Kansrijke natuur - DG Communicatie - Home

Feiten, 

ontwikkelingen 

en opinies 

November 2011 nr 7 

Schatkamer 

voor 

innovaties 

De wal 

keert het 

schip 

Special: 

Kansrijke natuur

Advertentie 

omslag 2

Mij is opgedragen dat deze column niet over bloemetjes 

en bijtjes mag gaan. Het mag ook niet gaan over hoe mooi 

natuur is. Natuur is namelijk bloedserieus. Gewoon over 

de hei fi etsen heet nu ‘gebruik maken van een ecosysteemdienst’. 

Want ‘gewoon’ betaalt niet. Natuur moet nuttig zijn 

en haar nut bewijzen door iets op te leveren. 

Dat is soms best lastig. Want wat levert het op als ik een 

middagje fi ets? Een blije Vera, maar of de maatschappij 

daarvoor wil betalen? Dus moet ik mijn middagje verantwoorden 

door aan te geven dat een groene woonomgeving 

waarde heeft. Dat multinationals zich graag vestigen in een 

land waar veel groen is. Dat mensen gezonder blijven als er 

veel natuur in de woonomgeving is, wat kosten uitspaart in 

de gezondheidszorg. Dat natuur en biodiversiteit van belang 

zijn voor mensen om verzekerd te zijn van zuurstof, grondstoffen, 

medicijnen en voedsel. 

Allemaal waar. Natuur is nuttig en nodig en noodzakelijk. 

Maar dat wéét iedereen toch? Dat hoef ik toch niet aan te 

tonen met modellen en cijfers? Oké, er zijn vast mensen die 

Het nieuwe ontdekken 

het verschil niet zien tussen het ene plantje en het andere, 

voor wie er alleen sijzen en drijfsijzen bestaan. Maar ook die 

mensen genieten van een middagje over de hei, al was het 

maar omdat er een goed pannenkoekenhuis staat. 

Dichter Willem Kloos was zo’n genieter. Hij zei honderd 

jaar geleden al ‘natuur is mooi, maar je moet er wel iets bij 

te drinken hebben’. Ik zou hem willen parafraseren door 

te zeggen “natuur is mooi, en je moet er wat over te lezen 

hebben”. 

Daarin voorziet deze special van Milieu. Méér dan genoeg 

invalshoeken waarom natuur mooi is, of bijzonder, of nuttig, 

of leuk. Net als in de natuur ontdekt u vast iets wat u nog 

niet kende of wist. 

Voor mij heeft natuur een eigen, grote intrinsieke waarde 

waar je als mens alleen maar heel veel ontzag voor kunt 

hebben. Waar je je door mag laten verrassen. Waar je van 

mag genieten. Gewoon, omdat het er is. 

Vera Dalm, voorzitter V VM 

Klopt het dat natuur alleen maar geld kost? Waarom is het voor het bedrijfsleven van 

levensbehoud om te investeren in biodiversiteitsherstel? En maakt een groene stad 

mensen gelukkiger? Antwoorden op deze en vele andere vragen over de maatschappelijke 

meerwaarde van natuur vindt u in dit extra dikke nummer van Tijdschrift Milieu. 

Dit nummer is samengesteld door Maarten van het Bolscher, Eduard Dame, Arthur Eijs, 

Jan de Graaf, Leo Jansen, Jep Karres en Fred Tonneijck. 

November 2011 nr 7

4 November 2011 nr 7 

Kansrijke 

natuur

6 | Schatkamer voor innovaties 

Er is geen tegenstelling tussen economie en 

ecologie, stelt Louise Vet, directeur NIOO- 

KNAW. Jan de Graaf 

8 | Supergroen bouwen 

Michiel Wijnbergh 

9 | Onrust over onze natuurlijke staat 

Het zal uitermate lastig zijn het globale biodiversiteitsverlies 

af te remmen, laat staan te 

stoppen. Ben ten Brink en Leon Braat 

12 | Veranderende tijden 

Paradoxaal genoeg biedt juist het huidige 

kabinetsbeleid kansen om de natuur meer 

van de mensen te laten zijn. 

Paul Makken en Ko Droogers 

16 | Nieuw beleid gevraagd 

Mark van Veen, Tonnie Tekelenburg en 

Marlies Sanders 

18 | Woonomgeving is 

gezondheidsmeter 

Inge van den Broek en Ingrid Walda 

20 | Alle hens aan dek 

Sytske van den Akker en Ike Span 

22 | Meerwaarde verzilveren 

Het aspect natuur in de Nederlandse 

planpraktijk is verworden tot juridische 

haarkloverij. Het roer moet om. 

Roel Slootweg 

24 | Ecosysteemdiensten 

Dwarsliggers 

25 | Investeren loont 

Er zijn fundamentele veranderingen nodig, 

anders blijft het tegengaan van biodiversiteitsverlies 

dweilen met de kraan open. 

Dolf de Groot 

28 | Eco-engineering = dubbele winst 

Meerwaarde dankzij slimme koppelingen 

tussen techniek en natuur. Hein van Bohemen 

31 | De mens als klant 

Arthur Eijs 

32 | Onderwijs als bakermat 

Erwin Groenenberg 

33 | De wal keert het schip 

Het hardnekkige idee dat natuur geld kost 

is WNF-directeur Johan van de Gronden een 

doorn in het oog. Jan de Graaf 

36 | EZ-cultuur broodnodig 

Tom Bade 

37 | Wat is het prijskaartje? 

Er zijn goederen die geen prijs hebben, maar 

die wel van belang zijn voor onze welvaart. 

Hoe kunnen we hier een waarde aan hechten? 

Erik Spaink 

40 | Spannende boerderijeducatie 

Ruud Oosterhof 

41 | Commercie en behoud gaan hand 

in hand 

Tineke Lambooy, Yulia Levashova en Michiel 

Brandt 

44 | Aanbevelingen voor het 

bedrijfsleven 

De afhankelijkheid van biodiversiteit blijkt 

voor negen internationale sectoren risicovol. 

Jerwin Tholen, Ivo Mulder en Pippa Howard 

47 | Investeren in nieuwe 

verdienmodellen 

Marleen van den Ham en Nico Beun 

48 | Meten voor de maatschappij 

Matthijs Begheyn 

49 | Belofte maakt schuld!? 

Rolf-Jan Hoeve 

50 | Stedelijk groen op de agenda 

Een nieuw instrument helpt om biodiversiteit 

bij stedelijke gebiedsontwikkeling beter te 

agenderen. Ckees van Oijen et al. 

51 | Tijdelijke natuur scoort 

Martin Melchers, Gerard Smit 

53| Van doel naar middel 

Toenemende verstedelijking genereert ook 

kansen voor de natuurlijke biodiversiteit. 

Fred Tonneijck 

57 | Waterberging resulteert in 

dakgroen 

Jeroen Klooster 

59 | De mythe van de stadsrand 

Sybrand Tjallingii 

60 | Mooier leven 

Marga Jacobs 

61 | Investeren in kwantiteit en kwaliteit 

Over de meerwaarde van participatie en 

het toevoegen van functies. 

Piet Lagas en Jos Diederiks 

63 | Samen in de tuin 

Marieke Vos 

64 | Keuzes voor de toekomst 

Een voorzet op de discussie over doelen van 

het natuurbeleid. Petra van Egmond en 

Rijk van Oostenbrugge 

66 | Wegen naar herstel biodiversiteit 

Handelingsopties voor de korte en lange 

termijn. Bart de Knegt, Willem van der Bilt 

en Arjen van Hinsberg 


5

SCHATKAMER VOOR 

INNOVATIES 

Er is geen tegenstelling tussen economie en ecologie, stelt Louise 

Vet, directeur Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW). 

“De natuur is een schatkamer voor innovaties. Een rijke biodiversiteit, 

schone lucht, schoon water, voldoende grondstoffen, het zijn alle- 

maal factoren die de economie nodig heeft. De natuur biedt die. Geld 

verdienen, meer welzijn en een rijkere biodiversiteit gaan samen.” 

Hoe ziet u de relatie tussen 

ecologie en economie? 

“Wij als ecologen bestuderen hoe biodiversiteit 

werkt, hoe je die kunt beschermen 

en tegelijkertijd duurzaam exploiteren. 

Met andere woorden: hoe kun je de natuur 

gebruiken voor economische doeleinden en 


toch ervoor zorgen dat de ecosystemen goed 

blijven functioneren. Als je het hebt over 

maatschappelijk verantwoord ondernemen, 

zonder vervuiling en onderdrukking, dan 

betekent dit dat we toe moeten naar een 

circulaire economie die grondstoffen en 

milieu spaart. Dat is het compleet tegen- 

overgestelde van de lineaire, allesvernietigende 

economie van de afgelopen decennia. 

Je moet juist iets toevoegen in plaats van 

kapot te maken.” 

Is de achteruitgang van onze 

biodiversiteit schadelijk voor de 

wereldeconomie? 

“Als de biodiversiteit vermindert, wordt 

ons ecosysteem steeds kwetsbaarder. Daar 

moeten we ons wereldwijd ernstig zorgen 

over maken. Een gevarieerde biodiversiteit 

is in feite onze verzekering dat dingen 

goed blijven gaan. Dan doel ik niet alleen 

op zaken als zuiver water, schone lucht of 

de mogelijkheid om voedsel te produceren. 

Nieuwe enzymen, producten, antibiotica,

het zijn allemaal dingen die eveneens rechtstreeks 

met onze biodiversiteit te maken 

hebben. Voor de mensheid biedt de natuur 

een enorme rijkdom, bijvoorbeeld voor innovaties 

binnen de chemische en farmaceutische 

industrie. Veel van wat er mogelijk 

is weten we zelfs helemaal nog niet. Zo is 

95% van de biodiversiteit van onze bodem 

nog onbekend. Verder weten we van veel 

schimmels en vooral bacteriën nog nauwelijks 

wat ze doen. Als we daar echt induiken, 

denk aan genoomonderzoek, ontdekken we 

allerlei nieuwe functies, ook op het gebied 

van medicijnen. Wat mij betreft wordt dit de 

eeuw van de life sciences.” 

Heeft het bedrijfsleven deze mogelijkheden 

al in het vizier? 

“Ja, ik merk dat het bedrijfsleven harder 

loopt dan de politiek. Ook omdat die spanning 

tussen ecologie en economie alles met 

grondstoffenvoorraden heeft te maken en 

ondernemers heel goed weten hoe eindig die 

zijn. Grondstofprijzen stijgen hard 

als ze worden vernietigd. Als je 

ze in de kringloop houdt ben 

je goedkoper uit. En denk aan 

de gratis ecosysteemdiensten 

die de natuur ons levert 

zoals schoon water. Bedrijven 

als Heineken en Jupiler zijn 

hier voor hun bier volledig van 

afhankelijk. Een ander voorbeeld is 

ecotoerisme. Daar wordt vaak een beetje 

raar over gedaan, maar is wel een van de 

snelst groeiende economische sectoren in de 

wereld. Die bedrijfstak kan niet bestaan als 

je de natuur vernietigt.” 

Welke uitdaging ziet u voor het 

kabinet? 

“In een Kamerbrief heeft het kabinet 

onlangs negen sectoren benoemd die onze 

economie moeten laten groeien en bloeien. 

Binnen al die topsectoren zou duurzaamheid 

leidend moeten zijn. Het bedrijfsleven 

moet de natuur gebruiken als inspiratie- 

bron, of je het nu hebt over de topsectoren 

agrofood, tuinbouw, chemie, energie 

of water. Immers, onze productieprocessen 

verschuiven in rap 

tempo naar lagelonenlanden. 

Als duurzaamheid de rode 

draad van het beleid wordt, 

kan Nederland straks echt 

voorop lopen. Bij het maken 

van die omslag staan drie dingen 

voorop: het sluiten van kringlopen 

om grondstoffen te besparen, gebruik van 

zonne-energie als duurzame energiebron 

bij alle productieprocessen in plaats van – 

in mijn ogen – domme kernenergie en ten 

derde de waardevolle diensten die ecosystemen 

ons nu gratis bieden te respecteren 

zodat ze behouden blijven. 

Volgens het kabinet is het kiezen 

tussen minder zorg of minder 

natuur. Hoe kijkt u daar tegenaan? 

“Dat is echt een volledig foute redenering. 

Welzijn en natuur zijn niet 

elkaars tegenpolen. Het is 

niet zo dat door een investering 

in de natuur alles 

minder wordt. Juist niet. 

Kijk naar ons nieuwe 

gebouw dat we onlangs 

hebben geopend. We hebben 

luxe en warmte zonder 

gebruik te maken van fossiele 

energie. Tegelijkertijd zijn er allerlei mogelijkheden 

om de biodiversiteit op ons terrein 

te verbeteren, rijker dan het was. Op 

die manier kun je ook in steden en op industrieterreinen 

slimme koppelingen maken, 

waarbij je en geld verdient én het welzijn 

verbetert én de biodiversiteit verrijkt. Als 

dat het uitgangspunt is, kun je echt iedereen 

blij maken. Je kunt zeggen ik ben een 

dromer, maar de mogelijkheden zijn er 

gewoon.” 

‘Dit wordt 

de eeuw 

van de life 

sciences’ 

Maar blijven dit soort innovatieve 

praktijkvoorbeelden geen 

druppels op een gloei- 

‘Geld 

verdienen 

én welzijn 

verbeteren 

gaan samen’ 

ende plaat? 

“Juist op dit punt moet de 

overheid veel meer initiatief 

nemen door de pilots 

te omarmen en in de zon 

te zetten. Dan komt er ook 

veel meer enthousiasme 

bij opdrachtgevers om op deze 

manier te ontwikkelen. Technologie 

die zichzelf heeft bewezen, neem groene 

daken en het maken van gas uit mest, moeten 

veel sneller worden doorgevoerd. Ook kan de 

overheid innovaties veel beter faciliteren door 

soepel om te gaan met regelgeving. Nu zie je 

vooral beweging bij het bedrijfsleven, maar 

juist de overheid moet de rol van launching 

customer op zich nemen. Dan krijg je echt 

versnellingen die ertoe doen.” 

Hoe denkt u dat de wereld er in 

2050 voor staat? 

“Beter dan nu. Ik ben een wetenschapper en 

zie de kennisontwikkeling en het enthousiasme 

van de mensen. Kijk maar naar China. 

Het land heeft tot de macht tien milieuproblemen, 

maar werkt ook tot de macht 

tien aan oplossingen hiervoor. Dat gaat zo 

ontzettend hard, neem de ontwikkelingen 

op het gebied van zonne-energie en ecoinnovaties, 

dat wordt revolutionair. Zonneen 

windenergie is nu al concurrerend als we 

de werkelijke publieke kosten zouden berekenen 

zoals gezondheid- en milieuschade, 

want er zitten onwijs veel verborgen subsidies 

op milieuschadelijke praktijken. Dat 

hele verhaal dat windmolens op subsidie 

lopen, daar klopt dus niets van. De ontwikkeling 

van duurzame energie gaat de 

komende tien jaar veel en veel sneller dan 

iedereen denkt. En zo niet, dan ga ik liever 

gefrustreerd het graf in, dan nu al de moed 

opgeven.” 

Jan de Graaf 


7

SUPERGROEN BOUWEN 

Op 16 september is het nieuwe gebouw van het Nederlands Instituut 

voor Ecologie (NIOO-KNAW) geopend. Het bijzondere ontwerp 

past wonderwel in de groene omgeving, waarvan de biodiversiteit 

overigens is toegenomen. Het gebouw zit vol met duurzame foefjes. 

Warmte-overschotten gaan de grond in en verwarmen het gebouw 

de hele winter. Er is veel glas gebruikt. Dat scheelt elektriciteit voor 

de verlichting, ook al wordt er vrijwel uitsluitend ledlicht gebruikt. 

Aan de achterkant van het gebouw kan je ventileren door gewoon 

een raam open te zetten. Voor het pand is veel Plato-hout gebruikt, 

verduurzaamd hout uit Europa. 

Op het dak staan thermische en photovoltaïsche zonnepanelen. 

Maar bijzonder zijn vooral de planten die stroom opleveren. Met een 


paar bakken moeras kan je je telefoon opladen. De toiletten worden 

keihard leeggezogen en slechts een klein beetje grondwater spoelt 

de boel schoon. Het ‘zwarte water’ gaat naar een biovergister. Na 

vergisting krijgen algen het restafval als voedsel. Het water wat 

overblijft, gaat naar een helofytenfi lter. Daar komt ook het minder 

vieze ‘grijze water’ erbij. Na het fi lter is het water zo schoon dat het 

in het oppervlaktewater mag. Het is ook het eerste kantoorpand dat 

stroom gaat produceren in plaats van gebruiken. Nou ja, op papier 

dan, zegt de voorlichtster. Over een jaar weten we of het echt werkt. 

Tekst en foto: Michiel Wijnbergh

Onrust 

over onze 

natuurlijke staat 

Het zal uitermate lastig zijn het globale biodiversiteitsverlies 

in de komende decennia af te remmen, laat staan 

te stoppen. Dat is niet vreemd als men bedenkt dat de 

wereldeconomie naar verwachting tot 2050 nog eens 

verdrievoudigt. Een grote uitdaging ligt bij de economische 

sectoren om veel zuiniger om te gaan met ruimte, 

energie en water. Op hun beurt kunnen consumenten 

bijdragen door in ieder geval minder vlees te eten. Maar is 

dat alles voldoende? 

Overal waar de mens ingrijpt, zien we een 

vergelijkbaar patroon: van veel oorspronkelijke 

soorten neemt het aantal individuen 

af. Een klein aantal – opportunistische – 

nieuwkomers neemt geleidelijk hun plaats 

in. Het verrassende is dat aanvankelijk zelfs 

de lokale soortenrijkdom toeneemt. Zelfs in 

het zwaar geïndustrialiseerde Nederland 

komen nu meer gewervelde diersoorten en 

hogere plantensoorten voor dan in 1900. 

Deze paradox laat zich begrijpen met een 

voorbeeld uit de economische globalisering. 

Net als de winkelstraten gaan ook de 

ecosystemen steeds meer op elkaar lijken. 

Geheel tegen de intuïtie in blijkt ‘soortenrijkdom’ 

hierdoor geen goede indicator voor 

het meten van biodiversiteit. 

Verlies biodiversiteit 

De hoeveelheid biodiversiteit die er nog is – 

in de wereld, Europa en in Nederland – kan 

worden bepaald aan de hand van twee indicatoren. 

We concentreren ons in dit artikel 

op de landnatuur. 

De eerste indicator is het ‘gemiddeld soort- 

voorkomen’, in het Engels ‘mean species 

abundance’ (MSA), waarbij de populatieomvang 

van de oorspronkelijke soorten 

wordt vergeleken met die in de weinig 

verstoorde toestand. De MSA bedraagt 

Ontwikkeling biodiversiteit 

100 

80 

60 

40 

20 

Mean species abundance (%) 

0 

1700 1750 1800 1850 1900 1950 2000 2050 

Ben ten Brink (030-2742210, ben.tenbrink@pbl.nl) en 

Leon Braat zijn werkzaam bij het Planbureau voor de 

Leefomgeving (PBL) respectievelijk Alterra Wageningen 

Universiteit en Research (WUR). 

nu ca. 70%, dat wil zeggen dat van alle 

soorten op de wereld de populaties gemiddeld 

ongeveer 30% kleiner zijn geworden 

vergeleken met een weinig beïnvloede situatie. 

Dit komt overeen met een gebied ter 

grootte van ongeveer 4,5 maal de USA dat 

geheel is ontdaan van de oorspronkelijke 

soorten. De grootste verliezen zien we in 

die gebieden die van origine bos, savanne 

of grasland waren, van de gematigde 

streken tot de tropen. Niet toevallig zijn dit 

de gebieden waar de mens het beste gedijt. 

Het zijn ook de meest soortenrijke ecosystemen. 

Zoomen we in op het dicht bevolkte 

en geïndustrialiseerde Europa, dan zijn de 

verliezen groter. Hier is het verlies ca. 60% 

MSA en is in Nederland zelfs opgelopen tot 

ca. 85% (zie voor de MSA-cijfers fi guur 1). De 

getallen voor Europa zijn overigens gefl at- 

Wereld (exclusief Antarctica) 

Europa (EU27, Noorwegen, 

IJsland, Zwitserland, Albanië 

en voormalig Joegoslavië) 

Nederland 

Figuur 1: De ontwikkeling van biodiversiteit van 1700 tot 2050 voor de wereld, Europa en 

Nederland, geduid in termen van ‘mean species abundance’ (MSA), De tweede indicator is 

het natuurareaal dat nog vrijwel ongerept is, hier ‘wildernis’ genoemd. Wereldwijd is de 

wildernis ongeveer tot de helft teruggebracht. In Europa resteert nog slechts 15% wildernis, 

waarvan niets meer in Nederland. 


9

teerd, omdat Europeanen een deel van hun 

ecologische voetafdruk afwentelen naar 

elders door het importeren van bijvoorbeeld 

voedsel, hout en veevoeder. Zo leidt de 

Nederlandse consumptie tot een fl ink additioneel 

biodiversiteitverlies in het buitenland 

van ongeveer 180% MSA. Dit is te vergelijken 

met een gebied ter grootte van bijna 

tweemaal het Nederlands landoppervlak, 

dat geheel is ontdaan van de oorspronkelijke 

soorten en (dus) bijbehorende populaties. 

Hierbij is het biodiversiteitsverlies 

door de productie van exportproducten in 

Nederland in mindering gebracht en zijn de 

klimaateffecten door uitstoot van broeikasgassen 

niet meegerekend. 

Oorzaken 

Is biodiversiteitverlies onvermijdelijk? De 

mens vervangt soorten die economisch 

geen directe waarde hebben door een kleine 

groep die dat wél hebben, zoals onze voedselgewassen 

en landbouwhuisdieren. Bij 

dit in cultuur brengen van ecosystemen 

worden de facto regulerende, veelal onzichtbare, 

ecosysteemdiensten zoals bodemvorming 

en klimaatregulatie ingeruild ten 

gunste van tastbare ecosysteemgoederen 

zoals voedsel en hout. Daarnaast brengt de 

mens – onbedoeld – schade toe door onder 

meer vervuiling, klimaatverandering en 

versnippering. Dit proces is in essentie een 

directe competitie tussen de mens met 


andere soorten om ruimte, licht, water en 

nutriënten. Kasteelt, houtplantages en 

aquacultuur vormen de voorlopige climax 

van deze ontwikkeling, met grootschalige 

productie van energiegewassen als jongste 

loot aan de stam. De OESO-landen lopen 

hierin voorop. Net als klimaatverandering 

lijkt niet meer de vraag aan de orde óf we 

biodiversiteitverlies kunnen stoppen, maar 

meer hoe we het verlies kunnen beperken. 

Lose-lose 

Met de grootschalige conversie van natuur 

in productiegerichte ecosystemen dringt 

zich een nieuw vraagstuk op. Wat zijn de 

consequenties op langere termijn? Zo is 

door de verwijdering van de oorspronkelijke 

soorten en onzorgvuldig beheer in de afgelopen 

duizenden jaren 10-15 miljoen km2 land ecologisch gedegradeerd. Dit gebied 

heeft – geheel of gedeeltelijk – het vermogen 

verloren organisch materiaal te produceren 

en dientengevolge vele functies, waaronder 

wateren klimaatregulatie. Het gaat om 

ca. 8-12% van het wereldlandoppervlak en 

staat gelijk aan 17-25% van het huidig plus 

potentieel landbouwareaal. Degradatie door 

onkundig gebruik vindt nog steeds op grote 

schaal plaats. 

Door de focus op de kortetermijnbaten 

van ecosysteemgoederen via de markt, is 

het zicht op de waarde van de langeter- 

mijnbaten van ecosysteemdiensten veelal 

buiten de afweging van personen, bedrijven 

en overheden gebleven. Hierdoor kan het 

bestaan dat boeren en vissers worden 

beloond voor de productie van goederen, 

terwijl zij op grote schaal het productievermogen 

van de aarde aantasten. In het 

huidige economische systeem is nauwelijks 

voorzien in een terugkoppeling voor 

het laatste. Dit kan uiteindelijk tot chronische 

armoede leiden. In gebieden waar zich 

deze lose-losesituaties voordoen, verspeelt 

de mens zowel de ecosystemen als de kans 

op meer welvaart zoals in aanzienlijke 

gebieden rond de Middellandse Zee, Azië, 

Zuid Amerika en Afrika. Hierbij ontstaat 

tevens het risico dat lokale veranderingen 

– bij een zekere omvang – plotseling veel 

grotere ecosysteem- en klimaatveranderingen 

in gang kunnen zetten buiten het 

geëxploiteerde gebied. Het probleem van 

deze omslagpunten is dat deze zich niet 

goed laten voorspellen, zich snel kunnen 

voltrekken en in hoge mate onomkeerbaar 

zijn. 

Prognose 

Kan de mens zich in harmonie met de 

natuur ontwikkelen? Uit een recente 

analyse voor de VN blijkt dat bij onveranderd 

beleid de biodiversiteit tot 2050 wereldwijd 

waarschijnlijk met nog eens 10% MSA 

afneemt (zie fi guur 1), oftewel een gebied

ter grootte van anderhalf maal de USA dat 

geheel is ontdaan van zijn oorspronkelijke 

soorten en bijbehorende populaties. 

Het areaal wildernis neemt af tot ca. 38%. 

Uit deze analyse blijkt voorts dat gebiedsbescherming 

alléén – bijvoorbeeld 20% 

areaal van alle typen natuur – minder helpt 

dan verwacht. De reden is dat er bij kleine 

arealen beschermde natuur nog voldoende 

onbeschermde natuur overblijft voor economische 

exploitatie; hierdoor gaat het biodiversiteitverlies 

alsnog – maar nu elders 

– door. Het effect van bescherming neemt 

progressief toe bij hogere beschermingspercentages 

omdat dit een effi ciëntere benutting 

van het land stimuleert. Hierdoor kan 

de vraag naar méér land voor voedsel, hout 

en energiegewassen, als gevolg van een 

groeiende wereldbevolking en inkomen 

(met resp. een factor 1,5 en 3), in de eerste 

helft van deze eeuw worden getemperd. 

Daarom is het belangrijk dat we naast 

gebiedsbescherming ook effi ciënter gaan 

produceren: minder ruimte-, wateren energiegebruik 

per eenheid product. Vooral de 

productie van vlees en zuivel vraagt veel 

ruimte en water. Uit de studie blijkt dat 

als we gebiedsbescherming combineren 

met effi ciëntieverhoging in de landen 

bosbouw én veranderingen in de mondiale 

energie- en voedselconsumptie, het biodiversiteitsverlies 

in de eerste helft van deze 

eeuw ongeveer kan halveren. Dit zal vooral 

het verlies in de bos- en graslandsystemen 

beperken. 

Er zijn tot vandaag nog geen ‘realistische’ 

optiecombinaties gevonden om het 

mondiale verlies te stoppen. De verwachte 

sociaaleconomische expansie is daarvoor te 

groot. Tevens blijkt uit berekeningen dat de 

mondiale biodiversiteitcrisis, klimaatcrisis 

en voedselcrisis nauw met elkaar verbonden 

zijn. Oplossingen voor de ene crisis kunnen 

het probleem van de andere vergroten. 

Dit maakt de oplossing van deze vraagstukken 

er niet eenvoudiger op en vraagt 

een beleidsomslag van sectoraal beleid naar 

integraal beleid. Bij de huidige economische 

arrangementen worden personen en 

bedrijven eerder beloond voor de productie 

van harde goederen op korte termijn dan 

voor zachte publieke ‘diensten’ op lange 

termijn. Simpel gezegd, de boom krijgt pas 

waarde als hij geveld is. 

EHS-beleid 

Het in Nederland in de eind tachtiger 

jaren ingezette beleid voor de Ecologische 

Hoofdstructuur (EHS), robuuste verbin- 

dingen en duurzamere landen bosbouw, 

is succesvol geweest. De achteruitgang is 

weliswaar niet gestopt, maar wel afgeremd. 

We zien een stabilisatie en lichte 

verbetering van de moerassen, bossen en 

natuurgraslanden. Dat ligt niet alleen aan 

de oppervlaktevergroting, maar ook aan een 

beter milieu en goed beheer. Open duin en 

heide laten daarentegen een verslechtering 

zien omdat de druk op deze leefgebieden nog 

steeds hoog is. 

Zoomen we verder in, dan zien we dat het 

goed gaat met die soorten die minder hoge 

eisen aan hun omgeving stellen. Echter, de 

populaties van kwetsbare soorten nemen 

nog steeds verder af. Bovendien is het inmiddels 

afgeslankte Nederlandse natuurbeleid 

onvoldoende om te voldoen aan de staat 

van instandhouding van een groot aantal 

soorten en habitats onder de Habitat- en 

Vogelrichtlijn. Hieruit blijkt wederom hoe 

moeilijk het is om – zelfs in een rijk land – 

biodiversiteitsverlies te stoppen. Wel liggen 

er voor Nederland signifi cante kansen in het 

verkleinen van de buitenlandse voetafdruk. 

Beperkte verbeteringen hebben een relatief 

groot effect in vergelijking tot de omvang 

van de Nederlandse natuur. Ook hebben de 

recente bezuinigingen er mede toe geleid 

dat er volop gediscussieerd wordt over 

de toekomst van het natuurbeleid: welke 

natuur vinden we belangrijk en wat hebben 

we er voor over? Een verbreding van de 

natuurdoelen ligt voor de hand. Het concept 

ecosysteemdiensten kan hierbij behulpzaam 

zijn. 

Conclusies 

Al met al lijkt de conclusie gerechtvaardigd 

dat er biodiversiteit verloren gaat naarmate 

de mensheid meer materiële welvaart 

wenst. Zonder die trend te kunnen stoppen, 

kunnen we het verlies wel beperken. Dat 

vraagt een voortvarende en samenhangende 

aanpak van de economische sectoren 

in combinatie met natuurbescherming. 

Alleen technische oplossingen zijn niet 

afdoende. Veranderingen in consumptie 

lijken onvermijdelijk. Ook een heroriëntatie 

op natuurdoelen is nodig. 

Ben ten Brink en Leon Braat 


11

Veranderende 

tijden 

12 November 2011 nr 7

Mensen die het over natuur hebben, bedoelen tegenwoordig 

meestal het landschap. Jarenlange ontkenning van deze 

verandering in perceptie heeft de natuur tot iets elitairs gemaakt. 

Paradoxaal genoeg biedt juist het huidige kabinetsbeleid kansen 

om de natuur weer meer van de mensen te laten zijn. 


13

De bezuinigingen op natuur en landschap 

zijn een feit. Wat opvalt in de reacties van de 

natuurorganisaties is de verongelijkte toon. 

Alsof het echt zo is dat er bezuinigd wordt 

vanuit een gevoel van rancune. Toegegeven, 

de maatregelen gaan niet gepaard met een 

visie voor een duurzame koers en zijn voor 

een belangrijk deel penny wise – pound 

foolish. Maar natuurorganisaties moeten 

zich ook afvragen hoe het kan dat niemand 

op de barricaden klimt. 

Stedelijk veld 

Een belangrijke verklarende factor is dat 

natuurbeleid gelijk is komen te staan met 

het ontwikkelen van nieuwe, ‘oorspronkelijke’ 

natuur, terwijl onze natuurbeleving 

veel meer geënt is op halfnatuurlijke landschappen. 

Nederlanders willen geen onderscheid 

maken tussen landschap en natuur. 

Sterker, natuur is iets wat niet bedreigend 

mag zijn en als het ware moet voortkomen 

uit het landschap waaraan men zelf al 

een identiteit hebben gegeven. Het begrip 

‘regio’, net als ‘verbondenheid’ aan het 

landschap, heeft door de snelle na-oorlogse 

schaalvergroting een zeer snel proces ondergaan. 

In het verlengde hiervan ontstond 

de auto-afhankelijke samenleving, waardoor 

het ruimtelijke referentiekader van de 

Nederlander vloeiend en complex geworden 

is. Sociologen en stedenbouwkundigen 

gebruiken daarvoor graag de term ‘stedelijk 

veld’. Door de verbeterde infrastructuur zijn 

gemeenten in de ruimte én in de tijd aan 

elkaar gegroeid, waardoor voorzieningen 

relatief snel bereikbaar zijn geworden. 

Overheidsspeeltje 

In het stedelijk veld wordt het onderscheid 

tussen plattelandsbewoner en stedeling 

diffuser. Beide groepen hebben 

een functioneel natuur- en 

landschapsbeeld, ook al zijn 

de perspectieven anders. De 

een stelt productie voorop, de 

ander de visuele ervaring van 

een rurale idylle. Het resultaat 

is in beide gevallen hetzelfde: als 

mensen spreken over natuur, bedoelen 

ze landschap en in het gebruik ervan zijn 

ze het als park gaan beleven. In dit licht is 


Boeren in de omgeving van Gouda protesteren tegen de plannen om van hun weilanden een 

‘plas-dras’-gebied te maken. 

het opmerkelijk dat er bijna 20 jaar lang een 

duidelijke steun in de samenleving bestond 

voor realisatie van de Ecologische 

Hoofdstructuur. Plus dat 

de resultaten er voor een 

moderne stadstaat als 

Nederland mogen zijn: de 

oppervlakte aan natuur 

evenals de kwaliteit van 

de gebieden is er fors op 

vooruitgegaan. De positieve 

resultaten zijn echter nooit op 

een herkenbare manier gedeeld met de 

bevolking. Geen wonder dat het grote pro- 

‘EHS werd 

steeds meer 

een exclusief 

overheidsspeeltje’ 

Paul Makken en Ko Droogers (0348-431102, 

kdroogers@anwb.nl) zijn werkzaam bij de ANWB. 

ject steeds meer werd ervaren als een overheidsspeeltje 

exclusief voor de natuur. 

Polarisatie 

Het keerpunt voor de politiek én voor de 

publieke meningsvorming is het proces 

rondom de Natura 2000 gebiedsaanwijzingen 

en beheerplannen. In de uitvoering door 

Rijkswaterstaat en de provincies, onder regie 

van het Rijk, is te weinig rekening gehouden 

met de maatschappelijke context. Daar 

kwam nog eens bij dat de betrokken partijen 

verwikkeld zijn geraakt in vervreemdende 

discussies over dosis-effectrelaties, versto-

ingsgevoeligheidsklassen, effectindicatoren 

en de validiteit van rekenmodellen. Het 

gevolg was een scherpe en ongewenste polarisatie 

tussen landbouw, recreatie, natuur en 

bouwers. En als er dan in de media berichten 

opduiken van het soort dat een traditioneel 

openluchtfestival niet doorgaat omdat de 

beschermde kwartelkoning verstoord kan 

worden, dan krijgen mensen het gevoel dat 

de natuur c.q. het landschap van hen wordt 

afgenomen. Grootse projecten kunnen 

gefrustreerd worden door een 

cumulatie van schijnbaar triviale 

oorzaken. 

Tijd voor een nieuwe 

visie 

Natuur- en landschapsorganisaties 

zouden vanuit een sterk 

zelfbewustzijn moeten zorgen 

dat gewenste maatschappelijke doelen 

samenvallen met de subjectieve waarde 

die mensen toekennen aan natuur. Want 

dáár gaat het uiteindelijk om: natuur terugbrengen 

bij de mensen. Dat zou ook de basis 

moeten zijn van een nieuwe visie op natuur, 

met de volgende drie kernelementen: 

1) Ruimte voor nieuwe vormen van 

ondernemerschap 

Meer en meer is men van mening dat investeren 

in water, klimaatadaptatie, natuur en 

landschap de voortstuwende kracht wordt 

van gebiedsontwikkeling. In plaats van 

het top down ontwerpen en uitrollen van 

nieuwe woongebieden, wil men werken 

vanuit de echte voorkeuren van de gebruikers 

en de kwaliteiten van het gebied. En in 

plaats van het verkopen van een voorgebakken 

artist impression, wil men bewoners en 

gebruikers van een gebied daadwerkelijk 

betrekken bij de planontwikkeling. Dat is 

een erkenning van het feit dat burgers wel 

degelijk bereid zijn om meerdere belangen 

af te wegen. In dat kader kun je een 

positief proces in gang zetten 

van co-creatie, waarin de 

mensen kunnen meedenken 

over de verschillende 

manieren waarop water, 

stad en land met elkaar 

verweven kunnen worden. 

Waarom zouden natuur- en 

landschapsorganisaties dat 

niet organiseren? En daartoe zelfs 

strategische grondposities innemen? 

‘Geld kan 

natuur terugbrengen 

in de 

harten van 

mensen’ 

2) De samenleving betrekken 

Ruim driekwart van de Nederlanders heeft 

warme gevoelens voor het landschap in 

zijn directe omgeving, waarvan een kwart 

deze gevoelens omzet in actie. Dat zijn nog 

steeds om en nabij drie miljoen mensen. Je 

kunt ze helpen met het opzetten van verenigingen 

of stichtingen door kennis te delen 

en voorzieningen voor landschapsbeheer 

toegankelijker te maken. En je kunt scholen 

– en daarmee ook de ouders – betrekken bij 

de uitvoering van bepaalde beheermaatregelen 

die zonder een praktische communicatiestrategie 

nogal rücksichtslos overkomen 

op mensen. 

3) Geld 

Geld kan fungeren als transactie- én 

communicatiemiddel om natuur terug te 

brengen in de harten van de mensen. Tussen 

natuurbeherende organisaties is een boeiende 

discussie losgebarsten over zaken als 

het harmoniseren van beheermethodes, het 

bundelen van beheertaken en de mogelijkheden 

van natuurruilverkaveling. Dat is een 

goed begin: veel natuurgebieden kennen 

een sterk gefragmenteerde eigendoms- en 

beheersituatie. Als dat op een kaart wordt 

weergegeven, is in één oogopslag te zien dat 

het beheer van het totale gebied te duur is. 

Ook worden verkenningen uitgevoerd voor 

het ontwikkelen en delen van expertise op 

het gebied van commercieel vastgoedbeheer 

van monumentale gebouwen. Dat is eveneens 

een positieve ontwikkeling. Het subsidiestelsel 

zoals we dat tot nu toe kennen, 

geeft toch te weinig prikkels voor ondernemerschap 

ten bate van natuur. Natuur- en 

landschapsorganisaties hoeven echt niet her 

en der golfcourses aan te leggen om toch via 

de markt verweven te raken met de maatschappij 

en een betekenisvolle relatie op te 

bouwen met hun leden. 

Tot slot 

Veranderende tijden vragen om andere 

benaderingen. Soms lijkt een ontwikkeling 

slecht en bedreigend, zoals de huidige bezuinigingen, 

maar het zet ook aan het denken. 

Hebben we het wel goed gedaan of wordt 

het niet eens tijd voor een andere benadering? 

Laat de natuur van en voor de mensen 

zijn, dat is zowel voor de natuur als voor de 

mens een wervend perspectief. 

Paul Makken en Ko Droogers 


15

NIEUW BELEID 

GEVRAAGD 

Wereldwijd hebben landen op basis van internationale 

afspraken geprobeerd de achteruitgang in biodiversiteit te 

remmen. Tevergeefs. Om daadwerkelijk succes te boeken moet over 

de grenzen van het traditionele natuurbeleid heen worden gekeken. 

De Balans van de Leefomgeving (PBL, 2010) 

constateert dat de achteruitgang van de 

biodiversiteit in Nederland niet is gestopt. 

Populaties van kwetsbare (Rode Lijst) 

soorten en de natuurkwaliteit van kwetsbare 

ecosystemen gaan nog steeds achteruit 

(fi guur 1). Waar populaties kleiner worden 

en van elkaar geïsoleerd raken, neemt ook 

de genetische diversiteit af. Dan ontstaat het 

risico dat populaties zich steeds slechter aan 

kunnen passen aan veranderende omstandigheden. 

Wel is als gevolg van de uitbreiding 

en herstel van natuur en de verbetering 

van de milieucondities de achteruitgang 

geremd. Waar het leefgebied is uitgebreid, 

inclusief gunstiger milieucondities, nemen 

de populaties van veel soorten zichtbaar toe. 


Route naar 2020 

Binnen de Conventie inzake Biologische 

Diversiteit (CBD) wordt sinds 1992 geprobeerd 

mondiaal een vuist te maken tegen 

de achteruitgang van de biodiversiteit. De 

Conventie richt zich vooral op de toegang tot 

genetische bronnen en een eerlijke verdeling 

van de opbrengsten. Op de COP10 van de CBD 

(oktober 2010, Nagoya) is een strategisch 

plan aangenomen, met concrete doelen tot 

2020. Deze doelen omvatten bijvoorbeeld de 

afspraak om 17% van het land en 10% van de 

zee te beschermen. Andere doelen hebben 

betrekking op ecosysteemdiensten, op 

verduurzaming van de landbouw, bosbouw 

en visserij, en op het aan een ieder toegang 

bieden tot de voordelen van biodiversiteit 

Figuur 1. De Rode Lijstsoorten, van kritiek belang voor hun omgeving, blijven ondanks de 

beleidsinspanningen achteruitgaan, terwijl minder kritische soorten het beter gaan doen. 

(inclusief het delen van kennis en het mobiliseren 

van fi nanciën). De Europese Unie 

heeft recent haar nieuwe biodiversiteitstrategie 

uitgebracht die aangeeft hoe de EU 

bijdraagt aan deze mondiale doelen. In de 

strategie staat verwoord dat het verlies van 

biodiversiteit in Europa moet zijn gestopt 

per 2020, evenals de degradatie van ecosysteemdiensten, 

terwijl de inzet van de EU om 

het mondiale verlies tegen te gaan wordt 

vergroot. 

Over grenzen stappen 

Om de achteruitgang van de biodiversiteit 

te remmen zullen de grenzen van dit traditionele 

natuurbeleid gepasseerd moeten 

worden. De onderliggende drijvende 

krachten op het mondiale biodiversiteitverlies 

veranderen namelijk niet door het 

instellen van een beschermingsregime. De 

groeiende wereldbevolking, de economische 

groei, de daarmee samenhangende veranderingen 

in consumptiepatronen en niet-duurzame 

vormen van productie zetten de biodiversiteit 

wereldwijd verder onder druk. Het 

ombuigen van deze trend vereist een inzet 

gericht op 1) het combineren van functies, 

2) het stimuleren van duurzame productie, 

en 3) het waarderen van de diensten van 

natuur en biodiversiteit. 

1. Functies combineren 

De groeiende wereldbevolking leidt tot een 

verdere exploitatie van natuur. Voor de 

mens nuttige functies – ecosysteemdiensten 

– verdwijnen daarbij ook, bijvoorbeeld 

het watervasthoudend vermogen in bergbossen. 

Verlies van bodembescherming leidt 

tot versnelde waterafvoer, erosie, overstromingen 

en modderstromen. Voor Nederland 

belangrijke ecosysteemdiensten zijn bijvoorbeeld 

bestuiving en wateropvang, terwijl in 

brede zin een mooi landschap om te recre-

Mark van Veen 

(mark.vanveen@pbl.nl) 

en Tonnie Tekelenburg 

zijn werkzaam bij het 

PBL, Marlies Sanders bij 

WUR-Alterra. 

De Natura 2000-gebieden vormen de kern van het Europese biodiversiteitbeleid en het zijn in Nederland de natuurparels. De Oostelijke 

Vechtplassen, hier bij Kortenhoef, vormen een onderdeel van dit Europese netwerk. Foto: PBL 

eren ook als een dienst kan worden gezien. 

Behoud van deze diensten laat zich combineren 

met biodiversiteitbehoud, maar kan 

in hoog-productieve agrarische systemen 

wel ten koste gaan van de productiefunctie. 

Vaak wordt aangenomen dat voor een 

ecosysteemdienst een intact en natuurlijk 

ecosysteem nodig is, maar de dienst kan ook 

door deelsystemen geleverd worden. 

2. Duurzaam gebruik 

De achteruitgang van de biodiversiteit is het 

grootst in gebieden waar landbouw, bosbouw 

en visserij intensief plaatsvinden. Zo neemt 

in Nederland de biodiversiteit in het agrarische 

gebied onverminderd af (fi guur 2). 

In de derde wereld leidt de productie voor 

agro-export tot dezelfde achteruitgang van 

biodiversiteit. Bovendien leidt het intensieve 

gebruik daar tot sociale problemen, vooral 

waar de snelle expansie van productie voor 

agro-export de lokale voedselproductie onder 

druk zet. Boeren trekken verder de bossen 

in om opnieuw een boerderij te stichten of 

worden, als die mogelijkheid er niet is, kwetsbaar 

voor armoede. 

Verduurzaming van productieketens is 

erop gericht deze problemen te voorkomen. 

Helaas vormen duurzaam gemaakte (gecertifi 

ceerde) producten nog maar een beperkt 

onderdeel van de markt. Producenten willen 

het productiesysteem wel verduurzamen, 

maar zonder dat dit ten koste gaat van de 

productiviteit en de economische rentabiliteit. 

Consumenten kunnen deze ontwikkeling 

stimuleren door duurzame, gecertifi 

ceerde artikelen te kopen. Ook de overheid 

kan een stimulerende rol spelen. 

3. Waarderen van natuur 

Het Millennium Ecosysteem Assessment 

(2005) ziet biodiversiteit als de basisvoorwaarde 

voor de kwaliteit van leven. 

De wereldeconomie draagt bij aan de 

welvaartsverhoging, maar leidt ook tot 

een scheve verdeling van de toegang en 

profi jt van natuurlijke rijkdom. Voor bewoners 

in de derde wereld krijgt biodiversiteit 

namelijk geen waarde als het gebruik 

door enkelen gemonopoliseerd en vermarkt 

wordt. Ook in Nederland hebben mensen 

voor hun lichamelijk en geestelijk welzijn 

behoefte aan natuur en landschap. Bij de 

toegang tot natuur in Nederland gaat het 

over het bieden van ruimte voor sport, 

ontspanning en verwondering. Dit gebruik 

is gebaat bij een afwisselend en multifunctioneel 

landschap. Het beter waarderen van 

natuur en biodiversiteit is nodig om deze 

aspecten een plaats te geven in de economie, 

en geeft dan een aanvulling op het traditionele 

natuurbehoud. 

Uitdagingen 

Er liggen dus meer dan genoeg uitdagingen 

om het verlies aan biodiversiteit een halt 

toe te roepen. Wereldwijd is op de COP10 in 

Nagoya onderschreven werk te maken van 

deze uitdagingen. De Natuurverkenning 

geeft via de oriëntaties en kijkrichtingen 

een beeld van hoe dit er voor Nederland 

uit kan zien. De vertaling in beleid is de 

volgende uitdaging. 

Mark van Veen , Tonnie Tekelenburg en 

Marlies Sanders 


17

Woonomgeving is 

gezondheidsmeter 

Voelen we ons prettiger in een groene omgeving? Het antwoord 

hierop is: Ja! Maar hoe zit het met de relatie tussen groen en 

gezondheid? En waar uit die gezondheidswinst zich in? 

Bewoners van wijken met veel groen voelen 

zich gezonder. De relatie blijkt sterk te zijn. 

De kans dat iemand zich ongezond voelt 

is 1,5 maal zo groot in een woonomgeving 

met weinig als in een woonomgeving met 

veel groen (resp. 10% en 90% groen in een 

straal van 3 km om het huis). Daarbij is rekening 

gehouden met sociaal-economische 

verschillen: mensen die het zich kunnen 

permitteren om in een groene omgeving 

te wonen zijn immers vaak rijker en hoger 

opgeleid, en om die redenen gezonder. 


Gezond zijn 

Mensen voelen zich niet alleen gezonder 

als ze in een groenere omgeving wonen, ze 

bezoeken ook minder vaak de huisarts. In 

een Nederlandse studie – met een studiepopulatie 

van 345.000 personen – bleek dat 

mensen die wonen in een groenere omgeving 

minder vaak bij de huisarts kwamen 

met angststoornissen en depressie. 

Andere aandoeningen, waaronder diabetes, 

hoge bloeddruk, hartklachten en migraine, 

werden ook minder vaak gerapporteerd in 

groenere woonomgevingen. 

Weer blijkt het te gaan om een aanzienlijke 

relatie. De kans dat mensen met depressieklachten 

bij de huisarts komen is 1,33 keer zo 

hoog wanneer mensen wonen in een omgeving 

met weinig groen. 

De relatie tussen groen en gezondheid blijkt 

het sterkst te zijn voor kinderen, jongeren, 

ouderen en mensen met een lage sociaaleconomische 

status. Dit komt waarschijnlijk 

doordat deze bevolkingsgroepen gemiddeld 

meer tijd doorbrengen in hun directe woonomgeving. 

Verder blijkt de gezondheidswinst 

het grootst in buurten waar de grote 

hoeveelheid groen ook van hoge kwaliteit is.

Inge van den Broek (0900-3686868, I.vd. 

broek@ggd-bureaugmv.nl), werkzaam bij 

resp. GGD'en Brabant / Zeeland en bij GGD 

Rotterdam-Rijnmond, namens de 

landelijke GGD werkgroep groen en 

gezondheid. 

Verklaring 

Hoe komt het nu precies dat mensen met 

meer groen in hun woonomgeving zich 

gezonder voelen en gezonder zijn? De 

volgende zes aspecten kunnen hierbij een rol 

spelen: 

1. Stressreductie 

De belangrijkste reden voor de positieve 

relatie tussen woonomgeving en gezondheid 

is het stressreducerende effect van 

groen. Een groot aantal onderzoeken toont 

aan dat uitzicht op groen en het verblijf in 

de natuur een positieve invloed hebben op 

stemming, concentratie, zelfdiscipline en 

fysiologische stress. Mensen die in een groenere 

omgeving wonen zijn beter bestand 

tegen stressvolle situaties. Zij rapporteren 

minder gezondheidsklachten tijdens en na 

een stressvolle gebeurtenis, bijvoorbeeld het 

overlijden van familielid of vriend, scheiding 

of ontslag. 

2. Stimulans tot bewegen 

Een groene omgeving is aantrekkelijk, 

nodigt uit tot bewegen en verbetert 

daarmee de gezondheid van 

mensen. Tot nu toe is deze 

stimulerende werking van 

groen niet aangetoond bij 

volwassenen. Wel bij kinderen: 

in wijken met veel 

groen bewegen kinderen 

meer en ligt het percentage 

kinderen met overgewicht 15% 

lager dan in wijken zonder groen. 

3. Meer sociale contacten 

Buurtgroen heeft een positief effect op 

sociale cohesie. Dit effect neemt toe naar- 

‘Groen in 

de wijk is 

geen luxe’ 

mate een buurt sterker verstedelijkt is. 

Mensen ontmoeten elkaar in plantsoenen of 

gemeenschappelijke tuinen. Op deze manier 

kunnen groene ruimten sociale isolatie 

en eenzaamheid doorbreken – een 

probleem dat vooral ouderen 

en alleenstaanden betreft. 

Ongeveer een kwart van 

de relatie tussen groen en 

gezondheid is te verklaren 

door het feit dat de bewoners 

van groenere buurten 

meer sociale cohesie ervaren en 

zich minder eenzaam voelen. 

4. Positief effect op ontwikkeling 

Een groene woon- en speelomgeving heeft 

een positieve invloed op de motorische 

ontwikkeling van kinderen en het speelgedrag. 

Ook blijkt dat groen een gunstige 

invloed heeft op de cognitieve en emotionele 

ontwikkeling, alhoewel de wetenschappelijke 

onderbouwing hiervoor iets 

minder sterk is. 

5. Bevordering zingeving 

Mensen voelen zich prettig in 

het groen. Uit onderzoek zijn 

aanwijzingen dat groen een 

bijdrage kan leveren aan 

persoonlijke ontwikkeling 

en zingeving. Dit refl ectieen 

zingevingsproces is erg 

belangrijk voor het fysiek, psychisch 

en sociaal welbevinden. 

6. Verbetering microklimaat 

Een groene omgeving zorgt voor een aangenamer 

klimaat in de stad, via dempen 

van de wind, minder schommelingen in 

‘Grote 

gezondheidswinst 

bij 

hoge groenkwaliteit’ 

luchtvochtigheid en temperatuur en schaduwwerking. 

Daarnaast kunnen bomen 

en struiken vervelend verkeerslawaai of 

hinderlijke geluiden van industrie maskeren. 

Ritselende bladeren en het 

ruisen van de wind door de 

bomen wordt door de meeste 

mensen ervaren als prettig 

in plaats van hinderlijk. 

Bomen en planten kunnen 

ook de luchtkwaliteit iets 

verbeteren doordat ze fi jnstofdeeltjes 

afvangen. Helaas geldt 

dit niet voor de meest schadelijke 

deeltjes: ultrafi jn stof. Verder geldt dat veel 

bomen op een rij in een straat ook kunnen 

functioneren als ‘dak’, waaronder de fi jnstof 

blijft hangen. Bovendien is er een behoorlijke 

hoeveelheid bomen nodig voor een substantiële 

verbetering van de luchtkwaliteit. 

Geen luxe 

Het mag duidelijk zijn dat groen in de wijk 

geen luxe is. Het is een onderdeel van het 

dagelijks leven en draagt in belangrijke 

mate bij aan het welzijn van de bewoners. 

Het is daarom van belang dat gemeenten 

bewust omgaan met groen bij de ontwikkeling 

van ruimtelijke plannen en inrichting 

van wijken. 

Inge van den Broek en Ingrid Walda 


19

ALLE HENS 

AAN DEK 

De natuur van de Noordzee staat onder druk en de 

veerkracht van het ecosysteem is afgenomen. De 

biodiversiteit is er minder dan 50% van die in de natuurlijke, 

ongestoorde situatie. Is dat erg? En zo ja, wat moet er 

gebeuren om, met inachtneming van de gebruiksfuncties, 

de biodiversiteit te verbeteren? 

De Noordzee is voedselrijk en telt grote 

aantallen dieren. Het is een kraamkamer 

en paaigebied voor vissen. Vogels van over 

de hele wereld komen hier bijtanken op 

hun trekroutes. Verschillen in diepte, stromingen 

en bodemsoort geven het water 

onder de zeespiegel een afwisselend uiterlijk. 

Scheepswrakken, palen van boorplatforms 

en windturbines zorgen voor harde 

structuren, waardoor er hier andere soorten 

leven dan op de zanderige zeebodem. 

Zeeanemonen, dodemansduim en kabeljauw 

vinden er beschutting en een leefgebied. 

Mosselen hechten zich aan de bovenste 

meters van de palen. Op al dat leven komen 

weer andere dieren af. 

Meerwaarde 

Minder bekend is dat de Noordzee een 

belangrijke drager voor de Nederlandse 

economie is. Schepen vervoeren grondstoffen 

en producten van over de hele wereld 

naar de Nederlandse havens. Olie en gas 

worden gewonnen uit de zeebodem. Zand 

wordt van de bodem gehaald voor de bouw 

en voor de bescherming van onze kustlijn. 

Windmolens halen energie uit zeewind. 

Vissers voorzien ons van vis, schaal- en 

schelpdieren. Door de toename van activi- 


teiten neemt de ruimtedruk op de Noordzee 

toe en botsen economische belangen. De 

scheepvaartsector wil geen windparken in 

de buurt van havens of scheepvaartroutes. 

Vissers zien door de toename van andere 

gebruiksfuncties hun visgebieden kleiner en 

kleiner worden. 

Een zee vol leven heeft ook een belangrijke 

recreatieve functie. Zee en strand 

trekken sporters en recreanten naar de kust. 

Noordzeeduikers vertellen met passie over 

al het moois dat ze onder water tegenkomen. 

Zeilers die een zeehond of walvis ontmoeten 

vergeten het nooit meer. 

Bezoekers van het strand ervaren de zee 

intenser wanneer ze weten dat er onder 

die golven een hele wereld verborgen is. 

Sportvissers vangen graag allerlei soorten 

vis. Een schone zee is bovendien belangrijk 

voor zwemmers en surfers. 

Daarnaast bepaalt de Noordzee in belangrijke 

mate het klimaat van Nederland, waardoor 

de temperatuurverschillen tussen 

zomer en winter niet zo groot zijn en er 

het hele jaar rond neerslag valt. Bovendien 

dempt de Noordzee de effecten van klimaat- 

verandering, doordat zij koolstof onttrekt 

aan de lucht en laat bezinken. 

Naar een gezonde zee 

Een gezond ecosysteem met een grote biodiversiteit 

levert veerkracht op. Dat is van 

belang voor het opvangen van de effecten 

van klimaatsverandering, maar ook voor 

de visserij. Een veerkrachtige zee is altijd vol 

vis en kan het wegvallen van een soort, door 

bijvoorbeeld een ziekte, opvangen. Alleen 

is de Noordzee momenteel niet gezond: 

vervuiling van water en lucht, overbeviste 

visbestanden, een verstoorde bodem, 

lage biodiversiteit in relatie tot de potentie. 

De natuur staat onder druk en de veerkracht 

van het ecosysteem is afgenomen. 

Wat kunnen we doen om haar gezonder te 

maken? Volgens Stichting De Noordzee is 

er niet één oplossing, maar zullen overheid, 

bedrijfsleven en NGO's samen, via verschillende 

wegen, moeten werken aan herstel. 

Daarbij moet het ecosysteem voorop staan. 

Alleen binnen die randvoorwaarde is duurzaam 

gebruik mogelijk. Dit betekent dat 

van alle partijen inzet wordt gevraagd, ook 

fi nancieel. 

Belangrijke stap op weg naar een gezonde 

zee is het ontwikkelen van een integrale 

visie over ruimtegebruik. Deze moet 

leidend zijn voor wat mag en niet mag op de 

Noordzee; zonering van functies kan daarbij 

een goed hulpmiddel zijn. Verder liggen 

op het Nederlands deel, anderhalf keer zo 

groot als Nederland, tien extra bijzondere 

gebieden met bodemkenmerken die een 

positief effect hebben op het dierenleven; 

deze gebieden moeten extra beschermd 

worden met concrete maatregelen.

Sytske van den Akker en Ike Span (i.span@ 

noordzee.nl) zijn werkzaam bij de Stichting 

De Noordzee. 

Bescherming is eveneens nodig voor soorten 

die de hele Noordzee gebruiken, zoals de 

bruinvis. Verder moet al het gebruik van de 

Noordzee duurzaam worden. Dit 

zal investeringen vragen van 

de sectoren en overheden, 

maar levert uiteindelijk 

ook de kans op om tot in 

lengte van dagen gebruik 

te kunnen maken van de 

zee. Vissers kunnen hun 

vis blijven vangen, zandwinnaars 

hebben genoeg zand 

op te graven enz. 

‘Gezond 

ecosysteem 

levert 

veerkracht 

op’ 

Tot slot is meer aandacht nodig voor 

de baten van een gezond ecosysteem. 

Momenteel ligt in discussies het accent 

voornamelijk op de kosten van maatregelen. 

Bijvoorbeeld investeringen in andere technieken 

of vermindering van een activiteit. 

Voor de baten, namelijk het verkrijgen van 

een gezond ecosysteem met de mogelijkheid 

voor duurzaam gebruik in de toekomst, is 

nog te weinig aandacht. 

De Noordzee is van onschatbare waarde. Wij 

van Stichting De Noordzee zullen daarom 

blijven werken aan een schone, gezonde en 

veilige Noordzee met ruimte voor duurzaam 

gebruik. 

Sytske van den Akker en Ike Span 

Informatie: www.noordzee.nl. 


21

Meerwaarde 

verzilveren 

De Nederlandse planpraktijk speelt niet of nauwelijks in op de 

positieve maatschappelijke en economische gevolgen van 

investeren in natuur. Integendeel, het aspect natuur is verworden tot 

juridische haar-kloverij. Hantering van het begrip ‘ecosysteemdien- 

sten’ maakt het mogelijk om wel de echte gevolgen van ruimtelijke 

ingrepen in beeld te brengen. 

Vrij snel na de publicatie van de Millennium 

Ecosystem Assessment in 2005 is de 

term ‘ecosysteemdiensten’ gemeengoed 

geworden. De term impliceert dat er belang- 


hebbenden zijn die deze diensten op de een 

of andere manier waarderen. De studie 

geeft een wereldwijd overzicht van de 27 

belangrijkste diensten die onze ecosys- 

Foto: Roel Slootweg 

temen leveren. Hierbij wordt een onderscheid 

gemaakt naar diensten die van direct 

menselijk nut zijn: productie (water, voedsel, 

hout, vezels, genetische bronnen, etc.), 

regulering (regulering van klimaat, luchtkwaliteit, 

water en erosie, plagen, bestuiving, 

etc.), culturele diensten (recreatie en 

toerisme, landschapsbeleving, religieuze 

of kunstzinnige inspiratie, wetenschap, 

etc.), en ondersteunende diensten die nodig 

zijn om ecosystemen te laten functioneren 

(bodemvorming, fotosynthese, kringlopen 

van nutriënten en water, etc.). De instandhouding 

van biodiversiteit kan ook als

Roel Slootweg (sevs@sevs.nl), zelfstandig 

adviseur bij SevS advies voor natuur en 

leefomgeving, is hoofdauteur van de 

richtlijnen voor biodiversiteit in plan- en 

project-m.e.r van de Conventie inzake 

Biologische Diversiteit (CBD). 

dienst worden opgevat, met toekomstige 

generaties als direct belanghebbenden. 

Agenderende functie 

Het feit dat ecosysteemdiensten aan belanghebbende 

individuen, organisaties of 

bedrijven gekoppeld kunnen worden, maakt 

het een sterk concept om biodiversiteit op 

de agenda van besluitvorming te krijgen. 

Ingrepen in de omgeving die gevolgen 

hebben voor de levering van deze diensten 

kunnen vertaald worden in maatschappelijke 

consequenties, waarbij de groepen 

die in hun belangen geraakt worden duidelijk 

in beeld kunnen komen. Deze groepen 

kunnen proactief betrokken worden in planprocessen, 

of reactief van zich laten horen 

in inspraakprocedures of via de rechter. 

Het altijd als ingewikkeld afgeschilderde 

concept ‘biodiversiteit’ wordt op deze manier 

vertaald naar heel begrijpelijke en tastbare 

zaken, waarbij alle belanghebbende groepen 

in beeld komen. 

Deze benadering past naadloos in een 

gebiedsgerichte benadering waarin 

belangen op een geïntegreerde 

wijze tegen elkaar afgewogen 

kunnen worden. Een ecosysteem 

is in de defi nitie van de 

Conventie inzake Biologische 

Diversiteit (CBD) een ruimtelijke 

eenheid die in grootte 

kan variëren van een zandkorrel 

tot aan de gehele aardbol, 

afhankelijk van het issue dat aan de orde 

is. Dit wordt verder uitgewerkt in de door de 

Conventie gepropageerde ecosysteembenadering, 

waarin begrenzing van zowel gebied 

als thematiek in samenspraak met belanghebbenden 

worden vastgesteld. In deze visie 

is een ecosysteem dan ook geen natuurlijke, 

door biologen vastgestelde eenheid, maar 

kan het ook een gebied zijn dat door langdurig 

menselijk ingrijpen is gevormd. 

Waardering 

‘Natuur is 

verworden 

tot juridische 

haarkloverij’ 

Een ecosysteem, ofwel een gebied, is per 

defi nitie multifunctioneel; het levert meerdere 

diensten tegelijkertijd. De eerder 

genoemde duinen langs onze kust leveren 

naast veiligheid ook drinkwater, recreatieruimte, 

instandhouding van een groot 

aantal planten diersoorten, en woongenot 

voor de happy few. Een gebied kent dan ook 

meerdere (groepen van) belanghebbenden, 

vaak met tegenstrijdige belangen. Door deze 

diensten en de bijbehorende belanghebbenden 

in beeld te brengen en zo mogelijk in 

een planproces te betrekken, is het duidelijk 

wie de winnaars en wie de verliezers zijn 

van ingrepen in een gebied. Op transparante 

wijze kan een afweging gemaakt worden 

over deze gevolgen, inclusief de eventuele 

mitigerende of compenserende maatregelen. 

Een belangrijk hulpmiddel hierbij is 

het feit dat aan belanghebbenden gevraagd 

kan worden om ecosysteemdiensten te 

waarderen, in geld of in een door henzelf 

aangedragen waardering. Deze waarden 

kunnen meegewogen worden in de vergelijking 

van alternatieven in bijvoorbeeld een 

milieueffectrapportage of planproces. 

Het risico van het uitdrukken van ecosysteemdiensten 

in geld is dat deskundigen 

al snel een voor belanghebbenden ontoegankelijke 

en dus niet-transparante ‘black 

box’ kunnen creëren, waaruit als 

ultieme waarheid een getal 

komt rollen. De vele aannames 

die hieraan ten 

grondslag liggen en het 

feit dat de economen het 

zelf nog steeds niet eens 

zijn over de rol en hoogte 

van de discontovoet, maakt 

het instrument van economische 

waardering in veel gevallen moeizaam. 

Bovendien heeft de Commissie m.e.r. in een 

recent rapport laten zien dat juist op strategisch 

niveau een participatieve, niet-gemonetariseerde 

waardering van ecosysteemdiensten 

daadwerkelijk invloed kan hebben 

op besluitvorming. 

Voordelen m.e.r –praktijk 

Voor de m.e.r -praktijk in Nederland biedt de 

(h)erkenning van ecosysteemdiensten een 

aantal grote voordelen. In 2006 aanvaardde 

de CBD hiertoe al vrijwillige richtlijnen. Het 

aspect natuur is in Nederland verworden 

tot juridische haarkloverij, waarin de regels 

tot in het extreme worden uitgeplozen en 

vastgelegd; de relatie tot de biologische en 

maatschappelijke werkelijkheid dreigt zoek 

te raken. Dit wordt versterkt door het feit 

dat er geen oog is voor de positieve maatschappelijke 

en economische gevolgen van 

investeren in natuur. Het gevolg van deze 

juridisering is dat al het levende wat buiten 

de formele wettelijke bescherming valt ook 

zo veel mogelijk buiten beeld gelaten wordt, 

om nog meer problemen te voorkomen. 

Echter, om het ‘systeem aarde’ in stand te 

houden en ook voor de toekomstige generaties 

een werkende en leefbare planeet achter 

te laten, zal er toch aandacht moeten komen 

voor de essentiële processen die ons van 

dienst zijn om te overleven. Biodiversiteit 

speelt daarin een allesoverheersende rol. 

Het zal duidelijk zijn dat deze processen zich 

ook buiten beschermde gebieden afspelen 

en dat deze in een m.e.r. in beeld gebracht 

moeten worden. 

Het herkennen van ecosysteemdiensten 

biedt de mogelijkheid voor de opstellers 

van een m.e.r. om te ontsnappen aan het 

afvinken van verplichte juridische vakjes. 

Hierdoor kunnen zij weer nadenken over de 

echte gevolgen van ingrepen in de omgeving, 

deze in overleg met belanghebbenden 

in beeld brengen en op een transparante 

wijze bediscussiëren. En natuurlijk worden 

ook de wettelijke kaders in beeld gebracht, 

niet als doel van de studie, maar als hulpmiddel 

om tot een verantwoorde afweging 

te komen. Om duurzaamheid en leefbaarheid 

van ons land goed in beeld te brengen 

biedt de vertaling van de omgeving naar 

ecosysteemdiensten een positieve en inspirerende 

uitweg uit de huidige verkokerde en 

gejuridiseerde praktijk. 

Roel Slootweg 


23

Milieu is uit. En de huidige regeringscoalitie handelt daar 

naar. Het versterken van het ondernemerschap en geld 

verdienen heeft prioriteit. Milieu wordt geaffi cheerd als een 

linkse hobby. Milieuregels kosten geld en zijn vervelend. Dat 

is kortzichtig en onjuist. Ik durf de stelling aan dat milieumaatregelen 

fi nancieel voordelig zijn. Voor alle maatregelen 

worden tegenwoordig verplicht zogenaamde ‘cost-benefi t 

analyses’ (CBA’s) gemaakt. Ik ken geen voorgestelde maatregelen 

waarvoor de baten lager zijn dan de kosten. Kritiek 

op CBA’s is dat de baten toevallen aan de BV Nederland via 

bijvoorbeeld minder ziekenhuisopnames en langer gezond 

leven, terwijl de kosten voor rekening zijn van de industrie, 

landbouw, automobilist e.d. Maar, macro-economisch spint 

een land er wel degelijk garen bij en dat zou de regering en 

politiek toch moeten aanspreken. 

Het nut van milieumaatregelen is voor mij zonneklaar. Een 

kosten-batenanalyse motiveert mij niet extra. Toch wordt 

koortsachtig gezocht naar argumenten om ‘rechts’ in te 

laten zien dat milieumaatregelen nodig zijn. De nieuwste 

hype is het concept ‘ecosysteemdiensten’. Het idee achter 

dit concept is dat ‘de ecosystemen op aarde talloze functies 

voor de mens hebben van de productie van voedsel tot 

het zuiveren van lucht en water en het reguleren van ons 

klimaat. De maatschappelijke baten die mensen halen uit 

ecosystemen worden ecosysteemdiensten genoemd’ (PBL 

brochure, maart 2010). Tsja, denk ik dan. Is dit een nieuw 

inzicht? Is de mens niet volledig afhankelijk van de aarde? 


Ecosysteemdiensten 

Is het nou echt nodig om eerst alle diensten in kaart te 

brengen, ze dan te gaan waarderen in geld en om daarna tot 

de conclusie te komen dat de aarde ons onbetaalbare diensten 

bewijst? Zo besparen vleermuizen in de VS de landbouw 

23 miljard dollar per jaar aan insecticiden. Zonder bijen 

vervalt ongeveer een derde van ons voedsel (fruit, tomaten, 

paprika’s e.d.). Behalve dat ons dieet wel erg eentonig wordt, 

zal het duidelijk zijn dat het hier om vele miljarden gaat. 

Zonder bossen loopt het klimaatprobleem pas echt uit de 

hand. We zijn momenteel jammer genoeg met een wereldwijd 

experiment bezig om dat aan te tonen. Met dit soort voorbeelden 

kan ik wel even doorgaan. 

Helpt het concept ecosysteemdiensten ons dan helemaal 

niet? Ik denk inderdaad dat het uitwerken daarvan enkel tot 

uitstel leidt. De uitkomst staat op voorhand vast. De kosten 

van het vervuilen van ons milieu zijn vele malen hoger dan 

de kosten van milieumaatregelen. Het optuigen van ecosysteemdiensten, 

het berekenen en vervolgens bediscussieren 

van de kosten en baten gaat veel tijd kosten. Het is een 

excuus om voorlopig niets te doen. Onze aarde, de natuur en 

onze gezondheid zijn onbetaalbaar. Dit heeft niets te maken 

met ‘links’ of ‘rechts’. Iedereen die wat beter nadenkt over 

het belang van natuur en gezondheid zal tot deze conclusie 

komen. 

Dwarsliggers probeert verbanden te leggen, 

maar kan ook dwars tegen gevestigde meningen in gaan.

INVESTEREN 

LOONT 


25

Er zijn fundamentele veranderingen nodig, anders blijft het 

tegengaan van biodiversiteitsverlies dweilen met de kraan open. 

De herstelkosten worden nu al geschat op 3-5% van het BNP. Zolang 

dit niet gebeurt, leven we in feite op kosten van het arme deel van de 

wereldbevolking en van toekomstige generaties. 

The Economics of Ecosystems & Biodiversity 

(TEEB). Dat is de titel van een eind 2010 gepresenteerde 

wereldwijde analyse naar het 

belang van ecosystemen en biodiversiteit 

voor economie en welzijn. De studie geeft 

een overzicht van zowel de economische 

baten als de kosten van biodiversiteitsverlies. 

Ook wordt een beeld geschetst van de consequenties 

van onveranderd beleid. Bij het 

onderzoek waren ruim 1300 wetenschappers 

betrokken. Analyse van de ruim 225 studies 

levert een indrukwekkend beeld op van de 

baten van ecosysteemdiensten voor de tien 

belangrijke vegetatiegordels (fi guur 1). 

Daarbij moet bedacht worden dat er geen 

‘gemiddeld’ koraalrif of tropisch bos bestaat 

en dat waardes altijd tijden contextafhankelijk 

zijn. De economische waarde 

van koraalriffen varieert bijvoorbeeld, van 

enkele tientallen dollars/ha/jaar voor kleine 

geïsoleerde riffen waar niemand komt, tot 

ruim 1 miljoen $/ha/jaar (3-5% BNP) voor 

riffen in het Caribisch gebied. De absolute 

waardes zijn daarom niet zo interessant; een 

veel belangrijkere en consistente boodschap 

Grasland (25) 

Open bosland (18) 

Gematigde bossen (40) 

Tropische bossen (140) 

Meren en rivieren (12) 

Zoetwater wetlands (86) 

Kustwetlands (112) 

Kustsystemen (32) 

Koraalriffen (101) 

Open oceaan (6) 


die uit alle studies naar voren komt is dat in 

het algemeen slechts 25-30% van de economische 

waarde van ecosysteemdiensten ‘in 

de markt’ zit: voornamelijk voor productiedoeleinden 

(voedsel, grondstoffen) en enkele 

culturele diensten zoals recreatie. De rest 

zijn zogenaamde schaduwprijzen van gratis 

diensten, bijvoorbeeld lucht- en waterzuivering 

door bossen en wetlands of de bestuiving 

van landbouwgewassen door bijen; 

deze schaduwprijzen worden niet meegenomen 

in traditionele kosten-batenanalyses 

over het omzetten van een tropisch bos in 

een oliepalmplantage of een mangrovewetland 

in een garnalenkwekerij. 

Werkelijke waarde 

De vraag is hoe we deze kennis over de 

werkelijke waarde van natuur, met inbegrip 

van de bijdrage aan ons welzijn, kunnen 

omzetten in ‘echt geld’ en concrete maatregelen. 

Om deze vertaalslag naar de praktijk 

te maken heeft TEEB in vier interpreterende 

rapporten een groot aantal aanbevelingen 

gedaan. Hieronder worden de belangrijkste 

1,0 10,0 100,0 1000,0 10000,0 100000,0 1000000,0 10000000,0 

Figuur 1: Spreiding van Totale Economische Waarde per vegetatiegordel (in Int. $/ha/yr). 

Waarden in 2007-dollars, gecorrigeerd voor PPP = purchasing power parity; sterretje = 

gemiddelde waarde). Bron: van der Ploeg & de Groot, 2010. 

Dr. Rudolf S. de Groot (0317-482247, 

dolf.degroot@wur.nl) is verbonden aan 

de Wageningen University, 

Leerstoelgroep Milieusysteemanalyse. 

kort samengevat, af en toe aangevuld met 

informatie uit andere bronnen. 

Perverse subsidies afbouwen 

Wereldwijd geven we nog steeds 1-2 triljoen 

dollar uit aan subsidies voor niet-duurzame 

landbouw, visserij, bosbouw (ontbossing) 

etc. Lang geleden was het nuttig de primaire 

sector te subsidiëren, nu is dat het paard 

achter de wagen spannen. De inkomsten 

van deze niet-duurzame activiteiten dekken 

vaak niet eens de directe kosten. Daar komt 

bij dat de zogenaamde externe effecten 

vaak kosten veroorzaken die een veelvoud 

zijn van de ‘winst’ . Zo leidt niet-duurzame 

visserij tot uitputting van de visvoorraad, 

verstoring van voedselketens en inkomstenverlies 

voor de lokale bevolking. Neveneffect 

is schade aan ecosystemen op het land 

doordat mensen op zoek gaan naar andere 

inkomsten, zoals houtkap en jacht. 

‘Leveranciers/behoeders’ belonen 

Veel ecosysteemdiensten worden nu voor 

niets, en vaak zonder dat we ons ervan 

bewust zijn, geleverd. Onder diverse noemers 

is een breed pallet aan mechanismen aan het 

ontstaan. In het kader van afremmen van 

klimaatverandering kun je nu geld krijgen 

om CO2 vast te houden via Carbon Credits. 

Een uitbreiding daarvan is het REDD+ 

mechanisme, waarmee ook biodiversiteit 

beschermd wordt. Verder betaalt de farmaceutische 

industrie steeds vaker voor behoud 

van koraalriffen om nieuwe medicijnen te 

kunnen ontdekken. Op regionale schaal zijn 

eveneens veel initiatieven gaande, zoals het 

belonen van boeren in Azië voor erosiepreventie 

(http://rupes.worldagroforestry.org), 

duurzaam bosbeheer in Zuid-Amerika (www. 

iwokrama.org/) en werk van Conservation 

International (www.naturalcapitalproject. 

org/). 

Op lokale schaal ontdekken steeds meer 

bedrijven en overheden dat het beter is om 

mét de natuur te werken. Een bekend voorbeeld 

is de 5 miljard dollar die New York City 

bespaarde door te investeren in natuurbehoud 

en herstel in de Catskill Mountains 

voor waterleverantie in plaats van een

Foto: DGC 

nieuwe zuiveringsinstallatie te bouwen. 

Dichter bij huis is de Streekrekening 

een goed voorbeeld, waarbij 5% van de 

uitgekeerde rente ten goede komt aan 

landschapsbeheer. 

Zie www.es-partnership.org voor nog veel 

meer voorbeelden. 

Vervuiler/gebruiker laten betalen 

Vrijwel alle productieprocessen gaan ten 

koste van natuur en milieu. De schade 

daardoor wordt wereldwijd geschat op zo’n 

3-4,5 triljoen $/jaar en wordt grotendeels 

uit belastinggeld betaald of doorgeschoven 

naar toekomstige generaties. Door het niet 

doorberekenen van deze externe kosten in 

alle goederen en diensten subsidiëren we 

in feite niet-duurzame productie. Om de 

omslag naar een duurzame samenleving te 

maken is het berekenen van eerlijke prijzen 

essentieel. 

Vergroenen economie 

Veel bedrijven en consumenten kunnen de 

omslag naar een duurzame economie niet 

maken vanwege het verschil in prijs tussen 

niet-duurzaam geproduceerde goederen en 

hun alternatieven. Door de externe kosten 

onderdeel te laten zijn van de kostprijs, 

wordt het goedkoopste alternatief automatisch 

het minst milieubelastend. Hiertoe 

moet de politiek echter wel de randvoorwaarden 

scheppen. Als eerste stap moeten 

we af van het gebruik van BNP als maat van 

onze welvaart, want hierdoor worden alle 

geldstromen op één hoop gegooid, onafhankelijk 

waaraan deze worden besteed: hoe 

meer we uitgeven, onafhankelijk waaraan 

(bodemsanering, kosten van vandalisme, 

oorlog…), hoe hoger het BNP en hoe hoger 

onze welvaart! 

Bewustmaking 

Om de noodzakelijke omslag te kunnen 

maken moeten mensen beter geïnformeerd 

worden over het belang van natuur 

voor onze gezondheid, ons welzijn en 

onze economie. Pas dán kan men betere 

keuzes maken met betrekking tot individueel 

handelen en het kiezen van de juiste 

bestuurders. Studies als TEEB helpen de 

gegevens op tafel te krijgen en te vertalen 

naar concrete oplossingsrichtingen. 

Volgende stappen 

De TEEB-studie maakt duidelijk dat fundamentele 

veranderingen nodig zijn, anders 

blijft het bij symptoombestrijding en dweilen 

met de kraan open. Achter de schermen is 

men al vele jaren bezig de UN Statistics of 

Environmental and Economic Accounting, 

waarop het BNP gebaseerd is. In Nederland 

Door geen nieuwe zuiveringsinstallatie te 

bouwen maar te investeren in een nabijgelegen 

bos bespaarde New York City 

eenmalig 5 miljard dollar en structureel 

tientallen miljoenen vanwege minder 

onderhoudskosten. 

zal de Interdepartementale Task Force 

‘Betalen voor Biodiversiteit’ eind 2011 haar 

eindrapport uitbrengen, waarin veel van de 

hiervoor genoemde punten uitgewerkt zijn. 

Om de boodschap verder te onderbouwen 

en uit te dragen worden momenteel in vele 

landen Nationale TEEB-studies uitgevoerd. 

Ook in Nederland is recent besloten een 

dergelijke analyse te doen. Hopelijk kan dit 

onderzoek helpen de schade die de nieuwe 

regering momenteel aanbrengt door de 

bezuinigingen op milieu- en natuurbeleid 

enigszins te beperken. Het blijft merkwaardig 

dat we er geen probleem mee lijken 

te hebben om miljarden uit te geven aan 

bodemsanering en andere ‘reparatiekosten’, 

maar een relatief kleine investering van 

300 miljoen per jaar voor de Ecologische 

Hoofdstructuur als een onoverkomelijke 

kostenpost zien. Wat veel kan helpen is 

als we uitgaven aan milieu- en natuurbehoud 

niet meer als kostenpost zien, maar 

als investering in gezondheid, welzijn 

en een toekomstbestendige economie. 

Kortom, als een investering met een hoog 

rendement, die zich middels het leveren 

van ecosysteemdiensten dubbel en dwars 

terugverdient. 

Dolf de Groot 

Informatie: www.teebweb.org 


27

Een groene muur reduceert verkeerslawaai, werkt als een stoffi lter en oogt fraai. 

Eco-engineering = 

dubbele winst 

Kleinschalige ecologische 

waterzuivering, nazui- 

veringsmoerassen, ecoducten, 

groene daken, begroeid beton… 

Stuk voor stuk voorbeelden van 

koppelingen tussen techniek en 

natuur. Eco-engineering heet 

het vakgebied dat zich daarop 

toelegt. Mens en natuur hebben 

er baat bij. 


Eco-engineering is de inzet van groen om 

functies met betrekking tot milieu en leefbaarheid 

te vervullen. Het betreft een integrale 

benadering van ecosysteem en civiele 

techniek met gebruikmaking van natuurlijke 

processen. Het object en de onmiddellijke 

omgeving worden daarbij als één 

systeem beschouwd, met verschillende met 

elkaar samenhangende schaalniveaus. De 

zon wordt zoveel mogelijk als directe energieleverancier 

benut. 

Levende machine 

Een helofytenfi lter is een goed voorbeeld 

van eco-engineering. Dit is een moerassys- 

Foto’s: Hein van Bohemen 

teem waarin vervuild water op een natuurlijke 

manier wordt gezuiverd. De zuiveringscapaciteit 

wordt geleverd door de bacteriën 

die zich in het water en vooral in de wortelzone 

van de planten bevinden. Bijzonder is 

ook het in Nederland ontwikkelde concept 

van de ‘waterharmonica’, waarbij nazuivering 

plaatsvindt van water uit een rioolwaterzuiveringsinstallatie. 

Deze tussenfase 

bestaat uit een aangelegd moerasgebied; er 

zijn de laatste jaren in ons land meer dan 

vijftien van dergelijke kunstmatige moerassystemen 

met succes aangelegd. 

Een ander voorbeeld betreft de ‘levende 

machine’. Dit is een ecologisch systeem

Dr. ing. Hein van Bohemen 

(h.bohemen@kpnplanet.nl) is adviseur 

EcoEngineeringConsultancy en voormalig 

docent aan de TU Delft. 

van afvalwaterzuivering waarbij, naast 

het zuiveren van afvalwater met behulp 

van micro-organismen, planten, slakken 

en andere dieren, tevens interessante 

producten gekweekt kunnen worden. 

Het gaat daarbij om vis, groenten 

en siergewassen: bewoners 

krijgen regelmatig een 

bloemetje afkomstig van 

eigen feces in huis! Dat is 

een mooie illustratie van 

cyclisch denken, waarbij 

één oplossing een aantal 

problemen verhelpt. Op drie 

plekken in Nederland werken dergelijke 

levende systemen. 

Eco-engineering kan ook plaatsvinden om 

maatschappelijke en natuurdoelstellingen 

te combineren. Neem het aanleggen van een 

ecoduct, een viaduct tussen twee natuurgebieden 

speciaal ingericht voor de passage 

van dieren. Hierdoor wordt de barrièrewerking 

van een weg weggenomen zonder dat 

we er als mens last van hebben. We hebben 

er zelfs baat bij vanwege het verminderen 

van de kans op aanrijdingen met dieren. In 

2011 en 2012 wordt gelijktijdig gewerkt aan 

de aanleg van negen ecoducten op en rond 

de Veluwe! 

‘Eén oplossing 

kan 

meerdere 

problemen 

verhelpen’ 

Daken, gevels en beton 

Geheel andere voorbeelden van eco-engineering 

zijn groene daken, waardoor regenwater 

veel beter wordt verwerkt: maar liefst 

60 tot 80 procent verdampt en verdwijnt 

dus niet in het riool. Gevels kunnen 

eveneens worden benut. 

Een begroende wand vangt 

fi jn stof op, heeft isolerende 

eigenschappen, is ecologisch 

gezien interessant en veraangenaamt 

de woonomgeving. 

Het kan heel simpel aangebracht 

worden door klimop of 

wilde wingerd te laten groeien. 

Een andere mogelijkheid biedt beton. In 

de Botanische Tuin van de Technische 

Universiteit van Delft staan tien betonnen 

platen van 1 bij 1 meter te vergroenen. Het 

beton is voorzien van een laagje lavasteen. 

Dit is nog een experiment, maar het is een 

mooie manier om techniek en natuur te 

verenigen en de biodiversiteit te bevorderen. 

Zeker in stedelijke milieus is dat 

zeer welkom. In de Oosterschelde is een 

dergelijke aanpak al realiteit. Daar zijn de 

massieve betonnen blokken onderaan de 

dijk voorzien van een reliëf, zodat wieren 

een beter houvast hebben en organismen 

een schuilplaats vinden. Zo ontstaat een 

veel rijker biologisch leven. Een onbewuste 

Beton met ecologische waarde. 

vereniging van natuur en techniek is het 

ontstaan van biodiversiteit op en rond de 

harde structuren die in zee geplaatst worden 

bij de verankering van windturbines. 

Cyclisch denken 

In de wegen waterbouw zijn er veel meer 

combinaties met de ecologie mogelijk. 

Ecotunnels zijn daarvan een voorbeeld, 

evenals groene geluidwerende voorzieningen 

die tevens een luchtzuiverende en 

ecologische functie vervullen. Op het terrein 

van de industriële productie vinden eveneens 

toepassingen van eco-engineering 

plaats, zoals de kweek van algen op afvalwater. 

Biomimicry, het bewust nabootsen 

van materialen en processen uit de natuur, 

biedt ook kansen. 

Interessant is dat milieuregelgeving ecoengineering 

bevordert. Een voorbeeld is 

de MIA/Vamil-regeling: op de milieulijst 

staan een reeks praktische maatregelen 

waarbij de kosten aftrekbaar van de winst 

zijn. Dit geldt bijvoorbeeld voor de aanleg 

van groene daken of gevels. Ook kun je 

denken aan helofytensystemen om het 

afstromend wegwater op grote parkeerterreinen 

op te vangen in een strook 

voorzien van vaste planten, struiken en 

bomen. Het systeem zorgt er bovendien 

voor dat afvalstoffen van auto’s eruit 

worden gefi lterd, terwijl een saai parkeerterrein 

ook nog eens aantrekkelijker oogt. 

Andere voorbeelden zijn de bestrijding 

van bodemerosie door gebruikmaking van 

planten, reiniging van vervuilde bodems 

en permacultuur, een vorm van duurzame 

landbouw waarbij productie en natuurfuncties 

geïntegreerd worden. 

Meer informatie biedt het vaktijdschrift 

Ecological Engineering, zie www.iees.ch; 

andere nuttige informatiebronnen zijn 

www.ecoengineering.nl, www.groenweb.nl 

en www.iees.ch. 

Hein van Bohemen 


29

Advertentie

DE MENS ALS 

KLANT 

De mens heeft alle belang bij het voorkomen 

van degradatie van ecosystemen. Te meer 

daar investeren in behoud en duurzaam gebruik 

van biodiversiteit tal van economische kansen 

bieden. 

Het natuurbeleid in Nederland is vooral gericht op behoud van 

ecosystemen, habitats, soorten als doel op zich. Ethische motieven 

spelen een voorname rol; behoud van natuur als teken van beschaving. 

Het biodiversiteitsbeleid is veel breder en richt zich op biodiversiteit 

als middel. Met andere woorden: op de functionele kant 

van biodiversiteit, die zo cruciaal is voor onze economie en ons 

voortbestaan: het belang van de mens staat voorop. 

Levensbasis 

Of het nu gaat om veiligheid en bescherming tegen extreme weersomstandigheden 

of om de beschikbaarheid van zoet water, voedsel, 

vezels of vruchtbare bodem, ecosystemen staan aan de basis van 

ons eigen leven. Aantasting van die ecosystemen bedreigt de basis. 

De verdichting in de Nederlandse landbouwbodem, door verwaarlozing 

van de bodembiodiversiteit, leidt tot lagere 

productie, minder waterbergend vermogen en 

erosie. De kaalkap van bossen en het draineren 

van venen in de tropen leidt tot verlies van 

bodemvruchtbaarheid, erosie en overstromingen, 

enorme emissies van broeikasgassen 

en een enorm verlies van biodiversiteit. 

‘Eenzijdige 

oplossingen 

dragen het 

risico van 

afwenteling’ 

Geschat wordt dat mondiaal 60% van de ecosysteemdiensten 

degradeert. Onderzoek laat zien dat 

het verlies van biodiversiteit en verschralende ecosystemen 

onvoldoende worden meegewogen in beslissingen van de consument, 

van bedrijven en van de overheid. De studie The Economics 

of Ecosystems & Biodiversity (TEEB, zie elders in dit nummer) 

reikt handvatten aan om de economische waarde beter zichtbaar 

te maken en een rol te geven in economische afwegingen. Nog 

belangrijker echter dan het laten zien van economische waarde is 

het zorgen dat die waarde doorwerkt, en duurzaam benut wordt. 

In de praktijk betekent dit dat biodiversiteit wordt ‘ingevlochten’ 

in beslissingen over waterbeheer, klimaat, landbouw en voedselproductie, 

visserij, industriebeleid, voeding en gezondheid en 

vele andere beleidsterreinen. Het is daarbij cruciaal te erkennen 

dat biodiversiteit bij die invlechting geen franje is, maar een 

sleutelvoorraad. 

Er is geen oplossing voor het klimaatvraagstuk zonder aandacht 

voor biodiversiteit, en andersom. Hetzelfde geldt voor het wereldvoedselvraagstuk. 

Eenzijdige oplossingen dragen het risico van 

afwenteling. Het voorbeeld hiervan is deoverhaaste introductie 

van biobrandstoffen, als bijdrage aan de opgave de netto-uitstoot 

van broeikasgassen te verminderen. Hoe hard er ook wordt gewerkt 

aan duurzaamheidscriteria, de productie van biobrandstoffen 

concurreert momenteel wel degelijk met de productie van voedsel. 

Biobrandstoffen en voedsel leggen in onderlinge concurrentie extra 

ruimteclaims en jagen de conversie van ecosystemen omhoog. Dit 

zorgt straks voor torenhoge economische en maatschappelijke 

kosten. 

Advies Taskforce 

Op verzoek van het Kabinet werkt de Taskforce Biodiversiteit & 

Natuurlijke Hulpbronnen aan een advies waarin ruim aandacht 

wordt besteed aan zowel de relaties tussen biodiversiteit, 

voedsel en klimaat als aan de vele economische kansen die 

hieruit voortvloeien. De Taskforce wil op middellange 

termijn (2020) veiligstellen dat er per saldo geen verder 

verlies van biodiversiteit optreedt, door ‘biodiversiteitneutraal’ 

te produceren en consumeren. Een benadering 

die internationaal bekend staat als no net loss. Het principe 

wordt inmiddels breed gehanteerd. Belangrijke kernpunten 

zijn de kansen en risico’s van een biobased economy, 

de noodzaak om beter gebruik te maken van economische 

instrumenten, de wenselijkheid om te komen tot dieetveranderingen 

en de noodzaak van beleidscoherentie en good governance, 

zowel nationaal als internationaal. 

Het advies van de Taskforce Biodiversiteit & Natuurlijke 

Hulpbronnen wordt op 13 december a.s. uitgebracht. Informatie: 

www.taskforcebiodiversiteit.nl 

Arthur Eijs 

Arthur Eijs is coördinerend beleidsmedewerker biodiversiteit 

ministerie van I&M en samen met Erik van 

Zadelhoff (EL&I) secretaris Taskforce Biodiversiteit & 

Natuurlijke Hulpbronnen 


31

ONDERWIJS 

ALS BAKERMAT 

Kinderen hebben profi jt van op jonge leeftijd opgedane 

natuurervaring. Natuur moet dan ook een vaste plek in 

het onderwijs krijgen. Maar ook op hoge leeftijd werkt 

natuur positief door. 

Erwin Groenenberg (06-40156821, 

e.groenenberg@veldwerknederland.nl) 

is werkzaam bij Veldwerk Nederland. 

Meerdaagse natuuractiviteiten bij kinderen 

in de basisschool hebben een positief effect 

op houding en gedrag ten aanzien van 

natuur en milieu. Dit blijkt klip en klaar uit 

het onderzoek ‘Hoe duurzaam is NME’. Dat 

effect is zelfs na vijftien jaar nog steeds 

waarneembaar. Ook een kortdurende interactie 

van kinderen met de natuur is effectief. 

Een les of een wandeling door het bos 

maken blijvende indruk. 

Buitenspelen 

In het onderwijs komen alle kinderen, dik, 

dun, druk, rustig, met en zonder 

natuurervaring in dezelfde klas. Je zult het 

maar moeten doen. Dertig individuen die 

allemaal op een eigen manier leren, een 

eigen karakter hebben, 

eigen problemen en 

van verschillende achtergrond. 

Dat dit voor een leerkracht 

niet eenvoudig is, lijkt duidelijk. 

‘De kinderen 

stuiteren 

de bus uit, 

maar dan 

begint het’ 

Toch merk je daar weinig van bij de basisschoolkinderen 

van groep 7 of 8 die op de 

natuurwerkweek bij Veldwerk Nederland 

komen. Een bus zet de kinderen op maandag 

af voor een witte villa in het bos in 

Apeldoorn. Ze stuiteren de bus uit, rennen 

en gillen, maar dan begint het. De kinderen 

ervaren de natuur bijna direct. Het geluidsniveau 

daalt. De hele week zijn de kinderen 

in het bos bezig met opdrachten die ze 

samen uitvoeren. Daarbij hoeven vooraf 

Herman van Veen Foundation : ‘Als het de kinderen goed gaat, gaat het 

de wereld goed.’ Dat is het motto van de Herman van Veen Foundation. 

Informatie op: www.iederkindheeftrechtopnatuur.nl 

eigenlijk geen groepjes gemaakt te worden. 

De kinderen helpen elkaar vanzelfsprekend. 

Ze zijn nieuwsgierig naar de naam van de 

boom of van dat vreemde beestje. Natuurlijk 

vinden ze het geweldig om in nestkastjes 

te kijken. Daar worden ze stil van. Het is 

een ervaring die een leven lang meegaat 

en zelfs de lastigste kinderen herken je niet 

als zodanig. De sfeer blijft de hele week 

plezierig. 

Van alle leeftijden 

Niet alleen kinderen profi teren van natuurervaringen: 

voor baby’s en ouderen geldt 

hetzelfde. In een aantal natuurlijke kindercentra 

in Nederland slapen de baby’s buiten, 

in een houten kastje, met een bedje en slaapzakje. 

Dat lijkt zielig, maar dat is het niet. 

De baby’s slapen hierin namelijk heel 

goed. Ze rusten uit van alle indrukken 

die ze opdoen en ontspannen 

volledig. Veel beter dan binnen 

in het kindercentrum. Ook zijn 

de kinderen op de centra met een 

natuurlijke buitenruimte verhoudingsgewijs 

minder vaak ziek. 

In het project Natuurcircus wordt de 

natuur in het zorgcentrum gebracht. Daar 

gaan (demente) bejaarden de interactie met 

planten en dieren aan. In het beste geval 

ondersteund door schoolkinderen trekken ze 

dan even de natuur in. 

Natuurervaringen die wij opdoen in en om 

ons huis, op een kinderdagverblijf, tijdens 

onze schooltijd en op vakanties of waar dan 

ook, zijn belangrijk voor het opdoen van 

kennis, het kwijtraken van energie en stress 

en het herinneren van mooie momenten. 

Daarom moet natuur een plek krijgen in alle 

levensfases, van baby’s tot bejaarden. 

Erwin Groenenberg

Foto: WNF 

WNF-directeur Johan van de Gronden: 

“De wal keert 

het schip” 


33

Het hardnekkige idee dat natuur geld kost, is Johan van de 

Gronden een doorn in het oog. “Het is heel vreemd om een 

monetaire waarde te verlenen aan iets wat ‘priceless’ is”, aldus de 

directeur van Wereld Natuur Fonds Nederland. “Uiteindelijk is de 

natuur alles wat we hebben. Het is niet alleen de bron van ons welzijn 

en welbevinden, maar ook van onze economische welvaart.” 

Het verlenen van economische waarde aan 

revenuen van de natuur raakt steeds meer in 

zwang. Veelal gebeurt dit onder de noemer 

‘ecosysteemdiensten’. “Op zichzelf prima”, 

vindt WNF-directeur Van de Gronden. “Dit 

kan een enorme impuls opleveren voor het 

beschermen van kwetsbare gebieden en 

ecosystemen. Ik vind het alleen te ver gaan 

als dat de enige reden is. Ik ga in de eerste 

plaats uit van de intrinsieke waarde van 

natuur en daar kun je geen prijskaartje 

opplakken. Neem de spirituele waarde, de 

rust of de kraamkamers van de zee. Dan 

zeggen dat de natuur geld kost, is een uiting 

van ultieme ul ulti tiem eme e verwarring van an een en beleid- bel elei e dsmakersm 

s aker die denkt in termen van beheers rskosten.ko 

kost s en. Het He Het lijkt er op dat we alleen nog maar 

in staathuishoudkunde staathu huis i ho h udkunde kunnen denke denken k n 

en n nnat 

natuur atuu uur iets iets is voor groene, groen e e, verdwaalde 

mensen.” me mens nsen en.” .” 

Botte Bo Bott tt tte e bijl bi bijl jl j 

Niettemin vind vindt nd n t Va Van 

n de d de Gronden hhet 

het 

aanvaardbaar aa a nvaardba baar ar a dat eer 

r op dde 

e rijksbegroting 

wordt t be bezu bezuinigd zuin inig i d op nat natuur atuu uur r en lan landschap. 

a dsch c ap ap. 

34 3 November Nov No Nov NNo Novv vemb emb em emb em emb em emb em mb m er err 201 20 201 20 201 2011 01 0 1 1n 1 1n 1 1n 1 1n 1 n nnr 

nr r r7 r r7 r r7 r 7 

“Negen van de tien mensen raken straks hun 

persoonsgebondenbudget kwijt, er wordt 

bezuinigd op onderwijs, op kunst, noem 

maar op. Dan past het niet dat je vanuit de 

natuur- en milieubeweging zegt ‘wij moeten 

de dans ontspringen’. Wel is de hoogte van de 

bezuinigingen in ons geval disproportioneel. 

Die lopen soms op tot 60%. Dat is de botte bijl 

hanteren.” Nog kwalijker vindt hij ten koste 

van wat er bezuinigd wordt. “Het kabinet 

kiest er voor om het paradepaardje van ons 

natuurbeschermingswerk, dat in Europa tot 

navolging heeft geleid, te kortwieken. Juist 

dat kleine, dichtbevolkte Nederland had zo 

iets ie iets ts verzonnen als 

ls dde 

e ecologische hoofdstructuur.tuur 

ur. Een Ee Een n lelijke naam am voor een fantastische 

gedachte, ge g dach chte te, na name namelijk meli lijk j het aan elkaar verbinden 

van van relatief rela lati t ef geïsoleerde geï eïso sole leer e de leefgebieden. l 

We 

weten n uit 

t de ecologie eco colo logie dat t je op eilandjes 

niet kunt kun u t overleven. ov overleven. Het HHet 

dierenleven die iere renl nl nlev e en wordt 

dan uiteindelijk uite teindelijk heel klein kl k ein n of legt lleg 

egt t het he het loodje. loodje j . 

Willen Wi W llen planten en n dieren di d er eren en zich zzich 

kunnen ku kunn n en 

ontwikkelen, on o tw twikke k len, dan heb 

eb j 

je relatief re rela lati ti tief e uitgestrekte 

uitge gestrekt k e 

gebieden gebi bied eden en nodig nodig. ig. . En jjui 

juist uist in di ddit t on onde onderdeel de derd rdeel van 

het na natu natuurbeleid tuur ur urbe b leid gaat het mes.” mes. s. s ” 

In plaats van de EHS te kortwieken, had het 

kabinet er volgens de WNF-directeur voor 

moeten kiezen om niet langer ieder biotoopje 

met elk vlindertje te beschermen. “Men had 

moeten vaststellen wat nu echt van belang 

is. Ik kies dan voor duin, wad, delta en op 

zekere hoogte bos. Dát zijn onze belangrijkste 

natuurkarakteristieken.” Daarnaast 

vindt Van de Gronden dat best eens gekeken 

mag worden naar de effi ciëntie van natuurorganisaties. 

“Vast staat dat er sprake is van 

een zekere versnippering. Alle organisaties, 

neem Natuurmonumenten, Nationale 

Landschappen en Staatsbosbeheer, doen 

nu allemaal een beetje. Wat cultuurlandschap, 

een kasteeltje of boerderij en een 

stukje wildernis. Dat gaat ten koste van de 

synergie en slagkracht. Met een herschikking 

van taken en verantwoordelijkheden 

kan veel meer worden bereikt. Niet gemakkelijk 

en het ligt gevoelig, maar op termijn 

onvermijdelijk.” 

Te dol ddol 

ol vvoor 

voor r wo woor woorden o de den 

Er zijn meer zaken waar Van 

n de GGro 

Gronden rond nden 

zich boos over maakt. maakt. “Het et is iis 

s een ee een n absoluut ab abso soluut 

schandaal dat zo’n rijk land d als Nederland 

Ned eder erla land n 

te maken heeft met een spectacul spectaculair ulai air biodi- bi biod odii 

versiteitsverlies, het hoogs hoogste gste t van EEuropa. 

Europa. a 

Ik vind het werkelijk we w rkelijk te dol voor woorden. 

Nog steeds d hanteren wij national nationale a e doelstellingen 

die de snelheid van an het verlies 

moeten verminderen. Stop daar to ttoch ch mee en 

zet ze z t voor vo voor eens en altijd in op biodiversiteits- 

biodiversite it 

its- 

Foto: Cat Holloway / WWF-Canon

winst. Zeg een toename van 30% in 2030. 

Dit betekent dat je moet ophouden met 

natuurdoeltypes na te streven in hele kleine 

gebiedjes. We zijn doorgeschoten in 

een heel nauwkeurige regulering 

van welke soorten in 

welke gebieden thuishoren. 

Je moet je juist richten op 

de dynamiek van ecologische 

processen, waardoor 

je de biodiversiteitsbronnen 

weer aanvuurt. Dan liggen er 

met name enorme kansen in het 

herstel van zoet/zoutverhoudingen. In 

onze rivierendelta heb je een explosie van 

leven. Voor een groot deel hebben we dat 

met de Deltawerken allemaal geblokkeerd.” 

Van de Gronden realiseert zich maar al 

te goed dat het neerhalen van ’s werelds 

meest robuuste zeewering uiterst gevoelig 

ligt. Toch is volgens hem op termijn ook de 

veiligheid gediend met een open estuarium. 

“Zowel voor onze veiligheid, economie en 

ecologie moeten we in andere termen leren 

denken over de wijze waarop we onze delta 

moeten beschermen. Zo levert een gezond 

estuarium van 1 km2 veel meer op dan 1 km2 intensief en kunstmatig bevloeide landbouw. 

Op termijn zullen we het verdienen 

van onze boterham veel beter moeten 

afstemmen op de natuurlijke ecologische 

productiviteit van het land. Neem de 

zandhonger in de Oosterschelde. Doordat 

we nu niet van de natuurlijke kracht van 

de zeearm kunnen profi teren, spoelt heel 

veel zand weg. Daardoor krijg je hele steile 

kades, wat tot onveilige situaties leidt. We 

moeten toe naar een situatie waarin je in 

toenemende mate vertrouwt op ecologische 

Foto: WNF ‘Plaats 

dynamiek 

ecologische 

processen 

voorop’ 

processen en enkel waar het echt gevaarlijk 

is een technologische rem hanteren.” 

Nieuwe uitstervingsgolf 

Toch stopt WNF heel bewust de meeste 

energie niet in het behouden en versterken 

van de natuur in Nederland. “De reden hiervoor 

is dat ons land te klein is om eigenstandig 

te beschouwen. Ecologische processen 

vinden veelal op een groter schaalniveau 

plaats. Daarom richten wij ons vooral op de 

grote brongebieden die zo verschrikkelijk 

belangrijk zijn voor het veiligstellen van een 

grote soortenrijkdom van dieren en planten 

op middellange termijn. Ons verwoestend 

beheer van de aarde dreigt uit 

te monden in een nieuwe grote 

uitstervingsgolf. Dat gaat 

steeds meer effect sorteren 

op de wijze waarop wij in 

ons onderhoud voorzien, 

ons voedsel verbouwen en 

op een plezierige manier 

ons leven lijden. Het behoud 

van biodiversiteit wordt puur een 

kwestie van overleven. Een voorbeeld. 

Vlak voor de zomer heeft een promovendus 

van de TU Delft berekend dat 50% van de 

neerslagvariaties in Zuid-Amerika direct 

afhankelijk is van het Amazoneregenwoud. 

Als dat verdwijnt 

wordt, naast het verlies aan 

soortenrijkdom, in Zuid- 

Amerika het hele landbouwpotentieel 

ernstig 

aangetast. Als de koraaldriehoek 

tussen Indonesië, 

Filippijnen en Maleisië verdwijnt, 

zitten 120 miljoen mensen 

verlegen om eiwitten omdat zij 

niet meer kunnen vissen. Het is dit type cijfertjes 

dat ons moet aansporen om ons leven 

op een verstandiger manier vorm te geven.” 

Groene revolutie 

‘Verhogen 

landbouwproductiviteit 

goed voor 

natuur’ 

Belangrijk dilemma in dit verband is het 

bestrijden van het tekort aan voedsel in 

met name Afrikaanse landen. In dat licht 

wordt van diverse kanten gepleit voor een 

nieuwe groene agrarische revolutie, gericht 

op opbrengstvermeerdering. Geheel terecht, 

vindt Van de Gronden. “Het verhogen van de 

landbouwproductiviteit per hectare is een 

van de beste natuurbeschermingsmaatregelen 

die ik ken. Deze ontwikkeling is nodig 

om ervoor te zorgen dat je nog wildernis en 

natuur overhoudt. Als je namelijk met een 

lagere productiviteit straks negen miljard 

mensen wilt voeden, gaat de 11 à 12% aan 

beschermde gebieden die we nu op aarde 

hebben er zonder meer aan.” Tegelijkertijd 

benadrukt hij dat je dit moet zien in groter 

verband. “Het is dus niet zo dat grootschalige 

intensieve landbouw in ons land goed 

is voor de weidevogelstand, want dat is 

volstrekt fl auwekul. Dat is schaapjes hoeden 

met een wolf. Intensieve landbouw is prima, 

maar wel uit het oogpunt van voedselproductie 

om alle monden te kunnen voeden. 

Dat moet je niet al te veel vermengen met 

natuurbeheer.” 

Optimistisch 

Ondanks de ernst van de situatie, voelt Van 

de Gronden zich geen roepende in de woestijn. 

“Er is alle reden voor urgentie, maar geen 

reden voor pessimisme en zeker niet om bij de 

pakken neer te zitten. De wal keert het schip. 

Op den duur gaat de pure draagkracht van 

de aarde onze economie bepalen. Jammer is 

alleen dan we ’t pas in de gaten krijgen als 

het ons door de vingers lijkt te glippen 

en een ecologische woestijn dreigt. 

Dan zal men beseffen dat het zo 

niet langer kan en wordt dit in 

de grote bestuurskamers van 

overheid en bedrijfsleven als 

zeer urgent gevoeld.” 

Het optimisme van de WNFdirecteur 

is overigens meer gestoeld 

op de veranderingsgezindheid die hij 

signaleert bij grote ondernemers dan bij de overheid. 

“Bij tal van wereldwijd opererende partijen 

als Unilever, Ahold, Rabobank, DSM en AKZO 

Nobel zie je nu al een heel ander besef ontstaan. 

Zij zien letterlijk de eindigheid van hun grondstoffenstromen 

in. Doorgaan op de oude weg 

brengt de continuïteit van hun bedrijfsvoering 

in gevaar. Het is alleen jammer dat we zo laat in 

het leven leren.” 

Jan de Graaf 

November Nov Novem emb em er r 201 2011 011 1 nnr 

nr r 7 

35

Het zijn verwarrende tijden. Bezuinigingen, ombuigingen, 

draconische maatregelen. Veel wordt anders. Maar één ding 

is helemaal goed: natuurbescherming is ondergebracht bij 

het ministerie van Economische Zaken dat pro forma nog 

even de 'L' van landbouw heeft opgenomen in de nieuwe 

naam ‘Economische Zaken, Landbouw en Innovatie'. Maar 

wie het slagveld overziet, kan niet anders dan constateren 

dat de klappen van de sanering vooral vallen binnen het 

voormalige ministerie van LNV. We zullen in de toekomst 

vooral zaken moeten doen met de economiepoot van het 

ministerie. Maar dat is dus niet erg. Sterker nog, het biedt 

uitgesproken kansen voor een verdere emancipatie van de 

natuurbescherming door middel van nieuwe vormen van 

fi nanciering. Het oude ministerie van LNV was immers 

doordrongen van het geven van subsidies. 

Je zou het in deze tijd van stoere taal vanuit de landbouwsector 

richting de subsidieslurpers binnen de natuurbescherming 

bijna vergeten, maar deze traditie komt vooral 

voort uit de landbouwsector, die van oudsher bol stond van 

de staatssteun. De Europese begroting bestond echt niet 

voor 90% uit middelen voor de natuurbescherming. Dus ook 

daar zullen harde klappen vallen als de oude LNV-cultuur is 

gesaneerd en de EZ-cultuur opgang doet. 

Maar goed ik ben dus enthousiast over de gang naar ELenI. 

En dat niet in de consultancy zin, waarbij iedere tegenslag 

een 'kans' is, maar echt. Deze mensen weten namelijk hoe 

je markten creëert, hoe je tijdelijk een sector kunt ondersteunen, 

zodat die vervolgens op eigen benen kan staan. 

Natuurbescherming moet in de toekomst gewoon een 

sector worden net als de metaal, de telecom, of de landbouw. 


Foto: Anton Logeman 

EZ-cultuur broodnodig 

Maar dan warm, zonder winstoogmerk en de eigen broek 

ophoudend. 

En dat kan. In en rond natuurgebieden wordt veel geld 

verdiend en in de toekomst moet meer van dat geld terug 

naar de natuurbescherming. Wij hebben daarvoor bij Triple 

E een nieuw maar eeuwenoud systeem ontwikkeld van 

rechten die structurele bronnen van inkomsten opleveren 

ter fi nanciering van maatschappelijke plichten in de vorm 

van natuurbescherming. Daar moeten we naartoe. En dan 

kunnen we onderweg gelijk ook instellingen saneren zoals 

het Planbureau voor de Leefomgeving, LEI en Centraal 

Planbureau die de laatste jaren alleen nog maar onbegrijpelijke 

econometrische studies en onbruikbare MKBAmethodieken 

opleveren (OEI). Kortom, die lekker wetenschappelijk 

doen, maar feitelijk geen enkele bijdrage meer 

leveren aan de ontwikkeling van de reële economie en het 

oplossen van het grote maatschappelijke vraagstuk van de 

bescherming/fi nanciering van natuur en landschap. Van 

topinstituten die ons in de jaren '80 en '90 de weg wezen, zijn 

zij verworden tot sociale werkplaatsen voor hoogbegaafden 

die standaard op de trompet blazen dat het vijf voor twaalf 

is. Zie de laatste ESB-berichten waar werkelijk, maar dan ook 

werkelijk, niets zinnigs in staat. Onderlinge bevruchting en 

zelfbevruchting door middel van eindeloze literatuurlijsten. 

Het zou voor de natuur beter zijn als deze mensen allemaal 

een groene onderneming beginnen, waarbij zij een deel 

van de winst afstaan voor beschermingsmaatregelen en de 

nieuwe groene sector helpen groot maken. 

Tom Bade, 

directeur Triple E

WAT IS HET 

PRIJSKAARTJE? 

In het economisch verkeer wordt de prijs van een goed bepaald 

door het keuzegedrag van mensen. Bij natuur en landschap gaat 

het om ongeprijsde publieke goederen, waartoe men toegang heeft 

zonder ervoor te betalen. In kosten-batenanalyses wordt alles zo veel 

mogelijk in geld gewaardeerd. Dit ‘monetariseren’ kent beperkingen, 

zeker voor natuur. Hoe lossen we dit op? 

Er zijn goederen die geen prijs hebben, maar 

die wel van belang zijn voor onze welvaart. 

Daar raken we de kern: de economische 

wetenschap draait niet om geld, maar gaat 

over het omgaan met schaarste. De mens 

heeft ook behoefte aan vrije tijd, natuur en 

landschap, cultuur en een schoon en veilig 

milieu. Dat alles is niet onbeperkt beschikbaar, 

dat dwingt – om onze welvaart te optimaliseren 

– tot keuzes. Daarvoor zou het 

gemakkelijk zijn als alle effecten, of dat nu 

kosten of baten zijn, in één en dezelfde maatstaf 

worden uitgedrukt. Bijvoorbeeld geld. 

Dan zijn ze vergelijkbaar en is het verder een 

kwestie van rekenen. Dat is wat wordt nagestreefd 

bij een kosten-batenanalyse, waarvoor 

een systematische inventarisatie nodig 

is van alles wat wordt opgeofferd en alles 

wat het oplevert ten opzichte van wat er zou 

gebeuren zonder de voorgenomen ingreep. 

Drs. Erik Spaink (erik.spaink@hetnet.nl) is 

zelfstandig beleidsadviseur. 

Duidelijk is dat kosten veel meer omvatten 

dan de uitgaven die de accountant in de 

boeken vindt. 

Monetariseren 

Als er geen marktprijs is, wordt vaak de 

bereidheid van mensen om een bepaald 

bedrag te betalen gebruikt als een indicatie 

van de waarde. Bij het bepalen daarvan is 

allereerst de gebruikswaarde van belang: de 

functies die de natuur voor de mens vervult, 

denk aan recreatie, voedselproductie, het 

zuiveren van water en lucht. Daarnaast zijn 

er de niet-gebruikswaarden; deze hebben 

betrekking op de opvatting dat planten en 

dieren bestaansrecht hebben (intrinsieke 

waarde), dat toekomstige generaties recht 

hebben op natuur (verervingswaarde), dat 

ook andere mensen recht hebben op natuur 

(altruïstische waarde) of dat toekomstig 

gebruik mogelijk moet blijven (optie- 


37


waarde). Ook deze waarden dragen aan de 

welvaart bij. 

Er bestaan verschillende methoden om 

natuur te monetariseren. Een van de oudste 

is de reiskostenmethode. Hierbij wordt een 

bezoek aan een natuurgebied gewaardeerd 

op basis van de reiskosten en de reistijd die 

mensen besteden om een gebied te bezoeken. 

De aanname is dat mensen 

precies weten wat het kost en 

wat ze krijgen. Is dat zo? En 

is er verschil tussen een 

vluchtig bezoek en een 

langdurig bezoek? Is een 

bezoek aan de Posbank een 

bezoek aan het Nationaal 

Park Veluwezoom? Ook het 

waarderen van reistijd in vrije 

tijd is een probleem. Het gaat alleen 

over de recreatieve gebruikswaarde – en 

ook nog maar een deel. Elke avond wandelen 

tientallen mensen uit het dorp waar ik 

woon het bos in, in de hoop een glimp op te 

vangen van een ree, een hert of wild zwijn. 

Geen reiskosten, weinig reistijd en toch een 

wezenlijke bijdrage aan hun welvaart. 

De Hedonische prijsmethode gaat ervan uit 

dat natuurkwaliteit mede de waarde van 

een marktgoed bepaalt. Het bekendste voorbeeld 

is dat huizen nabij een natuurgebied 

duurder zijn. Dat zegt iets over de betekenis 

van die natuur voor mensen, maar hoeveel? 

Er zijn meer factoren die de woonplaatskeuze 

bepalen. En een onbewoond gebied is 

in deze benadering niet veel waard. 

De contingent valuation method is een als- 

danbenadering en gaat uit van de betalingsbereidheid. 

Met behulp van enquêtes 

wordt uitgezocht wat mensen bereid zijn 

te betalen als een bepaalde verandering 

plaatsvindt. Een bezwaar is dat de waarde 

niet uit werkelijk gedrag wordt afgeleid, 

maar uit wat mensen op een moment 

zeggen te zullen doen. 

In sommige gevallen vormen gemaakte 

of geraamde kosten een indicatie voor de 

waarde die wordt toegekend aan een gebied. 

Als we een zeker bedrag over hebben voor 

het creëren van een bepaald natuurgebied, 

is het dat ons kennelijk waard. In een situ- 

‘Bij gebrek 

aan beter 

moet je natuur 

in geld 

uitdrukken’ 

atie waarbij ten gevolge van een project per 

saldo geen natuurverlies mag optreden, kan 

een schaduwproject worden gedefi nieerd 

om elders een vervanging te creëren. De 

daarmee gemoeide kosten zijn een schatting 

voor het welvaartsverlies dat zou zijn 

opgetreden. 

Een heel bruikbare variant is dat soms een 

waarde is aan te geven op grond van 

vermeden kosten of alternatieve 

kosten. Een voorbeeld van de 

alternatieve kostenmethode 

is de aanleg van een rietveld 

waar vervuild water wordt 

ingelaten. Dat spaart waterzuivering 

uit. 

Het meest gebruikt worden 

kengetallen, bedragen die worden 

ontleend aan eerdere projecten. Er 

bestaat zelfs een handboek met kengetallen 

voor natuur, water, bodem en landschap. 

Kosten de andere methoden veel tijd en 

geld, het overnemen van een getal uit een 

handboek is veel gemakkelijker. Bezwaar is 

dat ze zijn ontleend aan specifi eke situaties, 

terwijl elke situatie anders is en soms zelfs 

onvergelijkbaar. 

Twee oplossingsrichtingen 

Uit deze opsomming blijkt dat monetariseren 

vooralsnog beperkt mogelijk is. Er zijn 

twee manieren om hiermee om te gaan. De 

eerste is instrumenteel: methoden verbeteren 

en empirie toevoegen. De tweede weg 

is functioneel: nagaan welke informatie 

bestuurders het meest helpt. 

Instrumentele benadering 

Aanhangers van de instrumentele benadering 

zijn van mening dat je je niet moet 

neerleggen bij de beperkingen van monetarisering. 

Dat leidt tot natuur als PM-posten 

en omdat die in de praktijk niet meetellen, 

moet je natuur wel in geld uitdrukken, hoe 

aanvechtbaar soms ook. Iets is beter dan 

niets. Dan zijn er heel wat hobbels te nemen. 

Zoals het ontbreken van kennis over causale 

verbanden tussen ingreep en effect, of tussen 

maatregel en effect. Of het keuzegedrag van 

mensen, dat lang niet altijd stoelt op relevante 

informatie: de toevallige context, een 

recente ervaring of gehoorde mening is vaak

epalend. Of stoelt op een selectie van informatie: 

bestuurders hebben een bias omdat 

ze een ingreep belangrijk vinden, burgers 

hebben vaak meer oog voor onomkeerbaarheid 

en onvervangbaarheid. 

En dan zijn er nog de 

methodische vraagstukken, 

zoals het feit dat economen 

effecten van vandaag hoger 

waarderen dan effecten in 

de toekomst. Maar investeren 

in natuur betekent juist 

investeren in de toekomst. Wie kent 

niet de uitspraak: ‘boompje groot, plantertje 

dood’? Daar lopen we tegen het probleem 

aan van de discontovoet. Een op zich logisch 

begrip, dat al decennia lang discussies 

oproept. Gaan we ooit al deze problemen 

bevredigend oplossen? 

We zagen dat de bestaande methoden 

maar een stukje van de waarde dekken. Er 

blijven grote leemten. Hooguit zijn er soms 

aanknopingspunten voor de schatting van 

een bedrag dat een natuurgebied minimaal 

waard is. Voor een onderschatting dus. Daar 

kan je in een besluitvormingssituatie wat 

aan hebben, maar veel verder kom je niet. 

Onbekend blijft welk deel van de waarde op 

zeker moment is gemonetariseerd. 

De ‘zoveel mogelijk monetariseren’-fi losofi e 

zet wellicht zelfs op het verkeerde been, 

omdat het de suggestie oproept dat we niet 

meer weten. Dit is de paradox van ‘hoe meer 

je monetariseert, hoe meer het er toe leidt 

dat PM-posten niet tellen’. 

Veel onderzoek is nodig om de fundamentele 

en praktische manco’s op te lossen. Al sinds 

de introductie van kosten-batenanalyse in 

Nederland, rond 1974, wordt er aan gewerkt. 

Daar kan nog meer op worden ingezet, maar 

velen vragen zich af of het mogelijk is om 

voor natuur tot een acceptabele waardering 

in geld te komen. Acceptabel: arbitraire 

bedragen werken versluierend of zijn tegen 

het gevoel. Ingewikkelde verfi jning en de 

daarmee toenemende complexiteit staat 

hoe dan ook transparantie in de weg. 

Functionele benadering 

Ook de aanhangers van de functionele 

benadering gaan ervan uit dat natuur een 

‘Natuurlijk 

kapitaal niet 

alleen een 

kostenpost’ 

volwaardige plaats in de afweging verdient. 

Dit betekent dat we de betekenis van 

natuureffecten zo goed mogelijk in beeld 

moeten brengen, zodat het belang 

hiervan een bestuurder niet 

kan ontgaan. Als het kwantitatief 

kan, of zelfs in geld, 

is dat functioneel en dus 

prima. Als dat niet bevredigend 

kan, is een verhaal 

nodig. Compleet met zekerheden 

en onzekerheden. Als 

basis gelden de effecten zoals die 

in een MER worden geëxpliciteerd. Tabellen 

moeten worden omgezet in mensentaal, 

zodat natuur het gewicht krijgt dat ze 

verdient. 

Dan is er ook plaats voor het inzicht dat 

natuurlijk kapitaal niet alleen een kostenpost 

is, maar ook een productiefactor of 

´waardemaker´. Als wij vinden dat natuur 

een intrinsieke waarde heeft en het tot onze 

zorg behoort dat natuur kan fl oreren, dan 

is dat een soort randvoorwaarde voor alle 

ingrepen die men overweegt. Bijvoorbeeld 

door te stellen dat alleen maatregelen in 

overweging worden genomen, die maximaal 

voldoen aan dit zorgbeginsel. De verervingswaarde 

en de altruïstische waarde 

wijzen in dezelfde richting: niet aankomen, 

te waardevol! Tenslotte past ons bescheidenheid: 

we weten nog niet alles en uit voorzorg 

kunnen we het maar beter bewaren. Hier 

spelen ook noties als onomkeerbaarheid en 

onvervangbaarheid een rol. 

Uitdaging 

Als we ervan uitgaan dat het gaat om 

inzicht in voor- en nadelen van een voorgenomen 

project, ligt het opstellen van een 

hanteerbaar overzicht voor de hand. Dat 

stimuleert de discussie over de preferenties. 

De kunst is om een evenwichtig totaalbeeld 

te laten zien en de betekenis van de belangrijkste 

effecten helder te maken, verbaal 

of in getal. Daar ligt de oplossing van de 

PM-paradox: binnen het totaalverhaal 

alleen monetariseren als het echt verheldert. 

Laten we investeren in de ontwikkeling 

van transparante analysemethoden! 

Erik Spaink 


39

Spannende 

Ruud Oosterhof (r.oosterhof@ 

amstelveen.nl) is teamleider NME 

Amstelveen en coördinator NME 

Amstelland-Meerlanden 

boerderijeducatie 

Kinderen op de basisschool zijn de 

toekomstige beslissers: waar besteden 

we straks het schaarse geld aan? 

Boerderijeducatie helpt hen om ten 

aanzien van natuurbehoud en voedselproductie 

nu en straks afgewogen keuzes te 

maken. 

Wat weten kinderen van de rol die boerenbedrijven spelen bij het 

in stand houden van ons typische cultuurlandschap? De regionale 

milieusamenwerking Amstelland-Meerlanden (AM) biedt als 

eerste regio in Nederland structureel boerderijeducatie aan alle 

basisscholen in Amstelland. Doel is de relatie tussen stedelingen en 

plattelanders te verbeteren en kinderen te leren over het dagelijkse 

leven op de boerderij. 

Aanbod 

NME Amstelveen biedt, op verzoek van enkele betrokken melkveehouders, 

al ruim vijf jaar een afgewogen programma 

aan groep 7 van de basisscholen in Amstelveen. 

Kinderen maken kennis met het belang van 

het boerenbedrijf bij het ontstaan en het in 

stand houden van het cultuurlandschap in 

Nederland en met de dilemma’s en gevaren 

van de hedendaagse voedselproductie. Dit 

aanbod past in de leerlijn die begint met 


Foto: NME Amstelland-Meerland 

‘Kinderen 

leren met 

hart, hoofd 

en handen’ 

het werken in schooltuinen en lessen op Speelboerderij Elsenhove, 

waar spelenderwijs geleerd wordt over landbouwhuisdieren en 

voedselproductie. Amstelveen en de regio betalen de boeren voor 

het ontvangen van groepen. Hierdoor kan NME eisen stellen aan de 

kwaliteit en krijgen de boeren structureel extra inkomen. 

Op school wordt het bezoek aan het boerenbedrijf voorbereid. De 

functie van een boerderij wordt besproken, maar ook de rol die agrariërs 

oppakken bij het in stand houden van het cultuurlandschap 

met de grote hoeveelheden weidevogels zoals grutto’s, kieviten en 

tureluurs. Kinderen leren met hart, hoofd en handen. Spannend is 

het aanraken van een koe of een kalfje, geit, kip of paard. De uitleg 

over de cyclus van mest tot melk is een onderdeel dat duidelijk 

maakt waar ons voedsel vandaan komt. Maar ook de graswinning, 

het nut en de samenstelling van krachtvoer, het waarom van 

mest, het polderbeheer met water, weidevogels en planten krijgen 

aandacht. Daarbij worden de dilemma’s die er zijn bij commerciële 

bedrijven versus natuurbehoud niet geschuwd. 

Structureel 

Gezien het succes hebben boeren uit de hele regio NME Amstelveen 

gevraagd om boerderijeducatie een structurele plek te geven in het 

jaarprogramma. In het schooljaar 2010/2011 is in samenwerking 

met NME Gooi en Vechtstreek al een aanbod gerealiseerd voor 

alle Diemense basisscholen. Sinds kort is er ook een structureel 

aanbod voor Aalsmeer, Ouder-Amstel en Uithoorn. 

Informatie: www.natuurmilieuweb.nl 

Ruud Oosterhof

Commercie 

en behoud 

gaan hand 

in hand 

Op de Everglades in Florida is het systeem van ‘wetland banking’ van toepassing. Foto: DGC 


41

Particuliere bedrijven, ondernemers, banken, pensioenfondsen, 

goede doelorganisaties en vermogende burgers kunnen op 

commerciële wijze bijdragen aan natuurbehoud en het herstel 

van biodiversiteit. Onderzoek van Nyenrode Business Universiteit 

toont vele mogelijkheden aan, onder meer op het gebied van 

bosbouw en -beheer, ecotoerisme, biodiversiteitcompensatie en 

natuurvervanging. 

Vele bedrijfs- en investeringsmodellen zijn 

van oorsprong voornamelijk gericht op 

het behalen van zoveel mogelijk fi nanciële 

winst. Mede hierdoor komt de impact van 

de private sector op natuur en milieu veelal 

negatief voor het voetlicht (landconversie, 

vervuiling, overbevissing, etc.). Dat neemt 

niet weg dat commerciële activiteiten 

ook een positief effect op natuur en landschap 

kunnen hebben. Bovendien groeit de 

erkenning dat behoud van biodiversiteit en 

ecosystemen belangrijk is voor het voortbestaan 

van velerlei economische activiteiten. 

Van belang in dit licht is de opkomst van 

nieuwe ‘probiodiversity business modellen’, 

die zowel bijdragen aan het behoud van het 

ecologisch evenwicht als fi nancieel rendement 

opleveren. Deze motiveren investeerders 

en vermogensbeheerders om hun 

bijdrage te leveren aan de strijd tegen het 

verlies van biodiversiteit. 

Duurzame bosbouw 

Een goed voorbeeld van de rol die het 

bedrijfsleven kan spelen is het tegengaan 

van ontbossing door te investeren in de 

bescherming van bestaande bossen en in 

het herstel van verloren gegane bosgronden. 

Investeringen in bosbouw en -beheer zijn 

de afgelopen jaren duidelijk populairder 

geworden: het spectrum van de beleggers 

is verbreed en het aantal investeringen is 

toegenomen. 

Institutionele investeerders kunnen een 

participatie nemen in een fonds dat het 

verzamelde kapitaal investeert in diverse 

bosprojecten. De institutionele investeerder 

heeft dan, afhankelijk van de fondsvoorwaarden, 

bepaalde rechten ten aanzien 


van de winsten en activa. Het fondsmanagement 

neemt de beslissingen over de 

investeringen van gelden in concrete bosprojecten 

en het fonds wordt daarvan dan 

eigenaar, concessiehouder of aandeelhouder. 

Dergelijke investeringen door institutionele 

investeerders kunnen ook plaatsvinden 

in de vorm van een aandeel, optie of obligatie. 

De juridische entiteit die de waardeof 

schuldpapieren uitgeeft, is 

degene die de aangetrokken 

gelden investeert in bosprojecten 

dan wel daarover 

zelf het management voert. 

Dergelijke participaties worden 

wel 'forest backed securities' 

genoemd, omdat zij indirect 

leunen op activa in de vorm van 

bossen of de exploitatierechten hiervan. 

Investeringen in bosfondsen hebben een 

uniek beleggingsprofi el: een lange termijn 

business profi el met een sterke fysieke ‘asset 

backing’ (zekerheid op activa) in de vorm 

van grond en exploitatierechten. Dit profi el 

sluit goed aan bij de wensen van bijvoorbeeld 

pensioenfondsen die ook een langetermijnverbintenis 

hebben met de (toekomstige) 

pensioengerechtigden. Tegenover de 

investeringen in bosfondsen staat meestal 

een mix van inkomstenstromen zoals de 

verkoop van gecertifi ceerde houtpartijen en 

niet-houtbosproducten (bijvoorbeeld vezels 

voor biobrandstoffen), de verkoop van waterrechten 

en het aanbieden van ecotoeristische 

diensten. Daarnaast worden inkomsten 

gegenereerd door in te spelen op nieuwe 

markten zoals het verkopen van CO2-credits. 

Een voorbeeld van een bosfonds is het 

Timber Opportunities Fund SCA (TOF; 

zie www.futuroforestal.com). TOF is een 

gespecialiseerd beleggingsfonds dat investeert 

in projecten op het gebied van duurzaam 

bosbeheer in Panama, Costa Rica en 

Argentinië. 

Bij een ander interessant project biedt de 

Malua Bio Bank innovatieve producten aan, 

zoals 'conservation certifi cates' en 'carbon 

trading certifi cates' (zie www.maluabank. 

com). De bank is begonnen als een publiekprivvaat 

partnerschap: in samenwerking 

met lokale overheden op Sabah (Borneo) is 

bos uit de productie gehaald en vindt herstel 

plaats van voormalige bosgebieden. 

De certifi caten zijn gekoppeld aan deze 

duurzaam beheerde bossen. Bedrijven (en 

anderen) kunnen de certifi caten kopen in 

het kader van hun MVO-beleid of ter compensatie 

van hun biodiversiteitsimpact. 

Van de opbrengst wordt 

een gedeelte gereserveerd 

voor het beheer van het 

bosfonds. Een ander deel 

wordt geïnvesteerd in een 

stichting, opgericht door 

de regering van Sabah, 

ter verbetering van de 

bestaanszekerheid van de lokale 

bevolking. Een laatste gedeelte wordt 

uitgekeerd aan de certifi caathouders van 

Malua Bio Bank. 

‘Investeringen 

in bosfondsen 

hebben uniek 

beleggingsprofiel’ 

In Nederland is recentelijk ook een bosfonds 

opgericht. Initiatiefnemers zijn Staatsbosbeheer, 

Trees for Travel en Stichting Nationale 

Boomfeestdag. 

Bedrijven kunnen geld doneren, waarmee 

extra bos wordt aangeplant. In plaats van 

een rendementsuitkering krijgen deelnemende 

bedrijven de mogelijkheid om 

promotieactiviteiten in en rond het bos te 

organiseren. Staatsbosbeheer verwacht dat 

er jaarlijks 10 hectare extra bos kan worden 

geplant. 

Ecotoerisme 

Ecotoerisme is een andere en snel groeiende 

vorm van probiodiversity business.

Toeristen die beschermde gebieden bezoeken 

genereren inkomsten, welke kunnen 

worden ingezet voor het behoud ervan. 

Fondsen op dit gebied gaan daarnaast vaak 

een partnerschap aan met lokale gemeenschappen, 

zodat die commercieel kunnen 

meeprofi teren door onderdak aan 

toeristen aan te bieden en te zorgen 

voor voedsel, gidsen en 

vervoer. 

Een voorbeeld van dit business 

model is de Protected 

Area Network Parks 

Foundation (PAN Parks; zie: 

www.panparks.org). Het project 

is een gezamenlijk initiatief van het 

Nederlandse recreatiebedrijf Molecaten en 

het Wereld Natuur Fonds. De focus ligt op 

parken in het Europese natuurlijke landschap. 

PAN Parks ontwikkelt partnerschappen 

tussen de (lokale) particuliere sector 

en ondernemers en investeerders die ecotoerisme 

in PAN parks willen bevorderen. 

Een vergelijkbaar businessmodel hanteert 

African Parks Network. 

(APN; http://african-parks.org). 

Compensatieprogramma’s 

Private partijen kunnen eveneens investeren 

in natuurbehoud via compensatieprogramma’s 

(‘Payment for Ecosystem Services’, 

PES). Het gaat hier om een beloningsmechanisme, 

waarbij ecosysteemdienstverleners 

worden gecompenseerd door de gebruikers 

daarvan. Een concreet voorbeeld is het 

programma van mineraalwaterproducent 

PerrierVittel SA (Vittel). Teneinde de waterkwaliteit 

van een bestaande waterbron in 

Frankrijk te borgen is met lokale boeren 

overeengekomen dat zij minder intensieve 

en vervuilende landbouwpraktijken 

toepassen. Ook zijn herbebossingsprojecten 

in gang gezet. Vittel fi nancierde dergelijke 

projecten en bood de boeren compensatie. 

Voor Vittel is dit rendabeler dan het bouwen 

van een nieuw waterfi lteringssysteem of 

het openen van een nieuwe bron. 

‘Toerisme in 

beschermde 

gebieden 

genereert 

inkomsten’ 

Wetland banking 

Een geheel andere 

methode van probiodiversity 

business vormt het 

vervangen van natuur 

(like for like). Een voorbeeld 

is de Amerikaanse 

‘wetland banking’ wetgeving, 

waarbij een vastgoedontwikkelaar 

die een project wil starten nabij een moerasgebied 

eerst moet beoordelen hoe de mogelijke 

negatieve effecten kunnen worden 

geminimaliseerd. Lukt dit laatste niet, dan 

moet de projectontwikkelaar zorgen voor 

vervanging, bijvoorbeeld door een nieuw 

moeras te creëren of bij een ander moeras 

een hoger kwaliteitsniveau realiseren. In 

de praktijk koopt de projectontwikkelaar 

‘wetland credits’ bij een (meestal) commerciële 

partij gespecialiseerd in het maken of 

verbeteren van wetlands (‘wetland mitigation 

bank’). In Amerika is dit concept 

inmiddels uitgegroeid tot een interessante 

investeringsmogelijkheid (zie: www.mitigationbanking.org). 

Gezamenlijke strijd 

Om te komen tot goede probiodiversity 

businessmodellen spelen verschillende 

succesfactoren een rol. Doorgaans is het 

van belang dat de lokale bevolking actief 

betrokken wordt bij de projecten. Dit is 

duidelijk aan de orde in de voorbeelden 

van bosfondsen, ecotoerisme en compen- 

Dit artikel bevat een impressie 

van de resultaten van het 

onderzoek ’Het aantrekken van 

fi nanciële investeringen in 

biodiversiteit en ecosysteemservices’(2009/10 

met update in 2011), 

uitgevoerd door het Center for 

Sustainability (CfS) van Nyenrode 

Business Universiteit) in samenwerking 

met IUCN-Nederlands 

Comité (IUCN-NL), het Europees 

Centrum voor Natuurbehoud 

(ECNC) en de Nederlandse institutionele 

belegger APG. Informatie 

over de mogelijkheden om in 

biodiversiteit te investeren is te 

vinden op: www.nyenrode.nl/ 

biodiversityfi nance 

satieprogramma’s. Het combineren van 

diverse inkomstenstromen kan eveneens 

positief uitwerken. Schaalvergroting kan 

ook een succesfactor zijn om private investeringen 

aan te trekken, bijvoorbeeld via 

het bundelen van projecten zoals bij TOF 

en Malua Bio Bank. In eigen land spelen 

Arcadis en Staatsbosbeheer een innovatieve 

rol in het creëren en beschermen van natuur 

in samenwerking met het bedrijfsleven. 

Tot slot is de langetermijnfocus van zowel 

projectmanager als investeerder eveneens 

een factor van belang. 

Tineke Lambooy, Yulia Levashova en Michiel 

Brandt 


43

Aanbevelingen voor 

het bedrijfsleven 

KPMG, UNEP Finance Initiative (UNEP FI) en Flora and Fauna 

International (FFI) hebben voor negen internationale sectoren 

de afhankelijkheid van biodiversiteit en ecosysteemdiensten in kaart 

gebracht. Die blijkt voor alle negen risicovol. Vervolgens is onderzocht 

in hoeverre de bedrijven voorbereid zijn op het managen van deze 

afhankelijkheden. 

We leven in een tijd waarin natuurlijke 

goederen schaarser worden – denk bijvoorbeeld 

aan visstanden en de achteruitgang 

in genetische diversiteit. De afhankelijkheid 

en verstoring van de biodiversiteit en 

ecosysteemdiensten door bedrijven kan op 

termijn leiden tot ‘winnaars’ en ‘verliezers’. 

Bepalend is in hoeverre bedrijven dit issue 

kunnen identifi ceren, beheersen en integreren 

in hun bedrijfsvoering. 

In het onderzoek zijn negen sectoren onder 

de loep genomen om te bezien of ze hierop 

zijn voorbereid (zie Tabel 1). De risiconiveaus 

tussen individuele bedrijven in een sector 

kunnen behoorlijk verschillen. Dit hangt af 

van de aard van het bedrijf, haar producten, 

geografi sche locatie, en het vermogen om 

risico’s te verminderen door grondstoffen 

gewonnen uit ecosysteemdiensten te 

vervangen of het vermogen om operaties te 

verschuiven naar minder milieugevoelige 

gebieden. 

Tabel 1: Sectoren en aantal bedrijven die 

zijn geanalyseerd 

Banken (50) 

Dranken (6) 

Voedselverwerkers (8) 

Voedselproducenten (6) 

Levensmiddelen detailhandel (7) 

Mijnbouw en mineralen (13) 

Farmaceutische industrie (10) 

Olie en gas (13) 

Energiebedrijven (10) 


Risicoprofi el 

Een aantal typen risico is relevant voor 

iedere sector. Dit betreft: 1) reputatie; 2) 

wetgeving; 3) operationeel of fysiek risico; 

4) wettelijke aansprakelijkheid; 5) systeemrisico. 

Het totale risiconiveau hangt voor 

een groot deel af van de mate van impact 

of invloed van een bedrijf en de mate van 

afhankelijkheid van ecosysteemdiensten. 

InhoeverreBESisgeintegreerd 

relatieflaag 

relatiefhoog 

relatief 

laag 

laag risico 

Levensmiddelen 

detailhandel 

Als onderdeel van de analyse hebben we 

daarom gekeken naar zeven gezaghebbende 

rapporten die een mate van impact en/of 

afhankelijkheid aangeven voor deze negen 

sectoren. Daarnaast hebben we gekeken 

in hoeverre deze sectoren voorbereid zijn 

om kansen te benutten. Voor de mate van 

‘voorbereidheid’ is gekeken naar een aantal 

indicatoren per bedrijf: beleid en strategie, 

agendering, beheer en implementatie in 

de bedrijfsvoering en tot slot rapportering. 

Hiervoor is data van de Natural Value 

Initiative, Insight Investment en andere 

bronnen gebruikt. Figuur 1 geeft een overzicht 

van de uitkomsten. 

Alle voedselsectoren bevinden zich in- of 

dichtbij de hoog risicozone. Dit is vooral 

het gevolg van zowel de hoge mate van 

Banken 

gemiddeld risico 

Farmaceutische 

industrie 

hoog 

Voedsel 

verwerkers 

Olieengas 

sector 

MatevanimpactopenafhankelijkheidvanBE 

Figuur 1: 

Risicoprofi el 

voor negen 

sectoren 

met betrekking 

tot 

biodiversiteit 

en 

ecosysteemdiensten

Jerwin Tholen (020-6564504, tholen.jerwin@kpmg.nl) is Associate 

Director bij KPMG Advisory N.V. Ivo Mulder is werkzaam bij de 

United Nations Environment Programme Finance Initiative 

(UNEP FI) en Pippa Howard bij Fauna & Flora International (FFI). 

Foto: KPMG 

impact, alsmede de hoge afhankelijkheid 

van biodiversiteit en ecosysteemdiensten 

voor de bedrijfsvoering van 

voedselproducten, verwerkers 

en handel. Dit geldt zowel 

voor producenten aan het 

begin van de keten staan, 

als voor verwerkers zoals 

Unilever, Nestle, Cargill en 

andere bedrijven, als voor de 

levensmiddelenhandel. 

De olie- en gassector bevinden zich net als 

de mijnbouw dicht bij de gevarenzone. Hun 

risico’s zijn wellicht nog onderschat, omdat 

de gevolgen van de recente olieramp in de 

Golf van Mexico nog niet zijn meegenomen. 

Zo zijn de restricties om in het Arctische 

gebied van Alaska te boren inmiddels verscherpt. 

Ook is deze sector steeds nadrukkelijker 

in gevoelige (mariene) gebieden aan 

het boren. Het is verder goed te beseffen dat 

de farmaceutische sector alleen geanaly- 

seerd is op zaken die een hoog risico vormen 

voor de sector. 

De geanalyseerde sectorstudies 

zijn niet volledig vergelijkbaar. 

De resultaten 

zijn vooral bedoeld als 

startpunt voor een discussie 

met bedrijven en binnen 

sectoren. Niet alleen 

over het verlagen van risico’s 

en het behalen van concurrentievoordelen 

door op systematische 

wijze bedrijfsinvloeden op het milieu te 

verminderen, maar om goed te kijken naar 

afhankelijkheden van biodiversiteit en ecosystemen 

in de keten. Er bestaat nog geen 

eenduidige methodologie voor bedrijven om 

dit te doen. 

‘Externe 

invloeden spelen 

een steeds 

grotere rol voor 

bedrijven’ 

Vervolgstappen 

Het is de afgelopen jaren steeds duidelijker 

geworden dat externe invloeden, 

zoals klimaatverandering en de aanwezig- 

heid van kwalitatief goed (drink)water, 

een steeds grotere rol gaan spelen voor 

bedrijven. Dit wordt duidelijk middels het 

prijzen van deze ‘goederen’. Denk bijvoorbeeld 

aan de Europese handel in emissierechten 

(EU ETS), waaraan een groot aantal 

energie-intensieve bedrijven moet voldoen. 

Hoewel ecosystemen enorm complexe 

systemen zijn, is het belangrijk voor 

bedrijven om op de uitdagingen voorbereid 

te zijn. De verwachting is dat uiteindelijk 

alleen bedrijven die actief over dit onderwerp 

nadenken en durven te innoveren hier 

competitief voordeel uit halen. 

Dit artikel is gebaseerd op de studie ‘The 

Nature of Ecosystem Service Risks for 

Business’ dat is uitgevoerd door KPMG, 

Fauna & Flora International en UNEP FI. 


45

INVESTEREN 

IN NIEUWE 

VERDIENMODELLEN 

Succesvolle projecten uit het verleden bewijzen dat particuliere 

investeringen een waardevolle bijdrage kunnen leveren aan 

natuur en landschap. Denk maar aan de vele prachtige particuliere 

landgoederen die ons land rijk is. De tijd is rijp om die draad weer op 

te pakken. 

De laatste honderd jaar is de fi nanciering 

van natuur en landschap meer en meer 

gedomineerd geraakt door overheidsfi nanciering. 

Op zich logisch gezien het collectieve 

karakter van de goederen en diensten 

die natuur en landschap leveren. Maar een 

bijna volledige afhankelijkheid van overheidsgelden 

maakt natuur kwetsbaar voor 

heroverweging en bezuinigingen. De voornemens 

van het huidige kabinet spreken in 

dit verband boekdelen. 

Foto: Innovatienetwerk 

In een Nieuwe Marke ontwikkelen en beheren bewoners openbaar toegankelijke nieuwe 

natuur. 


Daar komt bij dat de dominantie van overheidsfi 

nanciering onvoldoende ruimte 

biedt voor initiatieven vanuit 

de samenleving. Reden voor 

InnovatieNetwerk om een 

tweetal nieuwe concepten 

te ontwikkelen om particuliere 

investeringen in 

bestaande en nieuwe natuur 

aan te moedigen, Nieuwe 

Marken en Knooperven. 

Nieuwe Marken 

‘De vraag 

naar betaalbaar 

buiten 

wonen neemt 

fors toe’ 

De vraag naar betaalbaar ‘buiten wonen’ 

neemt al vele jaren fors toe. Steeds meer 

mensen willen een huis in een groene 

omgeving. Het aanbod is echter schaars, dus 

de huizen zijn duur. Via het concept Nieuwe 

Marken worden twee vliegen in één klap 

geslagen: er komt een nieuw, toegankelijk 

en streekeigen natuurgebied én er worden 

betaalbare, goed in het landschap 

ingepaste, woningen gebouwd. 

Het nieuwe natuurgebied 

is gezamenlijk eigendom 

van de bewoners, die ook 

samen zorg dragen voor 

het beheer. Financiële 

middelen hiervoor worden 

verschaft door middel 

van een verplichte, aan de 

grond gebonden, constructie. Deze 

is vergelijkbaar met een Vereniging van 

Eigenaren, maar dan voor een veel groter en 

bovendien publiek toegankelijk gebied. 

Een Nieuwe Marke is 50 hectare groot. 

Maximaal 5% van het gebied, dus zo’n 2,5 

hectare, wordt bebouwd. Bewoners hebben 

een perceel (huis en tuin) van 500 tot 1.000 

m2 en zijn mede-eigenaar en medebeheerder 

van de overige 47,5 hectare openbaar 

toegankelijke natuur. De benodigde ruimte 

wordt gezocht in een gebied waar het 

mogelijk is grond te kopen tegen agrarische 

waarde en een kleine plus. De bewoners 

mogen onder strikte voorwaarden huizen 

bouwen, mits deze passen binnen het 

betreffende landschap. Zo wordt wonen in 

de natuur al mogelijk met een budget vanaf 

250.000 euro. Tegelijkertijd is de natuur

verzekerd van een professioneel beheer door 

de bewoners zelf. 

InnovatieNetwerk is op dit moment met 

een drietal gemeenten in gesprek over het 

op hun grondgebied realiseren van een 

Nieuwe Marke. Naast gemeenten worden 

onder meer projectontwikkelaars, naburige 

terreinbeheerders en potentiële bewonersgroepen 

betrokken. 

Knooperven 

Agrarische bedrijven hebben 

steeds meer ruimte nodig. 

Schaalvergroting door boeren 

leidt over het algemeen tot 

een monotoner landschap. 

Steeds meer burgers willen 

echter de kleinschaligheid 

van het oorspronkelijke 

landschap behouden. Deze 

burgers bouwen jammer genoeg 

soms woningen die breken met de 

landschappelijke geschiedenis van het 

betreffende gebied. Vaak lijkt het dan alsof 

burgers en boeren verschillende belangen 

hebben: waar burgers een fraai landschap 

wensen, zoeken boeren juist naar de meest 

effi ciënte inrichting van hun grond. Het 

concept Knooperven geeft een win-winop- 

‘Knooperfbewoners 

beheren landschap 

en 

paden’ 

Marleen van den Ham (070-3785692, m.van.den.ham@innonet.agro.nl) en 

Nico Beun zijn werkzaam bij InnovatieNetwerk, een initiatief van het ministerie 

van EL&I om vaart te zetten achter grensverleggende vernieuwingen in 

landbouw, agribusiness, voeding en groene ruimte. 

lossing die goed is voor boeren, voor nieuwe 

bewoners én voor het landschap. 

Een Knooperf is een voormalig boerenerf in 

een kleinschalig landschap dat volop ruimte 

biedt aan wonen en werken in een landelijke 

omgeving. Bewoners hebben er hun eigen 

woning en delen er een gemeenschappelijk 

erf. Daarnaast zorgen ze ook gezamenlijk 

voor behoud, versterking en beheer van 

beplantingen en voor publiek toegankelijke 

routes in het omliggende landschap. De 

landbouwgrond rondom het Knooperf, van 

oorsprong bij het boerenerf behorend, 

komt in handen van boeren uit 

de omgeving die daarmee hun 

bedrijven kunnen uitbreiden. 

De bewoners van het 

Knooperf worden niet alleen 

eigenaar en beheerder van 

het gemeenschappelijke erf, 

maar ook van de landschapselementen 

in de directe omgeving en van 

de paden die het erf van oudsher verbinden 

met andere erven en woonkernen. Veel van 

dergelijke paden zijn verdwenen of in verval 

geraakt. Met de komst van nieuwe eigenaren/beheerders 

worden deze met beplanting 

omzoomde paden hersteld en krijgen 

ze een nieuwe functie: ze fungeren als aan- 

trekkelijke fi etsen wandelpaden in het 

buitengebied. 

Eind 2011 komt het eerste Knooperf van 

Nederland – De Veldboer in Langeveen – 

voor nieuwe bewoners beschikbaar. De 

gemeente Tubbergen, de provincie Overijssel 

en InnovatieNetwerk hebben dit erf gezamenlijk 

ontwikkeld. Realisatie van meerdere 

Knooperven zal leiden tot een fi jnmazig 

netwerk van eigentijdse woon- en werkmilieus, 

landschapselementen en routestructuren. 

Knooperven zorgen zo voor een fraai, 

toegankelijk, economisch en sociaal vitaal 

landelijk gebied. 

Tot slot 

Met concepten als ‘Nieuwe Marken’ en 

‘Knooperven’ en soortgelijke initiatieven 

krijgen burgers, boeren en bedrijven de 

mogelijkheid zelf investeringen te doen in 

hun groene woon- en werkomgeving. Dit 

leidt tot een stevige verankering van het 

belang van groen in de maatschappij, tot 

een stabiele manier van fi nanciering en tot 

een sterke positie van natuur en landschap 

in Nederland. 

Markeen van den Ham en Nico Beun 

Informatie: www.innovatienetwerk.org 


47

METEN VOOR DE 

MAATSCHAPPIJ 

Leerlingen van 23.000 scholen uit 111 landen doen in 

samenwerking met wetenschappers onderzoek naar 

natuur en milieu in hun eigen schoolomgeving. In het 

kader van het onderwijsprogramma waar GLOBE vullen 

zij een online database met meetresultaten. Hiermee doen 

zowel de scholen als de wetenschappers hun voordeel. 

In Nederland werd GLOBE in 1995 gestart 

nadat toenmalig minister-president Wim 

Kok en vicepresident Al Gore daartoe een 

contract ondertekenden. Intussen heeft 

ongeveer 20% van het voortgezet onderwijs 

– zo’n 160 scholen – zich bij het initiatief 

aangesloten, evenals wetenschappers 

van KNMI, Wageningen Universiteit, 

Alterra, RIVM en het Nederlands Instituut 

voor Ecologie. Door actief betrokken te 

zijn bij het doen van metingen, maken de 

leerlingen kennis met het belang van de 

natuur voor hun eigen leefomgeving en voor 

de maatschappij. Op de jaarlijkse GLOBE 

Leerlingenconferentie presenteren zij hun 

resultaten. 

Het programma wordt mogelijk gemaakt 

door fi nanciële bijdragen van de overheid 

en sponsoren. Ook betalen deelnemende 

scholen een kleine bijdrage. Een 

groep van ambassadeurs ondersteunt het 

programma met raad en daad. 

Natuurkalender 

Eén van de onderwerpen waarmee 

de leerlingen zich bezighouden is de 

Natuurkalender. Door de stijging van de 

gemiddelde temperatuur op aarde komen 

planten en bomen gemiddeld 2 weken eerder 

in bloei dan 40 jaar geleden. GLOBEleerlingen 

helpen wetenschapper Arnold 

van Vliet van Wageningen Universiteit bij 

het in kaart brengen van deze veranderingen 

en wat hiervan van belang kan zijn voor 

de menselijke gezondheid. Ook helpen de 

leerlingen bij het bestrijden van de eikenbladrups. 

De eitjes van deze rups komen 

uit tegelijk met het ontluiken van de eerste 

eikenbladen. Door te monitoren 

wanneer deze bladeren ontstaan, 

kunnen zij een bijdrage 

leveren aan het voorspellen 

van het ontstaan van overlast. 

De rupsen zijn berucht 

vanwege hun brandharen 

die door de wind worden verspreid 

en kunnen leiden tot jeuk, 

huiduitslag, ademnood en zware 

oogirritaties. 

De levende bodem 

In de bodem krioelt het van het leven. Het 

gewicht hiervan in een stuk grond ter 

grootte van een voetbalveld is even groot 

als dat van 4 à 5 koeien. Al deze organismen 

zijn voor hun voortbestaan afhankelijk van 

zuurstof en ademen dus koolstofdioxide uit. 

Wetenschappelijk gezien is nog zeer weinig 


(030-6358917, 

begheyn@sme. 

nl) is werkzaam 

bij SME Advies en 

coördinator van 

GLOBE Nederland 

en van GLOBE 

Europa & Eurazië 

(40 landen). 

‘Wetenschappers 

kijken reikhalzend 

uit naar de 

resultaten’ 

Foto: SME 

bekend over dit leven in de bodem en de 

relatie met de uitstoot van kooldioxide. 

GLOBE-leerlingen helpen wetenschappers 

ook bij het in kaart brengen van het leven in 

de bodem en de daarbij behorende bodemademhaling. 

Er wordt gebruik gemaakt van 

verschillende instrumenten zoals bijvoorbeeld 

een speciale bodemrespiratiemeter. 

Maatschappelijke stage 

Sinds kort zijn scholen verplicht hun leerlingen 

een maatschappelijke stage te laten 

lopen. Om die reden ontwikkelde GLOBE 

op verzoek van het ministerie 

van EL&I een stage waarbij de 

leerlingen op een boerenbedrijf 

de bodem onderzoeken 

en tegelijk de boer 

helpen bij het verduurzamen 

van diens bedrijf. Zo 

kunnen leerlingen bijvoorbeeld 

onderzoeken wat het 

effect is van agrarisch natuurbeheer 

op het bodemleven of de waterkwaliteit. 

Het is een pilotproject dat veel enthousiasme 

oproept bij zowel boeren als scholen. 

De metingen zijn nog niet binnen, maar de 

wetenschappers kijken reikhalzend uit naar 

de resultaten. 


Informatie: www.globenederland.nl / 

www.natuurkalender.nl

Tijdens de biodiversiteitstop in Nagoya eind 2010 spraken 

Nederland en de EU zich uit voor redding van de wereldwijde 

natuur en biodiversiteit. Na zes maanden laat de EU 

woorden door daden volgen. De strategie verankert de biodiversiteitsdoelstellingen 

in Europees regionaal en sectoraal 

beleid, versterkt de uitvoering van bestaande natuurwetgeving 

en sluit hiaten in het beleid. Momenteel vinden onderhandelingen 

plaats over een nieuw meerjarig fi nancieel 

kader. 

De ambitieuze strategie is een lakmoesproef voor onze 

biodiversiteitsbeloften. Nemen we die serieus of zijn het loze 

woorden? Immers, dezelfde doelen moesten volgens eerdere 

afspraken al in 2010 al gehaald zijn! Het nieuwe EU-plan 

beschrijft zes doelen om het verlies aan biodiversiteit voor 

2020 te stoppen plus een blauwdruk met acties. 

Het eerste doel is de volledige en tijdige uitvoering van de 

bestaande Habitat- en Vogelrichtlijnen. Momenteel heeft 

slechts 17% van de beschermde habitattypes en soorten een 

gunstige staat van instandhouding. Dit kan verbeteren door 

bestaande gebieden beter te beschermen en nieuwe aan 

te wijzen. Ook een strengere handhaving hoort hierbij. In 

Europa wordt nog steeds illegaal op vogels gejaagd, ondanks 

een veroordeling van Malta door het Europees Hof van 

Justitie. 

Het tweede doel is minimaal 15% van alle aangetaste ecosystemen 

binnen tien jaar te herstellen. 

EU milieubeleid | Going local 

Belofte maakt schuld!? 

Het derde doel is het realiseren van een volledig duurzame 

landbouw. Het commissievoorstel voor de hervorming van 

het Europese Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) stelt 

voor 30% van de rechtstreekse betalingen te koppelen aan 

de levering van ecosysteemdiensten. Boeren worden aangemoedigd 

verder te gaan dan de bestaande randvoorwaarden 

aan inkomstensteun. Om voor betaling in aanmerking te 

komen zouden Europese boeren bijvoorbeeld 7% van hun land 

moeten reserveren voor bufferzones en braakliggend land. 

Het vierde doel is de ontwikkeling van een duurzame 

visserij. Ingezet wordt op beheerplannen voor de lange 

termijn, het verminderen van de teruggooi en van de 

bijvangst, en het medio 2020 bereiken van een goede milieutoestand 

in de maritieme wateren. 

Het vijfde doel is de aanpak van invasieve uitheemse 

soorten door het EU-breed in kaart brengen van migratiepaden. 

Vroege detectie en gezamenlijke reacties moeten het 

probleem 'beheersen'. 

Het zesde doel richt zich op de bijdrage van Europa aan de 

bescherming van de mondiale biodiversiteit. De gedachte 

is dat we allemaal de handen uit de mouwen steken om de 

globale biodiversiteitsvoetafdruk van de EU te verkleinen. 

Maar dan mag er niemand met de handen in de zakken 

blijven staan! 

Rolf-Jan Hoeve 

Reacties zijn welkom via: eucolumn@gmail.com 

November 2011 nr 7

Stedelijk groen op de 

agenda 

In het belang van biodiversiteit en leefbaarheid 

verdient natuur in de stedelijke 

omgeving structurele aandacht. Enkel zijn 

hiervoor nog weinig richtinggevende kaders 

gesteld. Een nieuw instrument helpt om 

biodiversiteit bij stedelijke gebiedsontwikkeling 

beter te agenderen. 

Het computerinstrument Duurzaamheids- 

Profi el van een Locatie (DPL®) maakt 

duurzaamheid in ruimtelijke ontwikkelingen 

meetbaar en bespreekbaar. In het 

programma worden de aspecten groen en 

water in de wijk weliswaar opgenomen, 

maar nog niet expliciet het aspect ‘biodiversiteit’. 

Ook in andere instrumenten 

ontbreken praktische prestatie-indicatoren 

voor biodiversiteit in stedelijke plannen. 

Dit is wel het geval met het programma 

BiodiverCity® van IVAM, BWZ Ingenieurs en 

Bureau Waardenburg. 

Vertaalslag 

BiodiverCity® vertaalt de groene of blauwe 

stedelijke inrichtingselementen voor 

bestaande en nieuwe wijken naar potenties 

voor kenmerkende soorten van stadsbiotopen. 

Dit gebeurt binnen de hoofdbiotopen 

gras, bos, water, steen en ‘boeren in de stad’. 

Het programma gebruikt hiervoor aansprekende 

soorten die als voorbeeld dienen voor 

planologen, projectontwikkelaars, stedenbouwkundigen 

en andere betrokkenen bij 

de stedelijke planvorming. Een gebruiker 

voert in welke biotopen en structuurelementen 

er in de wijk aanwezig zijn, wat 

daarvan de oppervlakte, lengte of het aantal 

is. De ingevoerde gegevens voor biotopen 

en ecologische netwerken worden vertaald 

naar scores voor de biodiversiteit en uitgedrukt 

in schoolcijfers. 

Biodiversiteitprofi el 

De score van een biotoop neemt toe met de 

oppervlakte. Bij grotere oppervlakten (>1 ha) 


Ckees van Oijen 

(020-5256232, 

coijen@ivam. 

uva.nl), Laura 

van der Noort en 

Jaap Kortman zijn 

verbonden aan 

IVAM en Hans van 

Zanten aan Bureau 

Waardenburg. 

wordt aan combinaties 

van biotopen een meerwaarde 

toegekend. De 

lengte van de grensvlakken 

tussen verschillende combinaties 

speelt hierbij ook een rol. Deze grensvlakken 

vertegenwoordigen afzonderlijke biotopen 

als oever, mantel, zoom, etc. Bij grote oppervlakten 

basisbiotoop (2-6 ha) wordt aan 

samenhangende combinaties van drie 

biotopen een meerwaarde toegekend. Bij het 

effect op de biodiversiteit wordt rekening 

gehouden met de ligging van de wijk in een 

fysisch geografi sche regio, denk aan heuvelland, 

hogere zandgronden, rivierengebied 

of zeeklei. Het karakter van de wijk speelt 

eveneens een rol. Het resultaat is het biodiversiteitprofi 

el van een wijk. In onder meer 

de gemeenten Almere, Culemborg, Rijswijk 

en Utrecht worden de eerste met het instrument 

opgedane inzichten getest. 

Toepassing 

Met BiodiverCity® zullen gemeenten, 

provincies, stedenbouwkundigen en projectontwikkelaars 

in de bouwsector bij gebiedsontwikkeling 

biodiversiteit vaker en beter 

op de agenda van het planproces zetten. 

Het instrument bevat velerlei informatie 

over groen- en waterelementen die geschikt 

zijn als waardevolle biotoop in stedelijk 

Foto: IVAM 

gebied en over de soorten die er 

voor kunnen komen. Dankzij de 

vertaling naar een eenvoudig te 

begrijpen, kwantitatieve score, kan 

BiodiverCity® gebruikt worden om ambities 

voor biodiversiteit vast te leggen, planvarianten 

te vergelijken en maatregelen te 

identifi ceren ter verbetering van de biodiversiteit. 

Ook kan het instrument als inspiratiebron 

dienen voor stedenbouwkundig 

ontwerpers en landschaparchitecten. 

Door de biodiversiteitprestatie in beeld te 

brengen, daag je ontwerpers uit de duurzame 

kansen in kaart te brengen, de kwaliteit 

van plannen te verbeteren en meer 

ruimte te maken voor dieren en planten 

van stedelijk gebied. Door vervolgens in een 

interactief planproces de omstandigheden 

voor biodiversiteit van soorten en biotopen 

te optimaliseren, wordt een bijdrage geleverd 

aan het verbeteren van de duurzaamheidprestatie 

en de leefbaarheid in de stedelijke 

omgeving. 

Het nieuwe instrument komt eerdaags in 

een online versie beschikbaar en wordt opgenomen 

als module in DPL®. 

Ckees van Oijen, Laura van der Noort, Jaap 

Kortman en Hans van Zanten

TIJDELIJKE NATUUR 

SCOORT 

Het duurt soms jaren voor 

de schop gaat in braaklig- 

gende terreinen. Vaak ontwik- 

kelt zich hier spontaan natuur 

en ontstaat er een aantrekkelijk 

leefgebied voor tal van planten 

en dieren. In het Westelijk 

Havengebied van Amsterdam 

helpt het Havenbedrijf graag 

een handje mee aan het 

versterken van deze tijdelijke 

natuurgebieden. 

Haven Amsterdam is gebiedsbeheerder 

en ontwikkelaar van het bedrijventerrein 

Westpoort in het Westelijk Havengebied. 

In dit havengebied liggen tal van braakliggende 

terreinen die de komende jaren 

worden ingericht voor bedrijven. Deze 

terreinen blijken aantrekkelijk voor allerlei 

beschermde planten en dieren waaronder 

vogels, verschillende soorten orchideeën en 

de rugstreeppad. Bij elk inrichtingsproject 

moet met deze soorten rekening worden 

gehouden. 

Generieke ontheffi ng 

De aanwezigheid van beschermde soorten 

op perceelsniveau kan van jaar tot jaar sterk 

variëren en hierdoor staan procedurele 

consequenties niet op voorhand vast. Van 

te voren is immers niet duidelijk of met het 

project verbodsbepalingen van de Flora- en 

faunawet worden geschonden. Vaak wordt 

dit aangepakt door per project planten en 

dieren te inventariseren, mogelijke effecten 

en oplossingen vast te stellen en vervolgens 

de procedure voor een ontheffi ngsaan- 

vraag te doorlopen. Het feit dat de uitgifte 

van terreinen vraaggestuurd is, maakt een 

planmatiger aanpak op projectniveau extra 

lastig. Haven Amsterdam heeft daarom voor 

geheel Westpoort een generieke ontheffi 

ng van de Flora- en faunawet gevraagd en 

verkregen voor strikt beschermde soorten. 

Dit maakt het mogelijk om oplossingen voor 

de ontwikkeling van uitgeefbaar terrein 

beter op elkaar af te stemmen, waardoor 

procedurele knelpunten worden voorkomen. 

In Westpoort loopt inmiddels een proefproject 

voor tijdelijke natuur, waarbij met 

betrekkelijk eenvoudige inrichtingsmaatregelen 

de betekenis voor natuur wordt 

geoptimaliseerd. 

Tijdelijke natuur in het Amsterdamse havengebied. 

Martin Melchers (martmelchers@gmail. 

com) en Gerard Smit (g.f.j.smit@buwa. 

nl) zijn werkzaam voor Havenbedrijf 

Amsterdam. 

Wat is tijdelijke natuur? 

Tijdelijke natuur in Westpoort betreft 

uitgeefbare terreinen met de bestemming 

industrie die meerdere jaren braak liggen 

alvorens te worden ingericht. Het gaat 

om opgespoten terrein met een zandige 

bodem en een spaarzaam ontwikkelde 

begroeiing. De terreinen worden zelden door 

mensen betreden en kunnen zich daardoor 

ongestoord ontwikkelen. Deze braakliggende 

gronden blijken aantrekkelijk voor 


Foto: Haven Amsterdam 

51

planten en dieren, met name voor zogenaamde 

pioniersoorten die zich gemakkelijk 

verspreiden en zich goed in kaal terrein 

thuis voelen. Naast grondbroeders als 

scholekster en kleine plevier worden orchideeën 

als rietorchis, moeraswespenorchis 

en bijenorchis in grote aantallen aangetroffen. 

Tijdelijke plassen en talrijke waterhoudende 

greppels vormen voortplantingswateren 

voor de rugstreeppad die overal in 

het havengebied voorkomt. De praktijk leert 

dat pioniers van kaal open terrein geleidelijk 

worden vervangen door andere soorten en 

er andere levensgemeenschappen ontstaan. 

Voor planten en dieren van pioniermilieus 

heeft Westpoort een regionale bronfunctie. 

Het is niet uitgesloten dat pioniers 

als de rugstreeppad en de orchideeën van 

Westpoort zich blijvend of gedurende lange 

tijd (tientallen jaren) kunnen handhaven. 

Door de uitgestrektheid van het gebied en 

voortdurende ingrepen in de inrichting 

kunnen steeds nieuwe kansen ontstaan 

voor deze soorten. Het is daarbij van belang 

dat terreinen na grondverzet ook perioden 

ongestoord blijven liggen. 

Mogelijkheden 

Door betrekkelijk eenvoudige inrichtingsmaatregelen 

kan de betekenis van percelen 

voor tijdelijke natuur worden 

geoptimaliseerd. Zo wordt bij 

de inrichting van uitgegeven 

terrein rekening gehouden 

met hun betekenis voor 

beschermde soorten. De 

aanwezigheid van deze soorten 

wordt jaarlijks in kaart 

gebracht. Voordat de eerste 

grondwerkzaamheden plaatsvinden 

worden groeiplaatsen met orchideeën 

verplaatst naar ander terrein. In de omgeving 

van het terrein wordt nieuw voortplantingswater 

voor de rugstreeppad aangelegd. 

Indien uitvoering van de grondwerkzaam- 


heden in het zomerseizoen plaatsvindt, 

zal ook vestiging van broedvogels moeten 

worden voorkomen. Uit de jaarlijkse monitoring 

blijkt dat deze maatregelen 

succesvol zijn. Maar dit neemt 

niet weg dat er op termijn 

steeds minder leefgebied 

overblijft. 

Proefproject 

‘Proefproject 

met braakliggendterrein 

van 8,7 ha 

groot’ 

In Westpoort loopt een 

proefproject met braakliggend 

terrein van 8,7 ha groot in de noordwesthoek 

van het Westelijk Havengebied. 

Bij inspectie van het terrein in 2009 bleek 

dat geïsoleerd water ontbrak: de twee afwateringgreppels 

langs het terrein stonden 

in open verbinding met het water van 

de Afrikahaven. Op het terrein werd met 

motoren gecrost en sportvissers reden met 

de auto naar de oeverzones. Een deel van 

de oever was afgeslagen en het was één 

van de minder soortenrijke terreinen in het 

havengebied. 

Om het terrein aantrekkelijker te maken 

voor planten en dieren is de afgekalfde 

oever in 2010 steil gemaakt om broedgelegenheid 

voor de oeverzwaluw te realiseren. 

Grondhopen zijn afgegraven om het open 

karakter van het terrein te vergroten 

ten behoeve van de 

grondbroeders die overal in 

het havengebied aanwezig 

zijn. Een kleine grondhoop 

bleef gehandhaafd, 

waarbij de op het zuiden 

gerichte kant is ingericht 

als wand voor insecten met 

aan de voet de stenen die elders in 

het terrein lagen. Hiermee is een geschikte 

overwinterplek voor rugstreeppadden en 

kleine zoogdieren ontstaan. Aan de noordzijde 

is een steile wand afgestoken voor 

oeverzwaluwen en is een poel gegraven die 

‘ Oplossingen 

dankzij generieke 

ontheffing 

Flora- en faunawet’ 

het de vossen uit het havengebied moeilijker 

maakt om de gangen van oeverzwaluwen 

uit te graven. Langs de greppels zijn ondiepe 

poelen gegraven ten behoeve van 

de rugstreeppad. Elders in het 

havengebied was zand nodig 

dat voor een groot deel uit 

dit terrein werd gewonnen. 

Hierdoor ontstond een 

poel die gevoed wordt door 

grondwater. 

Door deze ingrepen werd een 

soortenarm stukje havengebied al 

in zijn eerste jaar bevolkt door rugstreeppadden, 

herbergde het de meeste broedparen 

van de oeverzwaluw, ging er voor het 

eerst een paartje kleine plevieren succesvol 

broeden en verschenen er pioniersoorten 

onder de libellen zoals platbuik en gewone 

oeverlibel. Tevens werd de enige grote 

groeiplaats voor waarschijnlijk geheel 

Amsterdam vastgesteld van het zeldzame 

Duitsviltkruid. Een plantensoort van opgespoten 

terrein, waarvan men meende dat 

hij al lang uit het westelijke havengebied 

verdwenen was. 

Conclusie 

De opwaardering van een stuk braakliggend 

terrein draagt bij aan de instandhouding 

van de rugstreeppad, één van de soorten 

waarvoor Westpoort een ontheffi ng heeft 

met de verplichting de instandhouding 

in haar gebied te waarborgen. Daarnaast 

kan het gebied als tijdelijke ‘opvang’ functioneren 

voor rugstreeppadden en orchideeën 

van terreinen die moeten wijken voor 

industrie. Verder blijken ook andere pioniersoorten 

het terrein vlot te hebben ontdekt 

en kunnen van hieruit weer verder de regio 

bevolken. 

Martin Melchers, Gerard Smit

Van doel naar middel 

Toenemende verstedelijking genereert ook kansen voor 

de natuurlijke biodiversiteit. Het stedelijke groen levert 

een groot scala aan ecosysteemdiensten en is onmisbaar 

voor een duurzame ontwikkeling van de stad. Maar om 

continuïteit te scheppen moeten de baten op een juiste 

manier worden gewaardeerd, zowel in termen van beheer 

en onderhoud als in termen van fi nanciering. 

Niet alleen natuur en landschap, ook het 

stedelijke groen levert ecosysteemdiensten. 

Toenemende verstedelijking wordt echter 

nog steeds gezien als louter een bedreiging 

voor de natuurlijke biodiversiteit. Dat 

veel steden een grotere natuurlijke rijkdom 

kennen dan monotone landbouwgebieden, 

gaat er maar moeilijk in. Zoals iemand 

laatst opmerkte: “Biodiversiteit in de stad? 

Dat is toch iets van het landelijke gebied!” 

Dat de schaduw van een boom voor het 

huis een ecosysteemdienst is, zullen weinig 

burgers beseffen. Om nog maar te zwijgen 

over de geranium waarachter je weliswaar 

schuil kunt gaan, maar die ook een ecosysteemdienst 

levert in de vorm van eetbare 

bladeren en bloemen. 

Duurzaamheid 

Het stedelijke groen heeft in één klap directe 

baten voor de drie pijlers van duurzaamheid 

(Tabel 1). Daarmee is het stedelijke groen een 

onmisbare schakel om tot verduurzaming 

te komen. Toch zijn het stedelijke groen en 

duurzaamheid twee gescheiden werelden, 

ondanks dat alle huidige acties op het vlak 

van duurzaamheid van het logo ‘groen’ 

worden voorzien. Bij nader inzicht betreffen 

deze acties alleen de pijler van ‘Planet’ 

(vooral energie) en zijn enkel bedoeld om de 

schade van ons handelen voor de natuur te 

verminderen. 

Economie 

Economische tegenspoed werkt ook door op 

stedelijke groen. Recent onderzoek toont aan 

dat 60% van de Nederlandse gemeenten in 

Fred Tonneijck (06-11911142, fred@ 

tripleee.nl) is werkzaam bij 

Kenniscentrum Triple E in Arnhem, 

verbonden aan het Knooppunt 

Innovatief Groen in Helmond en lid van 

de VVM-sectie Leefomgevingkwaliteit 

(LOK). 

Tabel 1. Baten van het stedelijke groen voor de drie pijlers van duurzaamheid 

People 

Beleving; 

Groen als therapie (bijv. Altzheimertuin); 

Kinderen leren omgaan met risico’s (spelen, fantasie); 

Meer sociale cohesie en grotere veiligheid; 

Ontspanning en beweging; 

Sneller herstel en minder complicaties na operaties; 

Verbeterde leerprestaties; 

Verbetering van de gezondheid (obesitas, ADHD, stress, ..); 

Vermindering van het gebruik van medicijnen. 

Planet 

Verbetering van de kwaliteit van lucht, water en bodem; 

Vergroting van de biodiversiteit; 

Verkoeling en demping van het Urban Heat Island-effect; 

Vermindering van de afstroom van hemelwater; 

Vermindering van de geluidsoverlast; 

Vermindering van het broeikasgas CO2. 

Prosperity 

Minder energiekosten door dakgroen en strategisch geplaatste 

windsingels; 

Multifunctioneel ruimtegebruik zoals een verbeterde effi ciëntie van 

zonnepanelen op groendaken; 

Stimulering van koopgedrag in groene winkelstraten; 

Toename van woningwaarde (incl. OZB, overdrachtsbelasting); 

Verbeterd imago van bedrijven; 

Verbetering van de internationale concurrentie om kenniswerkers; 

Verhoging van huurinkomsten; 

Verhoging van omzet in de horeca; 

Voedselproductie. 


53

2011 op het groen bezuinigt en dan vooral 

op beheer en onderhoud. Desondanks staat 

de relatie tussen groen en economie hevig 

ter discussie. Alle economische waarden van 

de natuur hebben bijvoorbeeld niet geleid 

tot grotere investeringen in het groen noch 

tot nieuwe vormen van fi nanciering. Een 

belangrijke bijdrage aan de discussie zijn de 

resultaten van de studie naar de baten van 

de parken in Philadelphia in 2008 (Tabel 2). 

Nog even los van de gevolgde werkwijze, 

maakt deze studie duidelijk dat de baten 

groter zijn dan de kosten. De onderzoekers 

becijferden dat iedere dollar die in de parken 

werd geïnvesteerd, 100 dollar opleverde. 

Tabel 2. Overzicht van de berekende economische 

baten per jaar van de parken in 

Philadelphia 

Thema Miljoen $ 

Verbetering van de 

luchtkwaliteit 

2 

Hemelwatermanagement 6 

Toename woningwaarde 690 

Gebruik recreatie 1.000 

Gezondheid 69 

Toerisme 40 

Sociale cohesie 9 

Maar de resultaten verschaffen ook de argumenten 

waarom ondanks deze winstgevendheid 

van de parken er toch geen cent 

extra naar het groen gaat. Het probleem 

zit er namelijk in dat (1) een groot deel van 


de baten niet terecht komt bij de investerende 

partij, meestal de gemeente. (2) dat de 

meeste baten niet gerelateerd zijn aan reële 

geldstromen en (3) dat niet wordt onderzocht 

welke partijen reëel baat hebben bij 

het groen. Wat moet een wethouder 

die verantwoordelijk is voor 

het stedelijke groen, met een 

gezondheidsbaat die is berekend 

op basis van vermeden 

kosten? Zijn probleem 

wordt hierdoor niet opgelost. 

Dit probleem is namelijk 

dat aan de debetzijde van 

de groene begroting er miljoenen 

geboekt staan, maar dat aan de creditzijde 

geen enkel bedrag is ingevuld. Stedelijk 

groen kost dus alleen maar geld alsof er 

geen baten tegenover staan. Gelijkertijd 

is dat groen qua beheer en onderhoud ook 

nog eens veel duurder dan dat in het omringende 

landschap. 

‘Maar liefst 

60% van de 

gemeenten 

bezuinigt op 

groen’ 

Economische studies zouden er juist op 

gericht moeten zijn om dit bestuurlijke probleem 

op te lossen. Kosten en baten moeten 

met elkaar worden verknoopt en in 

één vehikel worden gevangen. Pas als dit 

gebeurt kunnen bestuurders juiste 

beslissingen nemen op basis van 

feitelijke informatie en kunnen 

zij baathebbende partijen 

aanspreken op hun 

verantwoordelijkheden. 

Dan wordt de economie 

voor de stad wat de ecologie 

is voor de natuur. Het gaat om 

het sluiten van kringlopen inclusief 

de sluiting van de kringloop van 

het geld. Daarbij is het geld natuurlijk geenszins 

zaligmakend. Het gaat er uiteindelijk 

om dat de kwaliteit van het stedelijke groen 

op zo'n hoog niveau blijft dat dit groen de zo 

noodzakelijke baten kan leveren ten gunste 

van de kwaliteit van de leefomgeving.

Dak- en gevelgroen 

Een typisch stedelijk fenomeen is natuurlijk 

daken gevelgroen. Beide typen groen 

zitten in de lift en dan vooral dakgroen. 

Veel Nederlandse gemeenten beschikken 

over subsidieregelingen om de aanleg 

van dakgroen te stimuleren. De gemeente 

Rotterdam heeft als doel dat in 2030 minimaal 

800.000 vierkante meter groendak 

is gerealiseerd. Op basis van de subsidieregeling 

die nu van kracht is, subsidieert 

de gemeente € 25,00 per vierkante meter 

dakgroen en het lokale waterschap als 

baathebbende partij nog eens € 5,00. En de 

natuur en biodiversiteit varen hier wel bij. 

Recent heeft de gemeente Antwerpen de 

aanleg van dakgroen bij nieuwbouw zelfs 

verplicht gesteld. Te weinig fysieke ruimte 

kan voor de Nederlandse situatie geen argument 

zijn. De voorraad aan platte daken 

in ons land is circa 280 miljoen vierkante 

meter. Jaarlijks wordt 20 miljoen vierkante 

meter nieuw (?) dakoppervlak bedekt. Hier is 

dus veel winst te halen. 

Het zijn de baten die de drijvende kracht 

vormen achter deze toch vrij nieuwe 

ontwikkeling. Deze baten zijn zowel milieutechnisch 

als economisch van aard en 

gelden de gebouweigenaar, de gemeente 

en andere partijen die aanwijsbaar voordeel 

hebben van de aanleg van groendaken. 

Groendaken dempen de temperatuurstijging 

in de stad en het Urban Heat 

Island-effect, leiden tot een verminderde 

energiebehoefte van gebouwen en zorgen 

er voor dat 50% of meer van het hemelwater 

niet meer afstroomt richting riool. 

Tijdens piekregens die in frequentie zullen 

toenemen als gevolg van de klimaatverandering, 

staan straten momenteel snel 

onder water, treedt er veel schade op aan 

gebouwen en moeten rioolwaterzuiveringsinstallaties 

op volle kracht draaien om alle 

aanvoer te kunnen verwerken en zuiveren. 

Waterschappen zijn dan ook een baathebbende 

partij als het gaat om de aanleg van 

groendaken. 

De opgave 

De opgave is helder. Vanwege het grote scala 

aan baten voor de kwaliteit van de leefom- 

geving moet goed en functioneel groen in 

stand worden gehouden en moet het areaal 

toenemen zonder dat dit alleen ten laste 

komt van de gemeente. We zullen er aan 

moeten wennen dat openbaar groen niet 

alleen een zorg is voor de gemeente maar 

voor alle partijen die baat hebben bij dit 

groen. Dit is vooral van belang om continuiteit 

te scheppen naar de toekomst toe zowel 

in termen van beheer en onderhoud als in 

termen van fi nanciering. 

Het stedelijke groen is niet alleen slachtoffer, 

zij is ook partner bij de oplossing van 

milieuproblemen. Het groenbeleid 

van de stad zal zich niet 

meer kunnen verlaten op 

uitsluitend de instandhouding 

van de beeldkwaliteit. 

Management van de 

baten van groen moet leidend 

worden bij de opstelling 

van de groenbeleidsplannen. De 

groene beleidsmedewerkers moeten in 

discussie treden met alle collega’s die zich 

bezig houden met de kwaliteit van de openbare 

ruimte, én vice versa. Om alle functies 

duurzaam te kunnen vervullen is kwalitatief 

goed groen nodig dat bovendien vanaf 

het begin van een infrastructureel project 

functioneel moet zijn. Dit betekent dat het 

groen een integraal onderdeel is van elk 

projectplan. Hiertoe moet de ontwikkeling 

van nieuwe instrumenten met kracht worden 

voortgezet waarin de toepassing van 

de baten van het stedelijke groen centraal 

staan. 

Tegen deze achtergrond zal een verschui- 

‘Natuur en de 

bio diversiteit in 

de stad nemen 

toe’ 

ving moeten worden ingezet van arrangementen 

waarbij de vervuiler betaalt, 

naar arrangementen waarbij de gebruiker 

betaalt als direct baathebbende van een 

door groen verbeterd milieu. Maatwerk 

en gericht economisch onderzoek zullen 

hierbij centraal staan. Belangrijk is dat in 

de toekomst het geld meer wordt teruggesluisd 

naar onderhoud en beheer. Een duurzame 

economie waarin we de wereld beter 

achterlaten voor onze kinderen, betekent 

dat we ook het groen in de stad duurzaam 

fi nancieren. 

Het zijn vooral de burgers die 

profi jt hebben, en dus een 

eigen verantwoordelijkheid 

dragen. Participatie in het 

onderhoud gebeurt al in 

veel steden. Als je alle tuinen 

in Nederland bij elkaar 

zou optellen, kom je uit op een 

gebied dat tien keer zo groot is als 

Het Nationale Park De Hoge Veluwe. 

Meer leven in de eigen tuin met planten 

en bomen als basis maakt zowel steden als 

dorpen stukken aantrekkelijker voor mensen, 

dieren en planten. Deze tuinen kunnen 

een grote bijdrage leveren voor maatschappelijke 

opgaven met betrekking tot thema’s 

als waterretentie en energiebesparing. De 

natuur en de biodiversiteit in de stad nemen 

toe. En als we het dan toch hebben over 

duurzaamheid, een positieve eigenschap 

van het groen is dat het met de jaren alleen 

maar meer baten genereert. 

Fred Tonneijck 


55


Foto: Arcadis

Waterberging resulteert 

in dakgroen 

Waterstad Rotterdam kampt bij heftige 

regenval met een afvoerprobleem. 

Opmerkelijk genoeg ligt een belangrijk deel 

van de oplossing op dakniveau. De aanpak 

is een opsteker voor de stedelijke natuur. 

Water vormt een wezenlijk onderdeel van 

Rotterdam en speelt een rol bij de verdere 

ontwikkeling van de stad: als stedelijk 

decor, maar ook als fysieke randvoorwaarde. 

Door verandering van het klimaat kan er in 

korte tijd veel regen vallen. Om dat water 

te verwerken is opvang en berging nodig. 

Regenwater wordt in Rotterdam meestal 

samen met het afvalwater afgevoerd via het 

rioolstelsel naar de zuiveringsinstallaties. 

Als het hard en langdurig regent, loopt het 

afvoersysteem vol en wordt het overtollige 

water naar omliggende singels en sloten 

afgevoerd. 

Innovatieve oplossing 

Het rioolstelsel kan maximaal 20.000 m3 water bergen in het stadscentrum. In 

2008 was er al een bergingstekort van 

circa 40.000 m3 in het centrum en in heel 

Rotterdam 500.000 m3 . Er is minimaal 80 

hectare aan extra plassen en singels nodig 

om dat tekort in open water op te vangen. 

Dat dit lastig is in een dichtstedelijke omgeving, 

zal duidelijk zijn. Om daar een mouw 

aan te passen is het stimuleren van de aanleg 

van groene daken als één van de innovatieve 

oplossingen naar voren gekomen. 

Bij een groen dak verdampt een deel van 

het opgevangen regenwater. Daarnaast 

houdt de beplanting het water gedurende 

enige tijd vast, waardoor er per saldo minder 

water het riool instroomt en in een langzamer 

tempo. Hierdoor treedt een beperking 

van het overstortvolume op en vermindert 

ook de afvoer naar de zuiveringsinstallatie. 

Daarnaast verwacht de gemeente van 

groene daken een aantal positieve 

neveneffecten, zoals een verbetering 

van de luchtkwaliteit, 

minder stookkosten 

en CO2-uitstoot en een 

betere geluidisolatie van 

woningen. 

Bijdrage aan 

wateropgave 

Om de effecten en het rendement van 

groene daken nader te belichten, heeft 

ARCADIS in opdracht van Gemeentewerken 

Rotterdam een maatschappelijke kosten- en 

batenanalyse (MKBA) uitgevoerd. Uit deze 

analyse blijkt dat waterretentie één van 

belangrijkste batenposten is. De bijdrage 

van groene daken aan de wateropgave in het 

dichtstedelijk deel van Rotterdam varieert 

tussen gemiddeld 4% en 19%. Voor stadsdelen 

met een naar verhouding beperkte wateropgave 

(Delfshaven en Kralingen-Crooswijk) 

zouden groene daken echter een aanmerkelijk 

grotere bijdrage kunnen leveren. Ook 

voor de bedrijventerreinen is de bijdrage naar 

verhouding groot (tot 50%). Voor de minder 

dichtbebouwde stedelijke gebieden en het 

buitengebied is het effect beperkter. 

Aanbevelingen 

De resultaten van de MKBA bieden voldoende 

perspectief om een verdere uitbouw van 

groene daken in Rotterdam te ondersteunen. 

‘Waterretentie 

blijkt 

belangrijke 

batenpost’ 

Jeroen Klooster (010-2532184, 

jeroen.klooster@arcadis. 

nl) is werkzaam bij ARCADIS 

Nederland BV 

Zeker als begonnen wordt met het dichtstedelijke 

deel van de stad; hier ligt immers het 

grootste potentieel vergroenbaar dakoppervlak. 

Vervolgens kan het programma worden 

uitgerold naar de rest van de gemeente. 

Om voortvarend aan de slag te gaan zijn 

goede afspraken nodig met de 

woningcorporaties om bij renovatie 

en nieuwbouw over te 

stappen op ‘groene daken’. 

Soortgelijke afspraken zijn 

nodig met het parkmanagement 

voor de aanleg van 

groene daken bij herstructurering 

van bedrijventerreinen. 

Interne afstemming binnen de 

gemeente is eveneens belangrijk. Gezien 

het grote volume is het verder aan te raden 

om, als onderdeel van een structureel 

stimuleringsprogramma, afspraken met de 

branche te maken over aanlegkosten en leveringsvoorwaarden 

(bijvoorbeeld een minimale 

gegarandeerde levensduur). Hierdoor 

kan het rendement van de investering 

toenemen. 

Stimuleringspremie 

De gemeente Rotterdam heeft samen met 

de waterschappen kort na het verschijnen 

van de studie een stimuleringspremie ingesteld 

op de aanleg van groene daken van 

€ 30 per m2 voor daken vanaf 10 m2 . Het is 

aan te raden om via een monitorprogramma 

de realisatie en effecten van groene daken 

adequaat te volgen en, afhankelijk van de 

resultaten, de hoogte van de stimuleringspremie 

te evalueren. 

Jeroen Klooster 


57

De mythe van 

de stadsrand 

Ooit is de stad veroverd op de 

natuur. Nu wordt natuur 

bedreigd en moet ze beschermd 

worden tegen de stad. Deze 

noodkreet komt overigens juist 

uit het hart van stedelingen. 

Natuur is een stedelijke uitvin- 

ding. Boeren hebben het niet 

bedacht. En houdt de natuur op 

bij de rand? Mythen en misver- 

standen regeren. Wat is er aan 

de stadsrand aan de hand? 

Een tekening van Stefan Verwey vat het 

kernachtig samen: Herten komen uit het bos 

gerend, zien de stad opdoemen als een muur 

van hoge fl atgebouwen, schrikken zich 

wild en vluchten halsoverkop terug het bos 

in. Natuur begint waar de stad ophoudt en 

waar de stad begint, eindigt de natuur. Deze 

mythe van de stadsrand is hardnekkig en 

diep geworteld. Maar natuur houdt niet op 

bij de rand. De stadsecologen die in de afgelopen 

twintig jaar in veel steden aan het 

werk gingen, hebben het nog eens bevestigd: 

de biodiversiteit in stedelijke gebieden 

is hoog, vaak zelfs veel hoger dan in de 

landelijke gebieden. Dat is ook niet verwonderlijk, 

want de stadsbewoners willen variatie 

en de stad biedt die ook. Naar de stadsrand 

toe wordt die variatie vaak groter en 

blijkt die rand niet een scherpe grens, maar 

een brede vaak wat rommelige zone met 


veel kansen voor de spontane planten en 

dierenwereld. 

Productiegroei 

Aan de buitenkant van de stadsrand ligt 

dat anders. Daar begint niet de natuur 

maar het land waar boeren maximale 

productie moeten halen uit elke vierkante 

meter. Terwijl in de stad randen een levensbehoefte 

vormen, worden ze buiten de 

stad opgeruimd. Houtwallen, bomenrijen, 

sloten en rijk begroeide oevers verdwijnen. 

Productiegroei vraagt om nivellering van 

het landschap. Daarbij lopen zelfs de koeien 

maar in de weg; ze maken het 

land oneffen en verspreiden 

hun mest ongelijkmatig en 

dat beperkt de grasproductie. 

Het is effi ciënter 

om gras naar de koeien te 

brengen dan koeien naar 

het gras. De moderne boer 

houdt ze binnen, tot verontwaardiging 

van veel stedelingen. 

Enkele jaren geleden plaatste 

landschapsarchitect Adriaan Geuze langs 

een aantal snelwegen acht meter hoge 

opblaaskoeien als machteloos protest tegen 

het verdwijnen van de koe uit de wei. 

Patstelling 

‘Voor 

productiegroei 

lopen zelfs de 

koeien 

in de weg’ 

De mythe van de natuur die buiten de rand 

van de stad begint, is een romantische 

droom. Over de wildernis, maar de meeste 

natuur is geen wildernis. En ook over de 

koe, over arcadia, over het oerbeeld van 

het boerenlandschap, maar boeren produceren 

dat niet meer. Zelfs als ze het zouden 

willen, hebben ze weinig keus. Zij staan 

tussen de kritiek van de natuur- en milieubeweging 

en de hete adem van de markt. 

Zij zien de supermarkten als de oorzaak 

van de lage melkprijzen die hun dwingen 

om meer te produceren tegen lagere kosten. 

De supermarkten beroepen zich weer op de 

consument die niet meer voor zijn voedsel 

wil betalen. En is die consument niet 

dezelfde stadsbewoner die klaagt over het 

verdwijnen van de natuur? 

Wijken voor EHS 

Terug naar de stadsrand zelf. Het afgelopen 

voorjaar kwamen we op onze wandeling 

door de stadrand van Amsterdam 

bij een paar oude woonschepen 

langs een dijk waar het fl uitenkruid 

volop in bloei stond. Het 

was een beetje rommelig met 

veel ruig struikgewas en riet. 

Bewoners vertelden enthousiast 

over vossen en snoeken. 

Maar, zeiden ze, we moeten 

weg want hier komt de Ecologische 

Hoofdstructuur. Met de beste bedoelingen 

is het natuurbeleid steeds hogere eisen 

gaan stellen. Politiek wordt dit beleid afgerekend 

op het aantal aangekochte hectares 

en binnen die hectares wordt het natuurbeheer 

rationeel en effi ciënt aangepakt. Eerst 

zijn er 132 natuurdoeltypen opgesteld en 

vervolgens is de systematiek van doeltypen 

en doelsoorten verder verfi jnd. Die doelen 

moeten bereikt worden en dat gaat niet 

vanzelf, dat vraagt om beheer. 

Er bestaat niet alleen een romantische 

maar ook een rationele droom: natuur is 

maakbaar. God in de hemel, maar ook wijze

Sybrand Tjallingii (s.tjallingii@gmail.com) is stedebouwkundige 

met een landschapsecologische achtergrond. Hij was 

tot zijn pensioen in 2006 universitair hoofddocent aan de 

faculteit Bouwkunde TU Delft. 

mensen uit de dagelijkse praktijk zullen 

hun hoofd schudden over zoveel arrogantie, 

maar de beleidspraktijk vraagt om afrekenen. 

Dit maakt natuur wel erg duur en de 

kwetsbaarheid van dit beleid wordt op een 

pijnlijke wijze duidelijk gemaakt door de 

huidige bezuinigingen. De staatssecretaris 

wil natuur laten beheren door boeren. Maar 

zowel de huidige natuurdoelen als het dominante, 

op productie voor de wereldmarkt 

gerichte landbouwmodel maken dat een 

onmogelijke opgave. Er blijft een spanning 

tussen natuurbeheer en boerenproductie. 

Wageningse natuuronderzoekers roepen al 

heel lang dat agrarisch natuurbeheer niet 

werkt. Als de doelsoorten voorop staan, kan 

het beheer effi ciënter. 

Object of proces? 

Zijn er kansen om uit de houdgreep van deze 

dilemma’s te raken? En kan de stadsrand 

daarin een rol spelen? De natuur die wij zien 

is voor een groot deel mensenwerk, maar 

ontstaat wel door werken met natuurlijke 

processen. Ons denken over natuur is sterk 

verbonden met natuur als object, met gebie- 

den en soorten. Maar stel dat we beginnen 

met natuur als proces. Ook in de stad valt 

regen, schijnt de zon, waait de wind en 

groeien bomen. Of we het leuk vinden 

of niet: de stad is deel van 

de natuur en stedelijke systemen 

zijn ook ecosystemen. 

Waterbeheer is een goed 

voorbeeld. De stadsrand biedt 

mogelijkheden voor waterberging 

die noch in de stad noch 

in landbouwgebieden aanwezig 

zijn. Nu heeft natuur vaak water 

nodig in droge zomers. Dat komt omdat we 

de doeltypen en -soorten voorop stellen. Als 

het proces voorop staat, kan natuur water 

leveren en de daarbij passende planten- en 

dierenwereld is het resultaat. Dat hoeft niet 

in elk natuurgebied, maar in de stadsrand 

kan het een belangrijke strategie zijn. 

Kansrijke combinaties 

Hier liggen de kansrijke combinaties. Ook 

stadslandbouw laat zien dat er in de rand 

kansen liggen die ontbreken in de meeste 

landelijke gebieden. Zonder andere bedrijfs- 

modellen, die een bestaan bieden aan boeren 

op een multifunctioneel bedrijf, is er 

geen toekomst voor boerennatuur, niet 

voor de boeren en niet voor de 

natuur. De stadsrand kan 

een laboratorium vormen 

voor het ontwikkelen van 

dergelijke toekomstmodellen. 

Om deze kansen te 

benutten, moeten zowel 

het landbouwbeleid als het 

natuurbeleid als het waterbeleid 

uit hun sectorale kokers kruipen 

en nieuwe wegen zoeken. Dat geldt ook 

voor het ruimtelijke ordeningsbeleid met 

zijn rode contouren, de scherpe grenzen die 

de stad moeten tegenhouden. Nu het Rijk 

de taken doorschuift naar de provincies is 

het een goed moment om opnieuw naar de 

instrumenten te kijken. Volbouwen tot aan 

de harde grens van de rode contour doet 

geen recht aan de kansen van een brede 

stadsrand. 

‘Stadsrand 

als laboratorium 

voor nieuwe 

ontwikkelingen’ 

Sybrand Tjallingii 


59

Ik houd van bomen, en ik niet alleen. Uit de dagboekjes die 

Nijmegenaren in 2009 bijhielden bleek dat mensen voor 

een wandeling in de eigen buurt juist rustige en groene 

straten kiezen. Gebouwen staan, hoe mooi of lelijk ook, er 

altijd onveranderd bij, maar bomen bewegen, maken geluid 

en veranderen afhankelijk van de seizoenen. Hoe zou je 

zonder natuur weten in welke jaargetijde je leeft? Parkjes 

en bomen zorgen voor dynamiek in de stad. Maar behalve 

warme gevoelens, levert groen in de stad niet veel op voor de 

gemeente. In tijden van geldgebrek, en wanneer is dat er nou 

niet, is de verleiding dan ook groot om de grond waarop het 

groen staat te gelde te maken. Grond rendeert immers beter 

als er een gebouw op staat. Het zal niet verbazen dat omwonenden 

zich keren tegen zo’n achteruitgang en ze hebben 

opvallend vaak succes, met name in de al rijker met groen 

bedeelde buurten. Bij de minder mondigen gaat het mis. 

Mijn ouders wonen, hoogbejaard als ze intussen zijn, in een 

servicefl at. Zij zijn slecht ter been en moeten het vooral 

hebben van het uitzicht op groen. Maar wat wil nu het geval? 

Ook de beheerders van het grote complex waarin mijn 

ouders wonen, zien de waarde van de grond. Daarom halen 

ze de bomen weg en bouwen er nog een complex bij en veran- 


Mooier leven 

dert het groene uitzicht van mijn ouders drastisch. Van 

tachtigjarigen kun je niet verwachten dat ze in actie komen, 

en zeker niet tegen hun eigen huisbaas. Deze verdichting 

van de woonomgeving van hoogbejaarden gaat dus gewoon 

door, ook in andere steden. Dat je bij bejaardenwoningen 

nog beter na moet denken over het uitzicht, lijkt nog niet 

doorgedrongen. 

Kinderen die opgroeien in een fl at kampen met hetzelfde 

probleem. Zij hebben het groen niet nodig om naar te 

kijken, maar om in te spelen. Vooral in door beleidsmakers 

‘vergeten’ stukjes groen, die spelen het fi jnst. Maar ook 

hier geldt, het groen moet wel dichtbij huis zijn. Ook hun 

belangen moeten behartigd worden door ambtenaren en 

bestuurders die verder kijken. 

Groen dichtbij maakt het leven mooier in alle levensfasen. 

Voor de groene wijken wordt al gevochten, nu nog een goede 

aanpak voor het recht op groen voor wie niet de barricaden 

op kan. 

Marga Jacobs, 

voorzitter van de vereniging Leefmilieu

Investeren in 

kwantiteit en kwaliteit 

Sommige wijken van onze vier grote steden moeten het praktisch 

zonder groen doen. De perspectieven op verbetering zijn slecht, 

omdat budgetten onder druk staan en er binnenstedelijk wordt 

bijgebouwd. Om toch de kwantiteit en de kwaliteit van het groen te 

verbeteren moeten gemeenten meer inzetten op burgerparticipatie, 

samenwerking met bedrijfsleven en sociale diensten. Plus meer func- 

ties toevoegen aan het groen. 

Het beleid van rijksoverheid en gemeenten 

is er op gericht om meer groen in de leefomgeving 

te realiseren. Niet alleen omdat 

dit goed is voor het vestigingsklimaat en 

de gezondheid, maar ook uit het oogpunt 

van klimaatadaptatie. Voor de hoeveelheid 

groen bestaat geen harde norm, maar 

wel een richtwaarde van 75 m2 groen per 

woning (Nota ruimte, 2006). In de verstedelijkingsafspraken 

tussen VROM en provincies 

is aan deze norm blauw toegevoegd, 

omdat water eveneens een positieve invloed 

heeft op de leefomgevingskwaliteit. 

Beoordeling 

Bij de beoordeling van het groen in de stad 

voor een goed vestigingsklimaat is het opper- 

vlak groen en blauw per woning berekend 

dat zich binnen 500 meter rondom de woning 

bevindt. Hierbij wordt rekening gehouden 

met het aantal woningen waarmee het 

beschikbare groen moet worden gedeeld (PBL 

2010). Bij de berekening is gebruik gemaakt 

van de CBS Bodemstatistiek. In de vier grote 

steden blijken 80.000 woningen over minder 

dan 10 m2 groen/blauw te beschikken. Figuur 

1 laat zien dat deze woningen zich vooral in 

de centra van de grote steden bevinden. Circa 

400.000 woningen in de vier grote steden 

hebben minder dan 50 m2 groen/blauw per 

woning. 

Voor de beoordeling van het groen voor 

klimaatadaptatie is het percentage groenoppervlak 

berekend. Hierbij is gebruik 

Piet Lagas (030-2742237, piet.lagas@ 

pbl.nl) en Jos Diederiks zijn beiden 

werkzaam bij het Planbureau voor 

de Leefomgeving. 

gemaakt van de Top10vectorkaart waarbij, 

in tegenstelling tot de CBS Bodemstatistiek, 

ook oppervlakten groen kleiner dan 1 ha zijn 

meegenomen. Hoewel particulier groen en 

groen van straatbomen ook een rol spelen, 

is dat niet meegerekend omdat daarover 

onvoldoende gegevens beschikbaar zijn. 

Bij de 31 grootste gemeenten van Nederland 

is, gemiddeld over de gehele gemeente, 

13–21% van het oppervlak groen (het totaal 

van openbaar, semi-openbaar en agrarisch 

groen) Tussen de verschillende buurten en 

wijken zijn echter grote verschillen waarneembaar. 

Zo blijkt in de centra van de grote 

steden vaak minder dan 5% van het oppervlak 

groen te zijn. Hoewel niet meer dan 

een kwart van het gemeentelijk oppervlak 

minder dan 10% groen bezit, woont daar 

ongeveer de helft van de inwoners van de 

vier grote steden. 

Uit ander onderzoek blijkt dat in buurten 

met een laag percentage groen de opper- 


Foto: PBL 

61

Hittekaart 

Rotterdam 

25 o 

33 o 

vlaktetemperaturen het hoogst oplopen 

door het hitte-eilandeffect (TNO, 2010). Er 

bestaat een signifi cante correlatie tussen 

het percentage groen per oppervlakteeenheid 

en de temperatuur op warme dagen 

in de woonwijk. Figuur 2 laat zien dat de 

hoogste temperaturen voorkomen juist in 

wijken met weinig groen. 

Perspectieven 

24 o 

27 o 

31 o 

26 o 

De vier grootste gemeenten hebben groenbeleidsplannen 

opgesteld. Globaal richten 

deze plannen zich op drie aspecten. Meer 

groen, kwalitatieve verbetering van het 

groen en betere verbindingen naar het 

groen. Daarnaast wordt voor klimaatadaptatie 

ingezet op meer bomen in de 

straat en meer groene daken en gevels. 

Bezuinigingen staan uitvoering van deze 

voornemens echter ernstig in de weg. Zo is 


30 o 

21 o 

23 o 

25 o 

0 5 10 km 

Figuur 1. De meeste 

wijken in het centra van 

de grote steden hebben 

minder dan 50 m 2 groen/ 

blauw per woning ter 

beschikking. 

Figuur 2. In wijken met 

weinig groen zijn de gemeten 

temperaturen op 15 warme 

dagen te Rotterdam hoger 

dan in wijken met relatief 

veel groen. 

het deelbudget voor groen in en om de stad 

in het kader van het Investeringsbudget 

Stedelijke Vernieuwing voor de periode 

2010-2014 vervallen. Alleen de 

gelden voor het verbeteren 

van het groen in de krachtwijken 

blijven bestaan. Ook de 

gelden voor Investeringbudget 

Landelijk Gebied, die oorspronkelijk 

golden voor 2007-2013, 

worden niet meer gegarandeerd. 

Met name de grote steden worden 

daardoor getroffen. 

Binnen gemeenten wordt eveneens fors 

bezuinigd op onderhoud en beheer van het 

openbaar groen. De gemeente Amsterdam 

vermindert het budget voor groen met 

19% in 2011, Den Haag met 14% en alle 

gemeenten in Nederland met 9% in 2011 en 

10% in 2012. Een van de gevolgen van deze 

bezuiniging is dat de positieve uitstraling 

van groen kan omslaan in een negatieve 

uitstraling omdat door slecht onderhoud een 

gevoel van onveiligheid kan ontstaan. Een 

dergelijk proces heeft reeds plaatsgevonden 

in de westelijk tuinwijken in Amsterdam. 

Verder staat de ontwikkeling van groen 

in de stad onder druk door de beleidsopgave 

om meer binnenstedelijk te bouwen. 

Daardoor is er minder ruimte voor groen, 

en voor bomen geldt dat er zowel boven de 

grond als onder de grond minder ruimte is 

in verband met leidingen etc. 

Oplossingsrichtingen 

Bewonersinitiatieven en bewonersparticipatie 

kunnen oplossingen bieden. Samen 

werken aan groen werkt vaak heel goed 

voor onder meer sociale cohesie binnen 

een wijk. Daarnaast is het van belang om 

waarde toe te voegen aan het groen door 

het plaatsen van bankjes, het inrichten van 

speeltuinen, het realiseren van kijkgroen 

etc. Verder is het van belang om bedrijven 

een rol te geven; zij willen graag meewerken 

aan het groen rondom hun terrein omdat 

dat een positieve uitstraling heeft voor hun 

onderneming. Ook sociale diensten van 

gemeenten worden vaak ingeschakeld bij 

beheer van groen. 

Vaak moeten desondanks prioriteiten worden 

gesteld. Belangrijk in dit licht is dat in 

Rotterdam uit enquêtes bleek, dat mensen 

dan liever zien dat er geld wordt besteed 

aan buurtgroen dan aan recreatiegroen 

op grotere afstand 

van de woning. Als wordt 

ingezet op meer openbaar 

groen, meer straatbomen 

en meer groene 

daken en gevels verbetert 

het stedelijke leefklimaat 

en is de omgeving 

beter bestand tegen gevolgen 

van klimaatverandering. Bovendien 

kan investeren in groen economisch interessant 

zijn door onder meer besparing op 

zorgkosten, energiekosten en toename van 

prijzen van woningen. 

‘Bewonersinitiatieven 

kunnen 

oplossingen 

bieden’ 

Piet Lagas en Jos Diederiks

SAMEN IN DE TUIN 

Goed ingerichte tuinen zijn 

belangrijk voor de natuur 

in de stad. Tegelijkertijd 

kunnen ze stadsbewoners 

met elkaar verbinden. Het 

komt in veel steden voor 

dat groepjes bewoners 

een tuin delen, of dat men 

meehelpt in schooltuinen. 

Een tweetal initiatieven 

in Den Haag laat zien hoe 

tuinen mensen kunnen 

verbinden. 

De sla staat in keurige rijtjes en de jonge 

perenboom draagt al vruchten in de 

Generatietuin bij woon- en zorgcentrum 

Huize Royal in Den Haag. Elke dinsdagmiddag 

komen hier kinderen van de buitenschoolse 

opvang (BSO) in de tuin werken, 

bijgestaan door de bewoners van Royal. 

"Onze bewoners hebben vooral een adviserende 

rol", typeert activiteitenbegeleider 

Mary van Garderen de rolverdeling. De tuin, 

in april 2010 aangelegd op initiatief van het 

ministerie van Landbouw, moet de stadsjeugd 

met de natuur in aanraking brengen. 

Omdat de tuin bij een woon- en zorgcentrum 

is aangelegd, brengt hij ook ouderen 

met jongeren in contact. Die samenwerking 

gaat inmiddels al verder dan de tuin, vertelt 

Van Garderen: "Vanmiddag wordt hier 

bijvoorbeeld een concertje gegeven door een 

paar leden van het Residentie-orkest, die een 

project doen met de BSO." 

Eetbaar Park 

Een paar kilometer verderop ligt het Eetbaar 

Park, een ecologische moestuin. De tuin 

ligt in het Zuiderpark, middenin een volks- 

Foto: Marieke Vos 

wijk met 40.000 inwoners. Het initiatief 

past in de manifestatie Foodprint, die de 

relatie tussen burgers, voeding en stad in 

beeld brengt. Permacultuur Centrum Den 

Haag legt de tuin aan. De wilde tuin, waar 

groenten en sierplanten door elkaar heen 

groeien, vormt een groot contrast met de 

naastgelegen school- en volkstuinen. Een 

deel is nog in aanleg: daar komt een terrasje 

waar bezoekers straks kruidenthee uit eigen 

tuin kunnen drinken. Het centrale paviljoentje 

is grotendeels klaar: een organisch 

uitziend gebouw met een plantendak. De 

tuin ligt met opzet op een plek waar veel 

interactie is: met de buurtbewoners, met 

de kinderen die in de naastliggende schooltuinen 

werken en met de volkstuinders aan 

de andere kant van het perceel. 

Samen doen 

Eetbaar Park laat zien hoe je voedsel kweekt 

in de stad; ook worden er workshops 

Marieke Vos (06-50974973, 

marieke@it-journalistiek.nl) is 

eigenaar van IT-journalistiek. 

gegeven. Een groep mensen werkt wekelijks 

in de tuin. "Er is veel contact, mensen 

uit de hele omgeving komen hier kijken of 

helpen", zegt Menno Swaak van Eetbaar 

Park. Het samen tuinieren betekent zowel 

in de Generatietuin als in Eetbaar Park veel 

afspraken en plannen maken. Zodat niet alle 

aardbeien door bewoners worden geoogst 

voordat de kinderen komen. Of om te voorkomen 

dat de door de ene groep gezaaide 

spinazie later door een andere groep wordt 

gewied. Woorden als 'tuinplan' en 'begeleiding' 

vallen vaak in het gesprek met 

Van Garderen en Swaak. Maar dat hoort 

bij het samen doen. Swaak: "De aanleg 

van zo'n tuin is een proces, net als leren 

samenwerken." 

Marieke Vos 


63

KEUZES VOOR DE 

TOEKOMST 

Met de publicatie van de Natuurverkenning eind 2011 geeft 

het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) een voorzet op 

de discussie over doelen van het natuurbeleid op langere termijn. 

Centraal staan vier ‘kijkrichtingen’. Met dit palet aan keuzemogelijk- 

heden wil het Planbureau de huidige discussies over het Nederlandse 

natuurbeleid stimuleren en structureren. 

Het natuurbeleid dient van oorsprong meerdere 

doelen. Naast behoud van biodiversiteit 

wordt ook gewerkt aan duurzaam gebruik 

van natuur en het realiseren van draagvlak 

voor natuur(beleid). In de beleidsuitvoering 

hebben de laatste twee aspecten 

weinig aandacht gekregen. Sinds het 

verschijnen van het Natuurbeleidsplan in 

1990 ligt het zwaartepunt op het realiseren 

van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS), 


een samenhangend netwerk van natuurgebieden. 

De laatste jaren gebeurde dit met 

bijzondere aandacht voor die gebieden die 

ook van belang zijn op Europese schaal; de 

Natura 2000-gebieden. 

Kijken naar de toekomst 

Voldoende redenen om die verschillende 

doelen eens expliciet onder ogen te 

zien. Het PBL onderscheidt vier visies op 

Tabel 1. De Natuurverkenning 2011 is een scenariostudie voor 2040. Hierin zijn vier kijkrichtingen 

ontwikkeld die elk uitgaan van een combinatie van een natuurvisie en een maatschappelijke 

opgave. 

Petra van Egmond (petra.vanegmond@pbl. 

nl) en Rijk van Oostenbrugge (rijk.vanoostenbrugge@pbl.nl), 

zijn bij het Planbureau 

voor de Leefomgeving de projectleiders van 

de Natuurverkenning 2011. 

natuur(beleid), die elk in een maatschappelijke 

opgave zijn vertaald. Die visies en 

maatschappelijke opgaven zijn in de tabel 

met logo’s gekarakteriseerd: 

Natuur beschermt de biodiversiteit 

Vanuit de visie dat natuur een intrinsieke 

waarde heeft, is het tegengaan van het 

verlies aan biodiversiteit de maatschappelijke 

opgave in de kijkrichting ‘Vitale 

natuur’. Het is hierbij niet van belang of de 

beschermde biodiversiteit van nut is voor de 

mens. Het uitgangspunt bij deze kijkrichting 

is hetzelfde als voor de EHS, met dat verschil 

dat nu alleen de voor Nederland kenmerkende 

natuur is opgenomen die internationaal 

bijzonder is. Soorten en leefgebieden 

waarvoor Nederland binnen Europa minder 

belangrijk is, kunnen desnoods uit ons 

land verdwijnen. Bovendien wordt meer 

dan in de huidige EHS ruimte gegeven aan 

natuurlijke processen, zoals overstroming 

en verstuiving. Ook worden corridors gerealiseerd 

die de Nederlandse natuur verbinden 

met de natuur in omringende landen. Op 

deze wijze ontstaat natuur die bestand is 

tegen de effecten van klimaatverandering. 

Recreatie is mogelijk, maar komt duidelijk 

op de tweede plaats. De ruige omstandigheden 

en de soms slechte toegankelijkheid 

beperken het gebruik van de gebieden. 

Natuur zorgt voor een prettige 

leefomgeving 

De visie in de kijkrichting ‘Beleefbare natuur’ 

is dat natuur een belangrijk onderdeel van 

de leefomgeving van de mens is. Natuur is 

van belang voor recreatie, ontspanning en 

beweging. De maatschappelijke opgave is 

de afstand tussen natuur en mens zo klein 

mogelijk te maken. Dit kan door het ontwikkelen 

van aantrekkelijk natuurgebied en 

agrarisch gebied in en rond steden. Inspelen

op de veranderende wensen van bewoners 

is een voorwaarde voor succes. De natuur 

wordt letterlijk naar de mensen gebracht. 

Met deze kijkrichting kiest de Nederlandse 

samenleving voor een natuurbeleid waarin 

de natuur er op de eerste plaats is om van te 

genieten. Alle natuurgebieden zijn volledig 

toegankelijk voor recreatief gebruik. Een 

uitgebreid netwerk van fi ets-, wandel-, 

ruiter en kanoroutes verbindt de natuurgebieden 

en het agrarische gebied rond de stad 

met de stad zelf. Voor natuurgebieden met 

een recreatieve functie die op wat grotere 

afstand van de stad liggen geldt dat inrichting 

en beheer sterker worden toegespitst 

op het recreatieve gebruik. Ook wordt geïnvesteerd 

in gebieden voor waterrecreatie. Bij 

de inrichting van de gebieden is het niet van 

belang de biodiversiteit zo groot mogelijk te 

maken, noch is het belangrijk dat soorten 

inheems zijn. Planten- en diersoorten die 

niet al te hoge eisen aan hun leefgebied 

stellen en zich niet al te snel door de mens 

laten verontrusten, ontwikkelen zich goed. 

Mens en natuur gaan overal prima 

samen 

De kijkrichting ‘Inpasbare natuur’ is geformuleerd 

vanuit de visie dat natuur wel 

belangrijk is, maar dat mens en economie 

belangrijker zijn: de groene omgeving biedt 

ruimte voor wonen en werken. De maatschappelijke 

opgave hierbij is het beperken 

van confl icten tussen natuur en economie. 

Natuurbeheerders stemmen hun doelen af 

op wat haalbaar en betaalbaar is, zonder 

de omgeving met beperkingen te confronteren. 

Het beschermen van soorten is niet 

van belang en dus hoeven er geen specifi eke 

milieumaatregelen genomen te worden. 

In de natuurgebieden kan worden gewoond 

en er zijn economische activiteiten – zoals 

horeca en energieproductie – mogelijk. 

Rondom natuurgebieden zullen ondernemers, 

zoals boeren, vissers, projectontwikkelaars 

of recreatiebedrijven niet gehinderd 

worden door de natuurwetgeving. Op 

plaatsen waar stukken grond niet gebruikt 

worden, bijvoorbeeld in regio’s waar de landbouw 

krimpt, zal tijdelijk natuur kunnen 

ontstaan. Dit zal vooral natuur zijn die tegen 

een stootje kan. Wanneer gebieden weer 

nodig zijn voor economische ontwikkeling, 

zal de schop de grond in gaan. 

Natuur voorziet de mens van 

essentiële levensbehoeften 

In ‘Functionele natuur’ de vierde en laatste 

visie, staat de afhankelijkheid van diensten 

die de natuur levert centraal. De 

natuur levert de maatschappij duurzame 

oplossingen voor alledaagse zaken die te 

verkiezen zijn boven technische oplossingen. 

Natuurlijke processen zuiveren lucht, water 

en bodem, vegetatie houdt afstromend 

water vast, natuurlijke duinen en kwelders 

bieden bescherming tegen overstromingen 

en ecosystemen leveren voedsel zoals vis. 

De maatschappelijke opgave die aansluit 

bij deze visie is het duurzame gebruik van 

natuurlijke hulpbronnen een plaats te geven 

en deze op waarde te schatten. Noodzakelijk 

hierbij is de groene en blauwe ruimte zo in 

te richten en te beheren dat de mens er optimaal 

van kan profi teren tot in lengte van 

jaren. Soorten die geen grote rol spelen in 

het ecosysteem hoeven niet per se behouden 

te worden. 

Werk in uitvoering 

Met de kijkrichtingen probeert het 

Planbureau de huidige discussies over de 

toekomst van de Nederlandse natuur en 

het natuurbeleid te stimuleren en structureren. 

De komende Natuurverkenning, een 

vierjaarlijks wettelijk product, komt eind 

2011 uit. In het eindproduct zal onder meer 

aandacht worden besteed aan het combineren 

van kijkrichtingen en de voorwaarden 

die daarbij gelden. Een belangrijke stap is 

ook de vertaling naar de korte- en middellange 

termijn. Hoewel daarover nog niet zo 

veel kan worden gezegd, is al wel duidelijk 

dat het natuurbeleid meer dan tot nu toe 

oog moet hebben voor coalities met andere 

sectoren. Zo kunnen bestaande relaties met 

de recreatie- en de landbouwsector diverser 

worden gemaakt en zijn er ook coalities 

denkbaar met onder meer de bouwwereld 

en de energiewereld. 

Petra van Egmond en Rijk van Oostenbrugge 

Informatie: www.natuurverkenning.nl 


65

Wegen naar 

herstel 

biodiversiteit 


Het behoud van biodiversiteit krijgt steeds meer aandacht. 

Een eerste essentiële stap in het vinden van oplossingen 

is het duiden van knelpunten die duurzaam behoud van 

soorten en ecosystemen in de weg staan. Vervolgens is het 

de uitdaging deze te vertalen in handelingsopties voor de 

korte en lange termijn. 

Foto: WUR

Bart de Knegt (bart.deknegt@wur.nl) is werkzaam als ecoloog bij Alterra en het 

Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). Willem van der Bilt en Arjen van Hinsberg zijn 

beiden werkzaam als ecologisch onderzoeker bij het PBL. 

Dankzij het gebruik van meetgegevens uit 

het veld en ecologische rekenmodellen is 

bekend wat de belangrijkste knelpunten 

voor duurzaam behoud van soorten zijn 

(fi guur 1). In totaal volstaan voor ruim 40% 

van de Nederlandse planten- en diersoorten 

de milieu- en ruimtecondities om behoud 

te garanderen. De grootste knelpunten voor 

de overige 60% zijn verdroging, vermesting 

en het tekort aan en de versnippering van 

geschikt leefgebied. Bijna tweederde van de 

soorten ondervindt twee of meer van deze 

knelpunten. Voor een aantal soorten worden 

bestaande knelpunten in de toekomst groter 

door bijvoorbeeld de effecten van klimaatverandering. 

Zo zullen de meeste soorten 

meer hinder ondervinden van de versnippering 

van de natuur door het opschuiven van 

klimaatzones en geschikte leefgebieden. 

Deze kennis biedt aangrijpingspunten om 

opties voor biodiversiteitbehoud te formuleren. 

Knelpunten kunnen worden opgelost 

met maatregelen binnen bestaande natuurgebieden, 

zoals de inrichting van gronden, 

effectgerichte maatregelen, interne omvorming 

van natuurtypen en het treffen van 

hydrologische maatregelen. Maar ook 

buiten deze gebieden kunnen maatregelen 

worden genomen als het verlagen van emissies 

uit de landbouw en industrie, ontwikkeling 

van nieuwe natuur en verminderde 

grondwateronttrekking. 

Herijking EHS 

Er is momenteel volop discussie over de 

toekomst van het natuurbeleid. In het 

regeerakkoord geeft het kabinet 

aan een herijkte EHS in 2018 

gerealiseerd te willen hebben 

en de rijksuitgaven voor 

natuur en landschap met 

tweederde te reduceren. 

Het PBL heeft, in samenwerking 

met Alterra, met 

de opgedane kennis over 

maatregelen en hun impact, een 

aantal varianten voor 2018 doorgerekend 

op de effecten voor natuur en de realisatie 

van internationale biodiversiteitsdoelen. 

De belangrijkste conclusie is dat de bezuinigingen 

zullen leiden tot een verdere 

verslechtering van de natuurkwaliteit en de 

leefomstandigheden van planten- en diersoorten. 

De binnen de Europese Unie afgesproken 

verplichtingen wat betreft Natura 

2000 en de CBD raken hierdoor verder uit 

zicht. 

Figuur 1. Bijna 60% van de doelsoorten (planten, vogels en vlinders) in Nederland hebben 

last van de milieu- en ruimtecondities. 

‘Bezuinigingen 

leiden tot 

verslechtering 

natuurkwaliteit’ 

Als de fi nanciële middelen voor de 

Ecologische Hoofdstructuur beperkt blijven 

tot het voorgenomen rijksbudget van 75 à 

100 miljoen euro per jaar, dan is de meest 

kosteneffectieve keuze een volledige inzet 

van die middelen op regulier beheer van 

bestaande natuurgebieden, in het bijzonder 

die gebieden waar Europees beschermde 

natuur voorkomt. Daarmee wordt 

echter niet voorkomen dat 

de natuurkwaliteit verder 

achteruitgaat. Als er 

meer fi nanciële middelen 

beschikbaar komen, bijvoorbeeld 

van provincies 

of andere partijen, dan is de 

volgende kosteneffectieve stap 

het natuurlijk inrichten van al 

verworven gronden die bedoeld waren voor 

natuuruitbreiding. Deze inrichting is vooral 

effi ciënt als deze bijdraagt aan de verbetering 

van de kwaliteit van een groter gebied 

door bijvoorbeeld het herstel van een geheel 

watersysteem. 

Oplossingsrichtingen 

Uit berekeningen blijkt dat zowel de 

oorspronkelijk beoogde als de herijkte 

EHS niet voldoende zijn om alle inheemse 

natuur duurzaam te behouden. De vraag 

hoe het biodiversiteitsverlies dan wel 

te stoppen valt, is één van de vier grote 

maatschappelijke uitdagingen voor het 

Nederlandse natuurbeleid van de toekomst. 

In de Natuurverkenning 2011, die eerdaags 

verschijnt, is deze uitdaging vertaald naar 

een ruimtelijk toekomstscenario, de kijkrichting 

Vitale natuur (fi guur 2). In de 

kijkrichting Vitale natuur worden grote, 

aaneengesloten natuurgebieden gerealiseerd 

die aansluiting vinden met buitenlandse 

natuur en waar de milieucondities 

op orde zijn. 

In deze kijkrichting worden één voor één 

de knelpunten aangepakt die duurzaam 

behoud in de weg staan van internationaal 

karakteristieke natuur, welke elders 

in Noordwest-Europa weinig voorkomt. De 


67

Figuur 2. Een schematische weergave op kaart van de kijkrichting Vitale Natuur. Er worden 

grote aaneengesloten natuurgebieden gerealiseerd waar de milieucondities op orde zijn en 

die aansluiting vinden met buitenlandse natuur. 

Figuur 3. Effect van stapeling van maatregelen (van boven naar beneden) op het duurzaam 

behoud van doelsoorten. 

optimalisatie van het beheer van bestaande 

leefgebieden is, zoals eerder aangegeven, 

een belangrijke eerste stap waarmee 

aanzienlijke winst te behalen valt (fi guur 

3). Met de verbetering van milieu- en watercondities, 

zoals het verlagen van stikstofdeposities 

en het verhogen van grondwaterstanden, 

is ook een aanzienlijke verbetering 

te realiseren. Vervolgens resteren tekorten 

aan en versnippering van leefgebied. 

Wanneer er leefgebied wordt gecreëerd van 

typen waar tekorten voor bestaan, kan het 


percentage duurzame soorten weer verder 

stijgen. Dit kan deels door omvorming 

van bestaande natuur, zoals 

het kappen van bossen voor 

vorming van heide en zandverstuiving. 

Daarnaast kan 

extra natuurgebied aangelegd 

worden. De genomen 

maatregelen leiden samen tot 

duurzame condities voor bijna 

80% van alle inheemse doelsoorten 

of 95% van de internationaal karakte- 

ristieke soorten. Op deze laatste groep van 

soorten is de kijkrichting specifi ek ingericht. 

Sturingsmogelijkheden 

De beschikbare ecologische kennis kan 

dus gebruikt worden voor het zoeken naar 

effectieve maatregelen. Daarbij is het van 

belang de beschikbare middelen kosteneffectief 

in te zetten, te meer daar Europa 

ons land aanspreekt op het realiseren van 

biodiversiteitbehoud op nationaal niveau. 

Hiertoe is een onderscheid in een strategie 

voor de korte en voor de lange termijn 

onontbeerlijk. Op korte termijn geeft behoud 

van bestaande ecologische waarden en 

het oplossen van actuele knelpunten zoals 

verdroging de hoogste kansen. Op lange 

termijn heeft het creëren van natuur tot 

grote robuuste eenheden en de generieke 

aanpak van vermesting prioriteit. Realisatie 

van internationale biodiversiteitsverplichtingen 

vergt inzet van tal van verschillende 

partijen. Lokale kennis van bijvoorbeeld 

terreinbeheerders en waterschappen moet 

op gebiedsniveau worden ingebracht naast 

sturing vanuit een (inter)nationaal perspectief. 

In het traject van zowel de herijking en 

decentralisatie van het natuurbeleid als de 

Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) 

zoeken Rijk en provincies naar afstemming 

en prioritering van maatregelen. 

Afstemming tussen milieu-, wateren 

natuurbeleid is hierbij op beide niveaus een 

vereiste. 

Daarbij verschaft het in kaart brengen van 

de effecten van maatregelen op andere 

aspecten een integraal inzicht wat betreft 

de consequenties van keuzen. Om die reden 

is binnen de Natuurverkenning ook gekeken 

naar a) beschikbaarheid en waardering van 

natuur, b) kosten en baten, en c) de 

mate waarin natuurlijke hulpbronnen 

duurzaam worden 

gebruikt. Om (beleid) 

afwegingen te maken op 

basis van deze integrale 

doorrekening is een multicriteriakostenbatenanalyse 

(MCKBA) uitgevoerd. 

Hieruit kwam naar voren dat 

er sterke koppelingen bestaan tussen 

‘Optimalisatie 

beheer biedt 

aanzienlijke 

winst’

iodiversiteit en waardering. De beleefbaarheid 

van Vitale Natuur is echter beperkt, 

omdat deze vaak ver van de woonomgeving 

ligt. Ook laat de analyse zien dat de 

grootschalige, robuuste ecosystemen van 

Vitale Natuur minder structurele kosten aan 

beheer en inrichting met zich meebrengen 

dan het geval is in de huidige situatie. 

Bart de Knegt, Willem van der Bilt en Arjen 

van Hinsberg. 

colofon 

ISSN 1569-3449 

Jaargang 17, 2011, nr. 7 

Tijdschrift Milieu is een uitgave van de VVM en 

verschijnt achtmaal per jaar in een oplage van 

2.500 exemplaren. 

VVM-lidmaatschap 2011 

• Persoonlijk: € 125,- 

• Instellingen en bedrijven: € 700,- 

• Studenten: € 40,- 

• Gepensioneerden, recent afgestudeerden, 

partners en uitkeringsgerechtigden: € 80,- 

• Proefl idmaatschap (6 mnd) € 45,- 

VVM-leden ontvangen Milieu gratis. 

Abonnementsprijs 2011 

Abonnement voor niet-leden: 

€ 125,- (excl. 6% BTW, incl.verzendkosten) 

Los nummer: € 15,- (incl. BTW) 

Verenigingsbureau 

(voor lidmaatschappen en abonnementen) 

Zeliha Altin 

Drs Rachel Heijne (directeur) 

Marie Thérèse van Heijningen 

Sara Jantzen 

Caroline van der Laan 

Lisette Pellikaan 

Josquin des Prézstraat 1 

Postbus 2195, 5202 CD Den Bosch 

Tel. 073 - 6215985, Fax 073 - 6216985 

E-mail bureau@vvm.info 

Website www.vvm.info 

Hoofdredacteur 

Jan de Graaf 

Postbus 158, 1600 AD Enkhuizen 

Tel. 0228 - 326 068, 06 - 2190 5843 

E-mail graafcom@wxs.nl 

Drukproefcorrectie 

Caroline van der Laan 

Ontwerp 

Made in Haarlem 

Opmaak en druk 

ELMA Multimedia B.V., Gery Kuilman 

Postbus 18, 1720 AA Broek op Langedijk 

Tel. 0226 - 331600, Fax 0226 - 331601 

Advertentieverkoop 

ELMA Multimedia B.V., (0226 - 331600) 

Email info@elma.nl 

Redactieadviesraad 

mr. Jan van den Broek, VNO-NCW 

prof. dr ir. Peter Builtjes, TNO 

ing. Vera Dalm, Milieu Centraal 

ir. Cees van Deelen, TNO 

ir. Hub Diederen, PBL 

dr. Carel Dieperink, Universiteit Utrecht 

Jaap Jelle Feenstra, Havenbedrijf Rotterdam 

Jan Fransen, Stichting Natuur en Milieu 

prof. Dr. Leo Jansen 

drs. Dries van Loenen, Ministerie van EZ 

drs. Felix Luitwieler, Ministerie VROM 

ir. Jan Karel Mak, 

Deerns Raadgevende Ingenieurs 

prof. dr Rudy Rabbinge, 

Wageningen Universiteit 

Annemarie van der Rest, Shell Nederland B.V. 

ir. Jean Paul van Soest, zelfstandig adviseur 

Fred Tonneijck, Triple E 

Tenzij anders vermeld zijn de foto’s in dit 

nummer gemaakt door Michiel Wijnbergh. 

Prijswijzigingen, zet- en drukfouten voorbehouden. 

Aan de informatie in Milieu kunnen 

geen rechten worden ontleend. 

Tijdschrift Milieu wordt op FSC-papier gedrukt. 


69

Investeren in 

elkaar 

VVM, netwerk van milieuprofessionals. Dat zegt eigenlijk al genoeg. 

Ruim 2000 beleidsmakers, uitvoerders, wetenschappers, adviseurs 

en studenten laten zich inmiddels door ons inspireren. De VVM 

verstevigt hun onderlinge contacten en zorgt voor inhoudelijke 

verdieping via Tijdschrift Milieu (8x p.j.) en het organiseren van ruim 

50 bijeenkomsten per jaar. Voor slechts € 125, p.j. doet u mee. 

Kijk voor meer informatie op: www.vvm.info 

* 22 vaksecties 

* 50 activiteiten 

* 1 vereniging 

netwerk 

van milieuprofessionals

Advertentie 

omslag 3

Advertentie 

omslag 4

Kansrijke natuur - DG Communicatie - Home

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?