1 HOE EEN KLEIN MONUMENT GROOT KAN ZIJN ... - van Alckmaer

Samenvatting Onderzoek Huis met de Kogel te Alkmaar
© Dik de Roon
HOE EEN KLEIN MONUMENT GROOT KAN ZIJN
Alkmaars Huis met de Kogel geeft historische geheimen prijs
In het voorjaar werden drie huizen aan de Appelsteeg in Alkmaar onderworpen aan een
bouwhistorisch onderzoek. Het beroemde Huis met de Kogel maakt deel uit van een
monumentaal drietal met mogelijk een gemeenschappelijke oorsprong. Het Huis met de
Kogel vormt met twee andere kleine huizen een smal lang bouwvolume tussen Fnidsen en
Zijdam. Drie met elkaar verweven bouwgeschiedenissen werden er kortgeleden ontrafeld. Het
onderzoek, dat werd uitgevoerd door de Amsterdamse bouwhistoricus Dik de Roon, bracht
een aantal spectaculaire zaken aan het licht. Markante bouwsporen en fragmenten vormden
een gefaseerde bouwgeschiedenis vanaf de late middeleeuwen tot vandaag. Vragen die het
huis al lange tijd omgaven werden eindelijk beantwoord.
Spaanse bezetter
Het huis dankt zijn naam aan de kogel, die (in de negentiende eeuw) aan de gevel werd
bevestigd als herinnering aan het Spaanse beleg uit 1573, zoals het jaartal op de gevel
aanduidt. Naar verluidt, werd in het Spaanse kanonnenvuur vanuit het Noorden van Alkmaar,
een kogel dwars door de houten gevel geschoten. Dat gebeurde in het genoemde jaar, waarin
weldra de victorie over de bezetter met het ontzet van deze stad begon. Het Huis met de
Kogel geniet vooral bekendheid door de markante houten gevel aan het water van de Zijdam.
Hoewel deze gevel al snel de aandacht trekt, weet bijna niemand hoe bijzonder hij werkelijk
is. In verscheidene Noord-Hollandse dorpjes worden namelijk veel houten gevels
aangetroffen en voor de leek lijken ze allemaal wel enigszins op elkaar. Het bijzondere van
deze gevel is echter zijn hoge leeftijd in vergelijking tot bijna alle andere houten gevels die in
Nederland bewaard zijn gebleven, maar ook zijn markante bouwwijze.
Over de werkelijke leeftijd van het huis en die gevel liepen de meningen lange tijd uiteen.
Men ging er overwegend vanuit dat een dergelijke gevel twee of hooguit drie eeuwen oud zou
kunnen zijn. Vaak werd de vergelijking met de achttiende- en negentiende-eeuwse houtbouw
in verscheidene dorpen van de Zaanstreek gemaakt. De manier waarop de vooruitspringende
gevelvlakken of uitkragingen zijn gemaakt wijkt echter af van die huizen.
Holle boor
Er waren geen gegevens over de bouwdatum van het huis bekend. Om die toch te achterhalen
werd zogenoemd dendrochronologisch onderzoek verricht. Met een holle boor werden elf
houtmonsters uit het constructiehout van het huis en de gevel genomen. In een laboratorium in
Berlijn liet De Roon de houtmonsters onderzoeken. Op basis van analyse van het
jaarringenpatroon van het hout kon worden vastgesteld dat het huis in 1557 werd gebouwd.
Bovendien kon op die manier de herkomst worden achterhaald. Een deel van het eikenhout
kwam uit West-Zweden; de gekromde stijlen van de kapconstructie kwamen uit Oost-
Nederland. Die zeer vroege eikenhoutleveranties vanuit West-Zweden vormen een
bijzonderheid op zichzelf. Lange tijd werd namelijk gedacht dat het eikenhout voor de
Hollandse huizenbouw in de zestiende eeuw bijna uitsluitend uit de oostelijke buurlanden
afkomstig was. Onderzoek in Amsterdam, waarbij De Roon in zijn capaciteit van
1

gemeentelijk bouwhistoricus eveneens is betrokken, legde deze specifieke houttoevoer pas in
2006 bloot.
Van doodnormaal tot heel bijzonder
Ooit stonden de Hollandse steden vol met houten gevels, zoals die aan de Alkmaarse Zijdam.
De Hollanders kozen laat in de middeleeuwen massaal voor een goedkopere en minder solide
gevelconstructie dan bouwers in de ons omringende landen. Die keuze hing samen met een
besparende technische wijziging van de houtskeletten die destijds de hoofdconstructie van de
huizen vormden. De typerende uitkragingen op korte balkjes (blokkeels) waren achilleshiel
van de gevel. Daarom sneuvelden nagenoeg alle soortgenoten al lang geleden. De houten
gevel van het Huis met de Kogel is met twee andere kopgevels het laatste exemplaar dat
inmiddels vier en een halve eeuw wist te trotseren en is mede daarom van onschatbare
waarde!
Waterkelder
Ook het leegmaken van de kelders in de huizen heeft spectaculaire verrassingen opgeleverd.
De zeer oude kelders bevatten onverwacht veel sporen van vroege gebruiksgeschiedenis en
verbouwingen. Zo werd een kleine markante stookplaats uit de achttiende eeuw aangetroffen
in de kelder van het Huis met de Kogel. De kelder van het belendende huis, Appelsteeg 4,
leverde een nog grotere verrassing op. Onder de betonnen vloer kwam een achttiende-eeuwse
waterkelder tevoorschijn. Dergelijke kelders werden aangelegd voor de opslag van schoon
drinkwater dat vaak van per schuit werd aangevoerd, omdat het grachtenwater te zeer vervuild
was voor consumptie. De waterkelder verloor zijn gemetselde gewelf vermoedelijk rond 1900
bij de aanleg van de betonnen vloer, maar verkeert verder in prima staat.
Kleinood en topmonument
Het ensemble van de drie huizen tussen Fnidsen en Zijdam toont aan dat een monument niet
letterlijk groot hoeft te zijn om tot de topmonumenten van ons land te worden gerekend. De
drie kleine huizen leveren een illustratieve doorkijk in de plaatselijke bouwgeschiedenis. De
onderlinge historische verwevenheid maakt de gelaagdheid van hun bouwgeschiedenis extra
interessant.
Het onderzoek door bouwhistorisch onderzoeksbureau Dik de Roon werd uitgevoerd in
opdracht van de huidige eigenaar van de panden, Van Alckmaer voor Wonen. Aanvullend
onderzoek, eveneens door Dik de Roon, werd uitgevoerd in opdracht van de afdeling
Monumenten en Archeologie van de gemeente Alkmaar. Van Alckmaer voor Wonen zal het
onderzoek gebruiken bij de ontwikkeling van plannen voor herbestemming van het unieke
drietal.
2

Belangrijke monumentale waarden van het complex
De drie kleine huizen leveren een verrassende doorkijk in de plaatselijke bouwgeschiedenis.
Dat ze tegenwoordig in een complex verenigd zijn, maakt die historische gelaagdheid nog
duidelijker. Markante bouwfragmenten en sporen vormen een gefaseerde bouwgeschiedenis
vanaf het midden van de zestiende eeuw tot vandaag.
Appelsteeg 2.
De houten gevel uit 1557 aan de Zijdam die zich schaart in een select drietal van uiterst
zeldzaam geworden soortgenoten. Deze gevel is uniek en van zeer hoge cultuurhistorische
waarde.
Belangrijke delen van het houtskelet en de bijna complete hoofdconstructie van de kap,
eveneens uit 1557.
De gemetselde kelder met een bouwkern uit 1557 en belangrijke bouwfasen uit de
zeventiende en achttiende eeuw, zoals de kleine stookplaats.
Appelsteeg 2 / 4.
De brandmuur die de twee huizen scheidt, met grote kern uit 1557 en belangrijke bouwsporen
van de zestiende tot in de twintigste eeuw.
Appelsteeg 4.
Bouwmuren met fragmenten uit de zestiende tot in de twintigste eeuw.
Een belangrijk deel van het zeventiende-eeuwse houtskelet (en balklagen) dat de zestiendeeeuwse
voorganger verving.
Belangrijk gedeelte van de zeventiende-eeuwse kapconstructie.
Een achttiende-eeuwse waterkelder waarschijnlijk uit dezelfde bouwfase als de kleine
stookplaats in de kelder van Appelsteeg 2.
Een achttiende-eeuwse trap met Lodewijk XV kenmerken.
Een grote laat-negentiende-eeuwse bouwfase, waarvan de voorgevel een duidelijke
uitdrukking vormt.
Appelsteeg 4 / 6.
De zeventiende-eeuwse brandmuur die de huizen scheidt, met sporen van latere bouwfasen.
Appelsteeg 6.
De kelder met fragmenten uit de zestiende tot en met de twintigste eeuw.
Een laat-negentiende-eeuwse bouwfase, waarvan de om de hoek lopende voorgevel en de
bijzondere kapconstructie de belangrijkste exponenten vormen.
3