Tilburgse Toponiemen in de 16e eeuw

A
1. ACETJZR PERSOENS
[spreek uit: Persoons]
De Persoen was een geestelijke, door de Abdij van Tongerlo gemden, die toezicht
hield op de parochie en op de goederen toebehorende aan de Abdij. In de tweede helft
van de 16e eeuw ook pastoor genoemd. De Persoen woonde op Huh de Moermboich,
bij de Cornmemtmzt IlOSl, waar nu de Waterzuiverhg Oost gelegen is. De Moeren-
borch is rond 1750 afgebrokeal
Achter Persoens ligt dus voorbij, d.i. ten oosten of ten zuiden van de Moerenborch.
- mast de pastork van de kerk van Tiiurg [GAT R28o:los blad bij 14f ,1W-l8f (1532)j
2. ACmRMAL
(Ook geschreven: Aftermal)
I. Mal betekent volgens het NEW:
1 zuw-m ‘geErfden, gerechtsplaats, verzamelplaats’
0 4 znw-o ‘teken, kenteken’. Hiervan afgeleik ‘kruis, grenspaal, grenssteen’.
Achtermal m u dan kunnen betekenen:
0 achter (of voorbij) de gerechtsplaats,
achter of voorbij het grenstekea
II. ‘Achter’ kan, volgens HPB, ook ontstaan zijn uit acht ‘gerechtelijke banning‘,
‘gerechtelijke vervolging’, ofwel de naam werd gebruikt voor een gebied waarvan het
gebruik voorbehouden bleef aan de eigenaar (koning, hertog, g rd heer) en dat dus
geen deel uitmaakte van de gemeenschappelijke grondea De naam is dan ontstaan uit
AchtemuZ, samenstelling uit acht ‘gerechtelijke banning‘ en mal ‘gerechtsplaats’ of ‘eigen
gebied‘ en betekent zoveel als ‘gerechtsplaats in een eigen gebied van de heer‘ ofwel
‘het eigen gebied van de grootg~mdbezitter~.
Voor I pleit het gebruik van After, een Middelnederlandse vorm van achter. Hiervoor
pleiten tevens enkele vermeldingen in de Bossche schepenprotocollen, waar duidelijk
sprake is van ‘achter, voorbij’ (lat. rem).
Op 31 mei 1403 draagt Gerardus Bac van Broechoven, filius naturali$quonndam
Germdi de Broechoven, 1% ‘geswat‘ hem toekomende in 2 bunder weide te Westilborch
rem locum dictum Malle over pp1183 foL 124 (1403)l.
-
-
een weide te Tiiborch retm locum dictum Mal [BP Rl185:4f (140731
% bunder weide retm locum dictum Mal [BP Rl185:W (140711
Voor II daarentegen pleit het door elkaar gebruiken van Mal en AchtermaL Bovendien
staat deze betekenis tegenover de Broeckhoven Acker, welk toponiem op
gemeenschappelijke grond duidt. Achtermal is dan ontstaan uit Achtemal door
epenthetische tussenvoeging van een ‘9. Omdat men in de middeleeuwen ook &er zei
1 Loon, MA van, ‘De huizinge Moerenburg en haar bewoners”, in: De Lindeboom, Juarboek van de
Gememrtejke Archiefdistst TiWrg, dL II (1978)y blz. 81-127, en dl. V (19sl), blz. 119-157.
2 Het wood naaKazis is in de akte doorgehaald.
119

ip.v. uchfer kan Aftermcrl ontstaan zijn, wat weer aanleiding gaf of kon geven tot ver-
keerd of niet meer begrijpen van de juiste betekenis van het toponiem.
Niettegenstaande het bij II gestelde heeft I voor ons de voorkeur, mede omdat daar in
de omgeving het Oude Goed van Broechdwven lag en eveneens een (duidelijk ander)
Mal genoemd wordt. Ogenschijnlijk vormt in het eerste geval Mal (in de 14e en l5e
eeuw) de gens tussen het Goet Tnthout (zk Eijndthaten 11781) en het Oude Goed van
Broechoven 173 I, en in het tweede geval tussen laatstgenoemd goed en het oude Goet
vander Riet (zie: Het Goet ter Rijt 12161). Kortom, de benaming Mal geeft onomstotelijk
aan dat we hier te maken hebben met een duidelijke gens tussen twee oorspronkelijke
(domein)goederen, waarbij het me gevormd werd door wat we voor het gemak den
noemen het Goet Broechoven en het andere genaamd het Goet 7Tlbuig, dat het restant
van Tilburg beslaat.
In de Oisterwijkse protocollen (opgetekend door wijlen Ferdinand Smulders) wordt ook
genoemk
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
beempt after mal [OP Rl436P (1418);Rl436pp (142011
sbeckedeempt int broeck after mal [OP RlM7W' (1422)l
beempt after Mall [OP RlXh%" (144011
een stuck bruecks after d neven die ley [OP Rl%261? (I#)]
beempt in Mal aen die Aa [OP Rl%28d' (1444)]
after een stede geheyten Mal [OP Rl%3i"' (144511
beempt after Mall aen die Leyde [OP Rl55:W (144511
ene gaemhof after mall aen die groenstraet [OP Rl56:36f (144611
beempt after mall [OP Rl5636r" (1446);Rl5&19v" (145011
beempt after een stede geheyten Mall [OP Rl5638Vo (144611
after mall aen die Aa [OP Rl6klP (145311
die Rijt after mal aen die Groenstraet [R162:23f' (144611
erf die rijt ter stede geheyten mall [OP Rl63:14f' (145511
beempt after mal [OP Rl81:W (149511
beempt ter stede geheyten aftermalle [OP R212:l3r" (l508)l
beempt aftermalle [OP R225:l39 (l521)]
achter malle [OP R24k? (15331
after malle [OP R24715f' (1543)]
Hier worden Mal@) en Aftermal door elkaar gebruikt. Met Groenstraet 12341 is hier
mogelijk de huidige Groenstraat bedoeld; de rijt is dan de Oerlese waterloop, die ter
hoogte van het huidige Kamerlingh Onnesplein langs de Polck 15611 stroomde? Indien
dit correct is, dan was Mal hier de gens tussen Broechoven en het Goet v&r Riet
(Oerle-Karve). In elk geval wordt uit dit alles duidelijk dat het oude Goet van
Broechoven binnen Tilburg een hnderlijke PO& innam, hetgeen in de benaming
Mal expliciet tot u i t m werd gebracht. Opvallend hierbij is dat de grenzen tussen
de andere Tilburgse 'goederen' nooit met mal worden aangeduid.
Achtermal is in de meeste gevallen een gebied gelegen tussen:
0 de Ode Leij in het zuiden,
0 de Niimve Leij in het noorden,
0 de Driehuizendijk (= Reqnendjck 15761) in het oosten,
0 de Hilvarenbeekseweg in het westen,
3 Zic Hmfdstuk 3, 'De Tiiburgse waterlopen", no. 10, 'De Oerlese waterloop'.

maw. daar waar nu het St. Elisabethziekenhuis gelegen is. Let er hierbij op, dat voor
de bow van het ziekenhuis de Leij (oms biens onnodig) en de Hilvarenbeekseweg
verlegd zija
(Zie ook MaZach I479 I en M a
I481 I .)
In de verschillenae akten worden bij Achtermal genoemk
- after malle tussen die ghemeijn Leye [GAT R262:29@ (lSlO)]
- aftermal [GAT Rm:19P (152211
- stuck beempts ter plaetssen geheijten after Mal hoedende aen een ghemeijn water gheheijten die Nijwen
Leije [GAT R278W (153111
- de Leije [GAT RBOfW' (1532);R283:16P (1536);Rzss:34pD-3sf (l541);R293%P-%vO (WS)]
- de Nijewe Leije [GAT R2T9:18?,54v' (1531);R285:ufvD-2lf (l538);R287:27P (1540); R293:W-W
(WI
- tussen de Nijewe Leij en d'Ou Leije [GAT RZk52v",S4f (lS37)]
- de Oude Leije [GAT R2WlSf (l543);R29399P-W (W]
- aan de Malstraet [GAT R285:W-2lr" (1538);R2%504'-5lf (t539);R287%!P,W (154011
- aan de Brant4 [GAT R28454f 1537)J
- aan de Reijnendijck [GAT FQSk5MJ4r" (lS37);R287:72P (1540);R2939P-W (E%)]
- aan het Ven [GAT R29O:W-lOP (l543)]
- een stuk beemd in Achtermal [GAT R2~53v"-54f (l54Sll - __
- stuk beemd ter plaatse gekd Achter hdall, de gemeijn stroem genaamd die Leije ander einde [GAT
R297:llvD /lS51l1
- beemd ter'plaaL genaamd Achter Mal met de lopende stroom genaamd die Xie een zijde [GAT
R2973W (USl)]
2a. ACEITERSTE ACKER, DE
- in de Hasselt bij de Rodenberch [GAT R29kl2f -Ihp (WS)]
- een stuk land bij Rodenberch met een stuk erf tot weide en heide daar op het einde aan Iiggende ge-
naamd t Ven [GAT R295WP-lhp (lS49)]
De oudste vermelding van de term 'akker' komt voor in het Frapahmz Blandinimse
uit de P eeuw? Er bestat een tweetal verklaringen voor de herkomst en betekenis van
het woord akker.
Enerzijds hangt het woord akker, d acker, os. ukhw, ohd. ackm e *a$ waarschijnlijk
samen met gr. ugorh 'markt' en ag6n 'omtuinde kampplaats' en lat. ager 'veld', waarbij
men in het geval van akker dan dient te denken aan de betekenis %et omheinde veld'.
Volgens Gysseling mu het woord akker 'bouwland, behorend bij de dorpgemeenschap'
betekenen; het duidt dan voornamelijk op de periode waarin deze nog gemeenschap-
pelijk gebruikt werd. In de Kempen muden de dorpsakkers nog lange tijd als mdanig in
gebd zijn geweestP
Anderzijds wordt algemeen verondersteld dat het woord aWcer de idg. wt. *ug bevat, die
'drijven' betekent wat mu slaan op het drijven van het vee naar de woeste gronden;
meer voor de hand bend is dat het betrekking heeft op het in de grond drijven van de
ploegschaar ter kering van de aarde. Met de term akker werd aanvdelijk de
4 Ligt ten westen van de Koningshoeven.
5 Lindemans, J., Toponpixhe verschijnselen, geografisch bewerkt', in: Nomina Geographka manm?ica,
Studien V-3,3 dln., 19404954.
6 Gysseling, M., 'Inleiding tot de toponYmie, moral in Oostvlaanderen', in: N m ,
10 (1!478), blz. 1
e.v.

dorpsakker aangeduid, een niet zelden uitgestrekt complex cultuurgronden, omgeven
door wallen en heBen. Awcer, kauter en es dekken oorspronkelijk, in verschillende
expansiegebieden, hetzelfde begrip, namelijk het gemeenschappelijk ingesloten
bouwland van een bepaalde bevolkbgsgroep of gemeenschap.
3. ACHTERSTE HOEVE, DE
Home betekent niet mah nu ‘boerderij’ (gebouw), maar het is een stuk land, groot ge-
noeg om er een gezin van te onderhouden (tussen de 12 en 20 bunder).’ De naam gee&
waarschijdijk aan dat het het verst verwijderde stuk land was van een bepaalde
eigenaar.
Het hier bedoelde stuk land is een heideveld in Mmijenhoeck 1482 I bij de Ruij53mckzn
1599 I. Het is dus een bouwland uit vroeger tijden, dat weer tot heide verworden is.
- [GAT R289:9P-lOP,lOP-lW (W2)]
4. ACBER VAN POSTEL, DE
Volgens opgave van de archivaris van de Abdij van Postel had de& abdij in de 16e
eeuw geen bezittingen in Tilburg, hoewel de naam lijkt aan te geven dat er bezit(tingen)
van Postel geweest is (zijn).
Zie l2al voor de betekenis van akker respectievelijk 15631 voor een verklaring van de
naam Postel.
- aan het Ckijemren [GAT R283:3If’ (lS36)]
De akker lag aan de PosteZdmet I564 I en wordt reeds in 1440 genoemd [OP R15214fl.
5. AENDEWECH
Akker in Sterts Hueve I639 I gelegen aan de Hasselt. De naam spreekt voor zichzelf.
- [GAT R28936P-%If’(W2)]
6. AERT, DE
Een art is beploegde of bebouwde grond, bouwland. De naam is afkomstig van het
germ. arh- ’weide‘ en duidt op zeer oude bewerkte grond(en), mogelijk zelfs op de
aanwezigheid van zga ‘celtic fields’. Deze benaming heeft niet direct met de Kelten te
maken, maar is een generieke term en duidt op prehistorische akkers die aan de randen
gekenmerkt worden door verhogingen van aarde of ongeploegd land, die de
afscheidingen vormden tussen verschillende akkers en waarbij de akkers in de loop der
eeuwen door het periodieke ploegen geleidelijk aan iets lager kwamen te liggea8
In de westelijke Kempen en de Baronie van Breda werden gemene gronden vaak
aangeduid met de benaming am& ze onderscheidden zich van de gemeijnten in de
oostelijke streken onderscheidden door hun beperkte omvang en lagen vaak verspreid in
woeste grond te midden van in cultuur gebrachte gebieden’. Van oorsprong echter is
het kenmerk van een ‘aert‘ dat zij ‘gemeijnt7 is die tussen twee Wac' of ‘parochies’ ligt
en door leden van beide gemeenschappen wordt gebruikt.
7 Buh, Chr., Veldmamen in de Raronie van Break, Breda 1- blz 40.
8 Zie: Ross, A, The Pagan a, 1986, blz 68.
9 Leenders, K.A.H.W., ‘Van gemeynten en vroonten’, In: De Oranjeboom, dl. XL (1987), blz. 50-55.
l22

-
-
Hoeve in de Lichtenberg [GAT R284:33v" (153711
heide in het Reck [GAT R28725*-53f (154o);R294:w (Wq]
De 'Aert' was gelegen op de grens van Tilburg, Dongen en Gilze en Rijea Merk op dat
hoeve een oppervlaktemaat is van bepaalde grottte. Zie ook 13 I en I 7 I.
7. AERT VAN LICETENBERGH, DE
(Ook Aerdt van Lkhtenberch)
- Heideveld genaamd de Aert van Lichtenbergh bij de Lede (= de Donge) in het Reck [GAT R284:33@
(1537);R2875W-S3P (154o);R294Alv (154711.
De Aert van Lichtenbergh was gelegen bij de Hoeve van Lichtenbergh 13451 in het
uiterste noordwesten van Tilburg op de grens van Tilburg, Dongen en Gilze en Rijea
Hier is de 'Aert' een heideveld en geen bebouwde grond. Deze heide is dus ontstaan op
een uitgeput bouwland.
8. AESLOET, DE
Met de Aesloet wordt de Donge bedoeld. De term Aa is identiek aan Ee, Ade, IJ en
betekent (natuurlijke) waterloop en is atkomstig van germ. ahwa en lat. aqua 'water'.
-
- in Meeus Hoeff [GAT R287:W (W)]
in Meeus hoeff [GAT R288:rectoZjde van blad wlgend op fol. 62 (Wl)]
9. AFrERMAL
(Zie: Achtmal 12 I .)
10. AFrEWTE CRANEBERCH, DIE
- Akker in Sterts Hoef in de Hasselt [GAT R28022r'' (153211
Iedere hoog- of hoger gelegen akker heette 'berg. De naam is een afgeleide van germ.
banu(n) (m)(kraanvogel) + berga- (m) 'berg'.
De kraanvogel (Gm grus) kwam vroeger veel voor op open land, vaak in gebieden
waar dwergheide (Ericaceu) groeide, gewoonlijk in voehtige of natte situaties waar
poelen of vennen vomkomen, en die grensden aan bouwhd
De akker moet bij benadering gelegen hebben ter hoogte van de betonmortelfabriek
Bemoti aan het WilhehhhnaaL
Zie ook Sterts Hoeve 1639 I en commentaar bij Dat Cmijven 1l34 I.
11. AVENBRAECK, DIE
Een braak is land dat braak ligt of gebroken (geploegd) moet wordeq in ruimere Zin:
onbebouwd, laag renderend bouvdand. Het kan de braak zijn van PN 'Ave', een naam
die in de l5e eeuw al niet meer voorhm en niet meer begrepen werd, doch
waarschijnlijker is het een braak waar 'evene' verbouwd werd. In het laatste geval hangt
de naam samen met mnl. (h)evene, mlat. avenugium 'haverveld', lat. avena 'lichte haver'
of 'marte haver'. In het middeleerne drieslagstelsel was haver of 'evene' een van de
hoofdgewassen. Men maakte daarbij onderscheid tussen de lange evene' (Avena
saigosa), ook we1 ruwe evene genoemd vanwege de lange kronkelende ka€naalden, en
de 'corte evene' of gewone haver.
De Avenbraeck lag in de Korvelsche Schijf ten westen van het Korvelplein tussen
Eerckdijck 122 I en Vome Cnrijswech I144 1.
- in de &hi& [GAT R279:6@-7P,W (3531);B57P (l536);~.4W-W (1537);~4@-Sr" (lS39);
R291:W (l544);R292:61ro (WS);R295:3v" (W9)]

- 2 stukken land ter plaatse genaamd in die Schijve in de Avenbxaecken, het een genaamd de Langen
Acker en het andere stuk daaraan gelegen genaamd de Corten Acker [GAT R297:Sr"-S@ (Wl)]
In de Oisterwijkse protocollen van 1450, pl585r7 wordt gememd de Avuntbraeck bij
Corvel llzol en in een Tilburjy schepenprotoeol van 1493 is sprake van:
- aen den Bercdijck 't leengoet den Aventbraeck [GAT R253:V (1493)l
Uit deze laatste vermelding blijkt dat dit bewute stuk land een mgenaamd leengoed
was en uit een vermelding van1619 kunnen we dan indirect opmaken dat het om een
Boxtels leen handelt:
- leengoed van Me1 aenden Berckdijck [GAT R350:191v'' (1619)l
In 1708 wordt dit stuk land aangeduid als:
- akkerland de Awnt Braken in de Schijff aen de Berckdijck [GAT R46%16OP,16lr" (1708)J
en in 1778 als de 'Aanbraken'?.'
10 In: Verdeelrirg, qlitsing en keening van de Ifenden, door hetgemem Imr4. HaKapi#el van SL piater te
Himmabe& en de &dye of Corn- van Tortgerh, Over de HmlyMeid of Parmhk van Worg
geheven wo~dend~~: &dam ende gefmmt in het J m 1778. 's-Herkogenbosch. @e Tiende van de
Schyf-akkex d e klamp).