUCKAERT, Alamire Foundation, Katholieke Universiteit Leuven (B) 

Eric JAS, Universiteit Utrecht (NL) 

Karel MOENS, Museum Vleeshuis, Antwerpen (B) 

Margaret MURATA, University of California, Irvine (USA) 

Rudolf RASCH, Universiteit Utrecht (NL) 

Eugeen SCHREURS, Resonant, Alamire Foundation, Katholieke Universiteit Leuven (B) 

Philippe VENDRIX, Centre d’Etudes Supérieures de la Renaissance, Tours (F) 

Marc VANSCHEEUWIJCK, University of Oregon (USA) 

Hoofdredactie 


Eugeen Schreurs 

Eindredactie 

Ivan Asselman 


Muziekzetting 

Vincent Besson 

Productie 

Annelies Van Boxel (Alamire Muziekuitgeverij – Neerpelt) 

Tijdschema 

voorbereiding editie: 2005 (transcripties) 

productie en afronding project: december 2006


3.4. ONDERWIJSVERSTREKKING 


Projectverantwoordelijke: Ignace Bossuyt 


Medewerkers: Bruno Bouckaert 


bekendmaking van de onderzoeksactiviteiten en -resultaten van de Alamire Foundation aan 

studenten en collegae van de afdeling Musicologie, Katholieke Universiteit Leuven en het 

Koninklijk Vlaams Conservatorium Antwerpen; betrekking van de doelgroep bij deze 

onderzoeksactiviteiten en –resultaten. 

realisaties: 

• Ignace Bossuyt en Bruno Bouckaert begeleidden een licentiaatsthesis over het 

muziekfonds van de Brugse Sint-Salvatorkerk (Celine Dursin, gefinaliseerd in 2006). 

• In het academiejaar 2005/2006 en 2006/2007 doceerde Bruno Bouckaert Algemene 

Muziekgeschiedenis (B-KUL-FOJA2a) voor Bachelor in de Kunstwetenschap 

(verplicht), tevens als keuzevak gekozen door studenten uit diverse bachelor- en 

masteropleidingen (Geschiedenis, Culturele Studies, Erasmusstudenten, studenten 

uit andere faculteiten) (titularis: Prof. Dr. I. Bossuyt) 

• In het academiejaar 2005/2006 (2 de semester) doceerde Pieter Mannaerts cursus 

F694 Geschiedenis van de gregoriaanse muziek voor de Licenties Musicologie 

(titularis: Prof. Dr. I. Bossuyt) 

• Bruno Bouckaert doceert vanaf 2006/2007 de cursus Muziekgeschiedenis (Oudere 

periode; tot 1800) voor de Bachelors in de muziek van het Koninklijk Vlaams 

Conservatorium Antwerpen


3.5. SPECIFIEKE INITIATIEVEN INZAKE ONTSLUITING 

3.5.1. Mozarts tijdgenoten in de Lage Landen: Een bio-bibliografie 


Titel 

Mozarts tijdgenoten in de Lage Landen: Een bio-bibliografie 

Toelichting 


Medewerkers: Els Vercammen 

In opdracht van de Stad Gent (Mozartfestival 2006, Joris De Zutter) stelde de Alamire Foundation in 

2005 een eerste globale inventaris op van werken afkomstig van of actief in de Lage Landen in de 

tweede helft van de achttiende eeuw, m.a.w. een bio-bibliografie van Mozarts tijdgenoten in de 

Zuidelijke Nederlanden. Dit document diende als het vertrekpunt voor de stuurgroep die inhoudelijke 

voorstellen formuleerde voor een Mozartfestival in 2006 en de organisatie van een tentoonstelling 

door de Dienst Cultuur van de Stad Gent (Joris De Zutter). 

In opdracht van 

Stad Gent, Mozartfestival 2006 (Joris De Zutter) 

Realisatie 

Februari – april 2005; concerten en tentoonstelling in 2006 

Publicaties 

B. Bouckaert & E. Vercammen, Mozarts tijdgenoten in de Lage Landen: Een bio-bibliografie. 

Beleidsvoorbereidend document opgesteld door de Alamire Foundation i.o.v. de Stad Gent – 

Mozartfestival 2006 (Joris De Zutter), Leuven, 2005. 623 pp. 

J. De Zutter, Cartes de Suisses. Een geheugenpaleis over de muziek in Vlaanderen in Mozarts tijd, 

tentoonstellingcatalogus, Gent, 2006.


3.5.2. Bio-bibliografie van het muziekleven in de Hanzesteden van ontstaan 

tot ca. 1650 


Titel 

Muziek en de Hanzesteden 


Medewerker: Sofie Taes 

Toelichting 

Dit bio-bibliografische rapport, dat gerealiseerd werd in opdracht van het Festival van Vlaanderen 

Antwerpen – Laus Polyphoniae, biedt allereerst een overzicht van de algemene literatuur die inzicht 

kan verschaffen in de geschiedenis, de organisatie, de economische betekenis en het culturele 

landschap van de Hanze (11 e – 17 e eeuw). Er zijn in deze algemene, selectieve bibliografie ook 

enkele werken opgenomen die een overzicht bieden van wat muziek binnen de Hanze heeft betekend. 

Het corpus van dit dossier is echter gewijd aan de bespreking van de muziek en het muziekleven in 25 

Hanzesteden: Åbo, Bergen, Berlijn, Braunschweig, Bremen, Breslau (Wroclaw), Dortmund, Frankfurt 

an der Oder, Gdánsk (Danzig), Hamburg, Keulen, Kiel, Königsberg, Kopenhagen, Krakau, Lübeck, 

Lüneburg, Malmö, Novgorod, Osnabrück, Riga, Rostock, Stettin, Tallinn en Wismar. Elke stad wordt 

muzikaal belicht via bibliografische referenties, biografische schetsen van belangrijke componisten en 

korte toelichtingen in diverse categorieën. Tenslotte worden enkele themata aangereikt die het 

uitgangspunt kunnen vormen voor de constructie van volwaardige, originele en relevante 

concertprogramma’s. 

Realisatie 

september – oktober 2006 

Publicatie 

S. Taes, Muziek en de Hanzesteden. Studiedossier voor Laus Polyphoniae 2008, opgesteld door de 

Alamire Foundation i.o.v. Festival van Vlaanderen - Antwerpen, Leuven, 2006. 257 pp


3.5.3. Bio-bibliografie “Muziek en de Duitse Orde” 


Titel 

Nam et illic Musae habitant: Muziek en de Duitse Orde 


Medewerker: Sofie Taes 

Toelichting 

Dit bio-bibliografische rapport werd gerealiseerd in opdracht van de organisatoren van de Dag van de 

Oude Muziek – Alden Biesen (Musica, Festival van Vlaanderen Limburg, Alden Biesen). 

Het rapport valt uiteen in drie grote luiken. Een eerste, thematische luik, bestudeert het gegeven 

‘muziek en de Duitse Orde’ vanuit aanknopingspunten uit zijn geschiedenis, organisatie, zijn status en 

opzet, zijn institutioneel-structurele eigenheden en dagelijkse werking. In dit eerste luik ligt de nadruk 

op de eerste eeuwen uit de geschiedenis van de Orde; hier komt dan ook voornamelijk muziek uit de 

12 e tot de 16 e eeuw aan bod. 

Het tweede, bio-bibliografische luik van dit studierapport, focust op grootmeesters, commandeurs, 

ridders en muziekkapellen van de Duitse Orde. Allereerst wordt een overzicht geboden van de 

componisten die werkzaam waren binnen of voor de Duitse Orde, waarna in het hoofdstuk ‘Thuis bij 

de Orde’ de focus verschuift van grootmeesters naar ordegebieden of -residenties. Het biobibliografische 

materiaal werd chronologisch gerangschikt, gegroepeerd per grootmeester / 

ordegebied, en verder gespecificeerd per componist. Waar mogelijk wordt in een korte, algemene 

toelichting de muzikale activiteit aan een hof, bij een orderidder etc. geschetst. Daarna wordt per 

relevante componist een beknopte biografische situering en typering van het muzikale oeuvre 

geboden, evenals een selectief werkoverzicht, een selectieve bibliografie en een opsomming van 

beschikbare moderne edities. 

Een laatste rapportluik biedt een excursus naar enkele minder voor de hand liggende, maar mogelijk 

relevante of bruikbare themata. 

Realisatie 

december 2006 – januari 2007 

Publicatie 

S. Taes, Nam et illic Musae habitant: Muziek en de Duitse Orde. Bio-bibliografisch rapport opgesteld 

door de Alamire Foundation i.o.v. de organisatoren van de Dag van de Oude Muziek – Alden Biesen 

(Musica, Festival van Vlaanderen Limburg, Alden Biesen), Leuven, 2007.


3.5.4. Verstrekking van wetenschappelijk advies, lezingen voor een breed 

publiek 

Projectmedewerkers 

Bruno Bouckaert, Nele Gabriëls, Pieter Mannaerts, Eugeen Schreurs, Sofie Taes, Els Vercammen 

Toelichting 

Verstrekking van wetenschappelijk advies bij concertproducties, realisatie van bijdragen in hoogvulgariserende 

publicaties, concertinleidingen, enz. 

Kalender 

28 januari – 8 februari 2006 

Brussel, Koninklijke Muntschouwburg, Mozart: ‘Il re pastore’, opera-inleidingen door Pieter Mannaerts, 

7 juli 2006 

Tongeren, Basiliek Onze-Lieve-Vrouw-Geboorte, Presentatie van de publicatie Cantus Tungrensis. 

Inventaris van het middeleeuws muzikaal erfgoed uit Tongeren en omgeving, Pieter Mannaerts (ed.), 

Eugeen Schreurs & Els Vercammen 

15-22 juli 2006 

Saint-Savin, Église abbatiale 

Zomerstage Cappella Pratensis: Het liedboek van Zeghere van Male (Cambrai, Médiathèque 

Municipale MS 125-8) (stage zingen uit oude notatie; concerten op 19, 20 en 21 juli) 

Nele Gabriëls werkte mee aan de uitwerking van het programma, verzorgde transcripties en bereidde 

de facsimile’s voor de cursisten mee voor. Zij gaf tevens een introductie over het handschrift en de 

Brugse context. 

30 september 2006 – 7 januari 2007 

Gent, Hotel d’Hane-Steenhuyse 

Tentoonstelling Cartes de Suisse. Een geheugenpaleis over de muziek in Vlaanderen in Mozarts tijd, 

gerealiseerd door de Stad Gent, mede op basis van het beleidsvoorbereidend rapport Mozarts 

tijdgenoten in de Lage Landen: een bio-bibliografie (B. Bouckaert, E. Vercammen). 

30 oktober 2006 

Leuven, Leuven Lectures in Musicology 

P. Mannaerts: inleiding en discussieleiding bij de lezing van Nils Holger Petersen, Liturgical 

Representation: the Question of Liturgical Drama? 

3 november 2006, 20.00 u., 21.00 u. 

Antwerpen, AMUZ 

Lezing Sofie Taes, inleiding tot het concert Saint-Saëns’ verfijnde en verrassende 

kamermuziek, uitgevoerd door Jane Gower & Claire Chevalier. 

18 november 2006, 20.00 u. 


Lezing Pieter Mannaerts, inleiding De zon van Rousseau. Haydn, Schmitt, Mozart en de bloei 

van het “klassieke” strijkkwartet, uitgevoerd door The Amsterdam String Quartet. 

23 november 2006, 20.00 u. 

Gent, KANTL 

Concert Guy Penson: 18de-eeuwse klavecinisten ui de Zuidelijke Nederlanden. Concertreeks 

samengesteld door de Dienst Cultuur van de Stad Gent, mede op basis van het 

beleidsvoorbereidend rapport Mozarts tijdgenoten in de Lage Landen: een bio-bibliografie 

(Alamire Foundation: B. Bouckaert, E. Vercammen)


25 november 2006, 20.00 u., 21.00 u. 


Lezing Bruno Bouckaert, inleiding tot het concert Bachs ’cellosuites’ op de schouder, 

uitgevoerd door Sigiswald Kuijken. 

30 november 2006, 19.00u 

Leuven, Leuven Lectures in Musicology 

E. Schreurs, inleiding en discussieleiding bij de lezing van Sigiswald Kuijken: Was de viola da spalla 

ook Bachs 'violoncello'? (lecture recital) 

7 december 2006, 20.00 u. 

Gent, KANTL 

Concert Marcel Ketels & Guy Penson: Blokfluitsonates van John Loeillet de Gand, 

klavecimbelsuites van Jean-Baptiste Loeillet. Concertreeks samengesteld door de Dienst 

Cultuur van de Stad Gent, mede op basis van het beleidsvoorbereidend rapport Mozarts 

tijdgenoten in de Lage Landen: een bio-bibliografie (Alamire Foundation: B. Bouckaert, E. 

Vercammen). 

14 december 2006 

Brussel, Koninklijke Bibliotheek 

Studiedag Veranderende boeken. Handschriften en drukken ten tijde van Filips de Schone, 

sessie 3: Muziek voorgezeten door Bruno Bouckaert, met lezingen van Eugeen Schreurs 

(Resonant vzw) en Henri Vanhulst (ULB). 

15 december 2006, 20.00 u., 21.00 u. 


Lezing Bruno Bouckaert, inleiding tot het concert Kerstmis, feest van moeder en kind in de 

middeleeuwen: religieuze kerstmuziek uit de 13de en 14de eeuw, uitgevoerd door De Caelis. 

3.6. DOCUMENTATIECENTRUM 

Doelstelling 

Projectverantwoordelijke: Pieter Mannaerts 

Het documentatiecentrum van de Alamire Foundation is ondergebracht in de Centrale Bibliotheek van 

de Katholieke Universiteit Leuven (Mgr. Ladeuzeplein 21, lokaal 02.43) en is complementair aan de 

bibliotheek van de afdeling Musicologie. Aankopen staan in functie van de lopende onderzoeksprojecten 

van de Alamire Foundation, i.c. vakliteratuur die verband houdt met de studie van de muziek 

en het muziekleven in de Lage Landen tijdens het ancien régime, alsook werken die voor het 

comparatief onderzoek van belang zijn. 

Gregoriaanse Bibliotheek F. Schneyderberg 

De bibliotheek werd volledig geordend door het Centrum Gregoriaans, en staat sinds september 2006 

verhuizensklaar in de Oude Abdij van Drongen. De eigenlijke verhuis wacht op de ondertekening van 

een contract van bruikleen of schenking tussen de eigenaar en de KULeuven. 

Een eerste synthese van het gepubliceerde én het onuitgegeven werk van Fred Schneyderberg i.v.m. 

de analyse naar ‘gallicaanse’ sporen in het gregoriaanse repertoire werd gepresenteerd op de Cantus 

Planus Meeting 2006 in het Duitse Niederaltaich (in de buurt van Regensburg). 

Inmiddels kwam ook een kleine maar interessante schenking uit de nalatenschap van André 

Sevenants (voormalig lid van Gregoriaans Koor Leuven) in het documentatiecentrum terecht. 

‘Gallican legacies – The Chant Research of Fred Schneyderberg’, lezing door Pieter Mannaerts op de 

13de Cantus Planus Meeting, Niederaltaich, 30 augustus 2006.

28 ALAMIRE FOUNDATION vzw - JAARVERSLAG 2006


4. ADMINISTRATIEF VERSLAG 

RAAD VAN BESTUUR 

De Raad van Bestuur bestond in 2006 uit Herman Vanden Berghe (voorzitter), Ignace Bossuyt 

(secretaris), Herman Baeten (penningmeester), Bruno Bouckaert (afgevaardigd bestuurder) en 

Eugeen Schreurs (lid). Deze Raad van Bestuur vergaderde in 2006 vijf maal, om toezicht te houden 

op het dagelijks bestuur en om het algemeen beleid van de vzw uit te tekenen. 

DAGELIJKS BESTUUR EN WERKING 

De leiding en het dagelijks bestuur van de Alamire Foundation was in 2006 in handen van Bruno 

Bouckaert. Hij vertegenwoordigde de Alamire Foundation in de Raad van Bestuur van Resonant, 

Centrum voor Vlaams Muzikaal Erfgoed vzw. 

De medewerkers van de Alamire Foundation die tewerkgesteld zijn in het kader van rechtstreeks door 

de vzw gefinancierde projecten, evenals de medewerkers die onrechtstreeks in dienst zijn, hetzij via 

individuele mandaten, hetzij via onderzoeksprojecten van de Katholieke Universiteit Leuven of van het 

FWO–Vlaanderen, zijn allen personeelslid van de Katholieke Universiteit Leuven. Bijgevolg berust de 

personeels- en loonadministratie van de Alamire Foundation bij de Personeelsdienst van de 

Katholieke Universiteit Leuven. Deze basisovereenkomst wordt ieder jaar opnieuw per convenant 

vastgelegd, en de Raad van Bestuur van de Alamire Foundation legt ook jaarlijks de rekeningen neer 

bij de universitaire overheid, samen met het jaarverslag en de samenstelling van de Raad van 

Bestuur. 

Alle medewerkers van de Alamire Foundation rapporteerden permanent hun activiteiten via weekverslagen 

en –planningen; de onderzoeksgroep hield op regelmatige basis stafvergaderingen. 

TOELAGEN EN AANWENDING 

De Alamire Foundation realiseert haar projecten en activiteiten met behulp van zowel rechtstreekse 

als onrechtstreekse financieringsbronnen. 

Vooreerst kan de Alamire Foundation, als deel van de afdeling Musicologie, een beroep doen op de 

onderzoeksmiddelen die via het FWO–Vlaanderen en/of de Katholieke Universiteit Leuven onder het 

promotorschap en de verantwoordelijkheid van Prof. Ignace Bossuyt en Prof. Eugeen Schreurs 

kunnen worden bekomen. Deze middelen worden niet rechtstreeks aan de vzw toegekend maar 

komen ter beschikking te staan dankzij de toekenning van persoonlijke mandaten of projectkredieten 

(Onderzoeksfonds Katholieke Universiteit Leuven, FWO–Vlaanderen, Nationale Bank van België). De 

via deze kanalen bekomen inkomsten en de overeenkomstige uitgaven maken dan ook geen deel uit 

van het financieel beheer en de eindafrekening van de vzw. Op die manier werden in 2006 de 

volgende projecten gefinancierd: een postdoctoraal mandaat van het FWO–Vlaanderen (Bruno 

Bouckaert), een aspirantschap FWO–Vlaanderen (Pieter Mannaerts) en een project gefinancierd door 

het Impulsfonds van de K.U.Leuven (Sofie Taes), een doctoraatsonderzoek gefinancierd door het 

FWO–Vlaanderen en het Onderzoeksfonds van de K.U.Leuven (Nele Gabriëls, Sofie Taes). 

Daarnaast financiert de Alamire Foundation haar projecten door middel van subsidieaanvragen en 

door het afsluiten van convenanten met derden. Op die manier werden in 2006 projecten gerealiseerd 

voor Resonant, Centrum voor Vlaams Muzikaal Erfgoed vzw, het Festival van Vlaanderen-Antwerpen 

en de organisatoren van de Dag Oude Muziek.


PERSONEELSBEZETTING IN 2006 

Bruno BOUCKAERT, directeur 

Diploma: Doctor in de Musicologie 

Functie: postdoctoraal onderzoeker FWO–Vlaanderen (België) 


Periode: 01.01.2006 – 31.12.2006 (mandaat tot 30.09.2008) 

Nele GABRIËLS 

Diploma: Licentiaat in de Musicologie 

Functie: doctoranda (FWO–Vlaanderen / Onderzoeksfonds K.U.Leuven) 



Pieter MANNAERTS 


Functie: Aspirant FWO–Vlaanderen 



Sofie TAES 




Periode: 01.01.2006 – 31.12.2006 (> 2009) 

Els VERCAMMEN 




Periode: 01.01.2006 – 31.03.2006 

Marsha HERTEN 

Functie: administratief medewerker 

Omvang mandaat: 50 % 

Periode: 13.09.2006 – 31.12.2006 (> 15.02.2007)


LOGISTIEK 

De medewerkers van de Alamire Foundation zijn gehuisvest in een gebouw van de Katholieke 

Universiteit Leuven gelegen in de Parijsstraat 72B (derde verdieping). Daarnaast beschikken zij over 

een lokaal in de Centrale Bibliotheek (lokaal 02.43), waar tevens het documentatiecentrum is 

ondergebracht. 

In 2006 werden gesprekken gevoerd met de Centrale Bibliotheek (Mel Collier, Katrien Bergé) naar 

aanleiding van de reorganisatie van de Universiteitsbibliotheek. Als resultaat hiervan zal de Alamire 

Foundation medio 2008 opnieuw helemaal zijn intrek nemen in de Centrale Bibliotheek, waar 

voldoende ruimte wordt voorzien om alle medewerkers te huisvesten. De Alamire Foundation zal er 

samen met de onderzoekers verbonden aan Illuminare, Studiecentrum voor Miniatuurkunst worden 

ondergebracht op de zesde verdieping (voorzien medio 2008). Het documentatiecentrum van de 

Alamire Foundation zal geïntegreerd worden in de collectie van het Tabularium, waardoor een 

permanente consultatie gewaarborgd is. 

Actuele situatie (01.06.2007): 

Centrale Bibliotheek 

Mgr. Ladeuzeplein 21 

3000 Leuven 

Lokaal 02.43 

Parijsstraat 72B 

3000 Leuven 

(sinds september 2003) 

Maatschappelijke zetel 

Documentatiecentrum 

Tel. 016-32 46 61 

Lokaal 03.21/22 Medewerkers Resonant Tel. 016-32 99 51 

Lokaal 03.24 

Lokaal 03.25 



Ann Hasendonckx 

Lokaal 03.26 Vergaderruimte 

Blijde Inkomststraat 21 

3000 Leuven 

Lokaal 06.03 


Sofie Taes 

Tel. 016-32 99 57 

Fax 016-32 99 53 

Tel. 016-32 99 58 

Tel. 016-32 99 60 

Tel. 016-32 49 03 

Fax 016-32 48 72


5. KRACHTLIJNEN VOOR DE WERKING 2007-2008 

5.1. ONDERZOEKSPROJECTEN 

5.1.1. Postdoctoraal onderzoeksprogramma FWO–Vlaanderen 

Promotor 

Ignace Bossuyt 

Projectverantwoordelijke 


Toelichting 

Onderzoek naar het meerstemmige religieuze muziekrepertoire uit Noord-Frankrijk van ca. 1370 tot 

ca. 1550 als normatief referentiepunt voor het ontstaan en de bloei van de renaissancepolyfonie. 

Looptijd 

01.01.2007 – 31.12.2008 (> 2008) 

5.1.2. Doctoraatsonderzoek (Aspirantschap) FWO–Vlaanderen 

Promotor 




Toelichting 

Doctoraatsonderzoek naar het gregoriaans van de seculiere clerus in de Lage Landen: muziek en 

liturgie aan de collegiale Onze-Lieve-Vrouwekerk in Tongeren (14de-15de eeuw) 

Looptijd 

01.01.2007 – 31.12.2007 (> 2008) 

5.1.3. Onderzoeksproject Liedboek Zeghere van Male (FWO–Vlaanderen, 

Onderzoeksfonds K.U.Leuven) 

Titel 

Het liedboek van Zeghere van Male (Cambrai, Médiathèque Municipale MSS 125-8) onderzoek naar 

inhoud, vorm en betekenis van een uitzonderlijk muziekhandschrift met polyfonie binnen 

de 'Townscape- Soundscape" van renaissancistisch Brugge. 


Ignace Bossuyt, promotor; Bruno Bouckaert & Eugeen Schreurs, copromotoren 


Nele Gabriëls, Sofie Taes 

Looptijd 

01.01.2007 – 31.12.2007 (> 2009) 

33


5.2. INTERNATIONALE COLLOQUIA 

In 2007 worden twee internationale wetenschappelijke colloquia voorbereid (call for papers, 

samenstelling wetenschappelijk comité, …): 

- The Making & the Use of Music Manuscripts in Private and Civic Contexts (ca. 1480-1550) 

(voorlopige titel) 

Brugge, 29-31 juli 2008 

Internationaal congres in het kader van het onderzoeksproject Het Liedboek van Zeghere Van Male: 

Onderzoek naar inhoud, vorm en betekenis van een uitzonderlijk muziekhandschrift met polyfonie 

binnen de "townscape - soundscape" van renaissancistisch Brugge 

- Music in the Era of the Hanseatic Cities (voorlopige titel) 

Antwerpen, augustus 2008 

Internationaal congres in het kader van Laus Polyphoniae 2008: Muziek in de Hanzesteden 

5.3. YEARBOOK OF THE ALAMIRE FOUNDATION 


Bruno Bouckaert, samenwerkingsverband met Alamire Muziekuitgeverij (Neerpelt) 

Toelichting 

De publicatie van de proceedings van drie voorbije colloquia georganiseerd door de Alamire 

Foundation in 2001-2005 zal verschijnen in 2007. 

Looptijd 

01.01.2007 – 31.12.2007


5.4. ONDERWIJSVERSTREKKING 

Projectmedewerker 


Toelichting 

bekendmaking van de onderzoeksactiviteiten en -resultaten van de Alamire Foundation aan 

studenten en collegae van de afdeling Musicologie, Katholieke Universiteit Leuven en het 

Koninklijk Vlaams Conservatorium Antwerpen; betrekking van de doelgroep bij deze 

onderzoeksactiviteiten en –resultaten. 

Realisaties K.U.Leuven: 

• In het academiejaar 2006/2007 en 2007/2008 (tweede semester) doceert Bruno 

Bouckaert Algemene Muziekgeschiedenis (FOJA2a) voor Bachelor in de 

Kunstwetenschap (verplicht), tevens als keuzevak gekozen door studenten uit diverse 

bachelor- en masteropleidingen (Geschiedenis, Culturele Studies, Erasmusstudenten, 

studenten uit andere faculteiten) 

• In het academiejaar 2006/2007 (tweede semester) brengt de Alamire Foundation de 

lessenreeks ‘Muziekhandschriften: (kennis)bron van Frans-Vlaamse polyfonie’ voor 

Bachelor 3 en Licentie 2 in de musicologie. Docenten: Bruno Bouckaert (21 feb en 14 

ma), Nele Gabriëls (21 en 28 ma), Sofie Taes (21 ma), Eugeen Schreurs (9 ma) 

• In het academiejaar 2007/2008 (eerste semester) doceert Bruno Bouckaert Heuristiek 

van de musicologie (F0KA1A) voor Bachelor in de Musicologie 

Realisaties Koninklijk Vlaams Conservatorium Antwerpen (Hogeschool Antwerpen): 

• Bruno Bouckaert doceert vanaf 2006/2007 (eerste en tweede semester) de cursus 

Muziekgeschiedenis (Oudere periode; tot 1800) voor de Bachelors in de muziek 

• Bruno Bouckaert doceert vanaf 2007/2008 (tweede semester) de cursus Research 

voor de Bacheloropleiding 

• Bruno Bouckaert doceert in 2007/2008 (tweede semester) twee gastcollege’s over de 

hervormingen in de Italiaanse opera seria in de tweede helft van de 18de eeuw, als 

een onderdeel van de cursus Research Module “De opera Orfeo ed Euridice van 

Ferdinando Bertoni “


5.5. PROJECTEN IN OPDRACHT VAN RESONANT VZW 

5.5.1. Inventarisatie Muziekfonds Sint-Salvator, Brugge 




Sofie Taes (Céline Dursin) 

Toelichting 

Dit project is erop gericht om de reeds bestaande inventaris (C. Dursin - Leuven, 2006) van het 

muziekfonds uit de Brugse Sint-Salvatorkathedraal (Bisschoppelijk archief Brugge) op punt te stellen 

en klaar te maken voor publicatie. 

De huidige inventaris behelst ca. 420 inventarisnummers die niet alleen muziekcollecties, maar ook 

individuele werken omvatten, vocale zowel als instrumentale muziek, handschriften en drukken, 

werken van grote componisten maar ook van minder bekende toondichters. Alle stukken of collecties 

die een inventarisnummer kregen toegekend, worden hier beschreven aan de hand van enkele vaste 

categorieën, waaronder genre, datering, tonaliteit, bezetting, omslagtitel, hoofding en afmetingen. 

Daarnaast wordt bij de meeste items een muzikaal incipit weergegeven dat een onmiddellijke 

indentificatie van de werken vergemakkelijkt. 

Op basis van deze informatie zal een wetenschappelijke editie van de muziekinventaris van St. 

Salvator gerealiseerd worden. Daartoe zal het bestaande basisdocument worden gereviseerd, verfijnd 

en geüniformiseerd. Doel is eenzelfde systematiek aan te wenden doorheen het ganse document, en 

een praktische, logisch opgebouwde en wetenschappelijk onderbouwde inventaris af te leveren die 

een zeer precies beeld schept van deze rijke muziekcollectie. 

Looptijd 

01.01.2007 – 31.12.2007 

5.5.2. Handboek Muzikaal Erfgoed 




Bruno Bouckaert, Nele Gabriëls, Pieter Mannaerts, Sofie Taes 

Toelichting 

Uitgave van een handboek voor het beheer van muziekarchieven en -verzamelingen. De focus ligt op 

de archivistische aanpak met grote aandacht voor ondermeer de specificiteit van muzikaal erfgoed, de 

archiefterminologie, de archiefcontext, het archief- en collectiemateriaal binnen het muzikaal erfgoed 

in brede zin, de vele categorieën van archief (video, geluidsopnamen, werkingsarchieven, 

documentatie en bewaarbibliotheken), en de bewaarproblematiek. Dit handboek, met bijdragen van 

alle partners en mensen uit de wereld van de archivistiek uit Nederland en België, moet ten dienste 

staan van het ganse veld en moet de ambitie hebben om de methodologie, gebruikt door dat veld, te 

ontwikkelen en te sturen. 

Periode 

01.01.2007 – 31.12.2007


5.6. INITIATIEVEN INZAKE DE ONTSLUITING VAN HET ONDERZOEK VOOR EEN 

BREED PUBLIEK 

5.6.1. Bio-bibliografie “Muziek aan de pauselijke kapel” 



Medewerker 

Sofie Taes 

Toelichting 

Voor de festivaleditie Laus Polyphoniae 2009 koos het Festival van Vlaanderen Antwerpen als 

centraal thema de muziek en het muziekleven in de pauselijke kapel van de late middeleeuwen tot ca. 

1630. Daarmee zal één van de meest prestigieuze muziekcentra uit deze periode in het licht worden 

geplaatst. 

Naast literatuur, schilder- en beeldhouwkunst, nam ook de muziek immers een prominente plaats in 

binnen de muren van het Vaticaan. Er waren dan ook talrijke belangrijke componisten actief: in de 15 e 

en 16 e eeuw waren er enkele van de meest roemrijke Frans-Vlaamse polyfonisten aan het werk (Du 

Fay, Brassart, Josquin des Prez, Weerbeke, etc.), terwijl in de 17 e eeuw het kruim van de Italiaanse 

componisten hier in dienst was (onder meer G.M. Nanino, Francisco Soto, Arcangelo Crivelli, Orazio 

Griffi, Ruggiero Giovannelli, Teofilo Gargari, Vincenzo De Grandis en Felice Anerio). De zangers van 

de pauselijke kapel zongen dagelijks de mis en het officie in de kapel van het paleis waar de paus op 

dat moment verbleef: de Capella Sistina in het Vaticaan of de Cappella Paulina in het Palazzo del 

Quirinale (de voornaamste pauselijke residentie in de 17 e eeuw). Zij vergezelden de paus ook bij 

misvieringen in de stad. 

De werken die door deze musici werden uitgevoerd, het oeuvre van de maestri di cappella, de 

handschriften die ontstonden of bewaard bleven in het Vaticaan, en de werken die in opdracht van de 

paus werden gecomponeerd of aan hem werden opgedragen, constitueren een rijk en verscheiden 

repertoire dat een staalkaart is van het beste dat de Europese muziek in de middeleeuwen en de 

renaissance te bieden had. 

Om de rijkdom, de diversiteit en de kwaliteit van dit repertoire op adequate wijze te kunnen 

weerspiegelen in het Festivalprogramma van Laus Polyphoniae, zal een bio-bibliografie worden 

opgesteld met betrekking tot dit thema. De bedoeling is om een status quaestionis op te maken van 

wat gepubliceerd werd omtrent dit onderwerp, een uitgebreid overzicht te geven van de 

muziekbronnen die zijn overgeleverd (muziekhandschriften en -drukken), van de beschikbare edities 

en facsimiles en van de belangrijkste componisten die actief waren in de pauselijke kapel. Op basis 

van deze bio-bibliografische informatie zullen enkele thema’s worden voorgesteld die een vertrekpunt 

kunnen zijn voor de samenstelling van concertprogramma’s. 

Looptijd 

01.01.2007 – 30.06.2007 

5.6.2. Verstrekking van wetenschappelijk advies 


Bruno Bouckaert, Nele Gabriëls, Pieter Mannaerts, Sofie Taes 

Toelichting 

Verstrekking van wetenschappelijk advies bij concertproducties, realisatie van bijdragen in hoogvulgariserende 

publicaties, aan privé-bezitters van authentiek bronnenmarteriaal (gregoriaanse 

fragmenten), enz. In 2007-2008 wordt samengewerkt met het Festival van Vlaanderen-Antwerpen 

(Laus Polyphoniae 2007 in het teken van de Polyphonie Française; 2008 in het teken van Muziek in 

de Hanzesteden: lezingen en concertintroducties), AMUZ (concertintroducties), Dag Oude Muziek 

Alden Biesen (editie 2008 in het teken van Muziek voor de Duitse Orde).


5.7. ONTWIKKELING WEBSITE 

D.m.v. de toegekende Impulsfinanciering kan de Alamire Foundation, conform internationale 

tendensen, haar onderzoeksgegevens, onderzoeksresultaten en initiatieven open stellen via de 

website en tevens de betreffende artikels, publicaties en andere documenten hieraan koppelen. 

In concreto betreft dit volgende groepen documenten: 

• Wetenschappelijke bronnen en documenten (archiefdocumenten en transcripties, 

muziekbronnen en edities, wetenschappelijke commentaren en artikelen) 

• Publicaties, waaronder Yearbook Alamire Foundation en Monumenta Flandriae Musica en 

wetenschappelijke artikels in Musica Antiqua 

• Online publicatie van de reeksen Yearbook of the Alamire Foundation en Monumenta 

Flandriae Musica


APPENDIX 

ALAMIRE FOUNDATION vzw 

BIBLIOGRAFIE EN REALISATIES 1991–2007 

(versie 01/06/2007) 

39

AF Jaarverslag Alamire Foundation 2006

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?