wandeling 1 - Palazzo Rubens

aRchitEctUUR-
waNdEliNg
palazzoRUBENS.BE
paLaZZO
RUBENS
de meester aLs architect
.. – ..
rubenshuis antwerpen

wandeLing 1

op Stap MEt RUBENS
italiaaNSE palEizEN
EN SpaaNSE pooRtjES
iN aNtwERpEN
toen Rubens in 1608 uit italië terugkeerde, zat zijn koffer vol architectuurtekeningen.
in 1622 gaf hij die uit in het platenboek palazzi di genova (paleizen
van genua). daarmee wou hij in onze streken de italiaanse manier van bouwen
stimuleren, de ‘ware bouwkunst’ die de regels van de grieks-Romeinse oudheid
volgde. Met zijn eigen huis en atelier gaf hij alvast het goede voorbeeld.
Ben je benieuwd of Rubens’ opvattingen over architectuur navolging kregen in Antwerpen?
Met deze twee architectuurwandelingen kan je het zelf ontdekken. Je maakt kennis met
stadspaleizen, fraaie burgerhuizen en indrukwekkende kerken. Je ziet hoe renaissance en
barok in zwang kwamen. En je gaat op bezoek bij vrienden en collega’s van de meester.
wandeling 1 duurt ongeveer een uur en start bij het Rubenshuis. Ideaal dus na je bezoek
aan de tentoonstelling Palazzo Rubens. wandeling 2 is iets korter. Ze leidt je door de oudste
kern van Antwerpen. Thematisch is er geen enkel verschil tussen de twee wandelingen. Je
hoeft de ene niet gemaakt te hebben om de andere te appreciëren. Maar als je eenmaal de
smaak te pakken hebt, dan doe je ze toch gewoon allebei?
We wensen je een aangename wandeling!
wandeling 1
wandeling 2

4 _
wandeLing 1
wandeling 1
Van het Rubenshuis tot de
Sint-Carolus Borromeuskerk
1. rubenshuis
wappER 9–11
Rubens was pas twee jaar terug uit Italië toen hij in 1610 een woonhuis met grond kocht
aan de Wapper. Naast het huis liet hij een nieuw atelier bouwen, met een binnenplaats
tussen de oude en de nieuwe vleugel. Hij ontwierp ook een monumentale portiek als
toegang tot de grote tuin. In die tuin liet hij een paviljoen bouwen. Zo creëerde Rubens in
Antwerpen zijn eigen palazzetto, een klein stadspaleis zoals hij er in Italië veel had gezien.
Vanaf de binnenplaats merk je goed het verschil tussen de linker- en de rechtervleugel. Als
je met je rug naar de straat staat, zie je links het 16 de -eeuwse woonhuis dat uit baksteen
is opgetrokken. Het is een typische stadswoning in een traditionele stijl die je op deze
wandeling nog meer zal zien. Maar aan de kant van de tuin bouwde Rubens een ‘Italiaanse’
uitbreiding, om zijn verzameling antieke beelden in tentoon te stellen. Voor dat halfronde
museum met koepel liet de meester zich inspireren door het Pantheon in Rome. Net als
in die Romeinse tempel valt het licht gelijkmatig naar binnen via een ronde opening in de
kruin van de koepel, de oculus.
Rechts zie je het atelier. De gevels zien er heel anders uit dan die van het woonhuis. Ze
zijn veel minder sober en bulken van de elementen die naar de oudheid en de eigentijdse
Italiaanse architectuur verwijzen, zoals de gebroken frontons boven de ramen van de
tweede verdieping. Dit architectonisch motief kwam al in de tijd van de Romeinen voor,
maar werd in de renaissance weer opgediept door Michelangelo. In de nissen aan de
begane grond stonden borstbeelden van beroemde Grieken en Romeinen opgesteld. Aan de
eerste verdieping van de korte vleugel die de verbinding met het woonhuis vormt, zie je een
open loggia. Oorspronkelijk was die in verf uitgevoerd. Het ging dus om schijnarchitectuur,
waarvan Rubens voorbeelden in Italië had gezien.
Het huis en het atelier werden na Rubens’ tijd verbouwd en opgedeeld. Daardoor gingen
de meeste originele delen verloren. Wat je vandaag ziet is het resultaat van een ‘harde’

van het Rubenshuis tot
de sint-CaRolus boRRomeuskeRk _ 5
restauratie uit de vorige eeuw. De restaurateurs namen daarbij noodgedwongen wel eens
een loopje met de historische werkelijkheid. Zo waren de gebeeldhouwde reliëfs in de fries
tussen de eerste en tweede verdieping in Rubens’ tijd eigenlijk trompe l’oeilschilderingen,
in grisaille uitgevoerd om er als beelden uit te zien.
De prachtige portiek is echter authentiek. Rubens liet zich inspireren door de triomfbogen
uit de Romeinse oudheid en door het werk van grote Italianen uit het Cinquecento. Zo is de
geknikte boog van de centrale doorgang een vondst van Michelangelo. De zware banden in
rustica (ruw behouwen steen) rond de zuilen werden vaak toegepast door Giulio Romano,
een leerling van Rafaël. De gebouwen van Giulio Romano had Rubens leren kennen in
Mantua. Linksboven op de portiek staat Mercurius, god van de schilders, diplomaten en
handelaars. Rechts prijkt Minerva, godin van de wijsheid. Met die beelden wilde Rubens
duidelijk maken dat dit huis aan de schilderkunst gewijd is en dat het een oord is van
kennis. In de cartouches boven de linker- en de rechterboog staan Latijnse opschriften. Ze
getuigen van Rubens’ humanistische levenshouding. Links staat er “Laat het aan de goden
om ons te geven wat voor ons past en nuttig is. Zij houden meer van mensen dan de mens
zelf”. Rechts luidt het: “Bid om een gezonde geest in een gezond lichaam, om levenskracht
die niet bang is voor de dood, die niets begeert en die vrij is van woede.” De portiek maakte
op tijdgenoten een overweldigende indruk. Ze is ook vaak te zien op schilderijen van Rubens
en zijn leerlingen en navolgers.
Portiek van het Rubenshuis, Antwerpen

6 _
wandeLing 1
Ook het tuinpaviljoen is goed bewaard gebleven. Rubens heeft het zo opgesteld dat je het
vanaf de binnenplaats kunt zien doorheen de middelste boog van de portiek. Je aandacht
wordt er als vanzelf naartoe gezogen. Zo’n tuinperspectief was typisch voor de renaissance.
Bijzonder is ook de gevel die als een ‘serliana’ (een boog geflankeerd door twee lagere
rechthoekige openingen) is vormgegeven. Het motief is genoemd naar de Italiaanse
architect Sebastiano Serlio en de toepassingen ervan had Rubens in Italië leren kennen.
Het tuinpaviljoen biedt onderdak aan de beelden van Venus (in Rubens’ tijd een beeld van
Ceres), Hercules en Bacchus.
› Via de achterkant van de tuin kan je het volgende gebouw van de wandeling bereiken.
Mocht het pad afgesloten zijn, ga dan terug naar de ingang van het Rubenshuis.
Ga dan naar links. Sla linksaf de Schuttershofstraat in. De eerste zijstraat links is de
Kolveniersstraat. Halfweg in de straat vind je het Kolveniershof.
Kolveniershof, Antwerpen

2. KOLveniershOf
KolvENiERSStRaat 20
van het Rubenshuis tot
de sint-CaRolus boRRomeuskeRk _ 7
In Rubens’ tijd was dit het gebouw waar de kolveniers bijeen kwamen. De kolveniersgilde
was een burgerwacht, de ‘hulptroepen’ wanneer Antwerpen verdedigd moest worden.
Ze hielden hier schietoefeningen en tornooien met hun vuurwapens. In opdracht van de
gilde schilderde Rubens zijn beroemde Kruisafneming, te bewonderen in de Antwerpse
kathedraal.
Het Kolveniershof werd opgetrokken tussen 1631 en 1637. De gevels zijn symmetrisch
en evenwichtig opgebouwd. Een typisch renaissancekenmerk is de arcade met Dorische
zuilen op halfronde bogen aan de tuinzijde. Op twee zwikken vind je het embleem van
de kolveniers terug. Het grote driehoekige fronton is een toevoeging uit de 18 de eeuw.
Het gebouw werd in de jaren 1970 grondig gerestaureerd. Vandaag is er het Rubenianum
gevestigd, een kenniscentrum van 16 de en 17 de -eeuwse beeldende kunst in de Nederlanden.
› Terug op straat ga je naar links. Op de Meir sla je linksaf. Aan de linkerkant zie je het
volgende gebouw.
3. de cLeynen sint-arnOLd
MEiR 54
Volgens het Latijnse opschrift was dit in 1567 het woonhuis van Jan Rubens en Maria
Pypelinckx, de ouders van de meester. Een jaar later moest het echtpaar om geloofsredenen
vluchten naar Duitsland. Daar kregen ze drie kinderen, onder wie Peter Paul. Nadat Jan was
gestorven, keerde Maria in 1589 met haar kroost naar dit huis terug.
Wat nu te zien is, dateert van na het midden van de 19 de eeuw. Ook in deze gevel worden
elementen van de klassieke oudheid gebruikt. Maar de bouwstijl is veel zwaarder dan die
van de renaissance, met Korinthische zuilen en pilasters en een overdadige versiering. Wie
herken je in het borstbeeld dat de gevel bekroont?
› Keer op je stappen terug en loop links de Eikenstraat in. Aan het eind steek je de Lange
Nieuwstraat over en loop je naar de zijingang van de Sint-Jacobskerk.

8 _
wandeLing 1
4. sint-JacObsKerK
laNgE NiEUwStRaat 73–75
Voor je naar binnen gaat, moet je even naar de toren kijken. Die is zo robuust omdat hij
nooit afgewerkt is. Wat je nu ziet is eigenlijk de basis voor een toren die drie keer zo hoog
had moeten worden. De bouwers wilden in 1491 immers een kerk die nog hoger naar
de hemel reikte dan de Antwerpse kathedraal met zijn toren van 123 meter. Maar door
geldgebrek zijn ze niet verder gekomen dan 33 meter. De bouw van de kerk werd twee keer
voor tientallen jaren onderbroken. Ze was pas klaar in1656.
Het interieur is een wonder van evenwicht. In weinig kerken gaat een stoere gotische
architectuur zo harmonieus samen met een barokke aankleding. Let bijvoorbeeld op de
contrastrijke marmeren afsluitingen van de kapellen en het koor. Aan de gedecoreerde
kapellen, altaren en grafmonumenten merk je dat dit de parochiekerk was van rijke
notabelen, gilden en broederschappen. Die welgestelde personen en verenigingen
bestelden altaarstukken en schilderijen. Blikvangers zijn de werken van Jacob Jordaens,
Hendrick van Balen en, uiteraard, Peter Paul Rubens.
Rubens was parochiaan van de Sint-Jacobskerk. Hij woonde hier amper driehonderd
meter vandaan. Rijke families, zoals die van Rubens, konden zich een private grafkapel
veroorloven. De meester ligt samen met zijn familieleden begraven in de oostelijke
kapel van de kooromgang. Het schilderij Maria omringd door heiligen siert het altaar.
Toen Rubens het schilderde, was het niet de bedoeling dat het ging dienen voor zijn
grafmonument. Het afgebeelde thema heeft dan ook niets te maken met de dood. De
knielende man op de voorgrond is misschien de opdrachtgever. Wie hij is, en waarom het
werk nooit afgeleverd werd, weten we niet. De architectuur waarin het altaarstuk is gevat,
vertoont motieven die ook voorkomen aan de tuinportiek van het Rubenshuis, zoals het
gebroken fronton dat de omlijsting bekroond.
› Ga de kerk uit en wandel naar rechts. Sla rechtsaf, de Sint-Jacobstraat in. Je komt voorbij
de hoofdingang van de Sint-Jacobskerk. De volgende zijstraat aan de rechterkant is de
Sint-Jacobsmarkt. Daar liggen de volgende panden.
5. het brantyser
SiNt-jacoBSMaRKt 13

6. den grOOten ZOt
SiNt-jacoBSMaRKt 11
van het Rubenshuis tot
de sint-CaRolus boRRomeuskeRk _ 9
Deze twee huizen zijn gebouwd rond 1545. Het zijn voorbeelden van de traditionele
bouwtrant waar Rubens zich tegen afzette. “We stellen in deze streken vast”, zo schrijft
Rubens in de inleiding van Palazzi di Genova, “dat de architectuur die barbaars of gotisch
genoemd wordt, geleidelijk in onbruik geraakt”. Hij drukte zich een beetje te optimistisch
uit, want de laatgotische stijl blijft doorleven tot lang na Rubens’ dood.
In de late middeleeuwen waren de meeste huizen in Antwerpen in hout opgetrokken. Veel
elementen van de laatgotische stenen huizen zijn eigenlijk een ‘verstening’ van houten
onderdelen. Zo herken je in het natuurstenen skelet van de gevels het stijl- en regelwerk
van houten huizen. Let bijvoorbeeld op de lijsten en de horizontale ‘speklagen’ van
zandsteen in de gevels van het Brantyser, en de omlijstingen van de ramen. Ze vormen
een kleurcontrast met de baksteen. Ook de trapgevels zijn kenmerkend voor de traditionele
stijl. Via de korfboogpoort en de doorgang met kruisribgewelf bereik je de binnenplaats.
In de 16 de eeuw was Het Brantyser het huis van een koopman. Het werd in 1563 bij
het aanpalende den grooten zot gevoegd, dat geen bakstenen maar een zandstenen
straatgevel heeft. Zoals je nog kan zien was de huidige toegangspoort oorspronkelijk
boogvormig, net als bij de buren. In de 18 de eeuw was Den Grooten Zot een refugium van
de abdij van Tongerlo. Kloosterlingen die op reis of op de vlucht waren, konden in zo’n
stadswoning tijdelijk onderdak vinden. Het dubbele pand maakt tegenwoordig deel uit van
de stadscampus van de Universiteit Antwerpen, net als het volgende pand op de wandeling.
› Keer terug en sla rechts de Prinsesstraat in. In de tweede zijstraat links, de Prinsstraat,
ligt het volgende pand.
7. hOf van Liere
pRiNSStRaat 13
Het Hof van Liere is een stadspaleis dat gebouwd werd tussen 1515 en 1520. Antwerpen
stond toen aan het begin van een ongeziene bloeiperiode, de zogeheten Gouden Eeuw.
Opdrachtgever voor de bouw van het paleis was Arnold van Liere, een rijke handelaar en
ook burgemeester van Antwerpen. In 1520 maakte het Hof van Liere indruk op de beroemde
Duitse schilder Albrecht Dürer en een jaar later zou prins Karel, de latere Karel V, hier
overnacht hebben. Halfweg de 16 de eeuw waren de gebouwen eigendom van de stad. In
Rubens’ tijd scheelde het niet veel of de aartshertogen Albrecht en Isabella vestigden hier hun

10 _
wandeLing 1
residentie. Maar de stad wees hun verzoek af. Uiteindelijk maakten de jezuïeten er in 1607
een kostschool van. Het is tegenwoordig het hoofdgebouw van de universitaire stadscampus.
In de trapgevels aan de straatkant zie je een typisch Antwerps fenomeen: het middelste
‘licht’ van het zogeheten drielichtvenster is dieper dan de andere twee. Zowel aan de
straat als rond de drie binnenplaatsen van het complex herken je weer de traditionele,
laatgotische bouwstijl. Wat je vandaag ziet is het sterk gerestaureerde resultaat van talloze
aanpassingen en uitbreidingen die oplopen tot in de 20 ste eeuw.
Het meest authentieke deel is de zuidwestelijke binnenplaats, waar je het complex via de
Prinsstraat binnenkomt. Let op de unieke laatgotische galerij, met haar mooie klaverbladbogen
en haar gewelf met stervormige ribben. In de noordoostelijke hoek herken je de vermoedelijke
onderbouw van de huistoren die ooit in het Hof van Liere heeft gestaan. In 1660
werd hij gesloopt. De toren is bekend van oude afbeeldingen, en ook Dürer vermeldde hem.
In de zestiende eeuw telde Antwerpen 41 van die torens.
Via een poortdoorgang kom je op de grote noordelijke binnenkoer. Hier kan je wandelen
door de lange renaissancegalerij met Toscaanse zuilen uit 1612. Je kan er ook op een bankje
even op adem komen.
› Keer terug naar de Prinsstraat en zet je tocht verder. Loop de eerste zijstraat rechts in.
Binnengevel van Hof van Liere, Antwerpen

8. de Zwarte arend
vENUSStRaat 25
van het Rubenshuis tot
de sint-CaRolus boRRomeuskeRk _ 11
9. huis warmenbOL Of venushOf
vENUSStRaat 19
Beide huizen werden gebouwd in het midden van de 16 de eeuw, maar hun huidige gevelindeling
dateert van de 18 de eeuw. Toen was de rococo in zwang. Dat is een speelse stijl met veel krullen,
kuiven en rocailles (onregelmatige schelpvormen). Je ziet ze vooral in interieurs en op meubels,
maar ook op gevels. De natuurstenen poort van de zwarte arend is een mooi voorbeeld,
met enkele rocaillemotieven. En ook de patio in Lodewijk XV-stijl van huis warmenbol (niet
toegankelijk) bevat enkele mooie rococo-elementen. De afgeronde vensters onder de kroonlijst
van beide gebouwen dateren uit de 19 de eeuw, net als de poort van Huis Warmenbol.
› Steek de Venusstraat over en loop de Lange Brilstraat in.
10. de mOriaen en de witte craene
laNgE BRilStRaat 4–6
Dit zijn twee huizen in traditionele stijl uit het midden van de 16 de eeuw. In de 17 de eeuw
vormden ze samen een internaat voor Ierse studenten van het jezuïetencollege. Het huis
rechts dankt zijn naam aan de fraai gebeeldhouwde aanslaglijst van de dubbele deur waarin
je het hoofd van een moor herkent.
› Loop verder door de Lange Brilstraat naar de Stadswaag.
11. stadswaag
De oorsprong van dit mooie plein en de omliggende straten ligt in 1548. Midden op het huidige
plein werd toen de ‘nieuwe waag’ gebouwd. Daar lieten handelaars hun koopwaar wegen
en betaalden ze waghetol, een stadsbelasting. In de negentiende eeuw was de waag een
opslagplaats. In 1873 werd het gebouw gesloopt nadat het door een brand was verwoest.
› Steek het plein over en loop door de Raapstraat. Sla linksaf de Mutsaardstraat in.

12 _
wandeLing 1
12. huis de draecK
MUtSaaRdStRaat 30
13. huis schOcKaert
MUtSaaRdStRaat 32
“Wanneer krijgen we nog wat barok te zien? Dit is toch een Rubenswandeling?”, vraag je
je misschien af. Je geduld wordt nu beloond. We hebben al gemerkt dat de traditionele
manier van bouwen heel lang blijft voortbestaan. Toch werd voor de geveldecoratie van
traditionele burgerwoonhuizen al eens een ornament uit de renaissance gebruikt. En die
decoratie ging schoorvoetend mee met zijn tijd.
De geveltop van huis de draeck uit 1628 zit op de wip tussen late renaissance en vroege
barok. Met een beetje goede wil herken je nog een trapgevel, maar de trappen zijn
vervangen door in- en uitzwenkende lijnen en krulvoluten.
huis Schockaert, dat van enkele tientallen jaren later dateert, is onmiskenbaar barok. Het
middendeel van de gevel is overladen met beeldhouwwerk. In de geveltop zitten Ionische
kapitelen, plantaardige motieven en frontons. Aan weerszijden herken je onderaan een
klauwmotief dat typisch is voor de barok in Antwerpen. In de omlijsting van de poort zitten
leeuwenmaskers en guirlandes (slingers van bladeren en bloemen). Zulke barokke poorten
zijn typisch voor de Antwerpse burgerhuizen in de tweede helft van de 17 de eeuw. Ze worden
vaak ‘Spaanse poortjes’ genoemd, maar behalve dat ze stammen uit een tijd toen Spaanse
heersers het bij ons voor het zeggen hadden, hebben ze niets met dat land te maken. Hun
oorsprong ligt in Italië en de vormgeving is vaak gebaseerd op ontwerpen van Sebastiano
Serlio.
› Loop verder door de Mutsaardstraat. Links zie je de Academie.
14. academie
MUtSaaRdStRaat 31
De beroemde barokschilder David Teniers de Jonge stichtte de Koninklijke Academie voor
Schone Kunsten in 1664. In die tijd bestonden er alleen academies in Rome, Firenze
en Parijs. Teniers nam dat initiatief als oud-deken van de Sint-Lucasgilde. Dat was de

van het Rubenshuis tot
de sint-CaRolus boRRomeuskeRk _ 13
beroepsvereniging van kunstenaars, boekdrukkers en kunsthandelaars waar ook Rubens lid
van was. De Academie was eerst gevestigd in de Beurs. Begin negentiende eeuw verhuisde
ze naar het voormalige klooster van de minderbroeders, hier in de Mutsaardstraat. De
neoclassicistische gebouwen werden rond 1840 opgetrokken. Vandaag maakt de Academie
deel uit van de Artesis Hogeschool.
In het kader van de wandeling is vooral de tuin interessant (toegankelijk tijdens het
schooljaar). Je vindt er immers gerecupereerde barokke poortomlijstingen uit de 17 de eeuw.
Toen de Antwerpse huizen of kloosters waar ze deel van uitgemaakt hebben, gesloopt of
verbouwd werden, kregen de Spaanse poortjes hier een nieuwe plek. Let ook op de fraaie
houtsculptuur van de deuren.
› Loop de tuin uit en steek de straat over. Ga naar links en loop de Ambtmanstraat
helemaal door. Loop links de Keizerstraat in.
15. huis deLbeKe
KEizERStRaat 9
Dit is een van de mooiste patriciërswoningen van Antwerpen. Het huis bestond al in de 16 de
eeuw. Een rijke handelaar verbouwde het in de 17 de eeuw tot een barokke residentie. In de
loop der tijd werd er nog meer aan verbouwd. Eind 19 de eeuw was het echter bouwvallig.
Rond 1900 werd het gerestaureerd.
Jammer genoeg kan je de prachtige binnenplaats en het weelderige achterhuis niet
bewonderen (niet toegankelijk). Daar is ook een serliana te bewonderen, wellicht naar
het voorbeeld van Rubens’ tuinpaviljoen. Maar de oudere, barokke straatgevel uit 1647 is
minstens even interessant. Drie verschillende orden zijn er boven elkaar geplaatst. In de
benedenverdiepingen zie je Dorische pilasters met rusticabanden die ook voorkomen aan de
tuinportiek van het Rubenshuis. De eerste verdieping, met balkonvenster, is uitgevoerd in
de Ionische orde. De sierlijke dakkapel is dan weer voorzien van Korinthische halfzuilen. Let
ook op de gerestaureerde koetspoort met de gebeeldhouwde voorstelling van volgelingen
van Neptunus die op hun zeepaarden een zeeslag uitvechten met centauren.
› Steek de straat over.

14 _
wandeLing 1
16. rOcKOxhuis
KEizERStRaat 10–12
17. wOning frans sniJders
KEizERStRaat 6–8
Nicolaas Rockox was een voorname tijdgenoot en vriend van Rubens. Tussen 1603 en 1625
was hij meermaals buitenburgemeester van Antwerpen. Het burgemeesterschap was toen
een dubbelfunctie. De binnenburgemeester bewaakte interne aangelegenheden, zoals de
rechtspraak. De buitenburgemeester was verantwoordelijk voor de militaire verdediging van
de stad en had contacten met het Spaanse gezag. Als kunstliefhebber herkende Rockox al
vroeg Rubens’ uitzonderlijke talent, en het is niet overdreven om te zeggen dat hij hem mee
groot gemaakt heeft. Omstreeks 1609-1610 schilderde Rubens voor hem Samson en Dalila,
dat hier in zijn huis de schouw sierde. Als hoofdman van de kolveniersgilde bestelde hij
De Kruisafneming en als burgemeester gaf hij de opdracht voor De aanbidding der wijzen.
Rubens schilderde ook een drieluik voor Rockox’ grafmonument, met Het ongeloof van
Thomas.
In 1603 kocht Rockox twee panden in de Keizerstraat. Hij verbouwde ze tot één
patriciërswoning in traditionele Vlaamse renaissancestijl. De straatgevel van nummer
10 is een aanpassing uit de 18 de eeuw. Het portaal is van 1918. Het zwaar verbouwde
geheel werd gerestaureerd in de jaren 1970. Vandaag is het een museum dat helemaal
gewijd is aan Nicolaas Rockox. Er is uiteraard werk van Rubens te zien, maar ook van zijn
medewerkers Antoon van Dyck en Frans Snijders . Let ook op de evocatie van Rockox’ tuin
op de binnenplaats. Dankzij archiefonderzoek konden historici precies achterhalen welke
planten er stonden.
Frans Snijders woonde achter de gerestaureerde dubbele trapgevel van huisnummers 6–8.
Het pand maakt vandaag deel uit van het Rockoxhuis. Snijders was een specialist in het
schilderen van jachttaferelen, dieren en stillevens. Rubens deed geregeld een beroep op
hem om delen van zijn werken te schilderen.
› Als je uit het Rockoxhuis komt, ga je naar rechts.

18. sint-annaKapeL
KEizERStRaat 21
van het Rubenshuis tot
de sint-CaRolus boRRomeuskeRk _ 15
Heel wat gotische religieuze gebouwen kregen in de 17 de eeuw een barokke poortversiering
aangemeten. Het was de gemakkelijkste manier om een gebouw een all’antica uitzicht
te geven. Dit Spaanse poortje, met een mooi beeld van een zittende madonna, siert sinds
1681 de toegang van een laatgotische kapel. Ook het interieur werd met barok verfraaid.
Let op de marmeren vloer, het altaar, de preekstoel en de biechtstoelen.
› Iets verder in de Keizerstraat sla je de Paternosterstraat in. Op het einde sla je rechtsaf
naar het Kipdorp.
Sint-Annakapel, Antwerpen
19. sphera mundi
KipdoRp 19
Portaal van Sint-Annakapel, Antwerpen
Dit huis werd verbouwd in dezelfde barokstijl en op ongeveer hetzelfde ogenblik als Huis
Delbeke. Ook hier is de middenpartij van de gevel uitbundig uitgewerkt. De twee zuilen van
de poort staan op hoge voetstukken en hebben elk twee ringen rond hun schacht. Een leuk
detail is het saterhoofd bovenaan de aanslaglijst van de deur.
› Wandel door tot het einde van het Kipdorp. Sla linksaf naar de Sint-Katelijnevest. De
eerste zijstraat rechts is de Korte Nieuwstraat, waar we nog een Spaans poortje vinden.

16 _
wandeLing 1
20. sint-annaKapeL
KoRtE NiEUwStRaat 22
Nog een kapel gewijd aan de heilige Anna. Ze werd rond 1400 opgericht als godshuis waar
arme vrouwen opgevangen werden. Vandaag is het een restaurant. Zoals bij de kapel met
dezelfde naam, in de Keizerstraat, merk je ook hier het contrast tussen de eenvoudige
gotiek van het gebouw en de uitbundige barok van de poortomlijsting. De sluitsteen is een
gevleugeld engelkopje. De zuilen zijn opnieuw in twee ringen gevat. Van het interieur is
weinig bewaard gebleven.
› Tegenover de kapel wandel je de Sint-Pieter-en-Paulusstraat in. Via de eerste straat
rechts kom je op het Hendrik Conscienceplein. Daar vind je het barokke hoogtepunt en
meteen ook het laatste gebouw van de eerste wandeling.
21. sint-carOLus bOrrOmeusKerK
hENdRiK coNSciENcEplEiN
Heb je ook een beetje het gevoel dat je hier op een Italiaans plein staat? Dat komt
misschien omdat de voorgevel van de kerk goed lijkt op die van de Gesù in Rome, de
moederkerk van de jezuïetenorde. De Gesù en de Sint-Carolus Borromeus zijn kerken van
de contrareformatie. Dat was een hervorming binnen de katholieke kerk die ook bedoeld
was als krachtig antwoord op het protestantisme. Je zou het religieuze propaganda kunnen
noemen. De jezuïeten waren de stoottroepen van het katholieke geloof en de barok was de
kunst van de contrareformatie.
Terwijl Rubens zijn eigen huis aan het bouwen was, raakte hij ook betrokken bij het
prestigieuze project voor deze schitterende kerk. Ze werd gebouwd tussen 1615 en
1621, officieel volgens een ontwerp van de jezuïeten-architecten François Aguilon en
Pieter Huyssens. Wat en hoeveel Rubens tot de architectuur heeft bijgedragen, is niet
echt duidelijk. Maar omdat hij in Italië was geweest, zullen de architecten hem zeker
geraadpleegd hebben. In elk geval ontwierp Rubens het centrale medaillon van de gevel.
Daarop zie je het wapen van Christus met daarrond engelen en vruchtentrossen. Ook de
engelen die op hun bazuin blazen, net boven de grote deur, zijn van Rubens.
De gevel was een belangrijk deel van een barokke kerk omdat hij indruk moest maken op de
voorbijgangers. Daarom hebben veel jezuïetenkerken aan de westkant geen toren, want die
zou storend zijn voor de gevel. De toren van de Carolus Borromeus zit dus aan de oostkant,

van het Rubenshuis tot
de sint-CaRolus boRRomeuskeRk _ 17
achter het koor. Het is een van de mooiste barokke torens in Europa. Je ziet duidelijk vier
geledingen. Rubens tekende waarschijnlijk mee aan de toren. In de torenbekroning komt
het serlianamotief voor dat Rubens ook had gebruikt voor zijn tuinpaviljoen. Op het tweede
niveau van de vierkante onderbouw zie je hoe de hoekpilasters en –zuilen aan elkaar zijn
gebonden door zware rusticabanden die Rubens ook gebruikte aan zijn tuinportiek. Nog een
overeenkomst vind je in het grote raam aan de begane grond van de toren (Katelijnevest).
De boog van dat raam is ‘geknikt’, net als de centrale boog van Rubens’ tuinportiek.
Het interieur is een echt festijn van barok. Vooral de Onze-Lieve-Vrouwekapel, vermoedelijk
door Rubens ontworpen, is weelderig versierd. Ook het marmeren hoofdaltaar werd door
hem bedacht. In het prentenkabinet van het Museum Plantin-Moretus worden schetsen
bewaard van de 39 plafondschilderijen die Rubens hier in 1621 afwerkte. Helaas zijn die in
1718 in een brand verloren gegaan. In 2009 was er opnieuw brand in de kerk. Gelukkig viel
de schade toen mee.
Hoogaltaar van de Sint-Carolus
Borromeuskerk, Antwerpen
Sint-Carolus Borromeuskerk, Antwerpen

18 _
wandeLing 2
wandeling 2
Van de Sint-Pauluskerk naar
‘t Everdijhuyse
22. sint-pauLusKerK
vEEMaRKt 14
“Een barok juweel in een gotisch schrijn”, zo wordt deze voormalige kloosterkerk genoemd.
Ze werd in 1571 voltooid, maar in de jaren daarna had ze zwaar te lijden onder de
Tachtigjarige Oorlog. In 1680 kreeg de kerk een torenbekroning die goed lijkt op die van de
Sint-Carolus Borromeuskerk (zie wandeling 1). Het barokke portaal stamt uit 1734. In de
beelden op het fronton herken je Maria in het gezelschap van Paulus, patroonheilige van de
kerk, en Dominicus, stichter van de kloosterorde. In het gevelveld krijgt diezelfde Dominicus
de rozenkrans (een gebedssnoer) uit de handen van Sint-Catharina van Sienna.
Omdat dit de kerk was van een rozenkransbroederschap vinden we het thema ook binnen
in de kerk terug. Maar de originele Madonna van de rozenkrans, een schilderij van de
beroemde Italiaanse schilder Caravaggio, hangt hier niet meer. Het werk was een geschenk
van enkele bevriende kunstenaars die het onder leiding van Rubens in Amsterdam hadden
gekocht. In 1781 nam de Oostenrijkse bezetter het meesterwerk mee naar Wenen.
Sindsdien moet de Sint-Pauluskerk het stellen met een kopie. Pogingen om het terug te
krijgen leverden niets op. Wat niet betekent dat deze kerk geen kunstschatten meer bezit.
In het zwart-witte decor hangt prachtig werk van onder anderen Rubens, Antoon van Dyck
en David Teniers.
› Keer het portaal de rug toe en loop de Korte Doornikstraat in. Ga de eerste zijstraat links
de Zirkstraat in.
sint-PauluskeRk naaR
‘t eveRdijhuyse

23. de guLden hand
ziRKStRaat 34
van de sint-PauluskeRk
naaR ‘t eveRdijhuyse _ 19
De oorsprong van dit herenhuis ligt in 1563. Vermoedelijk deed het toen dienst als
zoutbeurs. De barokke poortomlijsting in blauwe hardsteen, uit de eerste helft van de
17 de eeuw, is een vroeg voorbeeld van een zogenaamd ‘Spaans poortje’. Vooral in de
tweede helft van die eeuw werden heel wat Antwerpse huizen ‘gemoderniseerd’ met zo’n
omlijsting. Behalve dat ze stammen uit een tijd toen Spaanse heersers het bij ons voor
het zeggen hadden, hebben ze niets met dat land te maken. Toevallig is de Gulden Hand
vandaag een winkel van Spaanse delicatessen. De binnenplaats heeft een 16 de -eeuwse
structuur, maar in de 19 de en 20 ste eeuw is er veel aangepast. Je herkent nog wel een
barokarcade op Toscaanse zuilen uit 1650. Ook de kelders met bakstenen tongewelven gaan
minstens terug tot de 17 de eeuw.
› Keer terug en sla links de Hofstraat in.
De Gulden Hand, Antwerpen

20 _ wandeLing 2
24. huis den rhyn
hofStRaat 15
Aan de gevel kan je niet meer zien dat dit ooit de eerste handelsbeurs van Antwerpen was.
In 1533 werd die oude borze gesloten en afgebroken. Achter de poort ligt een sfeervolle
binnenplaats. Let op de laatgotische zuilengalerij met klaverbladbogen. De cirkel in de
kasseien onder je voeten is even groot als de uurwijzerplaten van de kathedraal. De toren
stamt uit de tijd van de handelsbeurs. Het is een typische veelhoekige huistoren zoals
er wel 41 van bestonden in het Antwerpen van de 16 de eeuw. Deze toren is de enige die
bekroond is door een uitkijkniveau met zuiltjes.
De architect die het pand in 1616 heropbouwde tot luxueuze patriciërswoning was kennelijk
geïnspireerd door de Italiaanse palazzi. Toch bleef hij trouw aan de traditionele stijl in
baksteen, met zandstenen lijsten, kruiskozijnen en horizontale ‘speklagen’. Dat stenen
‘skelet’, typisch voor de Vlaamse renaissancearchitectuur, verwijst nog naar de houten
onderdelen van middeleeuwse gevels. Rubens zette zich af tegen dat traditionalisme. “We
stellen in deze streken vast”, zo schrijft hij in de inleiding van Palazzi di Genova, “dat de
architectuur die barbaars of gotisch genoemd wordt, geleidelijk in onbruik geraakt”. Hij
drukte zich een beetje te optimistisch uit, want de laatgotische stijl blijft doorleven tot lang
na zijn dood.
› Verlaat de binnenplaats en ga naar links. Sla linksaf de Oude Beurs in.
Binnenkoer van Huis Den Rhyn, Antwerpen

25. den wOLsacK
oUdE BEURS 27
van de sint-PauluskeRk
naaR ‘t eveRdijhuyse _ 21
De naam komt van een doodlopend steegje waar in de middeleeuwen wol gestapeld werd.
In de 17 de eeuw was het gebouw eigendom van notabelen. Met Rubens heeft het weinig te
maken, maar je moet het zeker gezien hebben, al was het maar om te ontdekken hoe de
barok meer dan honderd jaar na zijn dood geëvolueerd is.
De poortomlijsting uit het midden van de 18 de eeuw verraadt een Franse invloed. Let op de
laurierkransen rond de zuilschachten, de ramskop bovenaan de aanslaglijst en de prachtige
waaier boven de deur. Via deze poort betreed je de tuin, met achterin de fabuleuze hofkamer
uit 1772 die momenteel in restauratie is. De gevel, die oorspronkelijk bepleisterd was,
combineert het statige van het classicisme met de frivoliteit van de rococo. De indeling is
symmetrisch maar de lijst rond de poort is weelderig versierd in een regionale Lodewijk XVI-stijl.
Samen met de metalen hemelbol verwijzen de wildeman en wildevrouw naar de handelsmacht
van de Antwerpse metropool. Het indrukwekkende uurwerk moet een fortuin gekost hebben.
De versiering van het interieur was zelfs nog rijker, met als pronkstuk het reusachtige doek
met De goden op de Olympusberg dat tegen het plafond hing. Tijdens de restauratie van de
Hofkamer kan je het doek bewonderen in het Kolveniershof (zie wandeling 1).
› Loop in de Oude Beurs op je stappen terug tot huisnummer 10.
26. huis de spiegeL
oUdE BEURS 10
Het reliëf in het boogveld van deze poort symboliseert de naam van het huis: een vrouw
bekijkt zich in de spiegel terwijl het kind zich spiegelt aan zijn moeder. In dit Spaanse
poortje uit de tweede helft van de 17 de eeuw heeft de architect enkele klassieke elementen
op een eigenaardige manier samengebracht. Zo vertoont de verticale omlijsting van
de poort elementen die ontleend zijn aan Serlio’s ontwerp voor een Dorische schouw
(herkenbaar aan de verticale gleufjes en blokjes bovenaan), terwijl ze bekroond wordt door
een ionisch kapiteel. Beide orden zijn hier dus door elkaar toegepast.
› Vervolg je weg in de Oude Beurs. Sla linksaf de Braderijstraat in. In 1576 had deze
buurt zwaar te lijden onder de Spaanse Furie. Spaanse soldaten trokken plunderend
door de stad. Hele wijken werden in de as gelegd. De meeste huizen waren toen in hout
opgetrokken. Aan de rechterkant van deze straat staan huizen die na de Spaanse Furie in
steen werden heropgebouwd.

22 _
wandeLing 2
27. het wOudt, sint-JacOb in gaLiciën en
het ghuLden hert
BRadERijStRaat 12–16
Aan de indeling van de gevel te zien, zijn deze drie woonhuizen uit 1577 van meet af aan als
één geheel bedoeld. Je herkent weer de traditionele stijl van baksteen en zandsteen. In elke
trapgevel zie je de typisch Antwerpse drielichtvensters met een dieper middelste ‘licht’.
› Loop de straat uit tot op de Grote Markt.
Stadhuis, Antwerpen

28. stadhuis
gRotE MaRKt
van de sint-PauluskeRk
naaR ‘t eveRdijhuyse _ 23
De bouw van het stadhuis in 1561 betekende de definitieve doorbraak van de renaissance in
de architectuur van de Zuidelijke Nederlanden. Bouwmeester Cornelis Floris de Vriendt had in
Italië kennis gemaakt met de meesterwerken van zijn Italiaanse collega’s. Toch is zijn ontwerp
voor het Antwerpse stadhuis geen kopie van een Florentijns of Romeins palazzo. Het gebouw is
eerder een synthese van de traditionele en de nieuwe stijl.
De vorm van het gebouw verschilt niet echt van de traditionele handelshallen, en in de gevel
merk je dat de vensters gotische kruiskozijnen hebben. Maar de manier waarop die gevel
georganiseerd is, is onmiskenbaar nieuw. Typisch renaissance zijn de horizontale lijnen en de
vele elementen uit de oudheid zoals zuilen, pilasters, voluten, nissen en obelisken. Die synthese
vind je ook in de uitbouw in het midden van de gevel. Bijna al onze middeleeuwse stadhuizen
en hallen hebben een middentoren of belfort. Aan dat traditionele element voegt Cornelis Floris
een renaissancevoorhal toe. Net als de zijvleugels kleedt hij de middenpartij aan met de vier
klassieke orden: boven elkaar geplaatst herken je Dorisch, Ionisch, Korinthisch en composiet.
Het Antwerpse stadhuis kreeg navolging in de Noordelijke Nederlanden en Duitsland.
› Keer het stadhuis de rug toe en loop rechtdoor, verder de Grote Markt op. Aan de
rechterkant ligt het volgende pand.
29. huis rOdenbOrch
gRotE MaRKt 40
Dit gebouw uit 1644 is een van de weinige authentieke gildehuizen op de Grote Markt. In
dit oudste bewaard gebleven barokke exemplaar hielden de leerlooiers en schoenmakers
vergadering. Het huis heeft een weelderige barokke gevel in blauwe hardsteen en
natuursteen. De vensters aan de tweede verdieping vertonen de geknikte boog die Rubens
aan Michelangelo had ontleend en die hij heel effectief had toegepast in de centrale boog
van zijn tuinportiek (zie wandeling 1). Let ook op de geveltop die bekroond wordt door een
gebroken fronton. Ook dit motief komt voor aan de portiek van het Rubenshuis. Daarnaast
gebruikte Rubens het vaak voor de architecturale structuur van altaaromlijstingen. In 1755
was het huis eigendom van de schrijnwerkersgilde. Dat verklaart waarom je op de reliëfs
putti (mollige engeltjes) hout ziet bewerken.
› Ga terug richting stadhuis. Sla linksaf de Maalderijstraat in. Zo kom je op de
Handschoenmarkt.

24 _
wandeLing 2
30. OnZe-Lieve-vrOuweKathedraaL
haNdSchoENMaRKt
De trots van Antwerpen kunnen we onmogelijk negeren op deze wandeling. De bouw van de
kathedraal duurde van 1352 tot 1521. Het is de grootste gotische kerk van de Nederlanden,
met een noordertoren van 123 meter hoog. De zuidertoren moest net zo hoog worden,
maar door geldgebrek raakte hij nooit af. Ook binnen word je geïmponeerd, door de enorme
ruimte en het ‘stenen woud’ van 48 pijlers. Het oorspronkelijke interieur werd vernield
tijdens de Beeldenstorm. De huidige aankleding is barok en neogotisch. In de kathedraal
hangen vier wereldberoemde werken van Rubens: de twee drieluiken De Kruisoprichting
en De kruisafneming, De hemelvaart van Maria en De verrijzenis van Christus. Rubens
schilderde De Kruisoprichting zelfs hier ter plaatse.
› Tegenover de ingang van de kathedraal ga je de Tempelstraat in. Steek de Oude
Koornmarkt over en loop de Pelgrimsstraat helemaal door. Op het eind kijk je recht op
het volgende gebouw.
31. de witte arend
REyNdERSStRaat 18
De Witte Arend is een patriciërswoning uit de 16 de
eeuw met een kern die nog een eeuw ouder is.
Rond 1700 werd de gevel bepleisterd en gewit en
kreeg het dak twee laat-barokke dakkapellen. De
poort en een raam op de eerste verdieping werden
in 1750 opgesmukt met een rococo-omlijsting.
Rococo is een speelse stijl met veel krullen, kuiven
en rocailles (onregelmatige schelpvormen). Je vindt
ze vooral in 18 de -eeuwse interieurs en op meubels,
maar ook op gevels. De barokke zuilengalerij op de
binnenplaats dateert uit ongeveer 1650. De drie
zuilen aan de straatzijde zijn imitaties uit 1901, toen
hier een kloostergemeenschap woonde. Vandaag
huist er een horecazaak in de Witte Arend.
› Verlaat de binnenplaats en ga naar links.
Binnenkoer van De Witte Arend, Antwerpen

32. JOrdaenshuis
REyNdERSStRaat 6 EN hoogStRaat 45
van de sint-PauluskeRk
naaR ‘t eveRdijhuyse _ 25
In de 17 de eeuw behoorde Jacob Jordaens samen met Peter Paul Rubens en Antoon van Dyck
tot de belangrijkste schilders van de Zuidelijke Nederlanden. Zijn werk is sterk door Rubens
beïnvloed. In 1640 verbouwde Jordaens dit pand tot een barok stadspaleis met zomerhuis.
De achtergevel van het woonhuis en de voorgevel van het zomerhuis waren baanbrekend
voor de burgerlijke architectuur in de 17 de eeuw. Het Jordaenshuis is niet open voor het
publiek en dit is jammer want de gevel vertoont veel elementen die Jordaens ontleende aan
de architectuur van het Rubenshuis, zoals rustica (ruw behouwen steen) en het motief van
de geknikte boog.
› Loop verder in de Reyndersstraat en ga de eerste zijstraat links de Hoogstraat in. Sla de
eerste straat links af, de Heilige Geeststraat in. Sla op het einde van de straat rechtsaf
naar de Vrijdagmarkt.
33. de guLden passer Of museum
pLantin-mOretus/prentenKabinet
vRijdagMaRKt 22
Dit unieke gebouw is werelderfgoed. Het is de enige bewaard gebleven drukkerij en
uitgeverij uit de renaissance- en barokperiode. Christoffel Plantijn stichtte het bedrijf
in 1555. Geleerden en humanisten zoals Simon Stevin en Justus Lipsius waren er kind
aan huis. Twee generaties later werd de Officina Plantiniana geleid door Balthazar
Moretus, een vriend van Rubens. Ze waren ook elkaars klant. Balthazar bestelde bij
Rubens boekillustraties en portretten van familie en vrienden, werken die je hier in het
Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet kan bewonderen. En Rubens had een lopende
rekening in de boekhandel van de uitgeverij. Zo kocht hij er werken van de Italiaanse
architectuurtheoretici Serlio, Vignola en Scamozzi. Rubens vond er ook twee 16 de -eeuwse
edities van het architectuurhandboek van Vitrivius uit de 1 ste eeuw voor onze jaartelling. Dat
werk uit de Romeinse tijd heeft een enorme invloed uitgeoefend op de bouwkunst van de
renaissance en de barok.
De voorgevel van het museum dateert uit de 18 de eeuw. In het boogveld van het
gerestaureerde Spaanse poortje zie je een gebeeldhouwde cartouche. De vergulde hand
met passer is het embleem van Plantijn. Toen de cartouche in 1640 gemaakt werd, was ze

26 _
wandeLing 2
bestemd voor het huis van Balthazar Moretus in de Hoogstraat. Na zijn dood, een jaar later,
werd ze naar hier gebracht. Op de binnenplaats, die eruitziet zoals in Rubens’ tijd, herken
je weer de traditionele bouwstijl in zandsteen en baksteen. Aan de noordzijde zit een
renaissancegalerij met Toscaanse zuilen. Her en der vind je wapenschilden en borstbeelden
van de familie Moretus. De tuin is heraangelegd volgens modellen uit de tijd van Plantijn en
Moretus.
› Als je uit het museum komt ga je onmiddellijk rechts het Vrijdagmarktstraatje in. Sla
rechtsaf en loop de Steenhouwersvest door. Ga dan naar links op de Oever. Loop voorbij
het standbeeld van Jacob Jordaens.
Binnentuin van het Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet, Antwerpen (De Gulden Passer)

34. de grOOte pOOrt
oEvER 21
van de sint-PauluskeRk
naaR ‘t eveRdijhuyse _ 27
Dit prachtige barokke portaal is gebouwd naar een model van Jacques Francart, een
kunstenaar die net als Rubens lange tijd in Rome had doorgebracht. In 1617 publiceerde hij
een invloedrijk boekje met poortontwerpen die sterk geïnspireerd waren door de vindingen
van Michelangelo. Francart was zowel schilder, tekenaar, dichter als bouwmeester. Hij
ontwierp de Brusselse jezuïetenkerk die door Rubens in de inleiding van Palazzi di Genova
geprezen wordt als toonbeeld van nieuwe architectuur.
› Loop de Oever af en sla links de Muntstraat in. Vervolg je weg in de Augustijnenstraat.
Sla dan linksaf naar de Nationalestraat. Steek de straat over en blijf aan de rechterkant.
Op het pleintje ga je rechts de IJzeren waag in. Ga dan naar links om via het Kopstraatje
in de Kammenstraat te komen. Ga naar rechts.
35. KLOOster van de witZusters
KaMMENStRaat 51
De hoofdingang van het middeleeuwse klooster van de Witzusters werd in 1652 voorzien
van dit monumentale portaal. Het is een barokke rondboogpoort met classicistische
trekken. De calvariescène boven het gebroken driehoekige fronton werd vernieuwd in 1932.
› Keer de poort de rug toe en loop naar links.
36. sint-augustinusKerK
KaMMENStRaat 73
In de voorgevel van deze voormalige kloosterkerk zie je duidelijk de kenmerken van de
traditionele stijl. Brede stroken witte natuursteen verdelen het bakstenen metselwerk in
rechthoekige vlakken. Wenzel Cobergher, de hofarchitect van de aartshertogen Albrecht
en Isabella die lang in Italië werkte, liet dat traditionalisme harmonisch samengaan
met expressieve, plastische vormen. Het resultaat is een van de belangrijkste kerken in
vroege barok in de Zuidelijke Nederlanden. Ze is gebouwd tussen 1615 en 1618. Let op de
dynamische geveltop met siervazen en kandelaars. Een opvallend element is het grote
raam met de geknikte boog aan de voorgevel. Vrijwel gelijktijdig met Rubens introduceerde

28 _
wandeLing 2
Cobergher dit aan Michelangelo ontleende motief in de Nederlanden.
Binnen is de kerk eerder renaissance dan barok. De zijbeuken zijn van de middenbeuk
gescheiden door rondbogen op Dorische zuilen. De zwikken zijn versierd met
engelenhoofden, putti en guirlandes (slingers van bladeren en bloemen). De merkwaardige
Mariakapel dateert uit de 19 de eeuw. Vandaag is de voormalige Sint-Augustinuskerk
grotendeels gerestaureerd en verbouwd tot concertzaal.
› Keer terug en sla onmiddellijk rechts de Everdijstraat in. Om de wandeling af te sluiten
vind je daar nog een Spaans poortje.
Sint-Augustinuskerk (AMUZ), Antwerpen

37. ’t everdiJhuyse
EvERdijStRaat 31
van de sint-PauluskeRk
naaR ‘t eveRdijhuyse _ 29
Deze gevel is 19 de -eeuws, maar verschillende elementen verraden dat het huis er in Rubens’
tijd al stond. De barokke poortomlijsting stamt uit het begin van de 17 de eeuw. Via de
ingang van de winkel heb je een mooi zicht op de binnenplaats met rondboogarcade op
Toscaanse halfzuilen.
—
Buiten deze wandelingen is er in Antwerpen nog meer architectuur te zien die rechtstreeks
of onrechtstreeks met Rubens te maken heeft. Op de Gillisplaats kan je naar de waterpoort
of porta Regia gaan kijken. Tot de negentiende eeuw was dit een poort in de stadsmuur
aan de Vlasmarkt. Tijdens infrastructuurwerken werd ze twee keer verplaatst. De poort
werd opgericht in 1624 ter ere van de Spaanse koning Filips IV. Het is een schoolvoorbeeld
van Rubensbarok, met kenmerken van de portiek van het Rubenshuis. Vermoedelijk is ze
ontworpen door niemand minder dan de meester zelf.
Wie meer Spaanse poortjes wil spotten, vindt fraaie exemplaren aan het:
› Brouwershuis (Adriaan Brouwersstraat 20),
› de Lantschotkapel (Falconrui 47),
› de Falconpoort (Falconplein),
› het Scilt van Londen (Wolstraat 30),
› het Suyckerhuis (Raapstraat 6),
› het Mercator-Orteliushuis (Kloosterstraat),
› het Karmelietessenklooster (Rosier 20–24).

30 _
praKtische
infOrmatie
hieronder vind je meer informatie over de locaties die toegankelijk zijn.
het nummer achter de naam verwijst naar de nummer op de kaart.
locaties die niet vermeld zijn, zijn niet toegankelijk.
rubenshuis (1)
wapper 9-11, 2000 antwerpen
Tel.: +32 (0)3 201 15 55, www.rubenshuis.be
van dinsdag t/m zondag van 10:00 tot 17:00
maandag, 1/1, 1/5, Hemelvaartdag, 1/11, 25/12
Toegang: € 10 / 8 / 1/ gratis
Kolveniershof (2)
Kolveniersstraat 20, 2000 antwerpen
Tel.: +32 (0)3 201 15 55, www.rubenianum.be
op weekdagen van 8:30 tot 12:00 en van 13:00 tot 16:20
zaterdag, zondag, officiële feestdagen
Toegang: gratis
sint-Jacobskerk (4)
lange Nieuwstraat 73-75, 2000 antwerpen
Tel.: +32 (0)3 225 04 14 , www.mkaweb.be
vanaf 1 april t/m 31 oktober van maandag t/m zondag van14:00 tot 17:00
van 1 november tot en met 31 maart
Toegang: € 2 / 1,5 / gratis
hof van Liere (7)
prinsstraat 13, 2000 antwerpen
Tel.: +32 (0)3 265 41 11
van maandag t/m vrijdag van 09:00 tot 19:00; zaterdag van 09:00 tot 13:00
zondag
Toegang: gratis
academie (14)
Mutsaardstraat 31, 2000 antwerpen
Tel.: +32 (0)3 213 71 00, www.artesis.be
van maandag t/m donderdag van 08:00 tot 22:00; vrijdag van 08:00 tot 18:00
zaterdag en zondag
Toegang: gratis

ockoxhuis (16)
Keizerstraat 10-12, 2000 antwerpen
Tel.: +32 (0)3 201 92 50, www.rockoxhuis.be
van dinsdag t/m zondag van 10:00 tot 17:00
maandag, 1/1, 2/1, Hemelvaartdag, 1/11, 2/11, 25/12, 26/12
Toegang: € 2,5 / 1,25 / gratis
sint-carolus borromeuskerk (21)
hendrik conscienceplein, 2000 antwerpen
Tel.: +32 (0)3 231 37 51, www.mkaweb.be
van maandag t/m zaterdag van 10:00 tot 12:30 en van 14:00 tot 17:00
zondag en feestdagen
Toegang: vrije bijdrage
sint-pauluskerk (22)
veemarkt 14, 2000 antwerpen
Tel.: +32 (0)3 231 31 48, www.mkaweb.be
van 1 april t/m 31 oktober van 14:00 tot 17:00
Toegang: vrije bijdrage
den wolsack (25)
oude beurs 27, 2000 antwerpen
Tel.: +32 (0)3 226 31 85, www.toekomstvooronsverleden.be/hofkamer
van maandag t/m vrijdag van 9:00 tot 17:00;
tijdens de zomer ook in het weekend en op feestdagen van 14:00 tot 17:00
Toegang: vrije bijdrage
Onze-Lieve-vrouwekathedraal (30)
handschoenmarkt, 2000 antwerpen
Tel.: +32 (0)3 213 99 51, www.dekathedraal.be
van maandag t/m vrijdag van 10:00 tot 17:00;
zaterdag van 10:00 tot 15:00; op zon- en feestdagen van 13:00 tot 16:00
Toegang: € 5 / 3 / gratis
museum plantin-moretus/prentenkabinet (33)
vrijdagmarkt 22-23, 2000 antwerpen
Tel.: + 32 (0)3 221 14 50, www.museumplantinmoretus.be
van dinsdag t/m zondag van 10:00 tot 17:00
maandag, 1/1, 1/5, Hemelvaartdag, 1/11, 25/12
Toegang: € 8 / 6 / 1 / gratis
oP staP met Rubens
_ 31

colofoN
de wandelingen zijn gerealiseerd in het kader van de tentoonstelling
Palazzo Rubens. De meester als architect,
een initiatief van de stad antwerpen en een organisatie van
het Rubenshuis.
Concept: Nele Vervoort
Auteur: Bart Biesbrouck
Eindredactie: Ben van Beneden en Nele Vervoort
Coördinatie: Harlinde Pellens
Vormgeving: d-artagnan
Foto’s: Musea en Erfgoed Antwerpen en stad Antwerpen (28, 31, 33)
Met dank aan Lisbeth Wouters
Meer info over de tentoonstelling Palazzo Rubens op
www.palazzorubens.be
V.U. Ben Van Beneden, Rubenshuis, Wapper 9-11, B-Antwerpen © Antoon van Dyck (1599-1641), Isabella Brant © National Gallery of Art, Washington, DC
www.rubenshuis.be
+32 (0)3 201 15 55