Smokkelen in Noord-Brabantse grensstreek een toeristisch ... - ANV

Neerlandia/Nederlands van Nu – 1-2011 NEERLANDIA SMOKKELEN
22
Het monument van de Kraaienpoot in Luijksgestel (Noord-Brabant) herinnert aan de ‘botertijd’, toen het smokkelen zich concentreerde op roomboter.
Om zich douanemensen van het lijf te houden, werden kraaienpoten op de weg gestrooid. (foto Paul Spapens)
In het Nederlandse grensdorp Luijksgestel staat aan de Dorpstraat
het monument van de Kraaienpoot. De inclusief sokkel
ongeveer 1,60 meter hoge kraaienpoot is in 1985 onthuld door
de toenmalige burgemeester. Het idee om in dit Kempendorp
een kraaienpootmonument op te richten, was afkomstig van
Jan van den Dungen. De medewerker van de gemeente Luijksgestel
vond op de zolder van het gemeentehuis een emmer vol
met kraaienpoten. Die waren ooit van de weg geraapt nadat
ze tijdens een nachtelijke achtervolging van een gepantserde
smokkelwagen door de bijrijder waren uitgestrooid om zich de
douane van het lijf te houden. De kraaienpoten in de emmer inspireerden
Van den Dungen tot het monument dat in kenmerkende
dorpseendracht werd gerealiseerd.
Nu is het een van de bekendste objecten van Luijksgestel. Het is
talloze keren gefotografeerd. Het komt in vrijwel alle wandel- en
fietsroutes voor. Het monument, dat uniek is in de wereld, is
een hommage aan de talloze eenlingen in zijn dorp die al smokkelend
wat bijverdienden en die voor geen kleintje vervaard
waren. En ten tweede drukt het het einde van een tijdperk uit.
De kraaienpoten werden gebruikt door smokkelaars die in georganiseerde
bendes opereerden. Die groepen waren het begin
van de criminalisering van het smokkelen. Ze traden steeds
Paul Spapens
Smokkelen in Noord-Brabantse
grensstreek een toeristisch tijdverdrijf
driester op. De reactie van de overheid was navenant. Het smokkelen
evolueerde van een activiteit van stoere eenlingen naar
goed georganiseerde criminaliteit met onder meer fabriekjes
waarin aan de lopende band kraaienpoten werden gemaakt. De
kraaienpoot heeft vier punten. Eentje steekt er altijd naar boven.
De douanemensen reden tijdens een achtervolging de banden
van hun auto’s kapot op dat geduchte wapen.
Het Kraaienpootmonument is een van de tastbare herinneringen
aan het smokkelen langs de Noord-Brabants-Belgische grens.
Die herinneringen zijn toeristisch van aard. Het smokkelverleden
is een populair toeristisch thema in de Noord-Brabants-
Belgische grensstreek. Een paar voorbeelden. Door de enclave
Baarle-Hertog/Baarle-Nassau loopt de Baolse Smokkelroute,
een toeristische wandeling door beide enclavedorpen. De Smokkelaarsroute
is een thematische fietsroute van 44 kilometer in de
Vlaamse grensgemeenten Ravels en Baarle-Hertog. Op elf plaatsen
staat een smokkelaarsklomp, een tot de verbeelding sprekend
attribuut uit het smokkelverleden. Aan de onderkant waren
zool en hak verwisseld, zodat de douane het spoor van de smokkelaar
in de verkeerde richting volgde. Streekmuseum de Acht
Zaligheden in Eersel heeft een arrangement in het programma
van een bezoek aan het museum in combinatie met een bustocht

kriskras over de grens langs plaatsen waar zich ooit smokkelaars
ophielden. In de bus zit een kenner van de streek die de geschiedenis
van het smokkelen uit de doeken doet, opgesmukt met
smeuïge anekdotes, zoals het verhaal van de Belgische dame die
in Nederland boter haalde. Ze stopte de pakjes in een korset rond
haar middel. De douane had haar door. Ze moest net zo lang
naast de gloeiend hete kachel gaan staan totdat de gesmolten
boter langs haar benen naar beneden droop.
Dat verhaal uit de jaren 50 van de vorige eeuw stamt vermoedelijk
uit het westen van Noord-Brabant, maar tegenwoordig is
het overal langs de grens te beluisteren. Het past in de trend om
het smokkelen te zien als een romantisch tijdverdrijf van keuterboertjes,
die na het melken van een paar schonkige koetjes een
pungel over hun schouder gooiden, in het holst van de nacht de
meet overtrokken en na afloop van een geslaagde tocht in een
grenscafé de schrik met een goed glas bier wegspoelden. Die
romantiek klinkt tot vandaag landelijk door in Hij was een smokkelaar.
Dat lied van Johnny Hoes behoort tot de Nederlandse
nationale muziekcanon:
Hij was een smokkelaar,
Die diep in de nacht,
Steeds weer zijn smokkelwaar
De grens overbracht.
Klein was het smokkelloon en groot het gevaar,
Zo is het leven van een smokkelaar.
Noodgedwongen
Die Brabantse smokkelaar was in de regel een eenling die
óf ‘op zijn eigen’ (voor zichzelf) óf in groepen opereerde. Hij
maakte in de eerste plaats gebruik van de grenssituatie, logisch
natuurlijk, maar die situatie was juist in Brabant gunstig voor
het smokkelbedrijf. Na de Belgische onafhankelijkheidsverklaring
op 4 oktober 1830 werd op 8 augustus 1843 in Maastricht
een verdrag ondertekend waarin de loop van de grens werd
vastgelegd. Die grens vertoont opvallende uitstulpingen, die het
ideaal maken om te smokkelen. Bovendien was na de Vrede van
Munster in 1648 economische activiteit nabij de grens zo goed
als volledig tot stilstand gekomen. Dat bracht met zich mee dat
de grens generaties lang werd gemarkeerd door woeste natuur,
eveneens een ideale omstandigheid voor het smokkelbedrijf.
Als gevolg van die politieke verwikkelingen die de grensregio’s
afsneden van hun natuurlijke achterland, vervielen de bewoners
tot diepe armoede. Veruit de belangrijkste reden om te gaan
smokkelen, was dan ook de armoede. Armoede als aanstichter
bleek onder meer heel sterk tijdens de crisisjaren toen vanuit de
grote industriesteden Tilburg en Eindhoven duizenden gelegenheidssmokkelaars
de grens overstaken. Bij gebrek aan werk en
aan een fatsoenlijk sociaal vangnet zagen gezinshoofden zich
gedwongen tot het smokkelbedrijf. In oktober 1936 viel het de
douane in West-Brabant op dat bekende smokkelgroepen niet
meer in het veld werden gesignaleerd. De meeste smokkelaars
hadden tijdelijk werk gevonden in de voor dat deel van Brabant
SMOKKELEN
In Weelde (gemeente Ravels) staat een smokkelaarsklomp als onderdeel
van de Smokkelaarsroute, een thematische fietsroute. De aan de onderkant
omgekeerde klomp maakt de werking goed duidelijk. (foto Paul Spapens)
kenmerkende bietencampagne. Werkloosheid en de niet toereikende
steun kwamen regelmatig tijdens rechtszaken aan de
orde. Soms vielen de straffen om die reden lager uit. Maar veelal
hoefden de smokkelaars niet op clementie te rekenen. Van de
andere kant lieten de douanemensen wel vaak zien over een sociaal
hart te beschikken. In de smokkelverhalen uit die tijd komt
de douaneman vaak naar voren als een rechtlijnige boeman. De
werkelijkheid was dat hij handelde naar de geest en niet naar
de letter van de wet. J. Reijntjes, inspecteur invoerrechten en
accijnzen in Tilburg, verklaarde in oktober 1936: “De meeste
smokkelaars worden voornamelijk gerekruteerd uit de kringen
der werkloozen. En dit is best te begrijpen, want als zij een
beetje geluk hebben bij hun smokkelarij, varen ze er financieel
allicht beter bij dan bij den steun.”
N/NvN publiceert in 2011 een serie van vier verhalen over de
geschiedenis van het smokkelen tussen Noord-Brabant en België.
De verhalen zijn mede gebaseerd op het boek Smokkelen in Brabant
van Paul Spapens en Anton van Oirschot. In de volgende aflevering
wordt aandacht besteed aan de smokkel van zout in de negentiende
eeuw en tijdens de Eerste Wereldoorlog.
23
Neerlandia/Nederlands van Nu – 1-2011

Neerlandia/Nederlands van Nu – 2-2011 NEERLANDIA SMOKKELEN
16
Aan de Belgische kant van de grens is in de buurt van Hamont (B) en Budel (NL) een stukje Dodendraad nagemaakt. Op initiatief van het stadsbestuur van
Hamont-Achel en van de heemkundekring De Goede Stede Hamont is deze replica in mei 2000 geopend. De Dodendraad ligt aan een druk bereden toeristisch
fietspad en trekt daardoor veel bekijks. (foto Paul Spapens)
Paul Spapens
Tijdens de Eerste Wereldoorlog
vielen de meeste doden en gewonden
Noord-Brabantse smokkelaar werd nooit een outcast omdat hij
samenleving van goedkopere goederen voorzag
De Noord-Brabantse samenleving had een duidelijk (eigen)
belang bij de activiteiten van de smokkelaars. Zij voorzagen
in het goedkoper aanbieden van goederen. In de samenleving
is de smokkelaar nooit een outcast geworden. Bovendien kon
in principe iedereen zich onder bepaalde omstandigheden
genoodzaakt zien om te gaan smokkelen. Dat speelde sterk ten
tijde van de crisisjaren. De smokkelaar genoot respect omdat
zijn praktijk bepaald geen eenvoudige bijverdienste en al helemaal
geen romantisch tijdverdrijf was. Hij moest moeilijkheden
het hoofd bieden. Om uit de handen van de wet te blijven,
moest hij slimmer zijn dan de sterke arm.
Juist die verhalen van onverschrokkenheid en Tijl Uilenspiegelachtige
slimheid worden nog steeds verteld in Noord-
Brabantse grenscafés en tijdens de huifkartochten over
smokkelpaden. Het gevaar dat in het lied Hij was een smokkelaar
van Johnny Hoes wordt bezongen, kon van onvermoede
kanten komen. In de jaren 30 greep het fenomeen van de
zwarte commiezen om zich heen. Dat waren lieden die ooit
zelf gesmokkeld hadden. Ze kenden alle ins and outs. Op het
moment dat de smokkelaar zich veilig waande en zijn contrabande
afleverde, deed de zwarte commies zich als douaneman
voor. “Halt douane”, riepen ze in het holst van de nacht. De
smokkelaas renden weg. De zwarte commies kon zich op zijn
dooie akkertje de zakken met smokkelwaar toe-eigenen. Zij
werden gehaat, net zoals de douanemensen die zich niet aan
ongeschreven erecodes hielden.
Een van de belangrijkste erecodes was het achterwege laten
van wapens. Zolang smokkelaars zich daar niet van bedienden,
was ook de douane daar uitermate terughoudend in. Een
beruchte dodelijke schietpartij deed zich voor op 5 mei 1916.
Een soldaat-commies schoot Geert Schrauwen alias Klaveren
Vrouwke dood. Die bijnaam – en tegenwoordig een geuzennaam
– ontleende de beruchte smokkelaar aan zijn vermogen,
om net als de troefkaart van een kaartspel, steeds van vermomming
te veranderen. Het dodelijk schot viel vlakbij een arduinstenen
hulpgrenspaal bij Horendonk tussen het Nederlandse
Nispen en het Vlaamse Essen. De volksmond kent de grensmarkering
als Strontpaal omdat douaniers te velde er hun behoefte
achter deden. Zij veegden als het ware hun kont af aan
iemand die ze als een groot tegenstander zagen.
De Eerste Wereldoorlog, waarin Klaveren Vrouwke sneefde, is
een van de zes episodes die sinds de Belgische onafhankelijkheid
de geschiedenis van de Noord-Brabantse smokkelaars
hebben gemarkeerd. In chronologische volgorde waren dat de
zoutsmokkel in het laatste kwart van de negentiende eeuw, de
Eerste Wereldoorlog, de crisisjaren, de Tweede Wereldoorlog, de
wederopbouw en tot slot de botersmokkel, de tijd waarin de eenling
uit de romantische verhalen afhaakte en de bendevorming
en criminalisering begon. Het was de grens tussen beide landen
die de dief (de smokkelaar) de gelegenheid bood. De smokkelpraktijk
hangt echter niet alleen samen met de nationale staten.
Zolang er grenzen zijn geweest tussen bijvoorbeeld hertogdom-

men of bisdommen, is er gesmokkeld. Met de grenzen hingen
accijnsverschillen samen. Een smokkelaar ontduikt de accijnzen.
Zoutsmokkel
Zeker na de Belgische onafhankelijkheid is in de loop van de geschiedenis
veel meer van Zuid naar Noord gesmokkeld dan omgekeerd.
Dat had enkel en alleen te maken met de voortdurend
hogere accijnzen in Nederland. Een eerste grootschalig gevolg
van het verschil in accijnzen was de smokkel van zout. In 1870
werd de accijns op zout door de Belgen afgeschaft, terwijl die in
Nederland gewoon bleef bestaan. In België kostte een kilo zout
rond de drie cent, in Nederland werd een accijns van negen cent
geheven. Zout was uitermate belangrijk in de toenmalige huishoudens,
onder andere om het vlees van een zelfgeslacht varken
te pekelen. Er werd dan ook in november, de traditionele slachtmaand,
tweemaal zo veel gesmokkeld als in andere maanden.
Vandaar dat de 13-jarige Johannes Sneijers uit Dommelen
(Kempen) en zijn drie jaar oudere zus Ida in november 1873 zo
vaak op stap gingen. Op 14 november werden ze door de Valkenswaardse
commiezen gesnapt toen ze met een vracht zout
de Opperse Heide over wilden steken. Broer en zus gaven de
moed niet op, maar die maand november zat het ze niet mee.
De pechvogels werden nog drie keer bekeurd. In zekere zin
brachten zij het er nog genadig van af. Zoutsmokkelaar Martinus
van Zundert uit het West-Brabantse Ruchphen kreeg,
toen hij was gesnapt, van de commiezen “met een steevige
stok hard op zijn blote witte konte”. Slechts weinig zoutsmokkelaars
werden gesnapt, onorthodoxe maatregelen ten spijt.
De commiezen konden rekenen op een vangstpremie van tien
procent. Nadat in 1892 het prijsverschil grotendeels ongedaan
was gemaakt, hield de zoutsmokkel op.
Eerste Wereldoorlog
Hoewel na de zouttijd onder andere nog geraffineerde suiker,
granen en het koortswerende kinabast zijn gesmokkeld, bleef
het rustig aan de grens. Met het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog
kwam daar verandering in. Het neutrale Nederland kon
een hele tijd naar omstandigheden tamelijk goed voorzien in de
behoeften van inwoners, industrie en handel. De Duitse bezetter
kleedde België uit tot op het bot en ruïneerde het land. Logisch
dat een smokkel van Nederland naar België op gang kwam. Met
name etenswaar en petroleum voor de verlichting door middel
van olielampen gingen richting België. Daarnaast waren er tal
van bijzondere nicheproducten, zoals Noord-Brabantse kranten.
De onafhankelijke berichtgeving in die kranten over het verloop
van de oorlog was voor de Belgen van cruciaal belang. Een bijzonder
Belgisch product dat naar Nederland werd gesmokkeld,
waren de brieven die ouders schreven aan hun zonen in de
frontgebieden. Die brieven werden met vliegers over de dodendraad
gevlogen. Het vliegertouw werd doorgeknipt. In Noord-
Brabant werden de vliegers door handlangers opgevangen. In
het Belgische postkantoor van Baarle-Hertog werden de brieven
SMOKKELEN
gestempeld en via Engeland naar de geadresseerden in de
loopgraven gebracht. Baarle-Hertog is een Belgische enclave in
Nederland. Het stukje België kon niet door de Duitsers worden
bezet. Het Belgische postkantoor bleef normaal functioneren.
Belgische brieven werden als vanzelfsprekend in een Belgisch
postkantoor afgestempeld. Tijdens de Eerste Wereldoorlog liepen
de grensbewoners als vanouds voorop, maar er werd ook volop
gesmokkeld onder leiding van Nederlandse officieren en door de
Duitsers. Tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn voor de eerste keer
(militaire) (vracht)auto’s ingezet voor smokkel in het groot.
Pal op de grens bij het Nederlandse Schijf herinnert dit monument aan
de dood van Klaveren Vrouwke. De steen rechts is de originele arduinstenen
grenspaal waarbij de legendarische smokkelaar werd doodgeschoten.
De steen ernaast is een replica. Het aanpalende douanehuisje is geplaatst
door de heemkundekring. Het geheel is een toeristische attractie.
(foto Paul Spapens)
Veruit de meeste doden en gewonden tijdens het smokkelen
in Noord-Brabant vielen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Dat
was een rechtstreeks gevolg van de oorlogssituatie toen alles
en iedereen letterlijk op scherp stond. Het dodelijkst was de
dodendraad, een elektrische versperring die door de Duitsers
aan de Belgische kant langs heel de Nederlands-Belgische
grens werd aangelegd. Op de draden stond een elektrische
spanning van 2000 volt. Wie de draden aanraakte, werd ‘doodgebliksemd’.
Iedereen die de grens illegaal wilde passeren,
moest die dodelijke barrière nemen. Geheel naar hun aard
vonden de smokkelaars allerlei methoden om de dodendraad
te passeren. Het bekende hulpmiddel was het vouwraam of
passeurraam, een uitvinding die is gedaan in de Belgische
Kempen. Dat vouwraam bestond uit scharnierend aan elkaar
bevestigde latten. Het werd in opgevouwen toestand mee naar
de elektrische versperring genomen. Vervolgens werd het
tussen de draden gestoken en opengeklapt. De ruimte die ontstond
was voldoende om een mens doorgang te verlenen.
N/NvN publiceert in 2011 een serie van vier verhalen over de
geschiedenis van het smokkelen tussen Noord-Brabant en België.
De verhalen zijn mede gebaseerd op het boek Smokkelen in Brabant
van Paul Spapens en Anton van Oirschot. In de volgende aflevering
wordt aandacht besteed aan de smokkel van speelkaarten uit Turnhout,
tijdens de crisisjaren en de Tweede Wereldoorlog.
17
Neerlandia/Nederlands van Nu – 2-2011

Neerlandia/Nederlands van Nu – 3-2011 NEERLANDIA SMOKKELEN
10
Toen de Eerste Wereldoorlog afgelopen was, kwam behoorlijk
de klad in de smokkel van en naar Noord-Brabant om na de
beurskrach van Wall Street op 24 oktober 1929 weer in alle hevigheid
om zich heen te grijpen. De economische crisis was zo groot
dat tal van werklozen zich genoodzaakt zagen te gaan smokkelen.
Zonder een goed sociaal vangnet zat er in de jaren vóór de
Tweede Wereldoorlog voor veel grensbewoners niets anders op
dan met contrabande de schoorsteen te laten roken.
Tussentijds schreven de Noord-Brabantse smokkelaars nog een
bijzonder hoofdstukje doordat als gevolg van hun activiteiten de
accijns op speelkaarten werd opgeheven. Dat effect, dat door de
belastingbedenkers in Den Haag nooit was voorzien, is een
zeldzaamheid in de historie van het smokkelen.
In 1919 werd een spel met minder dan 32 kaarten met een kwartje
belast en een spel met meer dan 32 kaarten met twee kwartjes.
Met de opbrengst wilde de Nederlandse regering het herstel na
de Eerste Wereldoorlog bekostigen, want al was Nederland buiten
de oorlog gebleven, het had er wel van geleden. Sinds 1826 is in
de Vlaamse grensplaats Turnhout een grote speelkaartenindustrie
gevestigd. Daar, in België, kostte een spel kaarten slechts elf
cent. De kaartsmokkel die uit dit prijsverschil voorsproot, speelde
Paul Spapens
Smokkelaars speelkaarten
overtroeven Nederlandse belastingbedenkers
Werklozen zonder sociaal vangnet zagen zich gedwongen tot smokkel
Deze Duitse munitiekist uit de Tweede Wereldoorlog – gevuld met pakjes
tabak en sigaretten, onder meer van het beroemde Belgische merk V.F. De
kist – werd aangetroffen op een zolder in grensgemeente Wortel, een deelgemeente
van Hoogstraten. Er wordt van uitgegaan dat het om een verborgen
voorraad van een tabaksmokkelaar gaat. De kist met tabak en sigaretten is
te zien in het Nationaal Museum voor Douane en Accijnzen in Antwerpen.
zich vooral af in de omgeving van de Noord-Brabantse buurstad
Tilburg. Een smokkelaar zoekt nu eenmaal bij voorkeur de kortste
weg. De smokkel was zo omvangrijk dat in Nederland nauwelijks
nog legaal geïmporteerde speelkaarten werden verkocht. Op
1 april 1927 werd om die reden de speelkaartenaccijns afgeschaft.
Crisisjaren
Ruim twee jaar later begonnen de crisisjaren met de talloze
werklozen die zich in alle mogelijke bochten moesten wringen
om rond te komen. In de Noord-Brabantse grensstreek wisten ze
wel hoe: smokkelen. “Mijn vader had nog geluk dat hij werk had
bij Van Besouw”, vertelde een smokkelaar uit Goirle. “Toch was
het armoe troef bij ons thuis. Het eten was slecht en we droegen
gelapte kleren. ’s Avonds naaiden we met zijn allen jutezakken
om wat bij te verdienen. Toen ik zonder werk kwam te zitten,
kwam ik met werklozen in contact. Van hen hoorde ik dat smokkelen
een goede manier was om aan geld te komen. Je moest wel
smokkelen. Mijn ouders hadden er geen enkel probleem mee.
Ik bracht tenminste flink wat geld binnen. Eenmaal getrouwd en
nog steeds zonder werk ging ik met smokkelen gewoon door.”
Omdat de economische nood zo hoog was, vulden de smokkelaars
alle kleine gaatjes in de markt, als er maar sprake was van
Dezelfde Duitse munitiekist volgepakt met pakjes tabak en sigaretten. Het
pakje Amateurs Sigaretten dat in de hand wordt gehouden, is Nederlands
fabricaat. Amateurs Sigaretten zijn tussen 1942 en 1948 gemaakt. De surrogaattabak
moest in de behoefte aan een rokertje voorzien. Het pakje bevindt
zich in de collectie van het Nationaal Museum van Douane en Accijnzen in
Antwerpen. (foto – links en rechts – Francis Huijbrechts)

een gering prijsverschil. In 1934 kwam naar Noord-Brabant, nota
bene de Philipsprovincie, een stroom gloeilampen op gang. Met
de invoering van het menggebod werd de grondslag gelegd voor
de smokkel van margarine. In iedere hoeveelheid Nederlandse
margarine moest eerst 25% en later zelfs 40% roomboter worden
gemengd om de landbouwcrises het hoofd te bieden. In België
gold dat gebod niet, waardoor de margarine daar veel goedkoper
was. Veel margarinesmokkelaars hadden een eigen afzet van
enkele tientallen huishoudens en bakkers. Dat garandeerde ze
een vast inkomen. Toen de margarinesmokkel als gevolg van de
waardevermindering van de Nederlandse gulden niet meer lonend
was, probeerden Belgische margarinefabrikanten de illegale
export vast te houden door een heel goedkoop margarinemerk
op de markt te brengen. Het inferieure product luisterde naar de
fantasievolle naam Keukenpietje.
Naast margarine werden veel vee en vloeitjes (sigarettenpapier)
door de smokkelaars de grens over gebracht: vee ging naar België,
vloeitjes gingen naar Nederland. De gesmokkelde vloeitjes werden
door wijdvertakte organisaties overal in Nederland verkocht,
tot aan de fabriekspoorten en in de stempellokalen. Bij de vloeitjessmokkel
werden slimme tactieken toegepast. In België werden
de binnenbanden van fietsen vol met boekjes sigarettenpapier
gepropt. Zonder dat er een haan naar kraaide, fietste de smokkelaar
doodgemoedereerd terug naar Brabant. In de crisisjaren deed
de gepantserde smokkelauto zijn intrede. Om dat smokkelen per
auto de kop in te drukken, werden op alle doorgaande grenswegen
barrières opgeworpen. De honderden zandgrensweggetjes
werden afgesloten door middel van houten paaltjes.
Tweede Wereldoorlog
De smokkel tijdens de crisisjaren liep vrijwel zonder terugval
over in de smokkel tijdens de Tweede Wereldoorlog. In zijn
algemeenheid gingen voedingsmiddelen naar België en brachten
de smokkelaars tabak naar Nederland. Dankzij de kennis van de
smokkelaars konden veel joden, geallieerde piloten en andere
vluchtelingen veilig de grens over worden gebracht.
SMOKKELEN
Het smokkelen van tabak vindt nog steeds plaats. In 2000 werd in de regio Antwerpen een vrachtwagen uit Litouwen aangehouden. De vrachtwagen was beladen
met dennenhouten balken waarvan terrassen en tuinhuisjes werden gemaakt. In het midden van de lading waren balken dusdanig aangepast dat er 2,6
miljoen namaaksigaretten in konden worden verborgen. De betrokkene werd veroordeeld tot een boete van drie miljoen euro. De smokkelbalk met inhoud is
te zien in het Nationaal Museum voor Douane en Accijnzen in Antwerpen. (foto Francis Huijbrechts)
Als gevolg van het uitbreken van de oorlog kwam de aanvoer van
kwaliteitstabak naar Nederland stil te liggen. De rantsoenen waren
lang niet toereikend om in de behoefte aan een rokertje te voorzien.
De surrogaatsigaren van biezen en stro waren niet te pruimen.
Dus werd er druk eigen tabak geteeld, maar echte tabak was
niet te versmaden. Daar wilden de rokers grof geld voor neertellen.
De smokkelaars voorzagen in die behoefte. Belgen brachten Franse
tabak naar de Nederlandse grens. Daar stonden Nederlandse
smokkelaars klaar om de tabak over te nemen. Via de stations van
plaatsen als Roosendaal, Breda en Tilburg werd de tabak richting
Randstad gebracht. Daar betaalde de roker in april 1944 25 gulden
voor een pakje, terwijl de officiële prijs 90 cent bedroeg.
Dat prijsverschil was de aanleiding tot een ongekende fraude.
Er werd steeds meer gesmokkelde tabak in beslag genomen die
voor honderd procent uit gedroogde bieten- en rabarberbladeren
bestond. In de Belgische grensgemeente Essen floreerde een
grootschalige vervalsingsindustrie, compleet met een drukkerij
voor de namaak van verpakkingen en taksbanden. Tientallen
thuiswerkers voorzagen de fantasievolle knoeierijen met een
vleugje essence van een tabaksgeur. De volksmond bedacht
een schitterende benaming voor die malafide rookwaar: fleur de
matras. “Tienduizenden personen zijn met den smokkelhandel in
tabak gemoeid”, schreef een Tilburgse krant op 27 januari 1944.
“Daardoor is het ook te verklaren dat vrijwel heel Nederland van
Belgische tabak is voorzien.” Precies als tijdens de Eerste Wereldoorlog
toonden de Duitsers zich tijdens de Tweede Wereldoorlog
gedreven smokkelaars. Op 19 februari 1943 stelde het ministerie
van Financiën vast dat de Duitsers bij grootscheepse smokkelpraktijken
betrokken waren.
N/NvN publiceert in 2011 een serie van vier verhalen over de geschiedenis
van het smokkelen tussen Noord-Brabant en België.
De verhalen zijn mede gebaseerd op het boek Smokkelen in Brabant
van Paul Spapens en Anton van Oirschot. In de laatste aflevering
wordt aandacht besteed aan de smokkel direct na de Tweede Wereldoorlog
en de roemruchte smokkel van roomboter.
11
Neerlandia/Nederlands van Nu – 3-2011

Hoe de pungelaar het loodje legde
en de criminele bendes opkwamen
Na de Tweede Wereldoorlog koos Nederland voor een beleid dat
was gericht op wederopbouw. Nederlanders moesten de hand op
de knip houden. Van luxegoederen, maar ook van veel gewone
dagelijkse benodigdheden, kon men alleen maar dromen. Hoe
anders was dat in België, waar veel kon worden geïmporteerd via
de haven van Antwerpen. Zoals eerder in de Noord-Brabantse
smokkelgeschiedenis is gebleken, schreeuwde die situatie om
smokkel. De merkwaardige situatie deed zich voor dat Nederlandse
kwaliteitstabak uit Indonesië met vrachtwagens tegelijk naar
België werd geëxporteerd. Daar stonden Nederlandse smokkelaars
klaar om de lading tegen een lagere prijs dan in Nederland
op te kopen en naar het land van herkomst terug te brengen.
De smokkel werd direct na de bevrijding in gang gezet door geallieerde
militairen: Amerikanen, Polen, Engelsen en Canadezen
brachten in hun volgeladen militaire trucks al die goederen over
de grens waar in Nederland zo veel behoefte aan was: vulpennen,
veiligheidsspelden, tabak, drank, fietsbanden ... Kenmerkend voor
die tijd was de enorme schare gelegenheidssmokkelaars die de
grens overstaken. Talloze Nederlanders, arm of rijk, kochten in
België de goederen die in Nederland moeilijk te krijgen waren.
Op het smokkelboodschappenlijstje stonden onder meer: suiker,
tabak, vloeitjes, kauwgom, koffie, wol, katoen, boven- en onderkleding
voor zowel dames als heren, deurmatten, jachtpatronen,
elastiek, zeep, waspoeder, fietsen, kinderwagens ... Een Belg
was geïnteresseerd in de volgende Nederlandse waren: paarden,
koeien, kippen, konijnen, duiven, aardappelen, tarwe, gerst, uien,
appels, vlas, stro, pekelharing, garnalen, oesters en boter.
SMOKKELEN
Paul Spapens
Botersmokkelaars bleken ondernemende types: ze gingen illegaal alcohol
stoken en vervolgens chemische drugs maken
Douaniers en medewerkers van de belastingdienst ontmantelen een
sluikstokerij. De medewerker rechts sleept met een paar branders.
(fotoarchief Paul Spapens)
De meest inventieve trucs werden bedacht om de streng oplettende
douane bij de neus te nemen: benzinetanks met schotten erin,
dubbele autobodems, autobanden, machines, lijkkisten, melkkannen,
drinkkruikjes van grensarbeiders ... Het geld dat men
aan de leverancier van de smokkelwaar verschuldigd was, werd
met postduiven over de grens gevlogen. Nooit eerder en nooit
later zijn zo veel slimmigheden toegepast, ook in de smokkel
van vee, die door zijn grootschaligheid zeer de aandacht trok.
In november 1946 werd een smokkelcomplot in Hilvarenbeek
opgelost. Met een winstmarge van 45 procent werden ruim
duizend koeien door 134 betrokkenen naar België gedreven.
Smokkelbendes
In een paar jaar tijd groeide de smokkel uit tot big business. De aloude
pungelaar (Brabants voor ‘smokkelaar die zijn smokkelwaar
in een zak, een pungel, over de schouder droeg’), die voortleeft in
de romantische verhalen, legde het af tegen de grootschaligheid
van goed georganiseerde bendes. Een smokkelaar vertelde: “Ik
heb tot 1950 gelopen. Toen was het gedaan met de smokkel in het
klein.” En een collega van hem zei: “Tot de pantserauto’s kwamen,
daar was niet tegen te werken.”
Deze grootschalige smokkel richtte zich op roomboter. De boterperiode
begon in 1949 en eindigde medio jaren 60. De Nederlandse
boeren produceerden zo veel roomboter dat die in het
margarine minnende Nederland in geen jaren was te slijten. De
boter was goedkoop. In België was de situatie precies tegenovergesteld:
veel te weinig boter, veel vraag en daardoor duur.
In deze tankauto werd 7.200 kilo boter gesmokkeld. Douaniers ontdekken
bovenop de tank de geheime toegang tot de illegale lading.
(fotoarchief Paul Spapens)
7
Neerlandia/Nederlands van Nu – 4-2011

Neerlandia/Nederlands van Nu – 4-2011 NEERLANDIA SMOKKELEN
8
Deze Belgische smokkelvrachtwagen is aangehouden in Nederland. Het gevaarte is vooraan uitgerust met een 'sneeuwschuiver' voor het wegduwen van
blokkades en met lamellen vóór de radiator. De lamellen werden naar beneden gelaten als er werd geschoten. (fotoarchief Paul Spapens)
In 1961 betaalde de Belgische consument rond de zes gulden voor
een kilo boter, tegen drie gulden in Nederland. Datzelfde jaar
berekende de Belgische minister van Landbouw dat minstens
tien procent van de Nederlandse productie, die toen de honderd
miljoen kilo per jaar naderde, naar België werd gesmokkeld.
Zeker in de eerste jaren heeft de Nederlandse overheid weinig
gedaan om die smokkel de kop in te drukken. Nederland kwam
op een goedkope manier van het boteroverschot af.
Het gevaar dat de smokkelaars te duchten hadden, school dan ook
grotendeels in België. De botersmokkel ondermijnde de Belgische
zuivelnijverheid. Van begin af aan was de Belgische douane
veel beter uitgerust, onder meer met door de Belgische Boerenbond
ter beschikking gestelde Amerikaanse highway patrol cars.
Hun Nederlandse collega’s voelden zich aan hun lot overgelaten
en raakten gefrustreerd. Later kwam daar zeker verandering
in, maar toen was de ‘wapenwedloop’ inmiddels goed op gang
gekomen.
Pantserwagens
Het belangrijkste ‘wapen’ was de gepantserde auto. Hiervoor
werden bij voorkeur Amerikaanse personenwagens gebruikt.
Die werden in de haven van Antwerpen gekocht en in gespecialiseerde
bedrijfjes aan de Brabantse kant van de grens voorzien van
stalen platen. Die werden aangebracht bij de benzinetank, in de
portieren, achter de rugleuningen, onder het dashboard en langs
de radiateur. Deze wagens stonden op zogeheten volle banden.
En nog voelden de botersmokkelaars zich niet veilig genoeg. De
kraaienpoot, waarvan in Luijksgestel een monument is opgericht,
was het meest gebruikte attribuut. Talloze autobanden zijn er in
de grensstreek door aan flarden gescheurd. Maar ook de kraaienpoten
bleken op den duur niet afdoende.
Er zijn criminele daden gepleegd door in een bocht van een weg
olie op het plaveisel te gooien waardoor de achtervolgende douane
in een slip raakte. Er is met brandende benzine op de weg en een
vlammenwerper geëxperimenteerd. Veelvuldig werden rookbommen
gebruikt. Vrachtwagens werden omgebouwd tot rijdende
forten met aan de voorzijde een ‘sneeuwschuiver’, waarmee in
vliegende vaart barricades van de douane van de weg konden worden
gereden. De vrachtwagen van een Zundertse smokkelcombinatie
baarde opzien omdat op de achterzijde van de oplegger
een stalen kooi was gebouwd. Daarin school een ‘levende radar’.
De uitkijkpost stond in verbinding met de chauffeur, die van hem
aanwijzingen kreeg over de verrichtingen van de achtervolgende
douane. In de stalen kooi lagen kraaienpoten, molotovcocktails en
blikken olie. Er werd geschoten. Er vielen doden en gewonden,
ook door het brute optreden van de smokkelaars.

Illegale alcohol en chemische drugs
Aan die criminele ontwikkeling kwam een einde als gevolg
van de Europese landbouwpolitiek. De boterprijzen werden
dusdanig gelijk dat de smokkel niet meer loonde. Na de ‘botertijd’
beschikten de werkloos geworden Brabantse smokkelaars
over geld, een groot afzetgebied en een perfecte infrastructuur.
Die middelen hebben ze niet ingezet voor de smokkel van
drugs, maar voor het stoken van illegale alcohol. In de jaren 50
bestonden in de Belgische grensstreek grote illegale stokerijen.
Eind jaren 50 kwam via die stokerijen giftige alcohol op de
markt. De situatie was dermate ernstig en bedreigend voor
de volksgezondheid dat de Belgische overheid hard moest
ingrijpen. In een reactie daarop werden de lucratieve stokerijen
de grens overgebracht. Ze boden de Brabantse smokkelaars
nieuw emplooi. De 66 grootschalige stokerijen die sinds
1968 in Nederland zijn ontmanteld, waren vrijwel allemaal
eigendom van voormalige smokkelaars. De meeste stokerijen
zijn aangetroffen in de Brabantse Kempen met uitlopers naar
Limburg.
Interieur van een sluikstokerij. Nadat aan de smokkel van boter een einde
was gekomen, gingen Noord-Brabantse smokkelaars zich toeleggen op het
illegaal stoken van alcohol, oftewel illegale jenever (in de volksmond).
(fotoarchief Paul Spapens)
In 1983 werd in het Limburgse Baexem een alcoholstokerij
opgerold. Toen een team van de douane de schuur drie jaar
later opnieuw binnenviel met het vermoeden dat er alcohol
werd gestookt, trof men er een amfetaminelaboratorium aan.
Een combinatie van een alcoholstokerij en een laboratorium
voor chemische drugs werd in 1987 buiten werking gesteld in
het Vlaamse grensdorp Weelde Statie, nabij Baarle-Nassau.
Een Vlaamse krant schreef: “De sluikstoker had, zoals de
meeste ondernemers in deze onzekere tijden, zijn heil gezocht
in diversificatie.”
N/NvN publiceert in 2011 een serie van vier verhalen over
de geschiedenis van het smokkelen tussen Noord-Brabant
en België. De verhalen zijn mede gebaseerd op het boek
Smokkelen in Brabant van Paul Spapens en Anton van
Oirschot en Tappen uit een geheim vaatje van Paul Spapens
en Piet Horsten.
Kopieerwoede
ALEX VAN EGMONDS COLUMN
Het moge bekend zijn dat Aziaten erg goed zijn in het namaken
van zo beetje alles dat op aarde te vinden is. Vooral de Chinezen
hebben hier een handje van; dvd’s, merkkleding, schoenen,
elektronica, enzovoort. Als het geld oplevert, dan kan de
Chinees er een kopietje van maken. Over de eventuele gevolgen
(en gevaren) die deze namaak met zich mee kan brengen, lees
ik zo af en toe in de media.
Zo werd van de zomer een onechte Apple Store ontdekt in de
zuidelijke stad Kunming. Die winkel zag er heel treffend uit
en zelfs het personeel aldaar wist niet beter dan dat het werkte
voor de Amerikaanse softwaregigant. Niet veel later werd er in
dezelfde regio een kopie van Ikea ontdekt, compleet met het
kleurschema dat de Zweedse firma voert. Op zich is dat nog vrij
onschuldig; overal in China kom ik dat soort onechte winkels
tegen, maar gevaarlijker wordt het als voedingsmiddelen
worden nagemaakt of zelfs medicijnen.
De Chinese overheid voert daarom regelmatig grote campagnes,
waarbij speciale opsporingsteams de strijd aangaan met de namaakindustrie.
Het leven van zo’n Chinese opsporingsbeambte
moet frustrerend zijn, want het is dweilen met de kraan open.
Waar op vrijdag een paar winkels met namaakproducten sluiten,
daar openen op maandag weer een paar identieke winkels met
dezelfde illegale rotzooi. Immers, de vraag naar die namaakproducten
stuurt het aanbod.
Nu China in een razendsnelle economische ontwikkeling zit,
willen steeds meer Chinezen over dezelfde luxe beschikken
als wij westerlingen. Maar voor veel consumenten blijven die
producten onbetaalbaar, aangezien ze geïmporteerd moeten
worden en daar hangt uiteraard een fors prijskaartje aan. Als je
als jonge ambitieuze Chinees met een krappe beurs dan toch
succesvol wilt overkomen, dan koop je een namaakhorloge van
een bekend westers merk. Het verschil zal een leek toch niet
opmerken en het is nog stukken goedkoper ook.
Ik moet bekennen dat ik van het kopiëren ook een handje heb.
Menig gedigitaliseerd boek uit de immer groeiende collectie van
de Digitale Bibliotheek van de Nederlandse Letteren (DBNL) is
door mij gedownload en naar de lokale kopieerwinkel gebracht.
Daar ben ik inmiddels vaste klant en weten ze wat ik wil. Voor
een habbekrats worden alle teksten uitgeprint, zorgvuldig
ingebonden en daarna voorzien van een mooi omslagje, net als
een echt boek. Uitgeverijen zullen die grove overtreding van het
auteursrecht afkeuren, maar zeg nu zelf, ter verspreiding van de
Nederlandse literatuur in China is alles geoorloofd.
Alex van Egmond
Docent Nederlands
aan de Foreign
Studies University
in Peking, China
9
Neerlandia/Nederlands Neerlandia/Nederlands van Nu – 4-2011