De betekenis en oorsprong van 'ons eedsgebaar' - VanEps ...

ARTIKEL
De betekenis en oorsprong van ‘ons eedsgebaar’;
enkele pennenstreken
Mr. G.R.G. Driessen * en mr. I.M. Lems **
1. Inleiding
Met het oog op de grote aantallen advocaten en andere
personen (waaronder getuigen) die jaarlijks in de Nederlandse
paleizen van justitie de eed met twee geheven vingers
afleggen, is het maar moeilijk te bevatten dat de betekenis
van het eedsgebaar tot op heden nog niet is achterhaald.
Dit heeft ons ertoe bewogen om ons in de beschikbare
literatuur over de eed – en meer in het bijzonder,
het eedsgebaar – te verdiepen, teneinde langs die weg
de betekenis van het eedsgebaar te achterhalen.
Om als advocaat te kunnen worden beëdigd dient een
jurist 1 de eed of de belofte af te leggen. 2 Dit gebeurt door
hardop de woorden ‘zo waarlijk helpe mij God almachtig’
of ‘dat beloof ik’ uit te spreken. 3 De toekomstig advocaat
zweert of belooft daarmee (i) getrouwheid aan de Koning,
(ii) gehoorzaamheid aan de Grondwet, (iii) eerbied voor
de rechterlijke autoriteiten en (iv) geen zaak te zullen
aanraden of verdedigen, waarvan hij of zij overtuigd is
dat die niet rechtvaardig is. 4 Over de betekenis van deze
tekst is al veel geschreven en gezegd. 5 Dit geldt ook voor
het eedsgebaar. 6 Indien de eed, in plaats van de belofte,
wordt afgelegd, schrijft de wet niet alleen concreet voor
welke tekst uitgesproken dient te worden maar ook dat
dit dient te gebeuren met een opgestoken rechterhand en
de voorste twee vingers gestrekt. 7
Men kan zich afvragen waarom de betekenis van het
eedsgebaar en de wat archaïsch aandoende wijze van
eedsaflegging eigenlijk nog relevant is, onderzoek behoeft
en waarom de (wijze van) eedsaflegging niet reeds lang
geleden plaats heeft gemaakt voor één neutrale vorm
waarin de advocaat plechtig kan verklaren zich op een
bepaalde wijze te gedragen en/of zich aan sociale en
groepsnormen te onderwerpen.
Ten minste één van de redenen die hiervoor kan worden
aangevoerd is het feit dat tot op heden – binnen de advocatuur
althans – grote animo bestaat de eed in plaats van
de belofte af te leggen. Zo leert een steekproef dat binnen
de Rechtbank Amsterdam in 2007 23% (te weten 137 van
de 593), in 2008 24% (134 van de 561) en in 2009 22%
(82 van de 368) beëdigde advocaten de eed heeft verkozen
boven de belofte. 8
Gezien de populariteit van de eed, zal het afleggen ervan
dan ook waarschijnlijk niet snel afgeschaft of verruild
worden voor een modernere vorm. In dit licht bezien is
het op z’n minst interessant voor iedere (toekomstige)
eedsaflegger te weten wat de mogelijke oorsprong van
het eedsgebaar is waarmee hij of zij de beëdiging als advocaat
heeft bezegeld.
In het navolgende zal worden ingegaan op de betekenis
en oorsprong van het eedsgebaar. Daartoe wordt eerst
de wetsgeschiedenis in dit verband besproken en het feit
dat het eedsgebaar kennelijk alleen gecodificeerd is, omdat
het destijds een ‘gebruikelijk gebaar’ was. Aangezien vele
auteurs voor ons al hebben geprobeerd te achterhalen
* Mr. G.R.G. Driessen was ten tijde van het tot stand komen van dit artikel advocaat bij Houthoff Buruma; hij is op verschijningsdatum
advocaat te Curaçao bij VanEps Kunneman VanDoorne.
** Mr. I.M. Lems is werkzaam als advocaat bij Houthoff Buruma.
Een woord van dank aan Fokko Tiemen Oldenhuis (bijzonder hoogleraar Religie en Recht aan de faculteit der Rechtsgeleerdheid en aan
de faculteit der Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap aan de RuG) en Jan Tiemen Oldenhuis (emeritus predikant Gereformeerde
Kerk (vrijgemaakt) te Helpman) voor hun nuttige opmerkingen en aanvullingen bij dit stuk.
1. Daaronder dient te worden verstaan: een persoon die aan een in Nederland erkende universiteit een universitaire graad in de rechtsgeleerdheid
met civiel effect verkregen heeft.
2. Artikel 3 lid 2 Advocatenwet juncto artikel 1 Wet van 17 juli 1911, houdende voorziening in de bestaande onzekerheid ten aanzien van
den vorm, waarin eeden, beloften en bevestigingen moeten worden afgelegd.
3. Artikel 1 Wet van 17 juli 1911, houdende voorziening in de bestaande onzekerheid ten aanzien van den vorm, waarin eeden, beloften en
bevestigingen moeten worden afgelegd.
4. Artikel 3 lid 2 Advocatenwet.
5. Voor een uitvoerige beschouwing over de historie, betekenis en functie van de advocateneed zij kortheidshalve verwezen naar onder meer
F. Bannier, ‘Over historie en functie van de advocateneed; “Die ik in gemoede niet gelove rechtvaardig te zijn”’, Advocatenblad 2005-12;
N. Christopoulos, ‘Advocateneed verdient nadere beschouwing’, Advocatenblad 1999-9, p. 481 e.v. en N. Christopoulos, De advocateneed,
Den Haag: Boom 1999.
6. Zie onder meer G. Overdiep, Ons eedsgebaar, Arnhem: Gouda Quint 1986, Th.M. de Jongh, Notariële opstellen, Deventer: Kluwer 1982,
p. 77-100, Th. de Jongh, ‘Eedsgebaar en Eedsformulier’, WPNR 1979-5482, p. 344-348 en (vervolg in) WPNR 1979-5483, p. 367-371.
7. Artikel 1 onder a Wet van 17 juli 1911, houdende voorziening in de bestaande onzekerheid ten aanzien van den vorm, waarin eeden, beloften
en bevestigingen moeten worden afgelegd.
8. Bron: Y. te Beek, beëdigingsgriffier Rechtbank Amsterdam. Opmerking terzijde: de afname van het aantal beëdigingen in 2009 als zodanig
heeft te maken met de afschaffing van het procuraat.
Rechtsgeleerd Magazijn THEMIS 2011-1
3

waarom dit – naar alle waarschijnlijkheid religieuze 9 –
gebaar zo gebruikelijk was en wat de betekenis van het
gebaar is, volstaan wij met een kort, en zodoende niet
uitputtend, overzicht van de reeds bekende mogelijke
betekenissen van het eedsgebaar. Ten slotte merken wij
op dat in de tot nu toe verschenen publicaties weinig tot
geen aandacht geschonken lijkt te zijn aan de verklaring
voor het eedsgebaar met twee vingers als symbool voor
(i) de verpanding van lichaam en ziel, en (ii) God en de
eedsaflegger zelf. Met dit artikel wordt dan ook beoogd
een nieuw aanknopingspunt te bieden om tot een sluitende
verklaring voor het eedsgebaar te komen.
2. Wettelijke basis
De Wet van 17 juli 1911, houdende voorziening in de
bestaande onzekerheid ten aanzien van den vorm, waarin
eeden, beloften en bevestigingen moeten worden afgelegd
(hierna: de ‘Wet vorm van de Eed’), 10 bepaalt welk gebaar
gemaakt dient te worden tijdens het uitspreken van een
eed, waaronder de advocateneed.
In artikel 1 onder a Wet vorm van de Eed is het volgende
bepaald:
‘Hij, die ter uitvoering van een wettelijk voorschrift
mondeling een eed (…) moet afleggen, zal onder het opsteken
van de twee voorste vingers van zijn rechterhand,
uitspreken de woorden: “Zoo waarlijk helpe mij God
Almachtig”.’
Indien het opsteken van de rechterhand met de twee
voorste vingers – fysiek gezien – niet tot de mogelijkheden
behoort, bepaalt artikel 3 Wet vorm van de Eed dat
die eed ‘op eene wijze, zooveel mogelijk overeenstemmende
met het bij die artikelen voorgeschrevene’ dient te
worden afgelegd. Een andere uitzondering voor het afleggen
van de eed op bovenbeschreven wijze geldt indien
de eedsaflegger om religieuze redenen de eed op andere
wijze wenst af te leggen. 11
Taalkundig gezien zou – strikt genomen – met de ‘voorste’
twee vingers van de hand ook duim en wijsvinger
kunnen zijn bedoeld. Men lijkt het er echter over eens te
zijn dat het gaat om het opheffen van de wijs- en middelvinger
en niet de duim. 12 Voorts wordt in de wetsgeschiedenis
gesuggereerd dat ook nog gesteld zou kunnen
worden dat een hand enkel één voorste vinger heeft en
de eedsaflegger zodoende beide handen zou moeten opsteken
om aan het wettelijk vereiste te kunnen voldoen. 13
Dit is echter volgens de wet uitgesloten omdat de Wet
vorm van de Eed expliciet bepaalt dat men de eed aflegt
door het strekken van de voorste twee vingers van de
rechterhand 14 (vgl. artikel 1 onder a Wet vorm van de
Eed).
3. Parlementaire geschiedenis
Tijdens de 81e vergadering over de totstandkoming van
de Wet vorm van de Eed in 1911, verkondigde Tweede
Kamerlid Van Hamel dat:
‘(…) het opsteken van de twee voorste vingers van de
rechterhand (…) waarschijnlijk een overblijfsel is uit den
tijd toen het voorwerp, waarbij men zwoer, vanzelf werd
aangeraakt, zoals het leggen van de hand op het zwaard,
wanneer men op het zwaard zwoer, of op een heilig gewaad
de eed aflegde, of op een repliek, of ook wel op het
kruisbeeld, wanneer men op het kruisbeeld zwoer. In
Frankrijk steekt men ook nog de beide voorste vingers
op; ofschoon het kruisbeeld uit de rechtszaal verdwenen
is, waarheen de opgestoken vingers wezen, heeft men
toch die oude symboliek behouden. Zoo is het opsteken
van de vingers bij ons zeker gebleven als een symbool,
het aanraken van of het wijzen naar het heilig voorwerp,
waarbij men zweert; men wijst naar het crucifix of naar
den hemel.’ 15
Uit deze tekst en de overige handelingen 16 van de Tweede
Kamer lijkt te kunnen worden afgeleid dat men blijkbaar
van mening was dat de in het wetsontwerp neergelegde
eedsvorm de meest gebruikelijke was en zodoende in die
vorm gecodificeerd diende te worden. Voorts blijkt uit
de geciteerde tekst dat men niet bijzonder veel waarde
hechtte aan het eedsgebaar met twee vingers, maar dat
het vooral ging om het wijzende gebaar dat kennelijk
evengoed met één, drie of meer gestrekte vingers zou
kunnen worden gedaan. Een duidelijke verklaring voor
het eedsgebaar met twee vingers blijkt aldus niet uit de
wetsgeschiedenis.
4. Betekenis van het eedsgebaar met twee vingers
4.1. Utrechtsch genootschap van kunsten en
wetenschappen, 1857
In het Weekblad van het Regt van 1857 werd verslag gedaan
van de ‘vergadering der sectie van regtsgeleerdheid
en staatswetenschap van het provinciaal Utrechtsch genootschap
van kunsten en wetenschappen’ voor het jaar
1856-1857. Daaruit blijkt dat tijdens de genoemde verga-
9. Gelet op de bewoordingen – ‘zo waarlijk helpe mij God almachtig’ – waarmee de eed in Nederland wordt afgelegd, kan ervan uit worden
gegaan dat het bijbehorende (eeds)gebaar met twee gestrekte vingers een religieuze grondslag kent.
10. Een noodwet die sinds 25 juli 1911 ongewijzigd en onverkort van kracht is (Stb. 1911, 215).
11. Zie artikel 1 Wet vorm van de Eed. Ter illustratie kan worden gewezen op personen die de joodse godsdienst aanhangen. Zij dienen de
eed met gedekt hoofd af te leggen (vgl. F.W. Grosheide & G.P. van Itterzon, Christelijke encyclopedie, Kampen: J.H. Kok N.V. 1957,
tweede druk, deel II, p. 546).
12. Zie G. Overdiep, Ons eedsgebaar, Arnhem: Gouda Quint 1986, p. 13-15.
13. Zie Handelingen der Staten-Generaal, Bijlagen 1910/11, 81e vergadering d.d. 1 juni 1911, p. 2184.
14. Op de vraag waarom gekozen is voor de rechterhand en niet voor de linkerhand wordt in deze bijdrage niet ingegaan. Uitsluitend wordt
ingegaan op de oorsprong en betekenis van de opgeheven hand met twee gestrekte vingers.
15. Zie Handelingen der Staten-Generaal, Bijlagen 1910/11, 81e vergadering d.d. 1 juni 1911, p. 2185.
16. Handelingen II 1910/11, p. 21, 237, 2182-2189, 2228-2241; Kamerstukken II 1910/11, nr. 138, p. 1-18; Handelingen I 1910/11, p. 577,
580, 596, 597 en 610.
4
De betekenis en oorsprong van ‘ons eedsgebaar’; enkele pennenstreken
Rechtsgeleerd Magazijn THEMIS 2011-1

dering de oorsprong en betekenis van het opheffen van
de twee voorste vingers van de rechterhand bij het afleggen
van de eed aan de orde is geweest. De uitslag is echter
weinig bevredigend want men concludeert dat:
‘hoe oud het gebruik ook zij, hoe het voor het eerst is
ontstaan, en welke er de beteekenis van is, valt niet te
zeggen’. 17
Hieruit blijkt dat men zelfs al voordat het eedsgebaar in
1911 gecodificeerd werd, worstelde met de vraag waarom
het eedsgebaar bestaat uit het opheffen van de rechterhand
met de twee voorste vingers gestrekt.
4.2. De twee naturen van Christus
Uit een bijdrage van Valckenaer 18 (1735) en Lydius 19
(1698), die geanalyseerd zijn door Overdiep, 20 leert men
dat het opsteken van de voorste twee vingers van de
rechterhand bij het afleggen van de (advocaten)eed zou
kunnen verwijzen naar de twee naturen van Christus. De
theologie heeft zich lang gebogen over de vraag of – kort
gezegd – Jezus mens of God was. De tweenaturenleer
stelt dat Christus twee naturen heeft, een goddelijke en
een menselijke, die samenkomen in de ene persoon van
Jezus Christus. Bij het opsteken van de rechterhand tijdens
de (advocaten)eed zou dan met de ene vinger verwezen
worden naar Jezus Christus als mens en met de andere
vinger verwezen worden naar Jezus Christus als God,
aldus Overdiep.
4.3. De heilige Drie-eenheid
4.3.1. Nieuwenhuis, 1857
Naar aanleiding van het verslag in het Weekblad van het
Regt wijst Nieuwenhuis 21 in 1857 op het eedsgebaar in
de Deense wetgeving. Nieuwenhuis geeft aan dat in het
wetboek dat door de Deense koning Christiaan V in 1633
was vastgesteld, het volgende omtrent het eedsgebaar
bepaald zou zijn: bij het afleggen van de eed worden drie
vingers opgestoken, de duim, de wijsvinger en de middelste
vinger. De duim betekent God de Vader, de wijsvinger
betekent God de Zoon en de derde vinger betekent God
de Heilige Geest. De twee kleinere vingers die niet gestrekt
worden zouden de menselijke ziel en het menselijk
lichaam symboliseren.
Doordat Nieuwenhuis uitdrukkelijk reageert op hetgeen
in het Weekblad van het Regt in 1848 geschreven is, lijkt
hij met zijn verwijzing te suggereren dat het Nederlandse
eedsgebaar met twee vingers zou afstammen van het
Deense eedsgebaar met drie vingers. Hij licht dit echter
niet nader toe, waardoor ook Nieuwenhuis geen sluitende
verklaring biedt voor het eedsgebaar met twee vingers.
4.3.2. Von Künszberg, 1941
Verschillende schrijvers, waaronder Von Künszberg, 22
naar wie ook Overdiep 23 verwijst, stellen dat het eedsgebaar
met twee vingers oorspronkelijk een gebaar met drie
vingers geweest zou kunnen zijn. Deze visie sluit aan bij
hetgeen Nieuwenhuis reeds in 1857 schreef onder verwijzing
naar Deense wetgeving uit 1633.
De drie vingers zouden een verwijzing vormen naar de
christelijke opvatting dat God bestaat uit drie heilige
personen: de Vader, de Zoon (Jezus Christus) en de
Heilige Geest en zou voor verschillende functies gebruikt
worden, zoals zegenen, vervloeken, terugwijzen, aankondigen,
scheppen, getuigen, verkondigen enz. 24
Dat ons eedsgebaar inmiddels uit twee vingers bestaat
zou – al dan niet overtuigend – verklaard kunnen worden
door te stellen dat wanneer men de duim naast de wijsvinger
en de middelvinger strekt, het topje van de duim niet
boven het wijsvingerlid uitkomt en zodoende het heffen
van de duim als onderdeel van het eedsgebaar op den
duur in de vergetelheid is geraakt. 25
4.4. Een verwijzing naar God
De Jongh meent, onder aanhaling van C.W. Mönnich,
dat ‘het gebaar van de opgeheven hand, ongeacht of dit
nu met twee of drie vingers gebeurt, bij de zwerende een
verwijzing is naar de hemel, bedoeld om de mens ten
overstaan van wie de eed wordt afgelegd, de zekerheid
te geven dat de ander een goddelijke getuige van zijn
waarheid bij zich heeft’. 26
De Jongh schrijft echter – evenals Overdiep en vele andere
schrijvers – dat de vorenaangehaalde betekenissen van
het Nederlandse eedsgebaar geen afdoende antwoord
geven op de vraag naar het waarom van het door de Nederlandse
wet voorgeschreven eedsgebaar met twee vingers.
27
5. Verpanding van ziel en lichaam en God en de
eedszweerder
5.1. Verpanding ziel en lichaam
Zoals uit het voorgaande gebleken is, heeft een aantal
schrijvers zich het hoofd gebroken over de betekenis van
ons eedsgebaar. In onze speurtocht naar een afdoend
17. Weekblad van het Regt 7 mei 1857, nr. 1849, p. 4.
18. L.C. Valckenaer, ‘Dissertatio philologica, de ritibus in iurando a veteribus, Hebrais maxime et Graecis, observatis, observatis’, 1735, p. 8.
19. J. Lydius, ‘Dissertatio philologico-theologica de juramento’, 1698, p. 308-310.
20. G. Overdiep, Ons eedsgebaar, Arnhem: Gouda Quint 1986, p. 44-45.
21. C.J.N. Nieuwenhuis, ‘De Eed’, Weekblad van het Regt 13 juli 1857, nr. 1868, p. 4.
22. E. Freiherr von Künszberg, Schwurgebäre und Schwurfingerdeutung, 1941.
23. G. Overdiep, Ons eedsgebaar, Arnhem: Gouda Quint 1986, p. 30.
24. G. Overdiep, Ons eedsgebaar, Arnhem: Gouda Quint 1986, p. 36.
25. Zie hierover ook: G. Overdiep, Ons eedsgebaar, Arnhem: Gouda Quint 1986, p. 30.
26. Zie Th.M. de Jongh, Notariële opstellen, Deventer: Kluwer 1982, p. 98 e.v. en Th. de Jongh, ‘Eedsgebaar en Eedsformulier’, WPNR 1979-
5483, p. 371.
27. Zie Th.M. de Jongh, Notariële opstellen, Deventer: Kluwer 1982, p. 100 en Th. de Jongh, ‘Eedsgebaar en Eedsformulier’, WPNR 1979-
5483, p. 371.
Rechtsgeleerd Magazijn THEMIS 2011-1
De betekenis en oorsprong van ‘ons eedsgebaar’; enkele pennenstreken
5

antwoord, zijn wij evenmin op een overtuigende en sluitende
verklaring gestuit. Wel zijn wij een tweetal bijdragen
tegengekomen waar tot op heden niet of nauwelijks
aandacht aan is geschonken in de literatuur.
Zo schrijft Barger 28 begin 1900 dat de twee vingers staan
voor de verpanding van ziel en lichaam van de eedsaflegger
onder de belofte aan God dat de waarheid gesproken
zal worden. Barger schrijft in dit verband:
‘Wat is een eed? Wie voor de overheid een eed zweert,
steekt de twee voorste vingers (hij verpandt ziel en lichaam)
omhoog; terwijl hij de anderen gesloten houdt
(of drie vingers, wat met de Drieëenheid in verband gebracht
wordt) en zegt: zoo waarlijk helpe mij God almachtig!
Het is dus een aanroeping van God als getuige der
waarheid, van wiens hulp wij afzien, als wij onwaarheid
spreken.’ (cursivering auteurs) 29
5.2. God en de eedsaflegger
Douma schrijft in 1987 dat het eedsgebaar in Nederland
met de twee voorste vingers opgestoken wordt afgelegd.
In de hoofdtekst geeft hij hiervoor geen verklaring maar
in een voetnoot oppert Douma dat het opsteken van de
twee vingers ‘mogelijk te maken heeft met de twee getuigen;
God en de eedaflegger zelf’. 30 Het is onduidelijk
waarop Douma deze theorie baseert. Hij verwijst in ieder
geval niet naar Geesink die jaren eerder, in 1931, ook al
heeft gesuggereerd dat het opsteken van de twee vingers
te maken heeft met de twee getuigen: God en de eedszweerder
zelf. 31
6. Nawoord
Met dit artikel hebben wij beoogd een bijdrage te leveren
aan de zoektocht naar een sluitende verklaring voor ons
eedsgebaar met twee vingers, zodat toekomstige advocaten
wellicht ooit wel precies zullen weten waarom zij,
wanneer zij de woorden ‘zo waarlijk helpe mij God almachtig’
uitspreken hun rechterhand dienen op te steken
met de twee voorste vingers gestrekt, anders dan dat dit
simpelweg bij wet is voorgeschreven.
De verklaringen van Barger en Douma vormen geen
sluitende verklaring voor ons eedsgebaar, maar het door
hen geschrevene zou wel aanleiding kunnen vormen voor
een nader (theologisch) onderzoek naar de verklaring van
ons eedsgebaar, waarbij ook de eedsgebaren in de ons
omringende landen zouden kunnen worden betrokken.
28. H.H. Barger, De Heidelbergsche catechismus als catechetisch leerboek, Utrecht: Kemink en zoon 1914, p. 648-660.
29. H.H. Barger, De Heidelbergsche catechismus als catechetisch leerboek, Utrecht: Kemink en zoon 1914, p. 649-650.
30. J. Douma, De Tien Geboden, Dl. I, Kampen: Van den Berg 1985, p. 118, noot 20.
31. W. Geesink, Gereformeerde ethiek, Eerste deel, Kampen: J.H. Kok N.V. 1931, p. 303-304.
6
De betekenis en oorsprong van ‘ons eedsgebaar’; enkele pennenstreken
Rechtsgeleerd Magazijn THEMIS 2011-1