Wat is archeologie? Wat doet een archeoloog precies? - Goes

§1. Archeologie, algemeen
Wat is archeologie?
Lesbrief archeologie
Archeologie is kijken naar het verleden, uitgaande van de mens. Het woord komt uit de
Griekse woorden archaios = het oude en logos = kennis. Archeologie is dus de wetenschap
van het oude.
De archeologie houdt zich bezig met overblijfselen die ons een beeld geven van de manier
waarop mensen vroeger leefden. Dat kunnen dingen zijn zoals kleding, werktuigen, wapens,
potten, munten of bakstenen.
Alles is voor archeologen interessant. Zij komen veel te weten uit oude beerputten. Een
beerput was een afvalput, die diende als toilet, maar ook als vuilnisbak. Maaltijdresten,
gebroken serviesgoed, glas, tuinafval, kapotte meubels en andere resten werden tijdens
opgravingen gevonden. Die vondsten geven ons een goed beeld van het dagelijks leven van
vroeger.
Wat doet een archeoloog precies?
Een archeoloog zoekt naar oude
voorwerpen en sporen van oude
bewoning. Dat kan hij doen door in de
grond te graven.
Een archeologische opgraving is aan
regels gebonden. Je kunt niet zomaar een
schop in de grond steken. Dan verniel je
misschien wat je wilt opgraven. Vóór er op een bepaalde plaats (archeologen spreken van een
‘site’= archeologische werkplaats) wordt gegraven, wordt er zorgvuldig geboord en gemeten.
Daarna wordt laag na laag weggehaald. Ook wordt er gekeken naar de ligging van de lagen en
de omgeving van de vondst, die net zo belangrijk zijn als het voorwerp en de scherven zelf.
Na de opgraving worden de vondsten gewassen, getekend, gefotografeerd en uitgebreid
beschreven. Ook moeten ze genummerd worden, op de binnenkant van een scherf of pot
bijvoorbeeld. Daarna worden de vondsten geconserveerd.
Wat is conserveren?
Oude voorwerpen kunnen lang goed bewaard blijven, bijv. omdat ze afgesloten zijn van
zuurstof en vocht. Als voorwerpen worden ontdekt en van hun plaats gehaald, dan kunnen ze
beschadigd raken. Om dit te voorkomen krijgen de opgegraven voorwerpen een bepaalde
behandeling, waardoor ze langdurig beschermd, geconserveerd, zijn. Zo worden vondsten
gereinigd en, als het nodig is, weer in elkaar gezet.
Als de voorwerpen zijn bestudeerd en geconserveerd, dan gaan ze meestal naar het depot.
Een depot is een opslagplaats voor vondsten. Speciale en mooie vondsten gaan naar musea.
Educatieve dienst Historisch Museum De Bevelanden, Goes 1

Hoe dateer je een voorwerp?
Lesbrief archeologie
Dateren is het bepalen van de ouderdom van een voorwerp. Er zijn verschillende methodes
om de ouderdom te bepalen. De belangrijkste zijn stratigrafie en typologie. Stratigrafie heeft
te maken met de ouderdom van de grondlagen en de plaats van het voorwerp. Bij typologie
wordt gekeken naar kenmerken (bijvoorbeeld versieringen) die typerend zijn voor een
bepaalde periode.
Waarom archeologie?
Archeologie geeft ons een beeld van het verleden aan de hand van voorwerpen of
overblijfselen. Alles wat mensen hebben achtergelaten is belangrijk.Voedselresten laten zien
wat mensen vroeger aten, slijtage op potten of pannen laat zien hoe en waarvoor mensen
vroeger hun keukengerei gebruikten.
Deze informatie haal je niet altijd uit geschreven bronnen. Soms ontbreken er bronnen
waardoor er “gaten” in de geschiedenis ontstaan. Vooral vóór de tijd dat het schrift bestond,
biedt archeologie een uitkomst. Door middel van overblijfselen van oude culturen proberen
archeologen een zo volledig mogelijk beeld daarvan te geven.
§2. Aardewerk
Aardewerk is een verzamelnaam voor voorwerpen gemaakt uit gebakken klei. Daarbij kun je
denken aan potten, pannen en kruiken, maar ook aan tegels. We beperken ons hier tot
vaatwerk gemaakt van aardewerk.
Bij de aardewerkopdracht in het museum onderscheiden we vier soorten aardewerk:
- grijsbakkend
- roodbakkend
- steengoed
- witbakkend
Grijsbakkend aardewerk
Grijsbakkend aardewerk bestaat uit een ijzerhoudende klei. De grijze kleur is ontstaan doordat
aan het einde van het bakproces de zuurstoftoevoer in de oven werd afgesloten (reducerend
bakken). Zo werd het aardewerk waterafstotend. We noemen het ook wel gesmoord
aardewerk. Het zorgde ook voor isolatie, bijv. om vloeistof koel te houden. Van dit type
aardewerk werden o.a. waterkannen en kookpotten gemaakt. Tussen de 13 de en de 15 de eeuw
was er vooral grijsbakkend aardewerk. Daarna werd het verdrongen door roodbakkend
aardewerk.
Een mooi voorbeeld van het grijsbakkend aardewerk is de vuurklok met
handvat. Een vuurklok zette je over het vuur heen om het vuur op een laag
pitje te houden. Zo kon het vuur ’s nachts blijven gloeien onder de stolp
door de luchtgaten in de klok. De vuurklok werd vooral gebruikt in de tijd
dat huizen voornamelijk nog uit hout werden gemaakt. Je had toen nog
geen haard maar een open vuurplek in het midden. Op het moment dat de
huizen (zo rond de late middeleeuwen) van steen werden en er haarden en
schoorstenen werden gebouwd, verdween dit type vuurstolp.
Educatieve dienst Historisch Museum De Bevelanden, Goes 2

Lesbrief archeologie
Roodbakkend aardewerk
In de 13 de eeuw veranderde de productie van aardewerk flink. De verstedelijking, de
bevolkingstoename en de specialisatie in diverse bedrijfstakken (ambachten) leidden tot het
ontstaan van pottenbakker als beroep. Het was in deze eeuw dat roodbakkend aardewerk voor
het eerst in onze streken voorkwam.
Roodbakkend aardewerk bestaat uit dezelfde klei als grijsbakkend. Het verschil zit hem in het
bakken; roodbakkend aardewerk werd oxyderend gebakken. Tijdens het bakken werd er
zuurstof toegelaten waardoor het ijzer in de klei ging oxyderen.
Het aardewerk was poreus. De delen die in aanraking kwamen met
het voedsel, bijvoorbeeld de binnenkant van een kom, werden daarom
voorzien van een laagje loodglazuur om zo de poreusheid te
verminderen. De kom was daardoor ook beter te reinigen.
Loodglazuur was erg giftig en zorgde voor loodvergiftiging. Het was
moeilijk te maken en erg duur. Het werd vanaf de 14 e en 15 e eeuw
gebruikt in onze streken, in Vlaanderen al eerder.
Zowel rood als grijsbakkende klei werd lokaal en regionaal gemaakt.
Steengoed
Steengoed werd van grijs- of bruinbakkende rivierklei gemaakt en heeft een fijne structuur.
Het is waterdicht en daardoor bijzonder geschikt om vloeistoffen in te bewaren en om uit te
drinken, zoals kannen en bekers vanaf de 12 e en 13 e eeuw en bronwaterflessen vanaf de 17 e en
18 e eeuw. Het is afkomstig uit het Rijn/Moezel gebied rondom Keulen en heel herkenbaar aan
de heldere klank als je twee scherven tegen elkaar tikt. Het maken van steengoed in Duitsland
begon al in de 10 e en 11 e eeuw en is vanaf de 13 e eeuw hier ingevoerd.
Op het latere steengoed zat altijd zoutglazuur. Dit glazuur werd gemaakt op basis van zout,
waardoor het aardewerk een bruine, soms grijze, maar vooral glanzende tint kreeg.
Witbakkend aardewerk
Witbakkend aardewerk is gemaakt van tertiaire zeeklei. Dat is een zeer oude kleisoort uit het
Rijn-, Moezel- en Maasgebied. Door de uitspoeling zit er geen zout meer in de klei, waardoor
er vrijwel geen ijzer meer in zit. Hierdoor blijft het aardewerk bij het bakken wit en wordt het
niet rood of grijs.
De grondstof werd bijna nergens in Nederland gedolven en werd dan ook geïmporteerd.
Alleen in Zuid-Limburg was deze klei voorhanden waardoor er in de middeleeuwen een heuse
pottenbakkersindustrie ontstond.
De vroegste productieperiode in Nederland ligt tussen 1400 en 1550. Vanaf de 16 de eeuw
werd op lokaal niveau vrij veel witbakkend aardewerk gemaakt. Het hoogtepunt ervan lag in
de 18 de en 19 de eeuw.
Educatieve dienst Historisch Museum De Bevelanden, Goes 3

Lesbrief archeologie
Op witbakkend aardewerk werd vaak een groene glazuur aangebracht.
Aan het glazuur werd dan kopervijlsel toegevoegd, waardoor het een
groene kleur kreeg.
Al deze keramieksoorten zijn terug te vinden in het museum en worden tijdens de opdracht
gebruikt.
Verschillen in aardewerk ontstaan o.a. door de kleisoort, de baktemperatuur en de manier van
bakken met meer of minder zuurstof. We gaan de verschillen eens op een rijtje zetten. Wat
zijn nu de meest zichtbare verschillen?
Structuur
Elke kleisoort heeft een eigen structuur.
Grijsbakkend en roodbakkend aardewerk hebben een losse structuur. Het is poreus en als je
scherven van dit soort aardewerk tegen elkaar tikt hoor je een doffe klank.
Steengoed heeft een fijne structuur en geeft daardoor een heldere klank. Witbakkend
aardewerk zit er een beetje tussen in.
Kleur
Elke type aardewerk heeft een andere kleur. We hebben kunnen lezen dat dit komt door de
kleisoort die wordt gebruikt. Ook de baktemperatuur en de hoeveelheid toegevoegde zuurstof
heeft hier mee te maken.
Grijsbakkend aardewerk wordt reducerend gebakken. Roodbakkend aardewerk wordt
oxyderend gebakken.
Glazuur
Glazuur is een dunne glasachtige laag aangebracht op bijv. potten en pannen. Aan de
binnenkant van het vaatwerk werd vaak een glazuurlaag aangebracht. Dit had een functie,
namelijk het minder poreus maken van de potten. Hierdoor werd het vaatwerk geschikt voor
het bewaren van vloeistoffen. Door glazuur werd het vaatwerk
minder vuil en was het beter schoon te houden.
Maar glazuur kon ook gebruikt worden ter versiering van de
objecten. Door loodglazuur - eventueel met kopervijlsel - of
zoutglazuur aan de klei toe te voegen, kreeg je een mooie rode,
groene of een andere kleur.
Verkleuringen, aanslag en sporen
Potten en pannen werden vroeger in het vuur gezet, waardoor er verkleuringen ontstonden.
Vuur zorgde ook voor roetaanslag, zoals aan de binnenkant van een vuurklok.
Voorwerpen die lang in zout zeewater gelegen hebben vertonen soms dierlijke sporen, zoals
zeepokken.
Educatieve dienst Historisch Museum De Bevelanden, Goes 4

Lesbrief archeologie
Versiering
Hoe kun je vaatwerk versieren? Niet alleen glazuur werd gebruikt als versiering. Wat dacht je
van duimafdrukken, gaten, versieringen door middel van een stokje, touwtje, kammetje of
verf. Voor archeologen zijn deze versieringen niet alleen mooi om naar te kijken, maar ook
bijzonder nuttig om te bepalen hoe oud een voorwerp is.
Gebruik
Natuurlijk werden al die potten en pannen niet zomaar gemaakt. Elk voorwerp
had zijn eigen functie en naargelang de functie ontstond de vorm.
Een belangrijk gebruiksobject in het middeleeuwse huishouden was de
kookpot. De kookpot, ook wel grape genoemd, had drie poten met meestal
nog een één of twee oren of hengsel. De oudste kookpotten waren kogelpotten met een hele
bolle bodem, die in (as van) het vuur werden gezet. Die bodem werd in de loop van de tijd
steeds vlakker om hem geschikt te maken voor het koken op een fornuis.
§3. Koken in de middeleeuwen
Archeologische vondsten geven ons een goed beeld van het dagelijks leven van vroeger.
Middeleeuws vaatwerk en voedselresten tonen ons hoe er vroeger werd gegeten.
De ketel of kookpot, had een belangrijke plaats in de keuken. Warm eten bestond eeuwenlang
vooral uit ketelkost, eenvoudig voedsel dat in één pot werd bereid, zoals brij, pap, potage of
hutspot. Potage was een soort soep met vleesbouillon en groenten zoals knollen, wortelen,
rapen en peulvruchten.
Omdat de kost voornamelijk vloeibaar was, at men uit een houten kom of papkom. Platte
borden zul je in de middeleeuwen dan ook bijna niet tegenkomen. Daarnaast werd vooral veel
brood gegeten. Brood was volksvoedsel nummer één. Donker brood, gemaakt van rogge of
gerst, werd voornamelijk door de armere bevolking gegeten. Licht tarwebrood was duurder en
werd daarom voornamelijk door de rijken genuttigd.
Qua bestek kende men het mes en de lepel, vorken
bestonden toen nog niet. Eten deed je met een lepel,
een stuk brood of met je vingers. Over het algemeen
at men twee maaltijden per dag, tussen de middag en
’s avonds. Het ontbijt (bijt betekent een beetje), werd
niet gezien als een volwaardige maaltijd en werd
vooral genuttigd door kinderen, zieken, bejaarden en
voor mensen die hard moesten werken.
Doordat de ketel, kookpot, zo’n belangrijke plaats in
de keuken innam, kennen we veel uitdrukkingen met het woord pot: pottenkijkers, de pot
verwijt de ketel dat-ie zwart ziet en het is allemaal één pot nat.
Educatieve dienst Historisch Museum De Bevelanden, Goes 5

Vragen
Lesbrief archeologie
1. Wat is een archeoloog en wat doet hij?
Een archeoloog is een onderzoeker. Hij heeft archeologie (oudheidkunde) gestudeerd aan een
universiteit en zoekt en onderzoekt oude voorwerpen.
2. Wat kan een archeoloog allemaal tegenkomen in de grond?
Potten, pannen, kledingresten, meubels, etensresten.. Je kunt het zo gek niet bedenken of
mensen gooien het weg. Niet alles blijft bewaard natuurlijk. Dat wat de tand des tijds heeft
doorstaan, wordt opgegraven.
3. Mogen de archeologen de voorwerpen houden? Indien nee, wat gebeurt er dan met de
gevonden voorwerpen?
Nee, de archeologen onderzoeken het voorwerp (tekenen, fotograferen, meten, beschrijven
het) en brengen het daarna naar het depot.
4. Hebben jullie wel eens een opgraving gezien?
Indien nee, hoe denken jullie dat het eruit ziet? Indien ja, wat hebben jullie gezien?
5. Mag iedereen graven en mag dit overal gebeuren?
Alleen archeologen of mensen onder leiding van een archeoloog mogen graven. Je moet eerst
toestemming aan de gemeente vragen, voordat je gaat graven. Zomaar een schop in de grond
steken mag zeker niet!
6. Waarom was het middeleeuws eten vooral eenvoudige kost?
Vroeger moesten de mensen eten wat er lokaal aanwezig was. Ze waren gebonden aan de
lokaal verbouwde gewassen en seizoenen. Op een primitieve manier (pekelen) bewaarden ze
hun vlees en vis. Vandaag de dag kunnen we Chinees, Italiaans, Japans, Turks, Grieks etc.
eten. De kinderen van nu hebben veel meer keus.
Educatieve dienst Historisch Museum De Bevelanden, Goes 6

Literatuurlijst
Lesbrief archeologie
• J.P. Glerum, Aan tafel. Antieke culinaire gebruiksvoorwerpen. Tien eeuwen
eetgewoontes, koken en tafelen. Baarn.
• J. McIntosch, Oogetuigen. Archeologie, 2003 Antwerpen.
Internetsites
• http://20eeuwennederland.nl
• http://archeologie.breda.nl/
• http://cms.dordrecht.nl/
• http://www.archeos.nl
• http://www.cultuurwijzer.nl
• http://opgraven.nl
Educatieve dienst Historisch Museum De Bevelanden, Goes 7