oersoep opmaak2 - Dick Tuinder

uitgevershuis silent woods industries
D I C K T U I N D E R

Op verzoek van een aantal hooggeplaatste
figuren uit de kunstwereld en een aantal zo
mogelijk nog hoger geplaatste figuren uit de
psychiatrische wereld, heb ik mij voor de
periode van enkele maanden teruggetrokken
in een villa aan de rand van een psychiatrische
inrichting om na te denken over schoonheid.
Schoonheid op zichzelf, en in relatie tot
de normale en de waanzinnige mens. En ik
zeg u: ik ben alleszins van plan om deze koe
stevig bij de horens te gaan vatten! De
schoonheid dat is een voortdurend van vorm
wisselend wezen, moeilijk vast te pinnen,
altijd weer ergens anders en bijna nooit
dezelfde, maar ergens moeten toch zijn
horens zitten! Als ik die gevat heb zal ik het
beest recht in de ogen kijken, en dwars door
zijn ogen heen, zo zijn hersens in. En ik zal
afdalen in de psyche van de schoonheid tot
daar waar de lelijkheid zich naar alle waarschijnlijkheid
schuil houdt. Tot de uiterste
rand dus. En dat zal beslist geen eenvoudige
opgave blijken te zijn, maar ik moet het doen.
De kans is groot dat ik er niet zonder kleerscheuren
vanaf zal komen. Ik zal het over
zaken moeten gaan hebben waarover meestal
maar liever gezwegen wordt. Een pad vol valkuilen
en uitglijders strekt zich voor mij uit.
Maar liever een beschamende mislukking nu,
dan dat ik later op mijn leven moet terugkijken
met het besef dat ik het niet eens geprobeerd
heb! Wat u? Het leven is als een vluchtig
gas en wij zijn een aan alle kanten lekkend
ballonnetje. En de vooruitzichten op een
reparatiemiddel zijn ronduit slecht.
SW
UITGEVERSHUIS SILENT WOODS . AMSTERDAM

Heimwee naar de Oersoep
D. Tuinder
Uitgevershuis Silent Woods.
© 1999-2008 by Dick Tuinder.
© 1999-2008 by Willem Halbertsma.
Dick Tuinder
HEIMWEE NAAR DE OERSOEP
berichten van een schoonheidsspecialist

Voor N.F.
en voor alle meer of minder verwaande
zielen dankzij wie mijn verblijf op de Hoeve en in
het Finsterwald gedenkwaardig werd.
D.T.
“Van het verhevene naar het belachelijke is
slechts één stap.”
Thomas Paine,
The Age of Reason (1794) dl.II
Inhoud
Pagina 7 Voorwoord
Pagina 11 Eerste brief
Pagina 13 Tweede brief
Pagina 14 Derde brief
Pagina 17 Vierde brief
Pagina 23 Vijfde brief
Pagina 40 Zesde brief (ansicht)
Pagina 40 Zevende brief
Pagina 48 Achtste brief
Pagina 51 Negende brief
Pagina 66 Tiende brief
Pagina 69 Elfde brief
Pagina 73 Twaalfde brief
Pagina 75 Laatste brief
Pagina 115 Finsterwoens
Pagina 123 Een traan is altijd U
Pagina 129 Verklarende woordenlijst
Pagina 132 Bij deze editie
7

Voorwoord
Het Stille Weten
door
Willem Halbertsma
“Wie gaat er nou op zijn 75-ste alleen in het bos wonen? “
Nou, ik dus: Willem Halbertsma. Dichter en politicus in
ruste. Eindelijk verlost van de waanzin die goed gedrag en
logica heet. Op de avond van mijn 75-ste verjaardag, toen het
bezoek naar huis was en ik naar de resten van het bescheiden
feestje keek kreeg ik een openbaring.
“Nou kan mij niets meer gebeuren.”
Zes woorden die een geweldig gevoel van vrijheid bewerkstelligden.
Ik ben 75, ik ben vrij. Ik kan met alle fatsoen en in
alle rust doodgaan als ik dat wil, ik kan nog 100 jaar leven.
Een maand later verhuisde ik vanuit de verzorgingsflat in de
stad, naar de kleine boerderij in het bos.
“Ja maar, stel dat je iets krijgt, en dan zit je daar, in je eentje!”
zeiden sommigen. Maar snap je dan niet, zei ik dan: er
kan mij niets meer gebeuren: ik ben 75!
En dat ben ik nu al ruim zeven jaar.
Maar genoeg over mijzelf!
Voor u ligt een boek van mijn jonge vriend Dick Tuinder.
Wat mij aanspreekt in het boek is dat de schrijver een poging
doet het onbenoembare te benoemen. Iets dat iedere dichter
probeert. Ik zal er geen mening over uitspreken in hoeverre hij
in zijn onderneming is geslaagd of niet. Wie het onbenoembare
wil benoemen faalt altijd. Je kan het slechts hebben over de
mate van falen. Mij is gevraagd iets te vertellen over de ach-
8 9

tergrond van het boekje en waarom het werd geschreven. Over
dat laatste kan ik kort zijn. Omdat het wérd geschreven. Het
eerste, de achtergrond, behoeft wel nadere uitleg.
Dick woonde ruim vier maanden in een paviljoen aan de
rand van een psychiatrische inrichting. “Ik ga met de gekken
daar praten over schoonheid en esthetische ontroering,” vertelde
hij mij.
“Waarom laat je die mensen niet met rust? Denk je niet dat
ze al genoeg aan hun hoofd hebben?”
“Ja. Maar. Ik. Want. En. Omdat.” wierp hij tegen. Een heel
verhaal. Hij vermoedde dat de mensen die op de Willem
Artnsz Hoeve woonden en/of in behandeling waren, een ernstig
beschadigde schoonheidsbeleving hadden. Onder andere.
En tevens dat de ervaring van schoonheid voor hem persoonlijk
een van de buffers was tussen werkelijke-zin en waan-zin.
“En ik ga mijzelf schoonheidsspecialist noemen, want dat
begrijpt iedereen!” besloot hij enthousiast. Ik begreep al snel
dat hij iemand was die slechts door ervaringen en niet door
goed bedoeld advies van plannen afgehouden wordt, en ik zei
dus dat hij dat vooral moest doen, als hij dat wilde.
Ik heb hem sinds die eerste keer dat we elkaar toevallig in
het bos ontmoetten bijna wekelijks gesproken. Het waren
merkwaardige gesprekken. Het was alsof ik in een spiegel
keek waarvan een stoflaag van 47 jaren was verdwenen.
Hetzelfde grote ‘Willen’ dat mij uiteindelijk richting de politiek
dreef. Liever zelf een heel oerwoud bij elkaar boetseren,
dan kijken naar één enkele struik. Mijn inbreng in de gesprekken
bestond voornamelijk uit luisteren. En ik luisterde. Ik luisterde
hem helemaal leeg. Toen kwam het moment waarop hij
moest erkennen dat zijn oorspronkelijke plan aan het mislukken
was. Ik zei hem dat dat geen schande was. De schande
wordt geboren uit halsstarrigheid, niet uit inzicht in zijn eigen
falen.
Ik heb weinig goeds gedaan in mijn leven. Maar ik geloof
dat ik er niet slecht aan heb gedaan toen ik hem op dat
moment mijn fotocamera uitleende.
“Ga maar kijken in het Finsterwald.” zei ik hem.
Zogenaamd om foto's te maken voor mijn gedichtenbundel.
“Ga maar kijken in het Finsterwald.” Dat zei ik ook tegen
mijzelf toen ik, nu zes jaar geleden, terugblikkend op mijn
leven in een depressie dreigde af te glijden. Daar vond ik het
‘stille weten’, en zag ik voor het eerst heel duidelijk dat leven
en dood twee broertjes zijn die vrolijk met elkaar spelen. Daar
zag ik ook de waanzin van het werkelijke, en het reële van de
waanzin. Daar verleerde ik het oordelen uit te spreken, en hoewel
de verleiding groot is anders te doen, zal ik die les ook
hier in praktijk brengen. Mijn jonge vriend heeft zijn best
gedaan. Dat zijn missie moest falen was reeds bij aanvang
bekend. Maar hij heeft wel leren kijken en luisteren en ik vermoed
dat er in dit boek twee à drie zinnen staan die hij niet
zelf heeft bedacht, maar die hem werden ‘aangereikt’. Geen
slecht begin voor een jongeling die nog in het volle licht van
het leven staat.
Wie het boekje tot het einde toe leest zal weten dat ik er op een
merkwaardige manier in figureer als de man die de schrijver
doet wakker schrikken uit zijn droom. Ik heb in mijn lange en
mislukte leven mijn geloof in het toeval verloren. En mij verbaast
het dus niet dat ik juist op die dag, op die vroege ochtend,
werkelijk in het bos wandelde. Het ‘lege boek’ had ik
niet bij me. Maar wel een nieuw en leeg notitieblok!
10 11
W.H.

ANBOS
Nederlandse Vereniging van Schoonheidsspecialisten
t.a.v.: de voorzitter, mevrouw T. P.
Bisonspoor 350
3605 JW Maarssen
Geachte mevrouw P.
Den Dolder, 22 maart 1999
Vandaag las ik in de Volkskrant dat u uit hoofde van uw
functie van voorzitter van de Vereniging van Nederlandse
Schoonheidsspecialisten een reis met 275 van onze beroepsgenoten
naar Turkije hebt afgelast.
Als collega schoonheidsspecialist moeten mij inzake deze
kwestie een aantal dingen van het hart. Ten eerste: Turkije is
natuurlijk een zeer mooi land met een over het algemeen zeer
hartelijke en goed uitziende bevolking, maar wij mogen als
schoonheidsspecialisten, dunkt mij, niet alleen maar kijken
naar de mooie dingen in het leven en onze ogen sluiten voor
de lelijke kanten van de zaak. Sterker nog: een schoonheidsspecialist
die de lelijkheid niet ziet zal ook de schoonheid niet
op waarde kunnen schatten. Dat moet u toch met mij eens zijn.
Naar ik in de loop der jaren uit de verslaggeving van verschillende
kranten heb kunnen opmaken rommelt het nogal in dit
mooie land en zou een geo-politieke face-lift (om maar even
binnen het jargon van ons beroep te blijven) niet misplaatst
zijn. Mijn vraag aan u is: is het wel zo verantwoord om juist
een groepsreis van Schoonheidsspecialisten naar dit land te
organiseren?
Schoonheid is niet alleen maar uiterlijk, vind ik, maar moet
ook van binnen zitten. Mijn ervaring is: als iemand niet mooi
wil zijn, dan kun je liften tot de klant een ons weegt, mooier
zal die er niet van worden. Goed, in elk land is er wel wat aan
de hand en als je 100% principieel bent kom je je huis niet
meer uit, maar er zijn wel degelijk grenzen aan te wijzen.
Persoonlijk trek ik een grens tussen opstootjes en oorlog, en
naar wat ik heb begrepen is er van dat laatste in dit geval spra-
12 13

ke. En geen ‘schone’ oorlog. Wat mensen met hun privévakanties
doen moeten zij weten, dat is hun zaak. Maar een
Vereniging die in zich honderden, zo niet duizenden individuen
‘verenig’ dient haar vakantiebestemmingen met beleid te
kiezen.
Omdat ik tamelijk nieuw ben in deze branche was ik niet op
de hoogte van uw reis (anders had ik u misschien eerder op de
hoogte gebracht van mijn bezwaren) en heb ik nog geen tijd
gevonden lid te worden van uw (mijn?) vereniging.
Wat vindt u: moet ik lid worden? Wat zijn de kosten die
daaraan verbonden zijn? En wat is mijn voordeel? Hebt u
daarover een brochure die u mij toe kunt sturen? En is schoonheidsbeleving
eigenlijk niet iets dat, juist omdat het zo persoonlijk
is, niet te ‘verenigen’ valt? Wat is mooi? Veel mensen
vinden tatoeages tegenwoordig mooi, maar betekent dit dat de
praktijk van schoonheidsspecialisten met deze discipline moet
worden uitgebreid? En als we dat toestaan, wat dan te denken
van piercing en esthetische zelfmutilatie zoals scarfing (het
opzettelijk kweken van littekenweefsel)? Zou het misschien
een goed idee zijn om over deze kwestie eens een symposium
te organiseren? En gaat de groepsreis nog door naar een ander
land, en welk land is dat dan en kan ik mij nog voor die
groepsreis inschrijven? Ik hoop dat u mij op deze en andere
hierboven gestelde vragen antwoord zult kunnen geven. Met
collegiale groet;
Dick Tuinder
Schoonheidsspecialist
Het Vijde Seizoen
Omslag van De Schoonheidsspecialist, officieel orgaan van de
ANBOS, 34e jaargang, februari 1999
14 15

Omslag van de Rümke Gazette, een esthetisch periodiek.
Uitgave van Het Vijfde Seizoen.
Jaargang 1, nummer 1.
Beste mevrouw P.
Den Dolder, 28 maart 1999
Hartelijk dank voor het toezenden van het blad
Schoonheidsspecialist en andere informatie. U reageerde snel
maar ook, moet ik zeggen, inhoudelijk nogal mager. Op geen
van de in mijn ogen relevante vragen die ik u in mijn vorige
brief stelde kreeg ik antwoord en ook in het blad, dat toch
voornamelijk een info-mercial is vind ik er geen antwoord op.
Juist in 1999, wat naar ik heb begrepen een jubeljaar is, dienen
die vragen, bijvoorbeeld op het congres van 9 april
‘ANBOS; 50 jaar vooruitstrevend in schoonheidsverzorging’
aan de orde te komen. Want wat is dat nou precies, schoonheid?
Ik begrijp dat u het met de voorbereidingen van het congres
wellicht te druk hebt om hier uitvoerig op in te gaan, maar laat
dat geen excuus zijn. U schrijft in de aankondiging (De
Schoonheidsspecialist, blz. 21) dat u ons een zeer bijzonder
congres beloofd, maar daarvan ben ik, als ik de programmering
lees niet geheel overtuigd. Het had wat mij betreft wel
wat bijzonderder gemogen. Een blik in de toekomst. Even stilstaan
bij de keerzijde van de medaille en meer prikkelende,
gedachten-provocerende lezingen dan bijvoorbeeld:
‘Samenwerking van dermatologen en schoonheidsspecialisten
in het verleden en de toekomst.’ Natuurlijk is dat an sich een
relevant onderwerp, maar het wordt vrees ik een holle kreet
indien we het niet in een filosofische context plaatsen.
Terugblikken is vooruitkijken. En dan denk ik bijvoorbeeld
aan de verschillende buitenaardse schoonheidsidealen zoals
die in science-fiction films worden geïntroduceerd en waarnaar,
zo heb ik tenminste begrepen, ook onder de bewoners
van de planeet Aarde steeds meer vraag en interesse is. Hoe
reageren wij hierop als branche? Ontwikkelt de schoonheidsbeleving
van onze klanten zich sneller dan wij ons kunnen
aanpassen en wat gaan we daar aan doen?
16 17

Al met al lijkt mij een meer filosofisch-inhoudelijk verhaal
op het congres van 9 april op zijn plaats. Bijvoorbeeld in
plaats van de voordracht van 14.15–14.35: ‘Feng Shui in uw
salon’ door mevrouw C. Hoekx, de Feng Shui consulente. Die
moet dan maar een andere keer komen of een column krijgen
in ons clubblad. In plaats van haar verhaal stel ik voor een
brede bespiegeling te organiseren over de aard van schoonheid.
Een verhaal dus dat boven de dagelijkse praktijk uitstijgt.
Een historisch-esthetische verhandeling over schoonheidsbeleving.
Het zou voor mij geen al te grote inspanning
betekenen (en zeker een die ik graag zou doen indien het onze
branche ten goede komt!) om hierover enkele gedachten op
papier te zetten en die dan tussen kwart over twee en vijf over
half drie aan het congres mee te delen. Graag verneem ik hierop
uw reactie. Met collegiale groet;
Dick Tuinder
Geachte mevrouw P.,
Den Dolder, 8 april 1999
Ook op mijn tweede brief hebt u nog niet gereageerd. Ik
neem aan dat de drukte in verband met het 50-jarig bestaan
hiervoor de reden is geweest. Hierbij ontvangt u van mij dan
alvast de eerste RÜMKE GAZETTE, een esthetisch periodiek.
Ik hoop dat U in de lezersvraag op pagina 9 (‘Wat is
schoonheid en wat was uw meest intense esthetische ervaring?’)
een extra reden zult vinden om onze correspondentie
iets minder eenzijdig te maken.
In de hoop en verwachting dat u binnenkort weer iets moois
mag overkomen, met esthetische groet,
Geachte mevrouw P.,
Dick Tuinder
Den Dolder, 20 april 1999
Ik ken u natuurlijk niet, maar een ding denk ik toch over u
te weten. U bent consequent. De manier waarop u hardnekkig
niet op mijn brieven reageert schept weliswaar een afstand
maar dwingt ook een soort koninklijk respect af. Het is uw
recht en, denk ik nu, misschien zelfs wel uw plicht om
bepaalde brieven onbeantwoord te laten. U hebt daar, als
voorzitter van de Algemene Nederlandse Bond van
Schoonheidsspecialisten ongetwijfeld meer kijk op dan de
gemiddelde Nederlander. E-mails, brieven, memo’s, ansichten,
telegrammen, berichtenservices, antwoordapparaten –
geen enkel instrument laat de moderne mens van tegenwoordig
onbenut om zijn of haar in 99,99999% van de gevallen
volstrekt on-originele, onbelangrijke of niet ter zake doende
mening over de een of andere kwestie te ventileren. Als ze
voor de verandering eens niet direct naar pen, telefoon of
18 19

computer zouden grijpen, maar eerst eens rustig zouden
nadenken of wat ze te melden denken te hebben wel zo relevant
is zou het een stuk rustiger worden in de wereld. Wat ik
maar wil zeggen: ik verwijt u niets, nee ik moet u misschien
zelfs wel dankbaar zijn dat u het in al uw wijsheid en voorzitterschap
beter achtte mijn brieven onbeantwoord te laten
opdat ik in alle rust mijn ideeën over schoonheid en schoonheidsbeleving
kan ontwikkelen. Ook op deze brief zal ik geen
antwoord verwachten. Dat u hem zult lezen is voor mij voldoende,
en ik heb er alle vertrouwen in dat u er uithaalt wat er
voor u aan bruikbaars in mocht zitten. Tenminste: als u deze
brief maar wel ontvangt! Het is toch niet zo hoop ik dat er
sprake is van een secretaresse die uw post ‘filtert’ en mijn
brieven voor U achterhoudt? Als dat het geval is dan raad ik u
aan deze persoon onmiddellijk te ontslaan of, indien dat
wegens allerlei arbeidsvoorwaarden en contractuele overeenkomsten
onmogelijk mocht blijken te zijn, deze zifter dan toch
zeker voor onbepaalde tijd op veldonderzoek te sturen alwaar
hij/zij het onderscheid tussen Zin en Onzin zal kunnen leren.
Vergeet nooit, beste mevrouw P. dat er maar één de voorzitter
en de baas is en dat bent u! U hoeft niet over u heen te laten
lopen of de hoeveelheid informatie die u van uw achterban
ontvangt te laten bepalen door een ander. Ik begrijp wel dat
deze geste zinloos is indien er inderdaad sprake is van een
secretaresse die doet wat ik hierboven beschrijf, maar soms
moet juist het zinloze ten bate van de zielerust worden nagestreeft.
Kijk maar eens naar de kunst: een zinlozer fenomeen
valt, naast de vierkante eierdoos, nauwelijks te bedenken, en
toch geeft het veel mensen het gevoel dat het leven ondanks
alle dagelijkse beslommeringen nog enige zin heeft. Maar
daarover later meer.
Aan de andere kant vraag ik me nu opeens af hoeveel post
u mogelijk op een dag kunt krijgen en of zo’n meelezende
employé eigenlijk niet overbodige luxe en aanstellerij is? Die
paar brieven die u krijgt op een gemiddelde werkdag kunt u
toch wel zelf lezen? Kom op zeg; u bent Jomanda niet! En wat
kan dat überhaupt voor post zijn? Een handjevol folders van
cosmeticafabrikanten, een paar uitnodigingen voor een borrel,
nou ja dan hebben we het wel gehad denk ik. Vergeet ik
natuurlijk mijn eigen brieven, maar om daar speciaal iemand
voor in dienst te nemen lijkt mij nogal overdreven en gezien
de persoonlijke aard van de brieven misschien zelfs wel ongepast.
Misschien komt het door uw hardnekkige zwijgen, misschien
ook wel omdat u voorzitter bent van de ANBOS en ik
zelfbenoemd schoonheidsspecialist – misschien is het van beiden
iets. In ieder geval ben ik voornemens u vaker te gaan
schrijven en u verslag te doen van mijn verblijf hier. Ik weet
niet wie u bent of wat u beweegt of in hoeverre uw voorzitterschap
een wezenlijk inhoudelijk- of toch voornamelijk
ceremonieel karakter heeft, maar ik vermoed dat u in beide
gevallen niet al te veel tijd zult kunnen- of willen besteden aan
het denken over schoonheid. Wat dat nou precies is. U wordt
in uw voorzitterschap misschien meer beziggehouden met een
dagelijkse routine. Vergaderingen, beleidsplannen, overleg
met producenten, cocktailparties – de normale gang van zaken
voor een vrouw die midden in het leven staat. In mijn (mannen-)leven
speelt die gang van zaken momenteel eigenlijk
nauwelijks meer een rol aangezien ik mij, op verzoek van een
aantal hooggeplaatste figuren uit de kunstwereld en een aantal
zo mogelijk nog hoger geplaatste figuren uit de psychiatrische
wereld, voor de periode van enkele maanden heb teruggetrokken
in een villa aan de rand van een psychiatrische inrichting
om juist wél veel te gaan nadenken over schoonheid.
Schoonheid op zichzelf, en in relatie tot de normale en de
waanzinnige mens. En ik zeg u: ik ben alleszins van plan om
deze koe stevig bij de horens te gaan vatten! De schoonheid
dat is een voortdurend van vorm wisselend wezen, moeilijk
vast te pinnen, altijd weer ergens anders en bijna nooit dezelfde,
maar ergens moeten toch zijn horens zitten! Als ik die
gevat heb zal ik het beest recht in de ogen kijken, en dwars
door zijn ogen heen, zo zijn hersens in. En ik zal afdalen in de
psyche van de schoonheid tot daar waar de Lelijkheid zich
naar alle waarschijnlijkheid verschuild. Tot de uiterste rand
dus. En dat zal beslist geen eenvoudige opgave blijken te zijn,
maar ik moet het doen. De kans is groot dat ik er niet zonder
20 21

kleerscheuren vanaf zal komen. Ik zal het over zaken moeten
gaan hebben waarover meestal maar liever gezwegen wordt.
Een pad vol valkuilen en uitglijders strekt zich voor mij uit.
Maar liever een beschamende mislukking nu, dan dat ik later
in mijn leven moet terugkijken met het besef dat ik het niet
eens geprobeerd heb! Wat u? Het leven is als een vluchtig gas
en wij zijn een aan alle kanten lekkend ballonnetje. En de
vooruitzichten op een reparatiemiddel zijn ronduit slecht. Ik
weet niet hoe het met u zit, maar ik maak me daar wel eens
zorgen over. Het leven, mijn leven, uw leven, is een lange
reeks van afleidingen en allerlei zo goed mogelijk ingerichtte
tijdspasseringen en dan ga je dood. Daar helpt geen lieve
schoonheidsspecialist aan. Dit besef dat ik reeds op zevenjarige
leeftijd heb ontwikkeld is het met stijgen der jaren (ik ben
nu 35) steeds dieper geworden. Niet groter (ik zag als zevenjarige
al het hele plaatje) maar wel dieper. Angst voor de dood
heb ik minder, maar ik maak me in toenemende mate zorgen
over de invulling van het leven vóór de dood. Daar moet,
besef ik meer en meer, zeer hard en ernstig aan gewerkt worden.
De eindigheid, en de oneindigheid, het eeuwige en het
vergankelijke worden op de een of andere manier het meest
zuiver gespiegeld in ernst en niet in humor. Ik had het natuurlijk
ook graag anders gezien, maar zo zit de wereld blijkbaar
niet in elkaar, mevrouw Pronk. Een filosofie van de humor of
een religie van de Slappe Lach bestaan niet of hebben nauwelijks
aanhangers. De mensen die in de afgelopen 10.000 jaar
bij een prachtige zonsondergang in lachen uitbarstten zijn op
de vingers van één hand te tellen. Terwijl de aantallen die zich
op datzelfde moment het hoofd pijnigden met allerlei fundamentele
wezensvragen enorm zijn. Ik vind; als we er met ons
verstand niet meer bijkunnen, laat dan de statistieken maar
spreken, vindt u ook niet? Om het nog eens op een andere
manier te stellen: kunt u mij een goede mop uit het jaar 800 v.
Chr. vertellen waar wij nu nog gezamenlijk om kunnen schaterlachen?
Nee, dat kunt u niet. Maar wel kunnen wij nog
steeds op zeer actuele wijze zuchten bij wat de mopperkont en
aardsdepressieveling Prediker ons vertelde. “Eeuwig stromen
de rivieren, maar nooit raakt de zee overvol.”
Kijk, dat zijn dingen waartoe een mens zich kan verhouden
en niet: “Komt een Filistijn bij de bakker…” enz. Ik heb de
eerste vijfendertig jaar van mijn leven maar wat aangerommeld,
vind ik, en dat moet nu maar eens afgelopen zijn.
Overigens rommelt iedereen maar wat aan, zeker in deze tijden,
en begint men zich al voor zijn dertigste zorgen te maken
over zijn pensioen en een goed verzorgde oude dag. En dat is
allemaal angst die voortkomt uit amateurisme. Angst om te
leven, angst om dood te gaan, angst om ouder te worden,
angst om jong te blijven en om die angst te sussen brengt men
22 23

maandelijks een offer aan de Pensioen God ABP die ons een
totaal verzorgde oude dag beloofd, zodat we met de Viagra pil
in onze maag op ons 65-ste nog lekker kunnen jet-skieën tijdens
een avontuurlijke vakantie met leeftijdgenoten. Meer en
meer realiseer ik me wat een misdadig en wreed systeem dit
is. Het wordt de oude mens onmogelijk gemaakt om, op leeftijd
gekomen, zich te bezinnen op zijn leven en zich in stille
aandacht voor te bereiden op de dood. Geen wonder dat de
angst voor de dood groter is dan ooit. Jong sterven is vervelend
en lijkt onrechtvaardig, dus al die oudjes die zo jong zijn
als ze zich voelen zijn banger dan ooit. Wij, u en ik, en misschien
nog een paar gelijkgestemden, zouden binnenkort een
actie moeten starten, waarbij wij ons richten op alle leeftijdsgroepen
van de samenleving. Kinderen niet uitgesloten. De
slogan van onze actiegroep zal zijn: ‘Je bent zo oud als je je
voelt!’. Er moet een lans gebroken worden voor sombere,
mopperende, zichzelf vervuilende, vergeetachtige, zich slecht
scherende, melancholieke, het tempo niet meer bijhoudende
mensen van alle leeftijden. Je bent zo oud als je je voelt! Wat
betreft deze nieuwe volksbeweging zie ik ook een mooie
afsplitsingsmogelijkheid voor uw branche. De lelijkheidsspecialist.
Een in alles op de bekende schoonheidssalon gelijkende
dienst waar men zich ouder kan laten maken. Waar je dus
een face-push in plaats van een face-lift kan krijgen. Ik vermoed
dat we hiervoor in principe hetzelfde technische instrumentarium
kunnen gebruiken dus zeer kostbaar hoeft die
omschakeling niet te zijn. Ik kan me zelfs voorstellen dat er
salons zullen zijn die beide disciplines in zich verenigen. De
Schoon- en Lelijkheidsspecialisten.
Maar waar komt die jeugdigheidscultus vandaan? Allereerst
natuurlijk komt zij voort uit een vervreemding met de Dood
die nauwelijks meer lijkt te bestaan in onze maatschappij totdat
zij ons onvermijdelijk toch komt halen, en ja dan wil je
wel even schrikken als kwieke bejaarde. En dus is het zaak het
bestaan van dit onvermijdelijke slotakkoord zo lang mogelijk
te ontkennen en met minimaal vijf face-lifts en zes liposucties
en drie lidmaatschappen van fitnessclubs in de kontzak van
het sportbroekje het hoekje om te gaan. Daarnaast is het
natuurlijk een commercieel gemotiveerde beweging.
Ouderwetse, zachtjes vanuit hun leunstoel voor zich uit mopperende
bejaarden betalen geen entree, contributie of abonnementsgelden.
Ze geven bijna niets uit, potten alles op en consumeren
niet. Terwijl ze geld zat hebben, in groeienden getale
onder ons zijn en steeds langer blijven leven! Niet consumeren
is in deze hoogkapitalistische samenleving een doodzonde
en dus wordt er iets bedacht om ze dat geld uit de zak
te kloppen. De stemming in Bejaardenland bereikt zo langzamerhand
het kookpunt. Een op de drie advertentiecampagnes
is inmiddels gericht op de 60-plussers en heeft als inzet ze aan
te zetten tot consumptie. Wie als 65-jarige niet meer meedoet
is een ouwe lul en télt ook niet meer mee. Nou, en ik weet niet
hoe het met u zit, maar ik kan ze niet meer zien, die mountainbikende,
waterskiënde, bergbeklimmende, avonturierende
en groepsexende bejaarden met kleurspoeling in hun haar.
Heeft iedereen dan zijn fatsoen verloren? Wat is er mis met
een in soepjurk gekleed gaande, liedjes uit een ver verleden
neuriënde verstrooide oma? Waarom moet die vrouw in een
kleurrijk vrijetijdskostuum worden gehesen zodat ze naar de
bejaarden house-party kan? Werkelijk, ik kan daar geen
schoonheid in ontdekken. Zo jong als je dochter? Zo oud als
je moeder, zal je bedoelen!
Ik merk dat ik voortdurend afdwaal, bovendien wordt er op
het raam getikt. Ik zal mijn verhaal een andere keer afmaken.
Voel u in de tussentijd niet verplicht te antwoorden. Het hele
verhaal is nog niet vertelt. Met collegiale groeten,
24 25
Dick Tuinder

Geachte mevrouw P.,
Den Dolder, 21 april 1999
Wie zoals ik vanuit de buitenwereld, met haar strakke codes
en duidelijke afspraken afreist naar een psychiatrische inrichting,
is op zijn hoede. Hij denkt ik weet niet wat. Weet niet wat
hij verwachten moet en ook niet hoe hij op dat onverwachtte
moet reageren. (Terwijl ik dit schrijf draait op de achtergrond
Debussy en op de inzet van de violen begint het bos traag te
dansen – ik bedoel maar.) Wat een normaal mens ook van
waanzin weet, een ding weet je zeker: de mensen die er onder
gebukt gaan houden zich niet aan de afspraken. Het zijn niet
de soort mensen die beleefd aankloppen en vragen of ze gelegen
komen, maar ze vallen gewoon met de deur in huis. En
vaak maken ze niet eens gebruik van een deur, maar komen ze
binnen via het zolderraam! Gek zijn heeft zijn nadelen, maar
een van de voordelen is, dunkt mij, dat je overal ‘ingangen’
ziet.
Persoonlijk ben ik niet zo dol op gekte. Ik waardeer afwijkend
gedrag toch het meest wanneer het zich binnen een afgebakend
gebied, een film of een theater afspeeld. U mag dat
saai of burgerlijk of laf vinden – ik vind het normaal.
Problemen heb ik zelf al genoeg zodat ik mij niet geroepen
voel om om de haverklap naar de problemen van waanzinnigen
te luisteren waarvan je je overigens met reden kunt afvragen
of het die waanzinnige een lor kan schelen of jij naar zijn
verhaal luistert of iemand anders. Hij wil zijn verhaal kwijt.
Dat mag natuurlijk, maar ik voel me niet geroepen om zijn
oren te zijn waar het verhaal in- en weer uit gaat zonder te
bezinken.
Zo ongeveer dacht ik over gekte voordat ik naar de Hoeve
vertrok, en dat beeld is in essentie weinig veranderd behalve
dat het, waar het eerst door angst werd bepaald nu wellicht iets
meer door ervaringen wordt gesteund.
Allereerst leerde ik tijdens de eerste weken hier dat de klassieke
moord-brand- en vieze woorden roepende gek bijna niet
meer voorkomt. De Moderne Gekte is, met dank aan de medicijnen,
vooral erg introvert, verstild, depressief, verdoofd, verlamd,
weggepoetst en onderdrukt. Voorzien van een dikke
laag foundation. Of dat een onbetwiste zegen is weet ik niet.
De medicijnen brengen rust in de tent en misschien ook wel
rust in de hoofden van de waanzinnige – maar het maakt de
gekte ook monddood. Het leed wordt door de medicijnen in
veel gevallen verzacht, maar diezelfde medicijnen ontnemen
de gek in zekere zin ook zijn enige expressiemiddel. En dat is
te zien. Beter gezegd; dat is bijna niet te zien. De meeste
patiënten van de Hoeve lijden een teruggetrokken leven. Op
zichzelf en met zichzelf. Niet wezenlijk in andere mensen
(normaal of gestoord) geïnteresseerd. Opgesloten in hun eigen
26 27

waan. De weinige patiënten die buiten komen schuifelen over
het algemeen, de ogen consequent naar de grond gericht, als
ontzielde lichamen stapvoets over de wandelpaden voorbij.
Mensen, of resten van mensen, die in een sterk vertraagde
shock lijken te leven. Een bliksemflits in oneindig langzame
slow-motion. In hun gedachten misschien reizend met de snelheid
van het licht en grote daden verrichtend in een heelal
waar andere natuurwetten gelden, maar hier, terug op planeet
Aarde, ergens aan de rand van het ons bekende universum,
nauwelijks meer in staat om zich voort te bewegen of om zelfs
voor die minimale actie argumenten te verzamelen. En dit
waren de mensen met wie ik mij had voorgenomen over
schoonheid te gaan praten. Achteraf kan men misschien makkelijk
stellen dat zo’n onderneming gedoemd is te mislukken,
maar ik vond dat ik het moest proberen. Bovendien kom ik
niet elke dag in een gekkenhuis, u wel? Zo ben ik er bijvoorbeeld
wel achter gekomen dat de schoonheidsbeleving van
waanzinnigen op een bepaalde manier niet zo gek veel verschilt
met die van normale mensen. Sommigen vinden alles
mooi, anderen vinden bijna niets mooi. Je hebt, ook weer net
als in de normale wereld, intelligente gekken en minder intelligente
gekken. En hoewel de preciese uiting van de waanzin
of gekte natuurlijk van mens tot mens verschilt denk ik toch
een aantal grote lijnen te hebben ontdekt die u in hun algemeenheid
misschien een beter begrip voor de gekte kunnen
geven. Gekte is, voor zover ik het nu begrijp, over het algemeen
een niveau in het bewustzijn (onder of boven ons alledaagse
bewustzijn, daar wil ik van af zijn) dat bereikt wordt
wanneer de verbeelding niet meer gecorrigeerd wordt door de
alledaagse waarneming. We hebben daar allemaal wel eens
last van. Wanneer we verliefd zijn bijvoorbeeld, gegrepen
door een ideaal, of religieus bevlogen raken of wanneer we
kunst maken. Gekte hebben vogels ook als ze nog voor de zon
opkomt al beginnen te fluiten. Indien ze hun waarneming zouden
volgen zouden ze hun snavel houden, maar dat doen ze
niet. Ze tetteren er lustig op los terwijl het nog donker is in het
bos. Een gemiddelde vogel zonder vervolgopleiding zou daardoor
kunnen gaan denken dat zijn gekwetter noodzakelijk is
voor het opkomen van de zon. Er is veel waar we nog niet het
fijne van weten, tenminste, dat is mijn mening, wat u? Indien
u er, vanuit uw persoonlijke wereldbeschouwing andere
ideeën op na wenst te houden staat u dat uiteraard vrij, maar
het hierboven geformuleerde is mijn mening waarvan ik, hoe
lang of hoe kort ik ook nog te leven heb (ook daarover weten
wij hoegenaamd niets, wat nog een reden is om mijn idee in
deze aan te hangen), waarschijnlijk nooit zal afwijken.
Wanneer de verbeelding dus niet meer door de zintuiglijke
waarneming wordt gecorrigeerd, maar een verbond sluit met
iets dat we in haar algemeenheid maar de intuïtieve waarneming
zullen noemen, wordt de werkelijkheid een systeem.
Chaos houdt op te bestaan. Het intuïtieve legt haar wil op aan
de werkelijkheidsbeleving waardoor aan alles een groot plan
ten grondslag lijkt te liggen.
We noemen het gekte of waanzin en dat is iets dat wij als
negatief beschouwen, maar eigenlijk ligt deze perceptie ook
ten grondslag aan iets dat wij in onze cultuur zeer hoog aanslaan,
namelijk de esthetische ontroering. De vaardigheid om
betoverd te worden door muziek, literatuur, een schilderij of
een toneelstuk. Het is onmogelijk om op puur logische gronden
van, zeg, de derde symfonie van Mahler te genieten. Wie
voortdurend de violen en de cello’s telt die aan het spelen zijn
zal geen muziek meer horen. Wie esthetisch ontroert wil worden
zal de banden met de waarneembare werkelijkheid moeten
verbreken en zich aan de hand van de kunst moeten laten
rondleiden door de wereld van de intuïtieve waarneming.
Alleen dan kunnen wij het onbegrijpelijke begrijpen, alleen
dan zullen onze oren het onhoorbare horen en onze ogen het
versluierde kunnen zien.
Ik zeg ogen en oren, maar ik bedoel natuurlijk alle zintuigen.
En hoewel het in deze omgeving (de inrichting) niet
bepaald van kiesheid getuigd om verbanden te zien waar ze er
niet aantoonbaar zijn, zie ik er toch een. Tussen de wijze
namelijk waarop wij met een kunstwerk communiceren, en de
manier waarop wij de waanzin tegemoet treden. Ik zeg niet
dat iedere waanzinnige een kunstwerk is, maar wel dat – willen
wij er werkelijk mee kunnen communiceren – we er ons in
28 29

zekere zin aan moeten overgeven. Zoals we ons ook, om werkelijk
ontroerd te kunnen worden, naar de wetten van het
kunstwerk moeten schikken. Het is hun wereld, of de onze. Er
bestaat geen neutraal gebied, geen strook niemandsland tussen
de wereld van de waan en de wereld van het normale verstand.
De medicatie lijkt dat misschien te zijn, maar die maakt de
waanzin toch voornamelijk dociel in plaats van inzichtelijk.
De waanzinnige communiceert, net als het kunstwerk, met
alle zintuigen. En niet, zoals wij in onze dagelijkse omgang
gewend zijn te doen, voor 90% met ontleedbare grammatica
en 10% suggestieve signalen.
Hoewel er regelmatig grammaticaal correcte zinnen uit de
monden van de in wanen levenden komen heeft de inhoud van
die zinnen over het algemeen weinig te maken met de logica
waarmee u en ik ons gewoonlijk door het leven slaan. Dat is
de algemene, op emperie gebaseerde logica die wij hebben
meegekregen met onze opvoeding. Een logica die gebaseerd
is op algemene afspraken en bevindingen en die bijvoorbeeld
stelt dat rood een kleur is en dat die kleur in haar verschillende
verschijningsvormen, verschillende betekenissen heeft. Zo
is het de kleur van bloed die ons doet gruwen, of de kleur van
een bloem die ons vertedert, de kleur van een zonsondergang
die ons nadenkend stemt of de kleur van een stoplicht die ons
maant te stoppen. Logisch, want dat hebben wij, bewust of
onbewust, met elkaar afgesproken. Pratend met een aantal
patiënten realiseerde ik me in toenemende mate de algemeenheid
van die logica indien die wordt afgezet tegen de privélogica
van de gekte waarin rood een heel andere betekenis kan
krijgen. Zelden echter is de betekenis onlogisch binnen het
systeem van de privé-logica. Elke gekte heeft haar eigen
structuur. De reden dat we er desondanks door in verwarring
worden gebracht en dat er zoveel misverstanden bestaan tussen
de gekken en ons, komt omdat wij de finesse van die
structuur niet kennen, en ook omdat de gek zelf de finesse van
die structuur vermoedelijk niet geheel kent. Hij weet het wel,
maar kent het niet. Het lijkt er wel op alsof de kennis van de
gek zich ieder moment opnieuw aandient als aanvulling op het
reeds bestaande systeem van de privé-logica. Ik heb een aan-
tal keren gezien hoe een nieuwe waangedachte die voortkwam
uit een nauwelijks volgbare associatie met dezelfde blijdschap
werd begroet waarmee een verwoede puzzelaar een puzzelstukje
vindt. En het zal u duidelijk zijn dat het hier het lastigste
deel van de puzzel, de strakblauwe lucht, betreft. Men
bouwt dus aan een systeem van de wereld dat niet per se
getoetst hoeft te worden aan de zintuiglijke waarneming maar
wel sterk afhankelijk is van eerder genomen stappen. Men ziet
als het ware geen verschil meer tussen wat beweerd wordt
over de werkelijkheid en de werkelijkheid zelf. De verbeelding,
die beïnvloed wordt door de werkelijkheid, beschouwen
wij, algemeen logisch denkende mensen, als afgeleide van de
werkelijkheid. Dat doen we bijvoorbeeld wanneer we gezichten
menen te herkennen in wolken.
Voor de personen die in een waan leven bestaat dat verschil
niet. Die herkennen misschien wolken in gezichten.
Vorige week kocht ik op de vlooienmarkt hier in Den
Dolder een mooi plaatjesboek over een ontdekkingstocht door
voormalig Nederlands Nieuw Guinea in 1959. De ontdekkingsreizigers
komen in aanraking met de Asmat, beruchte
koppensnellers die op gezag van de met machinegeweren
bewapende Nederlandse ambtenaren het koppensnellen er aan
hadden gegeven. De schrijver van het boek verhaalt over een
rituele ceremonie waarbij een luchtwortel van een reusachtige
boom wordt uitgezocht om er een totem van te maken. De
totem zal de beeltenis dragen van een beroemde krijger die
niet lang daarvoor, zo blijkt later uit het verhaal, juist door die
machinegeweren om het leven is gebracht. Het stuk hout kan
niet worden uitgekozen zonder dat daaraan een langdurig ritueel
vooraf gaat. Op het moment dat duidelijk is welk deel van
de boom de totem zal gaan worden zit de ziel van de af te beelden
krijger er al in. Het is in de beleving van de Asmat alleen
nog een kwestie van het resthout wegsnijden alvorens de
boom ook de afbeelding zal vertonen. Inderdaad vertoont deze
houding grote overeenkomst met de in onze ogen wellicht
romantische visie van Michelangelo die op bijna dezelfde
wijze zijn stukken marmer in Carara uitzocht. Hij zocht naar
de juiste breuklijn en beweerde dat het beeld al in het marmer
30 31

zat en dat zijn taak enkel was de verpakking van het beeld weg
te bikken. De schrijver van het boek over de ontdekkingsreis
is getuige van de ‘ontmanteling’ van de totem en spreekt zijn
angst uit dat de wild hakkende Asmat-kunstenaar het beeld
zou kunnen vernielen. Tenslotte moet hij echter concluderen
dat dat niet gebeurd en gelooft hij de woorden van de
Nederlandse missionaris ter plekke die het ritueel vaker heeft
gevolgd en die vertelt dat het hakken van een totem nooit mislukt.
Het kán niet mislukken. Ook al wordt de kunstenaar
geblinddoekt. En dat het niet kan mislukken komt misschien
wel omdat men in deze situatie een perfecte synthese heeft
gevonden tussen de algemene- en de privé logica. Het is een
synthese die we in onze cultuur misschien nog het meest duidelijk
terugzien in de team-sporten zoals voetbal waar een
briljante individuele actie zich kan verhouden tot de, wiskundig
zeer lastig te herleiden, totale bewegingen op het veld. Het
gaat er om logica en orde te zien of te herkennen waar anderen
slechts chaos kunnen zien. Ik meen me te herinneren de
ex-voetballer Johan Cruyff in dezelfde bewoordingen over dit
principe te hebben horen spreken. Hij vertelde dat wanneer hij
het veld betrad het was alsof hij in een droom terecht kwam.
Een wereld waarin andere wetten golden die slechts door middel
van een soort totale overgave aan de situatie herkenbaar
werden. Waardoor hij, met andere woorden, wíst zonder te kijken
dat een bepaalde pass van achteren zou worden gespeeld
zodat hij zich altijd een fractie eerder juist kon opstellen dan
zijn tegenstander. En wie denkt dat dit uitsluitend vaag metafysisch
geouwehoer is moet er maar eens zijn zakcalculator bij
halen en op puur wiskundige gronden berekenen wat de kansen
zijn op een succesvolle pass van achteruit een speelveld
van zoveel vierkante meter waarbinnen 22 personen zich vrijelijk
kunnen bewegen. Goed, de komende uren zijn wij, de
overige lezers van deze brief die geen rekenmachine op zak
hebben, van de kansberekenaars verlost en kunnen we verder
met ons verhaal. Wat ik maar wil zeggen: wanneer we de berekenbare
voorwaarden voor een dergelijke succesvolle pass in
acht nemen zou zo’n ‘loepzuivere’, ‘op maat gegeven’ enz.
bal misschien eens in de drie jaar voor moeten kunnen komen.
Probeert u voor de aardigheid maar eens een wiskundige vergelijking
te maken van een voorzet van achteruit. Een duizelingwekkende
hoeveelheid factoren speelt daarbij een rol.
Allereerst de kracht waarmee de voetballer trapt. Vervolgens
de exacte plaats waar schoen en bal elkaar gaan raken. Die bal
is rond zoals u weet, en bij ronde vormen is het vanuit een
wiskundig oogpunt zelfs onmogelijk om de exacte plaats van
de impact te berekenen. Tenslotte moet de voetballer de
afstand die de pass moet hebben nog bepalen. Laat ik even de
variabelen van windsnelheid, de traagheid of snelheid van het
gras en de positie van het standbeen achterwege, dan nog ontstaat
er een som die slechts met de snellere computer binnen
afzienbare tijd kan worden uitgerekend. De voetballer weet de
uitkomst van de som binnen een fractie van een seconde. Hij
hoeft zelfs niet naar de bal te kijken. Hij weet. En hij schiet de
bal over een afstand van 61,4522666 meter exact in de voeten
van een spits, die ook niet heeft stilgestaan, dus daar hebt u er
nog een verwarrende factor bij. U zult begrijpen dat een vergelijking
die nodig is om een raket naar Mars te sturen eenvoudiger
is uit te rekenen dan een die deze willekeurige pass
beschrijft. En toch worden er wellicht honderdduizend van dit
soort passes per jaar gegeven, en hebben nog maar een handvol
raketten Mars bereikt. Dat moet dus wel komen omdat de
baan van die raketten enkel en alleen bepaald worden door
algemene logica. Wanneer het voetbal strikt volgens de algemene
logica zou worden gespeeld zou dat het aanzien niet
waard zijn. Juist de samensmelting tussen algemene- en privé
logica maakt het spel aantrekkelijk en tot een plaats waar
wonderen kunnen gebeuren. Men ziet deze synthese ook bij
geïmproviseerde muziek. Hier spreekt men niet van droom, of
trance maar van ‘groove’. Het zijn verschillende woorden die
allemaal hetzelfde vertellen. Het is het één worden met een
schijnbaar chaotische omgeving zonder zijn eigen individualiteit
te verliezen. Ik sprak hier over met de bejaarde dichter
Willem Halbertsma die een stukje verderop in het bos woont.
“Het is niet zo,” vertelde hij, “dat ik met een vooropgezet
plan ga schrijven – en dus alle woorden en de volgorde waarin
ze geplaatst worden van tevoren bepaal. Er schuilt wel
32 33

degelijk een scheppende kracht in de woorden zelf. De woorden
of klanken dienen zich zelf, soms heel dwingend, aan als
vervolg op eerdere woorden. En soms ook weten de woorden
al dingen die ik nog niet weet, en hebben ze een voorspellende
gave. Vaak kan ik bij, zeg, regel zes nog niet vermoeden
waarom nou juist die bepaalde woorden zich aandienen, maar
meestal blijkt het bij regel tien of twaalf toch te kloppen!”
Halbertsma dicht de woorden een eigen leven en, in meer of
mindere mate, een eigen bewustzijn toe. De taal is volgens
hem een in principe onbezield totaal waarin, door de juiste
impuls, een reactie kan ontstaan die leidt tot een vorm van
zich autonoom ontwikkelend leven. Zoals in de natuur bepaalde
combinaties van onbezielde enzymen, koolstoffen enz. tot
de vorming van bezield leven kunnen leiden. Een onbepaalde
verzameling van woorden kan volgens Halbertsma, wanneer
ze op volgorde is gezet en uitgerust met een bepaald ritme,
bezield raken en zichzelf min of meer uitschrijven tot een
bezield en genoteerd Wezen. De schrijver die de pen vasthoudt
vervult een belangrijke taak in dit proces. Hij maakt de
bezieling mogelijk. Maar hij moet ook, uitgerust als hij is met
de algemene logica, zichzelf op de achtergrond plaatsen om de
balans niet te verstoren. Hij moet dus ter zelfdertijd twee vormen
van perceptie kunnen hanteren.
Terug naar de gekte zou je kunnen stellen dat het de waanzinnige
onmogelijk is om deze synthese te bereiken, of in
ieder geval om een begrijpelijke vorm te vinden waarbinnen
die synthese zich kan voltrekken.
Honderd jaar methodisch onderzoek heeft de verschillende
verschijningsvormen van de gekte uitputtend in kaart
gebracht, en waar die kaart van het Werelddeel van de Gekte
voorheen grotendeels uit witte plekken bestond, heeft het nu
allemaal een naam. De hoofd- en zijstromen zijn opgetekend.
De pieken en de dalen benoemd. Ook heeft men nu een redelijk
duidelijk beeld van de grenzen van dit Werelddeel, hoewel
die niet vastliggen maar overvloeien via een grensgebied van
excentriciteit naar Normaal Gedrag. Het gebied waarbinnen
de gekken wonen is dus genoteerd. Wat echter nog goeddeels
onbekend terrein is, althans dat meen ik uit de woorden van
professionals te hebben opgemaakt, is de antropologie van de
bewoners van dat Werelddeel. Wat drijft ze? Wat is de grammatica
van hun waan, waar vandaan komen hun angsten en
euforieën? Waaraan wordt waarde gehecht en wat wordt als
waardeloos beschouwd? Welke God aanbidden ze, en waarin
herkennen ze de Duivel? Over dit soort zaken is misschien
wel even weinig bekend als over de gedragingen van een in de
maag van het oerwoud levende stam die nog nauwelijks met
de moderne wereld in aanraking is geweest en wier gedragingen
en rituelen we wel ordenend kunnen beschrijven, maar die
we niet werkelijk kunnen begrijpen. Dit gevoel van de per
definitie gehandicapte antropoloog groeide in mij naarmate ik
meer gesprekken voerde met patiënten. Het besef dat je in een
vreemd land op reis bent waar geheimzinnige en moeilijk te
doorgronden rituelen en gewoontes gangbaar zijn en waarop
jij slechts motorisch kunt anticiperen. Na verloop van tijd
zocht ik, als reactie op deze gefrustreerde communicatie, mijn
toevlucht in het bos, en maakte ik een groot aantal foto’s van
de verrottingsprocessen die daar voortdurend aan de gang
zijn. Ik zocht naar een symbool dat de gekte voor mij een
plaats zou kunnen geven. Waardoor ik het voor me zou kunnen
zien. Als Ding. Een tastbare verschijningsvorm, waarnaar
je kan kijken zonder dat je het werkelijk hoeft te begrijpen.
Intuïtief vond ik die processen van verval daarvoor passend.
En dode boom die aan het verrotten is, overdekt met mossen,
zwammen en algen en van binnen uit opgevreten door insekten,
bevindt zich in een geheel ander stadium van de levenscyclus
dan de levende boom, maar ziet er, afgezien van zijn
meestal horizontale houding, bijna nog hetzelfde uit als de
levende boom. En toch hoort de een nog wel tot de levende,
vitale wereld, en de andere al niet meer. En net zo goed als wij
weinig begrijpen van onze gekken, vermoed ik dat de levende
bomen weinig tot geen begrip hebben voor hun omgevallenen
in staat ontbinding verkerende soortgenoten. Ik fotografeerde
een aantal zwammen die zich trapsgewijs op berken
hadden vastgezet en liet die aan een vriend zien. Ik dacht dat
de volgorde van gebeurtenissen was dat de boom afsterft
waarna de zwammen zich er als aasgieren in vastbijten. Maar
34 35

volgens die vriend, die nog meer natuurdocumentaires kijkt
dan ik, was het juist andersom. De zwammen enteren de berk
en zuigen langzaam het leven uit de boom. Ze wurgen of verstikken
de berk. Toen ik dat hoorde wist ik dat ik mijn symbool
voor de gekte had gevonden. De zwam die het leven, of
de werkelijkheidszin, uit de normale mens zuigt en hem, bijna
onmerkbaar en met een zeer geduldige kracht, die andere
wereld induwt. De waanzin is een zwam. Een parasiet die zich
voedt met de sappen van zelfstandig leven.
En nu is het maar aan ons om te bepalen wat autonoom
leven is, en wat parasitair. Snapt u wel?
Al met al waren dit genoeg redenen of tekens die mij er op
wezen dat ik de gekte, en misschien dus ook de essentie van
schoonheid en esthetische ontroering, via een omweg van
symbolen en niet duidelijk gespecificeerde gebaren moest
benaderen.
Ik zal u dan ook geen direct of woordelijk verslag doen van
de gesprekken hoewel ik van de eerste reeks consulten nauwkeurige
aantekeningen maakte. U verlangt misschien voorbeelden
uit de praktijk, bloemlezingen van goed gedocumenteerde
waanzin, maar die zult u niet te lezen krijgen. De reden
daarvoor is dat ik me afvraag of een letterlijke verslaggeving
van de belevingswereld van de waanzinnige wel zo correct is.
Waanzin aan de hand van citaten determineren is zoiets, denk
ik nu, als de vochtigheidsgraad van een spons te willen meten
met een liniaal.
En ook hier zijn er weer overeenkomsten met de wereld van
de kunst. Nemen wij bijvoorbeeld twee van mijn favoriete
schilderijen ‘De Toren van Babel’ en ‘De Triomf van de
Dood’, beiden van de hand van de Vlaamse ziener Pieter
Bruegel, onder de loep dan stuiten we op hetzelfde probleem.
We kunnen de schilderijen opmeten, iets over de kunsthistorische
achtergrond ervan onthullen en het aantal personages dat
op beide schilderijen voorkomt tellen; indien wij echter de
essentie van het schilderij – waarom het zich gedraagt zoals
het zich in onze beleving gedraagt – proberen te beschrijven
schieten onze woorden tekort en worden wij alleen maar aan-
gemoedigd om, al schrijvend, zelf een nieuw kunstwerk te
maken.
Ja, u leest het goed: het schilderij gedraagt zich. Het heeft
een eigen ziel, zoals de totems van de Asmat. Abstracter waarschijnlijk,
want niet te herleiden tot één enkele legendarische
krijger, maar een ziel heeft het. Een ziel die zo bijzonder is dat
hij in de loop van honderden jaren door wellicht miljoenen
mensen is opgezocht en bekeken om iets van de eigenschappen
van die ziel in te ademen. En het is waarschijnlijk zo dat
de ziel van de schilderijen van Bruegel en de totem van de
Asmat en de pass van Cruyff of het tweede deel uit het eerste
pianoconcert van Bach voor mijn part, één en de dezelfde ziel
zijn: een staat van bewustzijn namelijk waarin de privé-logica
en de algemene-logica tot een synthese komen. Iemand die in
wanen leeft beweegt zich, denk ik, voortdurend heen en weer
tussen die twee werelden zonder ze ooit bij elkaar te kunnen
brengen. Dat maakt hem eenzaam tussen de mensen en dat is
misschien ook wel de reden dat veel gekken zich gaan omringen
met door hen bezielde voorwerpen waartoe zij zich, bij
gebrek aan mensen, sociaal gaan verhouden. Een gedrag overigens
dat ook weer niet zo heel vreemd is. Miljoenen voetbalfans
zouden er immers bijna alles voor over hebben om in
het bezit te komen van een door Johan Cruyff ingezweet voetbalshirt.
En ze zouden, wanneer ze het shirt droegen, onwillekeurig
de ‘kracht’ er van voelen. Helemaal wanneer het een
shirt is dat werd gedragen tijdens een legendarische wedstrijd.
Het verschil met de waanzinnige is dat bijna iedereen de
kracht van dat voetbalshirt kan begrijpen en slechts weinigen
de bezieling van een stuk hout of een steen kunnen zien.
Ik vertelde u reeds eerder dat de waanzin niet het enige
nieuwe element in mijn tijdelijke omgeving was. Daar was
ook nog de natuur. Het uitbundige Willem Artnszbos dat door
de eerder genoemde dichter Willem Halbertsma heel treffend
werd omgedoopt in het Finsterwald. U moet weten dat ik
beslist niet vertrouwd ben met de natuur. Ik kijk weliswaar
graag naar natuurfims, maar weet slechts met moeite een beuk
van een eik te onderscheiden en in mijn dagelijkse leven in de
36 37

stad beperkt de aanwezigheid van de natuur zich, althans visueel,
tot de wolken, een paar duiven, twee nestelende meerkoetjes
in de gracht (die hun nest overigens bij gebrek aan bruikbare
takken inmiddels hebben leren samenstellen uit plastic
tassen en Big Mac verpakkingsdozen) en een aantal op stand
wonende spinnen waarvan ik naam noch geslacht weet. Ze
zijn bruin-grijs en erg goed in stilzitten. Wanneer je aan de
stadsnatuur gewend bent kijk je in eerste instantie met dat
soort ogen naar de buitennatuur. Het verschil tussen deze twee
manieren van kijken wordt je pas na verloop van tijd duidelijk,
wanneer je namelijk, alsof er iemand aan de scherpteinstelling
van lenzen heeft gedraaid, plotseling meer ziet.
Meer details gaat ontwaren, individueel karakter gaat herkennen
in wat voorheen anonieme bomen en planten waren.
Gecamoufleerde dieren ziet lopen waar je eerst dacht dat het
de bladeren waren die door de wind werden bewogen. Je ogen
gaan er van open. Je gaat, met ander woorden, anders waarnemen.
Het zal u hopelijk niet ontgaan dat ik dit op deze
nadrukkelijke wijze stel om u duidelijk te maken dat ik hierin
verbanden zie met de waanzin en met de beleving van schoonheid,
van esthetische ontroering, de zaak waarom het ons in
eerste instantie allemaal te doen was.
De natuur dus. Het Finsterwald. Dat prachtige heuvelachtige
bos waar de boswachterij schijnbaar haar handen van heeft
afgetrokken om ‘de natuur’ zijn beloop te laten gaan. Dat
betekent dat omgevallen bomen blijven liggen en rustig wegrotten
terwijl parasitair leven er bezit van neemt. En wanneer
ik praat over de natuur, dan heb ik het toch voornamelijk over
de flora. De flora die vermoedelijk net zo schuw is als de
fauna, en die, bij gebrek aan de mogelijkheid om uit het zicht
te vluchten, zich camoufleert met geheimzinnigheid. Ik kan
mij even niet beter uitdrukken. De flora, die stille, zich slechts
zeer traag verplaatsende entiteit, uit haar schuwheid niet zoals
de dieren in vluchtgedrag, maar in een op het eerste gezicht
zeer complexe, maar bij nadere beschouwing wellicht ook
verrassend simpele geheimzinnigheid. Een sterk afwezige
aanwezigheid die de voedingsbodem voor menig sprookje is
geweest.
Als vanzelf, om boodschappen te doen of de hond uit te
laten, wandelde ik veel door het bos. En binnen een paar
weken ging ik in de visuele chaos die het bos lijkt te zijn,
steeds meer patronen en details herkennen. Ik meende er meer
van te begrijpen, en er een dieper contact mee te hebben dan
eerst. Ook zonder een studie biologie ga je, na er een tijdje in
te hebben rondgelopen, begrijpen dat er een systeem in het
bos zit. Precies op dezelfde manier wellicht als er een systeem
zit in de gekte. Je snapt niet oorzakelijk waarom die plant nou
juist precies op die plek daar groeit, maar je begrijpt wel de
onvermijdelijkheid en misschien zelfs noodzakelijkheid van
de keuze voor die plek en die plant. Noodzakelijk weliswaar
omdat het onzinnig is om tegen de logica van het bos in te
gaan. Je hebt, als plant bijvoorbeeld, geen poot om op te staan
indien je er andere, geinige of maffe ideeën op nahoudt.
Sterker nog, je zou niet eens bestaan! Een plant met een eigen,
niet in de natuur voorkomende levensvisie is als een waanzinnige
in een op empirie gebaseerde samenleving.
38 39

Een goede vriend van mij die een tijdje door de jungle heeft
gewandeld schreef me in een brief daarover dat hij had
geleerd dat 50 procent van de oerwoudpopulatie parasitair is.
Ik heb daar lang over na moeten denken, want als je zegt dat
50 procent van een eenheid parasitair is wordt het als vanzelf
een arbitraire kwestie welke helft je als parasiet en welke helft
je als autonoom benoemd. Het lijkt dus op het eerste gezicht
een onzinnige tweedeling maar toch sloeg die vriend onwillekeurig
de spijker op zijn kop. Wanneer de natuur zijn gang kan
gaan wordt het bos een op assimilatie gerichte entiteit. Een
zeer rigide commune zo u wilt. En hoewel die 50 procent misschien
gradueel zal schommelen (want hoe deel je een bos in
tweeën?) denk ik dat de tweedeling reëel is. Het dier Bos
zoekt voortdurend naar een evenwicht in zijn bestaan.
Volsterkt autonoom kan hij niet zijn – want dan ontzegt hij
zichzelf immers voedsel. Volstrekt parasitair kan hij ook niet
zijn, want dan zou het bos, om andere evidente redenen, ook
ophouden te bestaan. Wellicht is de indeling autonoom-parasitair
wel een natuurlijke spiegel van wat wij algemene- en
privélogica zijn gaan noemen. Maar welke van de twee is het
autonome gedeelte?
Enfin, het wordt te laat om hier nog zinnig op door te kunnen
gaan.
Ondertussen laten de grote vragen over schoonheid, esthetische
ontroering, waanzin, kunst en natuur, en hun vermoedelijke
onderlinge samenhang mij niet los. De gesprekken met
de patiënten hier mogen dan feitelijk mislukt zijn – zij hebben
wel de basis gelegd voor een groot aantal afgeleidde gedachten.
U zou hier eigenlijk ook een tijdje moeten zitten. Ik weet
niet precies wat het is, maar de plek doet iets met je. Het
nodigt je uit (of misschien dwingt het je wel) om ideeën die je
had en waarvan je zeker was, los te laten of te herzien. Het is
op een bepaalde manier, voor de gemoedrust even voorbijgaand
aan het leed van de pakweg 500 patiënten – leed waarvan
u en ik ons eigenlijk geen voorstelling kunnen maken –
een magische plek. Er worden hier per dag waarschijnlijk
meer wonderen en gruwelen gezien dan jaarlijks in een miljoenenstad.
Dat besef beïnvloedt onwillekeurig je denken. En
ik voel me er door verplicht en begeesterd om dan in ieder
geval een symbolische of magische oplossing te vinden, een
beeld of een verhaal waarin alles samenkomt. Een versmelting
met meerwaarde. Een symbolische brug te slaan tussen de
tweedeling van waan en zin, schoonheid en lelijkheid, mens
en natuur, linker- en rechter hersenhelft. Die brug moet zoiets
zijn als een derde hersenhelft. Slechts af en toe zichtbaar, maar
altijd aanwezig. Maar zoals gezegd: het wordt te laat. Ik zal
deze brief direct posten terwijl ik Casper de Hondt nog een
nachtelijke plaspauze gun. Met collegiale groeten ben ik uw
avonturier-schoonheidsspecialist:
40 41
Dick Tuinder

Beste mevrouw P.,
Maarssen, 24 april 1999
(ansichtkaart)
Fietsend per ongeluk terecht gekomen in Maarssen. Heb het
Bisonspoor niet kunnen vinden. Het weer is mooi, maar wat is
Maarssen een deprimerend lelijk dorp! Daar kunt u toch geen
mensen ontvangen? Wat moeten uw buitenlandse gasten wel
niet denken? U zult er wel uw redenen voor hebben gehad om
u in een van de lelijkste dorpen van Nederland te vestigen,
maar mij is het een raadsel. Evenzogoed; groeten van uw piekerende
collega:
Beste Mevrouw P.,
Dick Tuinder
Den Dolder, 27 april 1999
Ik lees mijn vorige lange brief aan u terug en ik kan me
voorstellen dat u bij het lezen dacht: “Godsamme! Wat is die
Tuinder toch opeens zweverig geworden!” of: “En hoe zit het
nou met die schoonheid, daar zouden we het toch over gaan
hebben?” en misschien ook wel: “Get to the point, man! Ik
heb niet de hele dag!”
Wat dat laatste betreft waag ik te betwijfelen of u daar wel
de waarheid, de hele waarheid en niets dan de waarheid
spreekt, want volgens mij zit u vrij vaak zo maar wat voor u
uit te staren, wachtend tot er iemand belt die ook al een hele
tijd voor zich uit zat te staren. Heus, neemt u dat nou maar van
mij aan: zo druk kan die baan van u niet zijn! Bovendien gaan
mijn brieven uiteindelijk wel degelijk over schoonheid en
bent u dus beroepsmatig geëxcuseerd als u er even de tijd voor
neemt om ze te lezen. We zijn nu alleen nog even bezig met
42 43

de aanloop die, dat geef ik toe, vrij lang is, maar we willen straks
ook een ongekend verre sprong maken. We gaan geen
salto-mortale maken vanuit-stand zoals dat heet. Dit wordt
schoonspringen vanaf de hoogste plank met de langste aanloopbaan.
Wat uw eerste opmerking betreft: uw verbazing is
mijn verbazing. Ik kan u niet zo een-twee-drie uitleggen hoe
dat komt. Ik denk evenwel dat een ieder die zich beroepsmatig
met schoonheid bezighoudt en deze zaak ernstig neemt, of
men nu kunstenaar is of voor de kost overmatige beenharen
weg-harst, onvermijdelijk in de buurt van de mystiek uitkomt.
Welaan, dat voor waar aannemend kunt u misschien begrijpen
dat een en ander nog eens verhevigd wordt door de afzondering
waarin ik leef en de onmiddellijke nabijheid van het bos
en de door ons zo gekwalificeerde antiwereld van de gekken.
Nu ik er over nadenk moet u eigenlijk verbaasd zijn dat ik er
nog zo nuchter onder ben gebleven! Een kunstenaar met een
zwakker geestelijk gestel was vermoedelijk allang bezweken
of zou een enkeltje Goa (India) hebben gekocht. Maar dat
soort mystiek zoek ik dus niet. Niet het soort mystiek dat je
alleen maar kan ervaren wanneer het lekker weer is, het eten
spotgoedkoop en een ticket er naar toe in de Airmiles aanbieding.
Het moet anders kunnen. Mystiek die voortkomt uit een
andere perceptie, en niet uit een andere vakantiebestemming.
Zodat je uiteindelijk voor je mystieke ervaringen ook op de
conservenafdeling van de supermarkt terecht kan. Ja, zoiets
moet het zijn. Want een mystieke ervaring die je alleen kan
beleven wanneer je je tegen een verzameling dodelijke ziektes
hebt laten inenten, dat kan geen zuivere mystiek zijn, wat u?
In ieder geval geen mystiek of magisch besef dat je na de
vakantie weer mee naar huis neemt. Maar genoeg hierover.
Om uw honger naar voor u toepasbare kennis te stillen zal ik
u van een aantal van mijn eerste bevindingen over schoonheid
en schoonheidsbeleving op de hoogte stellen. Let goed op.
Wat is Schoonheid? Wat ervaren wij als mooi, en waarom?
En wat is precies de samenstelling van die ervaring die er voor
zorgt dat wij ontroerd worden of in een andere daarop gelijkende
stemming worden gebracht? Ik ben geen onderlegd
filosoof en dus zal ik u niet proberen te imponeren met een
bloemlezing van wat er door de eeuwen heen zo al over dit
onderwerp beweerd werd. Ook omdat zowel u als ik er al vrij
snel geen touw meer aan zouden kunnen vastknopen. Vast
staat dat het vraagstuk de mens altijd heeft geboeid en een van
de hoofdthema’s van elke zichzelf respecterende filosoof is
geworden. En dat is begrijpelijk. De schoonheidsbeleving
slaat immers bruggen tussen mensen zoals ze ook gelijkelijk
mensen van elkaar kan doen vervreemden. Indien u bijvoorbeeld
tijdens een gesprek met iemand waarvoor u een zekere
sympathie koestert ontdekt dat die persoon altijd moet huilen
van ontroering bij een muziekstuk waar u zelf op kotst zullen
die gevoelens van sympathie behoorlijk op de proef worden
gesteld. Schoonheidsbeleving is dus een intuïtief instrument
om de Ander te leren kennen. Daarnaast is het ook een instrument
om uzelf beter te leren kennen. De esthetische ontroering
manifesteert zich immers vaak onafhankelijk van uw wil.
Zonder dat u er op verdacht bent. Pats-boem! Daar hebt u
opeens kippenvel of vochtige ogen.
“Dat is maf,” denkt u dan. “Nooit geweten dat ik door een
bord erwtensoep zo geraakt kon worden.” En het volgende
moment is uw zelfbeeld rijker en complexer geworden.
Schoonheid is een machtig wapen. Visuele schoonheid kan
onzinnige argumenten omtoveren tot redelijkheid en kan van
een domkop een interessante persoon maken. Het najagen van
schoonheid kan er voor zorgen dat men de redelijkheid uit het
oog verliest en onverstandige beslissingen neemt. Schoonheid
is een totem. Wanneer u met een mooie man over straat loopt
straalt een deel van die schoonheid op u af. U voelt zich sterker,
zekerder en gelukkiger. Maar er is meer.
Wanneer ik een willekeurige klassieke deun via de nationale
radiozenders laat horen zal dat misschien 1 procent van de
bevolking ontroeren. Wanneer ik echter beweer dat dit ons
nationale Volkslied is en ik het laat horen omdat ons voetbalelftal
na een heroïsche strijd waarbij het vaak kantje boord
was, en waarbij menig scheidsrechter bewezen omkoopbaar
bleek te zijn en dus vele van onze beste spelers ten onrechte
met een rode kaart het veld werden uitgestuurd – enfin, u kent
die aanstellerige, met een sausje van minderwaardigheidsge-
44 45

voel overgoten mythologie van het Nederlands voetbalelftal
wel – tóch de Wereldcup heeft gewonnen zullen bij 99 procent
van de bevolking de tranen in de ogen springen.
(Wat dat aangaat denk ik er hard over om lid te worden van
de fanclub van het Duitse nationale elftal, de Mannschaft. Dat
zijn tenminste voetballers waar je op kan rekenen. Ze voetballen
misschien niet al te mooi, maar ze sleuren je daarentegen
ook bijna nooit mee in de artistieke crisis waar het
Nederlandse elftal van balgoochelaars zo vaak last van heeft.
Ik begrijp best dat ik met deze bekentenis weinig vrienden zal
maken in mijn eigen land, maar vrienden maken is niet de
belangrijkste taak van een kunstenaar. Die taken zijn, in volgorde
van gewicht: 1. Kunst maken. 2. Zo goed mogelijk in zijn
eigen levensonderhoud voorzien. 3. Niet zeuren (dan had je
maar een kantoorbaan moeten nemen). 4. Hard en aandachtig
werken. Niet wachten tot de inspiratie jou op komt zoeken,
maar een bezoek van de inspiratie, of de geest of de groove,
door dat harde werken af te dwingen. Anders gezegd; jij bent
de baas. (zie: de Mannschaft) 5. Je eigen koers blijven varen
zonder totaal te vervreemden van de wereld waarin je leeft.
Anders wordt je een excentriekeling en die zijn alleen maar
interessant voor praatprogramma’s op de televisie. 6.
Vrienden maken.)
Hetzelfde deuntje dus, niks extra toegevoegd, geen verboden
drugs via het waterleidingsysteem verspreid en toch een
verschil van 98 procent! Ra-ra, hoe kan dat? U merkt nu hopelijk
al wel dat er bij schoonheidsbeleving meer komt kijken
dan een flesje mascara, een face-lift en een nieuwe lipstick.
Dat komt omdat de waardering die wij aan schoonheid geven
bepaald wordt door een moeilijk ontwarbare combinatie van
wederom de algemene- en de privé-logica.
In een artikel van de Leidse filosoof Gerard Visser las ik:
“De vraag die Kant zich stelde is deze. Welke is de grondslag
van de algemeengeldigheid, zo die er is, van het esthetische
smaakoordeel? En zijn antwoord luidt dat deze algemeengeldigheid
inderdaad bestaat en dat zij zich laat funderen op de
lust van de reflectie, het plezier dat verbonden is met de
beschouwing van schone vormen. Deze lust is weliswaar iets
subjectiefs, maar
waar zij voortkomt uit
de reflectie, opstijgt
uit het vrije en harmonieuze
spel tussen
verstand en verbeeldingskracht,
is er niet
meer sprake van een
privé-gevoel, aldus
Kant, maar van een
stemming die zich
algemeen laat meedelen.”
Nu ja, Kant wist
natuurlijk nog niet
van het bestaan van
live televisieuitzendingen
en ook was de voetballerij in zijn tijd nog niet de
volkssport die het nu is, maar feitelijk zegt hij hetzelfde. Hij
verklaart echter niet, althans niet in dit citaat, waar die lust tot
reflectie dan weer vandaan komt, en gaat daarmee, vermoed
ik, voorbij aan de hamvraag. Ik weet er ook nog niet het antwoord
op, maar ik vermoed dat die lust tot reflectie voortkomt
uit een zoekende, zich onwillekeurig vragenstellende psyche
die, maar hierin mag u mij gerust tegenspreken, in meer of
mindere mate in elke mens aanwezig is. Het concept van vragen
stellen en niet alles wat zich voordoet voor lief nemen is
een van de eigenschappen die ons onderscheid van de natuur.
Mensen die zich minder dingen afvragen en de werkelijkheid
als vanzelfsprekend ervaren, domme of luie mensen dus, zullen,
vermoed ik, bijna per definitie een minder ontwikkelde
schoonheidsbeleving hebben. Zij houden van het herkenbare.
Zij willen bevestigd worden in wat ze al weten en gaan iedere
impressie die hun vaste waarden in twijfel zou kunnen trekken
uit de weg. Zaken die niet in hun straatje passen doen ze
automatisch af als onzin. Ze verzetten zich tegen een dynamisch
wereldbeeld en huldigen waarschijnlijk ook een statisch
beeld van hun eigen persoonlijkheid. De vrijheid en de
46 47

harmonie van het “spel tussen verstand en verbeeldingskracht”
waar Kant over spreekt is natuurlijk sterk afhankelijk
van dat verstand en van die verbeeldingskracht. Eén van beiden
moet in ieder geval in ruime mate aanwezig zijn om dat
spel te kunnen spelen.
Het is inmiddels half vijf ‘s middags geworden en ik kom
zojuist terug van een korte wandeling in het bos. De hond
moest er uit, en ik moest even mijn vingers strekken. Na een
tijdje ging ik op een omgevallen boom zitten en at een appel.
Kort daarna landde er op een tak, ongeveer vier meter bij mij
vandaan een prachtige helblauwe vogel. Vrij groot. Ik schat
zo’n 30 centimeter van kop tot staart. Ik hield op met kauwen
en bewoog mij niet meer. De vogels keek stuurloos om zich
heen. Zeer onbepaald kijkgedrag die zich misschien nog het
beste in graden van verschillende hoeken laat vertalen. 34 graden,
78 graden, 116, 47, 62, 10, 88, 148. De kijkrichting wordt
om de halve seconde gewijzigd. Staren is er voor vogels niet
bij. Mensen kunnen wel staren, en honden bijvoorbeeld ook.
Wellicht is dat de reden dat wij hoger in de rangorde der dieren
staan, of in ieder geval dat wij doen wat wij doen. Ik
bedenk mij nu dat er misschien ooit wel eens vogels zijn
geweest die goed konden staren en wegdromen bij een zonsondergang
bijvoorbeeld, maar dat die evolutionaire rariteit al
snel is uitgeroeid door de verschillende prooidieren. In ieder
geval was ik blij en verbaasd dat de vogel zo dicht naast mij
kwam zitten en mijn aanwezigheid schijnbaar niet angstaanjagend
vond. Zo ontspannen was de vogel zelfs dat ik me begon
af te vragen of hij mij überhaupt wel zag. Onderscheidt een
vogel wel zaken, of heeft hij zich er meer in geoefend om
bewegingen te signaleren? Er over doordenkend leek mij dat
laatste, als vogel zijnde, inderdaad veel praktischer. Wanneer
je zoekt naar een bepaalde beweging waarvan je weet dat die
bij die insect hoort maakt dat het zoeken wellicht een stuk
eenvoudiger, dan wanneer je de ongetwijfeld uitstekend gecamoufleerde
rakker visueel moet herkennen.
Uiteindelijk kwam Casper de Hondt deze idylle verstoren
door zich vanuit het struikgewas op de vogel te storten. Maar
die vogel had hem dankzij zijn onmogelijkheid om te staren
natuurlijk allang aan zien komen en vloog een fractie voor
Casper kon toeslaan loom klapwiekend op. Nu pas zag ik dat
zijn vleugels aan de onderzijde fel rood waren.
Wanneer we de esthetische ontroering (EO) willen kunnen
begrijpen moeten we de samenstelling van die specifieke
emotie allereerst ontleden. Het gevoel dat buik en hoofd gelijkelijk
vult nader beschouwen en met een flinterdun mesje fileren
waarna we minuscule plakjes onder een psychische microscoop
kunnen leggen. Wat voelt u precies wanneer u tot tranen
geroerd wordt door een muziekstuk, een lang van tevoren aangekondigde,
maar toch altijd weer onverwachte dramatische
wending in een verhaal of de zwijgzame verplettering van een
schilderij? De EO is in de allereerste plaats een gevoel van
herkenning. Een herkenning van iets dat je niet op dat specifieke
moment, in die specifieke vorm, op die specifieke locatie
had verwacht, maar dat toch niet onverwacht komt. En
meestal zorgt de omgeving, een museum of een concertzaal
daar wel voor. De tien seconden stilte die de dirigent voor aanvang
van het concert afdwingt door zijn armen gebiedend te
strekken dienen als waarschuwing en zetten uw zinnen op
scherp. Zijn we d’r allemaal klaar voor? We gaan zo dadelijk
planeet Aarde verlaten en ons onderwerpen aan andere wetten
dan we gewend zijn. Waar rede en redeloosheid namelijk een
koninklijke tweelingbroer zijn die in harmonie regeren over
de wereld van de verbeelding. De esthetische ontroering kan
niet bestaan wanneer u aan uzelf blijft denken. U moet in
zekere zin uzelf vergeten en enkel nog maar zintuig zijn. U
moet één worden met de muziek, het schilderij, de roman of
het landschap. Wanneer u esthetisch ontroerd wordt houdt u
heel even op te bestaan. Uw fysieke en geestelijke samenstelling
wordt één met de moleculen die door de muziek aan het
trillen worden gebracht en één met de pigmentdelen die dat
betoverende licht op het doek veroorzaken. U bestaat niet
meer en toch bent u méér en groter en veelomvattender dan u
in uw dagelijks leven ooit lijkt te zijn geweest. Ont-roert betekent
misschien wel: zonder roer. U bent dus stuurloos. U als
persoon, met al uw meningen en voorkeuren hebt heel even
niets meer in te brengen. U waait zonder doel en zonder rich-
48 49

ting op de winden van een kosmische beweging. U bent één
met alles. U bent voor een korte periode niet aanspreekbaar,
niet van deze wereld, u bent kortom gek.
De felrode onderzijde van de vleugels van de vogel: dat was
een typisch geval van gekte. Daar had een haiku ingezeten als
ik had geweten hoe je die dient te schrijven. Dat zult u dus zelf
moeten opzoeken. Ik kan u wel veel, maar niet alles uitleggen.
Nu weet ik niets meer te zeggen, al die schrijverij heeft mij
ont-roert. Ik ben stil geworden. Een stille groet dus van uw
experimentele branchegenoot,
Dick Tuinder
Beste Mevrouw P.,
Den Dolder 30 april 1999, 22.00 uur.
Is het vandaag Koninginnedag? Ik raak hier in de wildernis
steeds meer het contact met de werkelijkheid van de andere
mensen kwijt. In ieder geval heerste er geen feeststemming in
het bos waar ik zojuist uit teruggekeerd ben na een zeer korte
avondwandeling. De lucht was in het westen nog helder, maar
de bomen waren al bijna zwart geworden. Ik ben geen held in
het donker. Je zou me zelfs een schijtert kunnen noemen. Zelf
vermoed ik dat ik lichtelijk nachtblind ben waardoor ik in het
donker minder zie dan de gemiddelde mens. Vanwege die
blindheid denk ik dingen te zien. Dingen die er naar alle waarschijnlijkheid
niet zijn, maar die – omdat je nooit 100 procent
zeker kan zijn – juist door die blindheid extra reëel lijken te
worden.
Wat voor dingen dat dan zijn? Nou ja, gewoon Dingen. Ik
voel mij in het nachtelijk bos vooral een inbreker. Het idee dat
ik hier niet behoor te zijn. Dat ik hier niets te zoeken heb, dat
het verboden is en dat de rechtmatige bewoners ieder moment
wakker kunnen worden en naar een onder het bed verborgen
oude bijl zullen grijpen. Ik ken deze angst niet in de stad en in
veel mindere mate in een open veld of aan het strand, maar het
bos: dat is een ander hoofdstuk.
Maar na al dat geklets over hoe mooi de natuur eigenlijk wel
niet is en hoe nietig de mens en zo, leek me dit het juiste
moment om, zoals ik me al aan het begin van mijn verblijf hier
had voorgenomen te doen, voor eens en voor altijd korte metten
te maken met die angst. Manhaftig fluitend liep ik dus,
handen stevig in de broekzakken het bos in. De eerste honderd
meter viel mee. Die gaat over een boslaan die aan een zijde
door het bos aan de andere zijde door een open veld wordt
begrensd dat in het late, indirecte licht prachtig wit straalde. Ik
keek zo min mogelijk ter linker zijde vanwaar het pikzwart
van het eigenlijk bos mij aanstaarde. Casper de Hondt kent
geen angst voor dag of nacht en rende zoals altijd vrolijk
kwispelend een flink stuk voor mij uit om na honderdvijftig
meter opgezogen te worden door het donker, daar namelijk
50 51

waar het open veld ophoudt en de laan aan beide zijden
omzoomd wordt door het bos. Dit moest natuurlijk niet te gek
worden, een ommetje, niet meer. Ik wist al dat ik de eerste
afslag links zou nemen waardoor ik, na een klein stukje door
het donkere bos, uit zou komen bij de lantaarnpaal die naast
het oude mortuarium staat, waarna ik over de verharde weg,
geleid door andere vriendelijke lantaarnpalen, terug naar huis
zou kunnen lopen. Maar zelfs zo ver kwam het niet. Twintig
meter nadat ik het open veld achter mij had gelaten bleef ik
stilstaan en keek om mij heen. Zien deed ik niets, maar de
Dingen waren er. Het bos, dat werd mij al snel duidelijk, was
niet vriendelijk gestemd. Misschien heeft dat met het jaargetijde
te maken. De lente, dat lijkt me een verwarrende periode
voor het bos. Puberteit, generatieproblemen, geldingsdrang:
driften kortom. Een herfstbos is, door omstandigheden, wellicht
veel milder gestemd. Het hoeft allemaal niet meer zo
nodig. We zijn al aan het afbouwen. Alles al gedaan, alles al
gezien: de drift is minder. Maar dit lentebos, ik zeg u, daar zijn
op nachtelijke uren geen grappen mee te maken en als ik het
bos bij daglicht niet als een goedige lobbes zou hebben
gekend zou ik hebben kunnen zweren dat het een kwaad bos
was. En wie weet, misschien is het dat ook wel, en doet het
zich bij daglicht sympathieker voor dan het is. In ieder geval
voelde het niet goed. Zonder dat er duidelijke aanwijzingen
waren voelde ik dat ik niet gewenst was. In het bos gebeuren
na sluitingstijd dingen die niet voor mensenogen bestemd zijn,
of die wij gewoon niet kunnen begrijpen of verdragen. Het
dier Bos heeft geen compassie. Er valt niet mee te onderhandelen.
Bij de entree ervan houdt het Poldermodel op. Het bos
kent maar één vorm van consensus en dat is assimilatie.
Vooral ‘s nachts. Bij daglicht trekt de geest van het bos zich
terug in geheimzinnigheid, zoals ik al eerder schreef. Een zeer
afwezige aanwezigheid. Maar na zonsondergang komt die
geest tot leven. Het is geen doelbewuste agressie, vermoed ik,
het is meer de aard van het beestje. Zoals de zee met de vloed
het land niet doelbewust, maar redeloos overspoeld, alles wat
zij op haar pad vindt verdrinkend. En precies dat, voelde ik,
was het bos deze avond, kort na zonsondergang, van plan. Een
avonturier haalt misschien op zo’n moment diep adem en ziet
er een uitdaging in, maar een verstandig mens zet het in zo’n
geval op een lopen.
Ik ben geen avonturier.
Casper, die overal een spel in ziet, en veel meer een avonturier
is, rende vrolijk blaffend om mij heen toen ik besloot
een sprintje te trekken. Zeer blij was ik om na korte tijd weer
in de beschutting van het huis te zitten, hoewel vanaf dat
moment reusachtige torren, aangetrokken door het kunstlicht,
zich met kamikaze-achtige overgave tegen de ruiten begonnen
te werpen. Ambassadeurs van de bosgeest, dacht ik.
Nee, ik ben weer even op mijn plaats gezet. De natuur, dat
is, net als de waanzin, een andere planeet. Vooral als het tijdens
de schemering een beetje waait zie je hoe de bomen die
goedige uitstraling als een nutteloze vacht van zich afschudden
en hun ware aard tonen. Het bos raakt met zichzelf in
gesprek en de goede luisteraar kan horen dat het een sombere,
toornige en op macht beluste, zwarte en onredelijke ziel is die
het bos regeert. Genadeloos tegenover elke levensvorm die
zich verzet tegen assimilatie. En hoezeer het avontuur ook
lokt, en alle mooie gedachten van ‘we zijn toch eigenlijk allemaal
vrienden van elkaar’ ten spijt: wij horen daar niet meer
in thuis. Wij kunnen niet meer terug naar de natuur zonder
gevaar voor eigen leven. Zonder dat wij accepteren geassimileerd
te worden. Opgenomen in die rigide wereld van
autonoom en parasitair leven.
52 53

-later, dezelfde nacht-
Het is donker en uit het bos komen nauwelijks nog geluiden.
Windstil. Op een kleine vier uur vliegen hier vandaan vallen
op dit moment honderden bommen uit de lucht. Van een goede
vriend die via internet contact heeft met een jongen in
Belgrado hoorde ik het verhaal dat de humorloze schurk
Milosovic geen gevaar loopt om door een van die bommen
getroffen te worden omdat voortdurend in de nabijheid van
een schilderij van Rembrandt blijft. Een bom op de humorloze
schurk zou gelijk komen te staan aan een bom op een
belangrijk stuk mondiaal erfgoed. Verbazingwekkend vindt u
niet?
Ik ga maar een fles openen en proosten op de Koningin, of
is het fuifje al voorbij? Ze zal op heur eigen verjaardag toch
niet al om 03.00 uur naar bed gaan?
Aldus, met licht gedeprimeerde groeten, uw zoekende collega
Beste mevrouw P.,
Dick Tuinder
Den Dolder 3 mei 1999
Wandelend door het Finsterwald overdacht ik enkele weken
geleden een bizarre en misschien zelfs wel mooie keten van
toevalligheden die hier, midden in het bos dat een lofzang lijkt
op de toevalligheid, op hun plaats lijken te vallen. De eerste
schakel van de keten ligt drie jaar terug in de tijd. Ik knipte
een kleurenfoto uit de krant van een schilderij van de zeventiende
eeuwse Nederlandse schilder Van Dalem dat voor het
publiek bewaard bleef toen het van een anonieme verzamelaar
verworven werd door museum Boymans van Beuningen, wat
de reden was waarom een foto van het schilderij in full-colour
54 55

op de voorpagina van de NRC stond. Schilderijen halen enkel
de voorpagina wanneer ze voor veel geld verkocht-, na langdurig
onderzoek als vals ontmaskerd-, of door een gek met
zuur of Stanleymessen bewerkt worden, maar nooit omdat ze
mooi zijn. Een nieuw militair vliegtuig komt wel op de voorpagina,
of het stukvergaderde ontwerp van een nieuw bankbiljet,
terwijl die beide over pakweg honderd jaar welzeker
vergeten zullen zijn. Er is wat dat betreft nog veel te doen.
Sinds die tijd slingert de krantenfoto in steeds kreukeliger
uitvoering in zijn rol van bladlegger van het ene boek naar het
andere maar woont het nu al sinds een jaar tot volle tevredenheid
van iedereen op bladzijde 52 van het wonderlijke boek
‘Of Time Passion and Knowledge’ van J.P. Fraser (Voor zover
bekend geen familie van de bejubelde antropoloog, hoewel er
qua dromerige scherpzinnigheid wel enige verwantschap
bestaat tussen de twee geesten.) De titel van het schilderij is
‘Het Begin van de Beschaving’ en inderdaad zien we tegen
een achtergrond waarvan het uitzicht grotendeels wordt ontnomen
door een stenen wal een aantal van onze voorouders in
berevel rondscharrelen. Een eerste primitieve kookpot is
onder handbereik van een voormoeder, een knuppel rust in
dodelijke slaap op de schouder van een voorvader en enkele
van de voorkinderen bemoeien zich met iets dat een zeer rudimentaire
vorm van speelgoed kan worden genoemd. Op
bepaalde punten zijn er gaten in de stenen wal waardoor ons
uitzicht wordt geboden op een arcadisch en zonovergoten
landschap. Dit zal dus de beschaving zijn, de toekomst die ons
wacht. De familie pakt zo dadelijk zijn biezen en loopt uit de
schaduw van de natuur de beschaving binnen.
De afgelopen weken spookte het schilderij door mijn hoofd.
Ik wist niet waarom, maar te vaak om te negeren dacht ik er
aan. Zag ik het plotseling voor me. Ik besloot naar Rotterdam
te reizen om het ding nu eindelijk maar eens in het echt te
bekijken. Het werk hangt heel stil in een van de mooiste zaaltjes
van het museum naast een Bruegel en een Bosch. Zoals
het hoort dus. Het is heel virtuoos en toch beheerst geschilderd.
Het landschappelijke ging Van Dalem evenwel iets beter
af dan de mensen en dieren die er verhoudingsgewijs wat houterig
bijstaan. Ongeveer 80% van het doek wordt in beslag
genomen door de stenen wal. Die staat het uitzicht in de weg
en je kan je heel goed voorstellen dat een opdrachtgever of
een koper daar destijds over had kunnen klagen: “Wat heb ik
nou aan een schilderij dat geen uitzicht heeft?” Maar gelukkig
voor Van Dalem en voor ons hoefde hij niet van zijn schilderijen
te leven en kon hij dus doen waar hij zin in had. Wat het
schilderij boven zoveel andere doet uitsteken is, naast de compositorische
kwaliteit, het ontroerende, tussen melancholie en
optimisme zwevende verhaal van de voorstelling. We zijn
getuige van een dageraad die wellicht de meest belangwekkende
mag heten sinds de dageraad van het leven zelf. Wij zijn
er bij op het moment dat de mens de natuur vaarwel zegt en
zijn eigen koers gaat varen. En wat wij weten, en wat Van
Dalem ook moet hebben geweten, en wat de oorzaak is voor
de euforie en de tragiek die gelijkelijk aanwezig zijn in het
schilderij, is dat er voor deze mensen geen weg terug is.
Beschaving; het woord zegt het al. Een nieuw oppervlak
wordt zichtbaar, ten koste van de oude huid. Je wordt beschaaft.
En wie zijn wintervacht verloren heeft zal moeten
leren leven in de zomer. Dit is ‘the point of no return’. Wie
deze plek en plaats in de werkelijkheid verlaat zal er nooit
meer naar kunnen terugkeren. Het is een onverbiddelijk vaarwel.
Een dag na mijn bezoek aan het museum kreeg ik bezoek
van Armand Höppener. Baas van de Hoeve. We babbelden
wat over schoonheid en over de schoonheidsspecialisatie en ik
wil hem vertellen over mijn reis naar Rotterdam en Van
Dalem.
“Het Begin van de Beschaving,” zei Armand.
“Je kent het schilderij?”
“Mijn vrouw heeft het verkocht. Het maakte onderdeel uit
van de erfenis van haar vader, die een groot verzamelaar was.
We hebben, voordat we het verkochten een portret van ons
gezin laten schilderen met de Van Dalem op de achtergrond.”
Achteraf realiseer ik me dat ik misschien niet paf genoeg
heb gestaan, maar wat doe je op zo’n moment met zulk toeval
56 57

als het nog geen plaats heeft gevonden? Toeval zweeft. We
krijgen er geen vat op. Soms, als het zich in een reeks van
gebeurtenissen presenteert wordt het zwaar genoeg om af te
dalen naar de aarde waar het stil blijft liggen zodat je het kan
beschrijven. Maar op het moment dat Armand de connectie
legde tussen hem, zijn vrouw, haar vader, mijn schaar, Van
Dalem en de NRC bevond het toeval zich nog in zwevende
toestand en knikte ik slechts verbaast en plezierde hem met
het feit dat ik een en ander over Van Dalem wist te vertellen
en bovendien het bedrag wist waarvoor het schilderij was verkocht.
Door dat schilderij van Van Dalem realiseer ik me dat kunst
een hulpstuk is om, als mens, los van de natuur te kunnen
overleven. Een instrument dus dat het wezen van de natuur –
die een onnadrukkelijke en tegelijkertijd verpletterende aanwezigheid
van Schoonheid is – zo goed mogelijk probeert na
te bootsen. De mens die uit de natuur is gewandeld, op weg
naar de beschaving, heeft de kunst nodig om te overleven.
Daarom wordt er over het algemeen ook meer kunst gemaakt
in verstedelijkte gebieden en is die eveneens over het algemeen
van betere kwaliteit.
De familie die op het schilderij van Dalem op het punt staat
de beschaving tegemoet te treden heeft nog geen behoefte aan
kunst omdat zij immers nog steeds middenin de natuur woont.
Je kan zien dat de berenvellen die om de lichamen hangen
puur functioneel zijn en dat noch Oergh noch zijn lieve vrouw
Urgh ooit enige gedachte over mode hebben gehad. En dat de
knuppel op Oerghs schouder overeenkomsten vertoont met
een fraai gebeeldhouwde fallus is natuurlijk mooi meegenomen,
maar Oergh zal zich vooral zorgen hebben gemaakt over
de effectiviteit van het wapen en niet over de vormgeving. Het
is pas van later tijd dat mannelijke jagers en krijgslieden hun
geslacht zo nauwkeurig mogelijk in brons, ijzer of gespleten
atomen probeerden na te bootsen in hun wapens. En het is nog
weer van veel later dat ze zich van de gedachte achter deze
instinctieve handeling bewust werden.
Met de beschaving begint dus de kunst. Niet alleen omdat
de beschaafde mens dankzij verworvenheden als landbouw,
slavernij en handel met winstbejag tijd en middelen kreeg om
zich aan de kunst te wijdden danwel anderen daartoe de
opdracht te geven – veel liever namelijk besteedt de beschaafde
mens zijn tijd aan dobbelen, bier drinken en het onrechtmatig
versieren van de buurman of buurvrouw – maar veeleer
uit heimwee naar de natuur. Heimwee naar de uitbundige
en toch zo onnadrukkelijke schoonheid van het Finsterwald.
We kunnen elementen van de natuur bestuderen en proberen
te begrijpen, we kunnen er dus ten dele achterkomen hoe het
werkt, maar waarom het er uitziet zoals het er uitziet blijft
over het algemeen een raadsel en wat boven alle raadselen uitstijgt
is de esthetische ontroering die landschappen, dieren en
planten bij mensen te weeg kunnen brengen. Waarom benemen
zulke uiteenlopende zaken als een woestijnlandschap,
een zonsondergang op open zee, een bos bloemen, de lichtval
op een tak, een hond of een door het water zwevende kwal ons
gelijkelijk de adem? Om dat te kunnen begrijpen zullen we
eerst de oorsprong van die adembenemende sensatie moeten
beschrijven. Die is er een, in zijn zuiverste vorm, van verlangen
naar compleetheid. Het meest duidelijke voorbeeld zien
we hiervan wanneer iemand verliefd wordt. De overheersende
uiting van dat gevoel is dat men één wil worden met die ander.
We herkennen iets in de ander dat, voor ons gevoel althans, bij
onszelf ontbreekt en waarmee we, eenmaal de smaak geproeft
hebbende, nooit meer zonder kunnen. De structuur van dit
gevoel is natuurlijk oneindig verfijnd en ingewikkeld en
speelt zich afwisselend op redelijk en moleculair niveau af.
Lachen om dezelfde grap dus en je thuisvoelen bij een bepaalde
lichaamsgeur van de ander.
Aangezien je met een landschap niet kan lachen en de communicatie
met een hond of enig ander warmbloedig dier
slechts op identificatie berust moeten we stellen dat de ontroering
die we voelen bij het aanschouwen van een landschap,
een boom of een eenvoudige steen zich op moleculair niveau
manifesteert. Het is het diepe besef dat wij ooit deel hebben
uitgemaakt van dit geheel. Heimwee naar de natuur. We ruiken
de nestgeur en willen terug. Dát is in essentie esthetische
ontroering.
58 59

En er zijn, de filosofie ten spijt, eigenlijk geen specifieke
wetten te geven waaraan iets moet voldoen om door mensen
mooi te worden gevonden. Er zijn slechts, wat mij betreft, een
aantal parameters te geven waarbinnen deze ontroering zich
kan openbaren. En dat zijn de eigenschappen die we hierboven
reeds beschreven hebben en waarbinnen de natuur zich
manifesteert. Verpletterend en terzelfdertijd onnadrukkelijk.
Zo was het al sinds de oersoep. Heimwee naar de oersoep dus.
Want wanneer we dan toch tegen de klippen op filosofisch
proberen na te denken dienen we tot in de diepste diepten van
het bewustzijn af te dalen, daar waar zelfs geen zelfbeeld meer
is. Door de bast heen, naar het hart van de boom kijken.
Midden in de steen, dwars door het dier heen, onder het wateroppervlak.
En zo moeten wij ook bij onze beschouwing over
de esthetische ontroering ons voorstellingsvermogen tot het
uiterste rekken, tot dat punt namelijk dat voor ons nog aannemelijk
en van belang is. De oersoep dus, dat lijkt mij ver
genoeg. Dit is het waarnaar wij terugverlangen.
Toen alles nog één was. Toen u en ik, de inkt waarmee deze
pagina’s bedrukt zijn, de koffievlek die u er op maakt, de telefoon
die u tijdens het lezen van dit boek heeft uitgezet, kortom
alles (het reikt te ver om het allemaal te benoemen) één en
hetzelfde was en reeds op moleculair niveau in al haar verscheidenheid
aanwezig. De dageraad van het leven zoals wij
dat op aarde kennen. Toen onze natuurlijke voorouders in de
vorm van eencelligen miljardenvoudig door de hete oersoep
zweefden. De ontroering die wij voelen wanneer wij esthetisch
bewogen worden is dus eigenlijk de genetische heimwee
naar die beginperiode, waarin alles nog goed en onbeschouwd
was en toen er feitelijk nog geen dood bestond omdat het collectief
van de eencelligen als één dacht-, voelde- en leefde en
er nog geen individueel besef was dat kon sterven. Heimwee
naar de peutertijd van het leven. Daar werden de eerste ketens
van ons DNA gesmeed, en die ketens vormen naar alle waarschijnlijkheid
nog steeds de basis van het fysiek en geestelijk
functioneren van de mens. Dus als wij geroerd worden, onszelf
ontstijgen, één worden met de wereld om ons heen, dan
voelen wij dat in onze buik, dat wil zeggen het middelpunt
van ons lichaam. Die trilling gaat dus regelrecht naar het centrum
van ons bewustzijn, naar de fundamenten van ons DNA.
Een terugverlangen naar die chaotische harmonie, het losgeslagen
en toch hermetische leven. Doelloos, tijdloos, stuurloos,
maar zielsgelukkig, dobberend in de oersoep.
Wellicht is de dood zoals wij die nu kennen een uit zijn
droom wakker schrikkende eencellige en worden wij met de
dood en door de dood weer langzaam wakker om na een proces
van ontbinding opnieuw te worden opgenomen in de oersoep.
Dankzij het zelfbewustzijn en een geavanceerd besef van
tijd en ruimte kon de mens zich onderscheiden van de andere
dieren en de wereld, die voor dieren over het algemeen een
onbegrepen, oppermachtige en statische realiteit moet zijn,
aan zich onderwerpen. De tol van deze superioriteit is een
voortdurende hunkering naar het nest van onwetendheid. Een
hunkering die wij vorm proberen te geven in trance, een zelf
gecreëerde laveloosheid of, in haar meest elitaire, beschaafde
en weloverwogen vorm, middels kunst.
En daar openbaart zich de rol van de kunstenaar. En nu
begrijp ik dus ook plotseling dat de sociale taak van de kunstenaar
niet er uit bestaat dat hij gesprekken voert met waanzinnigen,
maar dat hij kunst maakt.
Klinkt logisch, maar je moet er maar op komen. En dat
‘kunst maken’ beteken: met behulp van symbolen oriëntatiepunten
te scheppen in de autonome, en nauwelijks aan het
menselijk bewustzijn gerelateerde, werkelijkheid.
Een hele mond vol, maar zo is het wél!
Die herkenningspunten zijn de symbolen van harmonie, spiritualiteit
en onthechting. (Wellicht nog een paar meer - maar
dat doet er eigenlijk niet zo gek veel toe). Kortom: de symbolen
van heimwee. Een verlangen naar compleetheid. Een constante,
gepasteuriseerde, staat van verliefdheid. En dat de
Schoonheid daarbij een tolk is is evident, sterker nog; wellicht
ervaren wij iets als mooi wanneer het die sensatie van
Constante Verliefdheid bij ons oproept. (U mag hier gerust
even over nadenken terwijl ik verder schrijf, want ik moét
even verder schrijven omdat ik denk dat er een Belangrijk
60 61

Inzicht aankomt.) Schoonheid is de geur, het parfum, de
essence; kortom de essentie van onze Heimwee. Ja, leest u
deze laatste zin ook nog maar eens over, beste mevrouw
Pronk, ik denk dat u er uw voordeel mee kunt doen bij een
volgende toespraak tot het Congres, want ik heb een heel sterk
vermoeden dat het op deze manier nog nooit gezegd is.
Schoonheid is een geur. En u denkt het nu misschien zelf al,
maar dat komt omdat u als Voorzitter van de Nederlandse
Bond van Schoonheidsspecialisten al wat meer ingewijd bent
in deze materie, maar voor de minder ingevoerde lezers schrijf
ik het toch maar even op: die geur van schoonheid, dat is onze
nestgeur. Dat is de geur van de oersoep!
Wanneer we dus geloven, en ik denk dat we daar verstandig
aan doen, dat iedere esthetische ervaring een manifestatie is
van heimwee naar de natuur of, in haar meest rudimentaire
vorm, heimwee naar de oersoep dan lijkt het mij van belang
daar een kanttekening bij te maken die, hoop ik, enige ordening
aan zal brengen in de verwarrende wereld van de kunst
en de kunstbeleving.
Iedere kunstuiting die dit gevoel van heimwee bij ons op
kan roepen is, indien niet letterlijk dan toch zeker thematisch,
een imitatie van de natuur. Onnadrukkelijk en verpletterend, u
herinnert zich waarschijnlijk nog wel de omschrijvingen die
we al eerder daarvoor gebruikten. Nu is mijn ervaring met
natuur, en zeker met de oersoep, dat er van individuele zelfexpressie
geen sprake is (we hebben het daar, meen ik me te
herinneren, reeds eerder over gehad). Maf, excentriek of
afwijkend gedrag, en daarmee wegkomen, komt alleen maar
voor als ongelukkig gemuteerde levensvorm. Een boom of
een olifant kan niet naar de God van zijn gedachten luisteren
zonder gevaar voor eigen leven. Zelfexpressie, dat is de dood.
U en ik leven in een tijd waarin zelfexpressie in de kunst en
in het dagelijks leven hoog worden aangeslagen. Doe maar
gek, dan doe je al gewoon genoeg. Gooi het er maar uit. Zeg
maar wat je op je hart ligt. Zing het maar. Smijt maar met poep
en bloed en schreeuw er maar onverstaanbare kreten bij. Roep
maar in koor, tienduizend keer achter elkaar, zo hard als je
kan: “Neuken, neuken, neuken, neuken!” Laat maar horen.
Laat maar zien. Toon het dier in jezelf. Enzovoorts. Maar dat
kan, onze voorafgaande redenering volgend, geen imitatie van
de natuur zijn waarin zo’n stimulans nooit gegeven noch
gehoord wordt. En ik begin nu ook daadwerkelijk te geloven
dat zo’n houding geen relevante, want ontroerende en gevoelens
van heimwee oproepende kunst kan genereren. Een dynamisch
tijdsbeeld, vooruit; dat kan men er misschien nog wel
in herkennen. Maar bij een mevrouw die naakt op een podium
staat en zichzelf insmeert met poep en vervolgens luidkeels,
vanuit haar tenen: “AAAAAAAAAAAAA” gaat roepen krijg
62 63

ik alleen maar heimwee naar de ingang van de zaal. Ik geef toe
dat dit een flauw en overtrokken beeld is, maar dan weten we
in ieder geval waar we het over hebben. De andere kunst, de
kunst waar we naar streven en die ons op onze plaats zet en
ons een dimensieloos universum laat ervaren is, zeg ik u nu,
nooit het resultaat van pure zelfexpressie. Die kunst is integendeel
het resultaat van meditatie, nauwkeurige metingen,
observaties en het zeer nauwgezet en studieus vertalen van die
observaties in een klank of een beeld. Zelfexpressie is daarbij
zelfs taboe. Want die individualiteit staat de uitvoering van
zijn ambacht (namelijk tolkend tussen mens en oersoep)
alleen maar in de weg. Om het even voor onze branchegenoten
bevattelijk te maken: iemand die zichzelf mooi wil maken
smeert niet alles wat ze in haar beautycase heeft zitten in een
keer op haar gezicht, maar doet dat met mate en overwegingen.
“Maar hoe komt dat dan, die enorme opleving van zelfexpressie
in deze eeuw, waar komt dat vandaan, dat kan toch niet
zo maar uit de lucht zijn komen vallen?” vraagt u nu misschien.
Inderdaad kan zo’n mondiaal fenomeen niet op zichzelf
staan. Maar dat wordt een heel lang verhaal. Het zal wel te
maken hebben met de verstedelijking en de geboorte en, soms
tijdelijke, realisatie van politieke idealen. En het zal ook wel
met de ontkerkelijking te maken hebben gehad, en het idee dat
wij mensen het allemaal zelf wel konden oplossen. En nu
moet u ook niet direct gaan denken dat er in de twintigste
eeuw alleen maar flutkunst is gemaakt, maar de nadruk lag
toch wel heel sterk op de zelfexpressie. Zowel in de kunst als
in allerlei andere vertakkingen van sociaal gedrag. Neemt u
dat nou maar gewoon van mij aan. En dat dat niet altijd zo is
geweest hoeft u niet van mij aan te nemen maar kunt u
gewoon horen en zien als u zich er tenminste een beetje voor
openstelt. Luistert u bijvoorbeeld eens naar het tweede deel uit
het eerste pianoconcert in D Mineur (BWV 1052) van J. S.
Bach. Goed, dat is een makkie, want ontegenzeglijk een van
de absolute wereldwonderen, waarover ook Bach zelf, na voltooiing
ervan, verbaasd moet zijn geweest. Het is geen muziek
meer, maar een visioen. Terwijl ik naar de muziek luister zie
ik hem in gedachten met liniaal en peillood door het Finsterwald
lopen, de hoogte van de bomen en de afstand van die
bomen tot elkaar opmetend en verwerkend in een zeer complexe
wiskundige vergelijking die noten oplevert. Noten en
akkoorden die volgens een nog veel ingewikkelder berekening
(die ongetwijfeld bij volle maan werd uitgevoerd en
waaraan ongetwijfeld een fijngemalen kattenlijk, wat mirre en
een flink aantal gedroogde koeienvlaaien te pas kwamen) in
specifieke volgorde werden gezet zodat een ingehuurde
wichelaar aan de componist de beste toonhoogte bekend kon
maken waarna hij (Bach dus weer) de volledige partituur op
z’n kop, ondersteboven en in spiegelbeeld noteerde, vervolgens
door midden knipte en de twee uiterste zijden aan elkaar
plakte en er toen pas zijn handtekening onder zette. En dat
deed die Duitse Halfgod natuurlijk niet voor niets. Want hoewel
hij in een zeer hoge staat van verlichting leefde en dingen
hoorde die geen enkel mens voor hem had gehoord moest ook
hij, ja zelfs hij, gissen naar het wezen van de dingen. Waarom
leef ik in 1725 in Duitsland en waarom niet in 3564 op een
andere planeet? Waarom heb ik last van onbenulligheden als
jeuk onder mijn pruik terwijl ik het slotkoor van de
Lijdenspassie over onze Heiland de Zoon van God aan het
bedenken ben? Waarom ben ik ooit geboren en niet gewoon
dat gebleven wat ik al die miljoenen jaren al was, namelijk
dood, om mij vervolgens over de onvermijdelijke terugkeer
naar dat prenatale stadium enorme zorgen te maken ? En misschien
heeft hij zich ook wel afgevraagd waarom die beuk nou
precies daar staat en niet tien centimeter verderop. En omdat
je er al redenerend toch niet uitkomt dacht hij er misschien
rekenend uit te komen. Niet met het idee, geloof ik, een sluitend
antwoord op die vraag te kunnen berekenen, maar wel
om die wezensvraag in een door mensenhanden geschapen
vorm te spiegelen. En dat, ja dát is het waar wij tranen van in
de ogen krijgen. En dat het nou juist een onaanzienlijk pafferig
mannetje uit Duitsland moest zijn vind ik persoonlijk een
enorme bonus, maar dat is ook, uiteindelijk, bijzaak. De
muziek tenslotte, dat langzame, slepende, zwaar meditatieve
64 65

visioen is een raadsel dat weer talloze nieuwe wezensvragen
oproept. Hoewel het een van de meest stille en, tsja, zeg maar
‘onhoorbare’ muziekstukken is die ik ken, reis je, gelanceerd
door het slingerende intro, met een ontspannen noodvaart
door een universum van bijgeluiden, klanksferen en half
bezwangerde impressies. Het is de stem van een kind dat een
stokoude, voor zich uit mopperende man imiteert. Het is de
muziek van een man die het ruisende bos wilde dirigeren. En
zo kan ik nog wel even doorgaan, wijzer wordt je er niet van.
U hoort al wel: hier laat de taal het afweten. Maar ook in dit
beeld komen schoonheid, esthetische vervoering en de natuur
weer samen. Die elementen zijn, althans binnen de menselijke
perceptie, onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ze hebben
een bijna identieke psyche, waarvan de oerdrang assimilatie
heet. Zich vermengen met hun omgeving. Eén worden met dat
wat nu nog buiten staat, en het tenslotte opnemen en onzichtbaar
maken in zijn eigen gesloten geheel. Schoonheid is een
spons. Het grote verschil met de natuur, althans wederom vanuit
de mens bekeken, is dat schoonheid de mens wil behagen,
troosten en haar de mogelijkheid geven een beter zelfbeeld te
ontwikkelen, terwijl de natuur maar op een enkel ding uit is en
dat is de vernietiging van de zelfstandig denkende mens.
Ja, beste mevrouw Pronk, ik schrijf het op terwijl ik het
bedenk, dus het is voor mij een even grote schok als het voor
u moet zijn; de natuur wil ons dood hebben.
De natuur is geen vriend van de mens die, en nu eens een
keer de zaak vanuit haar perspectief bekeken, hetzelfde moet
zijn als Lucifer in de bijbelse mythologie voor ons is. De
gevallen Engel. De natuur heeft een bloedhekel aan ons. De
natuur dat is een andere wereld die voortdurend plannen
smeedt om de onze, de mensenwereld, te veroveren en te vernietigen.
Omdat wij, die jarenlang haar lieveling was, de slimste,
best gelukte, meest briljante creatie, ons niet meer thuis
wensten te voelen in dat warme nest van doelloosheid. Omdat
wij ons daaraan hebben ontworsteld om zo lang en zo vaak als
we maar wilden te kunnen nadenken, tobben en vrezen, ons
eigen plan te trekken, boontjes te doppen en in ons eigen sop
gaar te koken, en omdat we wilden zingen en kunst maken en
zo vaak sex hebben als het ons beliefde. Wij zijn, in de ogen
van de natuur, de Duivel. En dus is het oorlog tussen ons en
de natuur. Sinds de mens er uitstapte en zich bewapende met
een in de natuur volstrekt overbodig zelfbewustzijn en besef
van tijd en ruimte (waarschijnlijk waren het de bet-bet-betovergrootvader-
en moeder van Urgh en Oergh), staan wij met
de bomen en de olifanten, maar ook met de grassprietjes en de
slakken op gespannen voet. En waarnaar wij dus met een
zekere ambivalentie terugverlangen is de tijd dat alles nog
oersaai en statisch en gedachteloos, maar wel zeer vredig en
harmonieus was. Die ambivalentie is wezenlijk, want die
66 67

houdt ons verlangen in stand. Hadden we alles zeker geweten,
dan waren we nooit in deze complexe psychische toestand
verzeild geraakt. Dit besef van de kwaadwillende natuur leeft,
om de zaak nog even te compliceren, vooral bij volkeren die
slechts één God aanbidden en ik zal u direct maar even uit de
doeken doen hoe dát zit.
Die monotheïstische religies, dat zijn eigenlijk de natuurgodsdiensten.
Ja, het klinkt gek en het lijkt in strijd met alles
waarvan u dacht dat het waar was, maar toch is het zo. Onze
christelijke godsdienst bijvoorbeeld is een afspiegeling van
onze diepe vrees voor- en tegelijkertijd terugverlangen naar de
natuur. Ga maar na:
a) Er is maar 1 God die uit niets dingen maakt om ze vervolgens
naar believen en zonder uitleg van zaken weer te
vernietigen .
b) Deze heeft geen duidelijk aangezicht of vaste (verschijnings-)
vorm.
c) Hij/Zij was er altijd en zal er altijd zijn.
d) Hij/Zij duldt geen ander naast zich.
Dit zijn stuk voor stuk karakteristieken die wij zo op de
natuur zouden kunnen loslaten en die haar vervolgens als
gegoten zouden zitten. En vergelijk dit viertal van karakteristieken
eens met de Godenwereld van de zogenaamde natuurgodsdiensten
of polytheïstische religies.
a) Er zijn meerdere goden met sterk wisselende talenten.
b) Van alle goden is hun uiterlijk bekend, zozeer zelfs dat zij
zonder moeite een paspoort of rijbewijs aan zouden kunnen
vragen.
c) De goden waren er eerst niet en kunnen, als ze het te bont
maken, bijvoorbeeld door onderlinge strijd of verraad,
hun goddelijkheid verliezen.
d) Het motto op de Olympus, in het Walhalla en op de
Eeuwige Jachtvelden was: “Hoe meer zielen, hoe meer
vreugd”, “We gaan nog niet naar huis, nog lange niet,
nog lange niet”, en “D’r kan nog meer bij, de tent is nog
lang niet vol”. En de mogelijkheid bestond dan ook,
meestal middels geslachtsverkeer tussen een Godenzoon
en een mensenkind dat iemand van de laatste soort tot
halfgod promoveerde.
Wanneer we deze vier punten bekijken dan zien we dat dit
allemaal heel menselijke karakteristieken zijn. De religies die
wij, ontdekkingsreizende antropologen, als Natuurgodsdiensten
wensten te zien, zijn dat dus in feite veel minder dan ons
eigen Christendom. Ja, het is even wennen aan het idee, maar
neemt u nou maar van mij aan dat er best een kern van waarheid
in zal zitten.
U denkt natuurlijk dat deze brief ononderbroken, en als vanzelf,
aus einem Guss zogenaamd, op het papier wordt gekwakt
en dat is grotendeels ook wel zo, maar af en toe moet ik ook
even naar de wc of een cracker eten en toen ik zojuist in de
keuken was om een nieuwe kaars te pakken die mij moet bijlichten
bij de schriftelijke weergave van de om voorrang vechtende
visioenen viel er een wijnglas op de grond in duizend
scherven. Dus die moest ik even opvegen.
Ja, Jezus: zo schiet het leven niet op! U zult dat als huisvrouw
natuurlijk ook wel vaak meemaken. Dat je net op het
punt staat om iets leuks of belangrijks te gaan doen en dat er
juist dan iets op de grond kapot valt. Wat dat betreft verlang ik
wel eens naar een vaste baan, maar dit terzijde.
Maar ondanks de scherven geloof dat we eindelijk op de
goede weg zijn met ons verhaal. Ja, ik heb het gevoel dat alles
binnenkort in een mooi geheimzinnig, maar toch ook logisch
verband zal samenvallen. De waanzin, de natuur, de schoonheidsbeleving,
noem maar op. Ik ben er wel enorm nieuwsgierig
naar, hoe dat gaat uitpakken. U ook? Ik voel dan ook
een sterke aandrang verder te schrijven omdat ik er zo dicht
bij zit, maar ik beheers me. Die nachtelijke schrijverij brengt
een mens toch maar voornamelijk op zijsporen en vreet
bovendien onevenredig veel energie. Enthousiaste groeten
van uw,
68 69
Dick Tuinder

Beste mevrouw P.,
Den Dolder, 6 mei 1999
Wat ik nu weer heb meegemaakt!
Het was gisteren, zoals u ongetwijfeld zult weten, een
prachtige dag. Bevrijdingsdag en een zonnetje. De hele dag
stralend weer. Warm zelfs. Aan het eind van de dag om een
uur of vijf zat ik in mijn, door duizenden bomen omringde,
tuin. En ik hoorde een geluid. Heel zacht, maar onmeetbaar
massaal. Duizenden minuscule geluid-brokjes. Het kwam van
alle kanten, maar toch voornamelijk van boven. Na een half
uur verwarring moest ik tot de conclusie komen dat het geluid
uit de bomen kwam, waarna ik theoretiseerde dat dit het
geluid van de openspringende blaadjes moest zijn. Iets dat
deze stadsjongen nog nooit had gehoord. Ik vertelde het mijn
grote liefde, en die zei dat ik gek geworden was. Maar vandaag
vertelde ik het mijn rij-instructeur – Bart Onderwater,
lessen á ƒ57,50 per uur, kom daar nog maar eens om in de
grote stad, bovendien een pientere man die het desondanks
lollig vindt om elf uur per dag in de auto te zitten, wat is Den
Dolder toch een maf dorp – en die zei dat mijn theorie klopte.
Nou ja! Dat is dus het geluid van de lente! Ik ben sprakeloos.
Hier is geen commentaar meer mogelijk, hoewel ik wel vind
dat we dit fenomeen eigenlijk ieder jaar live op alle televisiekanalen
moeten uitzenden. Want misschien is schoonheid wel
een geluid.
Maar wat ik u eigenlijk wilde schrijven is dat er, bedacht ik
me, twee soorten natuur zijn: de natuur die zich kan verplaatsen
en de natuur die zich niet- of nauwelijks kan verplaatsen.
Voor alle duidelijkheid reken ik tot de laatste niet alleen de
planten en bomen maar bijvoorbeeld ook de millimeterkleine
rupsjes, de mieren, teken (een zeer merkwaardige beestenfamilie
die ik steeds beter leer kennen sinds ik ze regelmatig
onder Caspers vacht vandaan moet plukken. In eerste instantie
zijn ze zaadachtig hard en lichtbruin van kleur, maar na een
weekje bloedzuigen worden ze zacht en grijzig en zien ze er
uit als een rijp besje. Blind graaien ze met hun kleine pootjes
in de lucht als je ze losgedraaid hebt. En de enige reden waardoor
ik er aan twijfel of ze een Buitenaardse Intelligentie zijn,
is dat ze zich zo relatief eenvoudig van de hondenhuid laten
verwijderen, hoewel, aan de andere kant, dat misschien juist
een wezenlijk onderdeel van hun grote Kolonisatieplan van
Planeet Aarde zou kunnen zijn) en bladluizen bijvoorbeeld
waarvan het dagelijks bestaan zozeer verweven is met de
onbeweeglijkheid van de flora dat zij onherroepelijk ook iets
van de psyche van die flora moeten hebben geadopteerd. Het
zou wellicht een interessante visie opleveren wanneer iemand
die er verstand van heeft een nauwkeurige indeling in de
natuur zou maken op basis van beweeglijkheid. Wat zou dan
uiteindelijk het minst en het meest beweeglijke element in de
natuur blijken te zijn? En waar trekken wij een grens? Moeten
we bijvoorbeeld de zwerfkei, die uiteraard slechts ‘zwerft’
dankzij groeiende en afnemende ijsplateaus, zelf de beweeglijke
eigenschappen toedichten of deze juist laten aan het
zwerfijs? Allereerst moet natuurlijk antwoord worden gegeven
op de vraag waarom zo’n uitputtend, tijd- en geldverslindend
onderzoek zinvol zou kunnen zijn, maar dat laat ik graag
aan de onderzoeker
van de toekomst
over. Wij hebben
alvast een mogelijk
nieuwe tweedeling
in de wereld aangebracht
en dat is
mooi want wij
ervaren de wereld
om redenen die
mijn verstand op
dit moment te
boven gaan bijna
altijd via tweedelingen:
nat en
droog, goed en
kwaad, mooi en
lelijk, leven en
70 71

dood, warm en koud, hard en zacht, licht en donker, man en
vrouw, enfin, u kunt het rijtje naar believen aanvullen.
Nog iets anders is dat het u ongetwijfeld zal zijn opgevallen
dat ik niet vormvast ben in het benoemen van mijn buren.
Soms heten ze patiënten, dan weer bewoners, het volgende
moment zijn ze waanzinnig en op andere momenten zijn ze
gek. Het is een dilemma waarmee men ook in de psychiatrische
wereld worstelt. De mensen die hier behandeld worden
hebben in de afgelopen jaren, vaak tot verbazing en vermaak
van henzelf, verschillende groepsnamen gekregen. Eerst
waren het patiënten. Vervolgens bewoners. Daarna cliënten.
Nu neigt men weer naar patiënten. Die verwarring is niet
onbegrijpelijk. Natuurlijk speelt er op de achtergrond een
behoefte aan politieke correctheid mee, maar het toont ook
aan dat gekte niet onder één noemer te vangen is.
Sommigen van de bewoners zijn inderdaad patiënten. Sterk
afhankelijk van de behandeling. Ze zouden het zelfstandig
vermoedelijk niet redden. Anderen zijn typische bewoners.
Ingeburgerde patiënten, die niet meer in de buitenwereld zouden
kunnen functioneren, maar zich op de Hoeve, die ze heel
duidelijk als hun woonplaats beschouwen, redelijk staande
houden.
De cliënten zitten een beetje tussen beide groepen in. Ze
zijn afhankelijk, maar niet onmondig. Natuurlijk schieten
deze drie groepsnamen schromelijk tekort in het benoemen
van alle bewoners. Je hebt bijvoorbeeld ook nog de Stillen, de
Ouden, de Treurigen, de Braven, de Altijd Verdwaalden, de
Verontwaardigden, de Schrikachtigen, enzovoorts.
Het is een kleurrijk gezelschap.
Persoonlijk vind ik Waanzinnige over het algemeen de
meest bevredigende term omdat het ons, meer dan de andere
groepsnamen iets vertelt over wat er zich in de hoofden van de
mensen afspeelt. Een waan die bezit neemt van de zintuigen
die dus waanzintuigen worden.
Een raar briefje, met ongeveer drie poten, maar altijd nog
beter dan geen post, wat u? Ik ben als altijd uw,
Dick Tuinder
Beste mevrouw P.,
Den Dolder 8 mei 1999
Ik erger mij steeds meer aan mensen die hun ideeën enkel
baseren op reductionistische en in een proefopstelling herhaalbare
waarnemingen.
Zo!
Ik bedoel, wat denken die mensen wel niet? Hoe zit hun
beeld van de werkelijkheid in elkaar? Ik heb het over het soort
mensen dat wanneer je bijvoorbeeld de onmeetbaarheid van
het Heelal (die dit soort mensen altijd gemakzuchtig benoemen
als 'oneindigheid') ter sprake brengt, lachend hun handen
in de lucht gooien en roepen: "Ja, dáár ga ik dus niet meer over
nadenken!"
Het zijn, vinden zij, zaken waarover een jongeling zich mag
verwonderen, maar waar een volwassene zich bij moet neerleggen.
Ik las eens een interview met een naar verluidt briljante
natuurkundige die vond dat de vraag: "Maar waarin
zweeft dan het Heelal zelf?" 'onwetenschappelijk' was. Dat zal
best. Maar zelf hing ze vervolgens een heel verhaal op over
parallelle universa. En laat dat nou juist een theorie zijn die ík
'onwetenschappelijk' vind.
Eén universum, één Heelal, waar alles in zit, lijkt mij
genoeg. Je kan wel aan de gang blijven!
We hebben het al eerder over tweedelingen gehad, en hier
komt er weer een voor uw lijstje. Mensen die zich wel- en
mensen die zich niet hun hoofd breken over de gedachte achter
deze onmeetbaarheid.
De eerste groep is klein.
De tweede groep is groot, ja bijna onmeetbaar. De leden van
deze groep tref je vaak aan achter een loket of in electronica
winkels. Wil je een reis boeken die niet in hun computer staat
of een verloopje kopen dat ze niet in voorraad hebben dan
blijkt die reis of dat verloopje 'niet te bestaan'.
–"Ja, maar; ik heb zo'n verloopje gehad, maar die is stuk, en
nu wil ik een nieuwe."
72 73

–"Dat kan wel wezen, maar ik zeg u: ze bestaan niet."
–"Maar ik heb ze gezien! In mijn hand gehouden zelfs!"
–"Onmogelijk."
Wat, denkt u, mevrouw Pronk, zou er in de hoofden van dat
soort mensen omgaan? Weinig, vrees ik. En van dat weinige
ook nog eens niet veel goeds.
Persoonlijk weiger ik mij neer te leggen bij de onmeetbaarheid
van het Heelal. Om de eenvoudige reden dat het Heelal
mijn huis is, en dat ik bijvoorbeeld graag wil weten waar in
dat huis de nooduitgang zit. Ik noem maar wat.
Want wat krijgen we nou?
Omdat het toevallig niet met een passer en een liniaal op te
meten valt, is het niet meer relevant? Moet u eens opletten: als
ik het voor ons zichtbare Heelal op schaal terugbreng tot de
grootte van Paleis Soestdijk, dan is de Aarde op die zelfde
schaal niet groter dan een kwart-atoom. Een kwart! Niet eens
een hele atoom. En de Verenigde Loketbewoners willen mij
wijsmaken dat de bewoners van dat kwart-atoom er niets van
zullen ruiken wanneer de koningin een wind laat? Kom op
zeg!
Wij leven, of u dat nou leuk vindt of niet, in een kosmische
realiteit. Zo is het, en niet anders. En het Heelal behoort niet
het strijdtoneel van meetinstrumenten, maar een vrijplaats
voor de verbeelding te zijn.
"Vul maar in," zegt het Heelal. "Als je te dichtbij kom dij ik
gewoon nog een stukje verder uit."
U mag het misschien maf vinden, maar ik zie het Heelal
vaak als een hart. Een kloppend hart. Een beetje groter dan de
onze, maar wat wil je? En dat hart dat heeft een ritme, en dat
ritme herkent iedereen. Loketbewoner of piekeraar.
Dat is de beat.
Wist u bijvoorbeeld dat alle mensen, waar ook ter wereld,
vooropgesteld dat ze geen stront in hun oren hebben, zulke
abstracte zaken als een majeur- en een mineurakkoord herkennen
als respectievelijk 'vrolijk' en 'droevig'?
Wat zouden de met zakcalculators bewapende
Loketbewoners dáár op te zeggen hebben? Hm?
Dat er dus iets is, een geluid of een ritme, dat zo algemeen
is, zo met het meest wezenlijke van het leven verbonden, dat
iedereen het herkent.
Zou dat wezenlijke misschien zoiets kunnen zijn als de lokroep
van het Heelal? Iets dat wij bijvoorbeeld ook herkennen
in het klagerige gehuil van wolven, of het zingen van walvissen
en het ruisen van de bomen? En tot wie of wat zou die lokroep
van het Heelal dan gericht zijn? Zou het Heelal misschien
ook heimwee hebben? Brrr. Maar het Heelal is dus ons
huis. Dat weten we. We weten niet of het gelegen is in een
74 75

goeie buurt, of dat we misschien leuke buren hebben, maar dat
is niet echt van belang. Het is groot genoeg. Groot genoeg
voor een leuk uitzicht en op z'n tijd een leuk inzicht. Het is
soms wel eens goed om je te realiseren dat je, terwijl je bijvoorbeeld
op een mooie dag van Den Dolder naar Soestduinen
fiets, je niet alleen door het Finsterwald verplaatst, maar ook,
terzelfdertijd, door een betrekkelijk onbekend deel van het
Heelal.
Maar, lieve mensen: wel blijven opletten bij de onbewaakte
spoorweg overgang!
Wat eigenlijk de reden is voor dit schrijven, beste mevrouw
Pronk, is dat ik me afvraag of die schoonheidsbeleving en de
esthetische ontroering eigenlijk niet van een veel groter orde
is dan we tot nu toe voor het gemak hebben aangenomen.
Ik hoor u denken: "Och jongen! Hou het toch een beetje
klein. Beperk je toch tot de maten die je aankan!" Maar steeds
wanneer ik naar de kleinere zaken kijk zie ik daar de grotere
zaken in weerspiegeld.
Het gaat er, geloof ik, maar om hoe je de wereld wil zien.
Sommige mensen zien haar als een snackbar, maar misschien
is het wel meer. Misschien is het wel een lanceerinstallatie.
Okay, u hebt gelijk, ik draaf door. Maar een snackbar, daar
pas ik voor. Zoudt u uw hele leven in een snackbar willen
doorbrengen? Nou dan!
Kosmische groeten van uw schoonheids-astronaut,
Beste mevrouw P.,
Dick Tuinder
Den Dolder, 19 mei 1999
U hebt al een tijdje niets van mij gehoord en ook in deze
korte brief zal ik u weinig zinnigs kunnen melden. Al wekenlang
is het chaos in mijn hoofd. Er komt geen hele zin meer
uit. Zou de waanzin besmettelijk zijn? Je zou bijna gaan den-
ken van wel. Ik wil misschien ook wel onredelijk, onbegrepen
en onbegrijpelijk zijn! De euforische stemming waarin ik de
laatste brieven eindigde is ondertussen wel verdwenen.
Kunt u mij, mevrouw Pronk, nog vertellen waarom ik in
Godsnaam aan deze onderneming begonnen ben? Want ik ben
het overzicht even kwijt. Ik heb mij bij de materie naar binnen
gevochten om er vervolgens in te verdwalen. Bijna op precies
dezelfde wijze zoals de waandronken mensen die nu al een
paar maanden mijn buren zijn, in hun werkelijkheid verdwaald
zijn. Ik voel me als een alchemist die in zijn eigen
76 77

ouwsel is gevallen en niet meer bij machte is het vuur te
doven of het proces te stoppen. En natuurlijk heb ik vergeten
een briefje voor de postbode op de deur te hangen met het verzoek
of die, in het geval van een ongeval, het vuur onder de
stoofpot wil uitdraaien, mijn door het zuur kaalgevreten beenderen
er uit te vissen en er speelgoed voor zielige kinderen
van te maken, of zoiets.
Ik slaap slecht en gedraag mij schuw en schrikachtig.
Wat kan mij die schoonheid schelen? Wat is de zin van al
dat abstracte geouwehoer indien het niet een helder beeld
oplevert? Eén helder, magisch alles verklarend beeld vraag ik
slechts. Niet twee, of drie: eentje maar. En het mag voor mijn
part best mijn verstand te boven gaan, als het mijn gemoed
maar tot rust brengt. Ik zou zo graag, heel even maar, in die
oersoep willen dobberen! Dat lijkt me enorm rustgevend en
ontspannend. Denkt u niet? Gewoon een beetje pierewaaien,
wetend dat al je vriendjes hetzelfde doen. Ogen dicht, verstand
op nul en de eeuwigheid in al haar liefde langs de wand
van je eencelligheid voelen schuren.
Maar wij kunnen ons niet losmaken van de werkelijkheid.
Niet echt. Wij zitten er in gevangen als in een web of een doolhof.
Er in dwalend lijkt het eindeloos, en je kan de uitgang
maar niet vinden, maar je weet – je wéét – dat het slechts een
beperkt oppervlak is waarbinnen je je beweegt.
Kunt u het nog volgen?
Zoals ik het nu zie (of voel) draait alles om één punt. De
natuur, de waanzin, de kunst. Het is allemaal bezield met
dezelfde adem. En het is allemaal, op zichzelf, incompleet.
Pas wanneer we die drie grootheden in een alchemistisch proces
kunnen samensmelten, en op die manier een legering
brouwend van de werkelijkheid, kan dat eeuwig onrustige, dat
altijd maar zoekende- en heimweevolle verlangen beantwoord
worden. Dat punt lijkt verder weg dan ooit want de natuur
heeft maling aan mijn streven, de waanzin laat zich slechts
gemaskerd benaderen en de kunst – nou ja, de kunst speelt
met die twee onder een hoedje.
Ik geef mezelf nog een paar dagen en anders moeten we dit
experiment maar als mislukt beschouwen. Misschien krijg ik
nog een plotselinge ingeving en stel ik u daarvan op de hoogte,
maar houdt u er rekening mee dat dit heel goed mijn laatste
brief aan u zou kunnen zijn geweest. En nu begint het ook
nog eens te regenen. Regen is, bedenk ik me nu, een heel miezerig
alternatief voor de oersoep.
k kan er niet om lachen.
Bij deze neem ik ontslag als schoonheidsspecialist.
Depressieve groeten vanuit een klein hoekje,
78 79
Dick Tuinder
Den Dolder 21 mei 1999

Beste mevrouw P.,
Het is nu precies 7.00 uur in de ochtend. Een half uur geleden
ben ik wakker geschrokken uit een intense droom die het
mij onmogelijk maakte om vervolgens weer de slaap te vatten.
De droom was zo beladen met verwijzingen naar zaken waarmee
ik mij de afgelopen drie maanden heb beziggehouden dat
hij niet onbeantwoord mocht blijven. Een rommelige klontering
van stemmen, beelden en gedachten – alles natuurlijk
overgoten met dat heerlijke strijklicht waarop de droomgod
een patent heeft – en die, ik weet alleen nog niet precies op
welke manier, mij iets duidelijk probeerde te maken. Ik zit
hier nog een beetje duizelig achter mijn toetsenbord. Probeer
langzaam wakker te worden, wat lastig is omdat de droom
merkwaardigerwijs precies synchroon liep met de wereld die
reeds wakker was. Kort voor ik wakker schrok namelijk vroeg
ik in mijn droom aan iemand: “Hoe laat is het eigenlijk?” Ik
kreeg als antwoord dat het één minuut voor half zeven was.
De droom duurde nog even, waarna ik ontwaakte, op de wekker
keek en zag dat het half zeven was. Om het onderscheid
tussen droom en werkelijkheid nog diffuser te maken speelde
het slot van de droom zich ook nog eens af in het stukje
Finsterwald waar ik nu, door het raam heen op uitkijk. Dat
noem ik nog eens virtual-reality! De lucht boven het bos is
grijzig blauw. De bomen zijn nog niet tot leven gekomen maar
verbergen hun uiterlijk nog in de droom van hun zwarte silhouetten.
Ook binnenshuis schemert het nog zodat in ieder
geval het komende half uur kunstlicht gewenst is. Geleidelijk
verdwijnt de droom naar de achtergrond en kan ik er van een
iets grotere afstand naar kijken. Wat een merkwaardige
droom! Ik zal hem zo goed als ik kan voor u uitschrijven, maar
ik moet u wel waarschuwen dat bepaalde delen van de nu volgende
tekst niet geschikt zijn voor de al te jonge lezertjes.
Voorts wil ik u ter inleiding van deze droom nog melden dat
ik gedurende de dag er aan voorafgaand geen rare dingen had
meegemaakt of drank of drugs gebruikt die anders misschien
als verklaring voor de droom kunnen worden gezien.
Het begon allemaal, in mijn droom, terwijl ik een trein zat
op weg naar het congres ‘ANBOS 50 jaar vooruitstrevend in
schoonheidsverzorging’. Anders dan in de werkelijkheid had
U mij, zoals ik u in een van mijn eerdere brieven voorstelde,
uitgenodigd om op 9 april tussen 10.20 en 10.40 uur iets diepgravends
te vertellen over schoonheid, waarmee het thema dat
daar eerder geprogrammeerd stond, namelijk: ‘Samenwerking
van dermatologen en schoonheidsspecialisten in het verleden
en de toekomst’ was komen te vervallen.
“Krijgen we daar dan geen gedonder mee, als we het pro-
80 81

gramma onaangekondigd wijzigen?” had ik u nog telefonisch
gevraagd, maar u klonk heel zeker toen u zei: “Als er problemen
van komen, dan is dat mijn pakkie-an. Die brief van jou
heeft mij overtuigd. Je hebt gelijk; wij denken te weinig na
over de waarlijke aard van ons beroep.”
U was ‘om’ en juist op dat moment begon ik te twijfelen.
Wat weet ik er eigenlijk van, dacht ik. Herrie schoppen is
makkelijk zat, maar een zaak met argumenten verdedigen, dat
is een heel andere kwestie. Ik had tot diep in de nacht aan een
betoog gewerkt, maar kreeg er geen lijn in. Zo’n beetje alles
wat ik u hierboven reeds heb geschreven zat er in en ook nog
heel veel andere dingen die bij nadere beschouwing echte
onzin bleken te zijn. Natuurlijk ging, kort voordat ik eindelijk
een versie die er mee door kon wilde printen mijn computer
stuk en leek al het werk voor niets. Bovendien had ik, ter
inspiratie voor mijn eigen betoog, het februarinummer van de
34e jaargang van De Schoonheidsspecialist, nog eens zeer
nauwkeurig gelezen en was ik eigenlijk steeds meer overtuigd
van de betrekkelijkheid van mijn eigen ideeën en de absoluutheid
van uw, door 50 keiharde praktijkjaren bijgeschaafde,
beroepsfilosofie. Artikelen als ‘Fruitzuren, feiten en fictie’ en
‘Make-up: Logisch Camoufleren’ waarover ik eerst een beetje
smalend had gedaan, troffen mij nu door hun diepgang die
zich juist in de eenvoud en directheid van de betogen openbaarde,
waar ik het zelf probeerde te zoeken in complexiteit.
“Wat nou ‘Die Welt als Wille und Vorstellung’?” riep ik
boos naar de twee delen Schopenhauer die naast mij op tafel
lagen: “Logisch camoufleren! Daar gaat het om.” Ik kreeg
mijn betoog niet op orde en om twee uur ‘s nachts twijfelde ik
er nog even aan of ik u niet zou bellen om de gehele zaak maar
af te blazen. Maar ik wilde uw nachtrust niet verstoren aan de
vooravond van het congres en vond het ook slap van mijzelf.
Ik zette dus opnieuw een thermosfles koffie en begon helemaal
opnieuw. En, wonder boven wonder, rond vier uur ‘s
nachts stond het allemaal op papier. Helder, logisch en inspirerend.
Toen ik de volgende ochtend wakker werd zag ik
evenwel tot mijn schrik dat de spanning als psychosomatisch
effect had gehad dat ik onder de uitslag zat. Vooral op delen
van mijn lichaam die een mens gewoonlijk in al zijn naaktheid
toont. Ik smeerde er zo goed en zo kwaad als het kon wat
foundation op uit de proefflacon die ik in het februarinummer
van het 34e jaargang had gevonden, en haalde nog net de
trein. Die trein was tot de laatste plaats toe bezet. Stuk voor
stuk enorm mooie vrouwen, de een nog aantrekkelijker dan de
ander en allemaal bijzonder smaakvol gekleed. Korte rokjes,
hotpants en hoge laarzen in verschillende kleuren, zonder uitzondering
gesneden uit zacht glimmende stof of nauwsluitend
leer, zetten de toon. Mooi lang- of juist heel ondeugend kort
haar in eigenlijk alleen maar de kleuren helblond en zeer donkerbruin
en een grote afwisseling in topjes, strakke T-shirts,
jackjes zonder iets er onder en klassieke ‘doorkijk’ blouses. Ik
had op het station nog koffie gemorst op mijn broek en zag er
dus met de door het harde fietsen enigszins doorgelopen foundation
niet uit. Ik voelde mij enorm ongemakkelijk, maar de
vrouwen waren erg vriendelijk en de minst knappe, maar toch
nog erg leuke, van een groepje van vier stond haar plaats aan
mij af zodat ik zittend mijn koffie kon drinken. Ik knikte dankbaar
en beleefd om mij heen en besloot mijn aantekeningen
van de nacht ervoor nog eens door te nemen. Wat of ik aan het
schrijven was, vroeg de adembenemend mooie vrouw (lang
blond haar, zeegroene ogen, kniehoge nauwsluitende zwarte
laarzen en prachtige wulpse borsten die nog uit zichzelf en
zonder push-up overeind stonden en die vrolijk meedeinden
op de licht boemelende cadans van de trein) naast mij. Ik durfde
haar nauwelijks aan te kijken, zo mooi was zij en zo lelijk
voelde ik mijzelf toen ik verklaarde dat ik een lezing moest
houden op een congres van schoonheidsspecialisten.
“Oh, maar daar gaan wij allemaal heen!”
“U bent...?” ik durfde het niet te hopen.
“Meiden!” riep de blonde naast mij door de coupé, “we hebben
een mannelijke spreker op het congres, en hij zit hier naast
me!”
“Wij zijn allemaal schoonheidsspecialisten,” verklaarde de
iets minder mooie die haar plaats aan mij had afgestaan zacht,
en die ik er opeens heel lief uit vond zien.
Vierentachtig paar prachtige ogen werden op mij gericht en
82 83

een opgewonden geroezemoes mengde zich heel natuurlijk
met de ritme van de trein. Ik begon te zweten en voelde hoe
de foundation nog verder uitliep.
“Wie heeft die foundation in godsnaam zo klungelig opgebracht,”
zei de adembenemende vrouw met het korte donkere
haar (een vrij bleek gezicht met heel donkere ogen, dat mooi
accentueerde met het heel licht roze, bijna witte, majoretteachtige
pakje dat ze aanhad) tegenover mij terwijl ze met een
streng zakelijk gebaar met haar vingertoppen over mijn wang
streek. Ik stikte bijna van verlegenheid, maar vond ergens
genoeg lucht om te fluisteren dat ik dat zelf gedaan had en
vertelde toen in een adem het hele verhaal. Hoe het eerst niet
lukte met schrijven en uiteindelijk toch weer wel, en dat ik
wakker was geworden met deze ongetwijfeld psychisch
gemotiveerde huiduitslag.
“Nou, daar weten wij wel raad mee!” zei de blonde met het
lange haar die duidelijk de gangmaakster van het stel was.
“Kom op meiden, haal jullie beautycases ‘s tevoorschijn, d’r
is werk aan de winkel!”
En voor ik wist wat er gebeurde lag ik languit op een tweezitsbank
en keek ik uit op de onderzijde van een zee van borsten
en streelde er een heel bos van zacht geparfumeerde
haren langs mijn gezicht. Zeker acht à tien schoonheidsspecialistes
stonden over mij heen gebogen en riepen naar de overige
pakweg 74 die zich ook in de coupé bevonden om uiteenlopende
zaken als tree oil, harsrollers, Medisept,
Clean+Easy, skin peeler, Azuleenhars, Glycolic Acid, pH
meter, Blendette, Enzymsonic, enzovoorts, die dan van achteruit
werden aangereikt en waarmee ik vervolgens werd
behandeld. Bedwelmd door al die aandacht en het aroma van
de verschillende parfums raakte ik een beetje buiten zinnen en
begon eerst quasi voor de grap, maar al snel serieuzer, willekeurige
borsten, benen en billen te bevoelen en aangezien uw
verenigingsleden daar in het geheel niet onwelwillend tegenover
stonden, mij integendeel zelfs aanmoedigden om ze ook
op andere plekken te bevoelen liep een en ander nogal uit de
hand wat uitmondde in een situatie die ik hier maar beter niet
zal beschrijven, omdat een exacte weergave van de verschil-
lende handelingen u niet meer zal kunnen vertellen dan wat ik
nu al suggereer en ook omdat het niet van wezenlijk belang is
voor mijn betoog. Laat ik de impact van de actie op mijn
wezen samenvatten door te vermelden dat ik, toen de trein
Den Haag Holland Spoor passeerde reeds tot vijf maal toe om
een aanmeldingsformulier voor uw vereniging had gesmeekt.
Dat moet genoeg zeggen. Belangrijker voor ons verhaal is dat
ik keurig op tijd en uiterlijk en innerlijk helemaal opgeknapt
uitstapte op Den Haag CS en een half uur voor aanvang het
Congresgebouw betrad met in mijn kielzog een polonaise van
zeer goed gemutste schoonheidsspecialistes.
Het congres ging van start en terwijl u uw openingsspeech
hield gluurde ik vanachter de coulissen de zaal in. Die zat
bomvol met vrouwen die misschien nog wel mooier waren
dan de schoonheidsspecialistes die ik in de trein had ontmoet.
U sprak ze heel mooi en moederlijk toe en kondigde een wijziging
in het programma aan, waarop de groep die mij al
kende uit de trein, en die plaats hadden genomen op het balkon,
voorzichtig begon te joelen en te klappen. Na u sprak nog
de minister van Economische Zaken mevrouw Jorritsma,
maar van haar verhaal kreeg ik niet veel mee omdat ik me
wilde voorbereiden op mijn eigen optreden dat aansluitend
zou volgen toen ik er tot mijn schrik achter kwam dat ik mijn
aantekeningen niet meer bij me had! U moet de schrik op mijn
gezicht hebben kunnen lezen.
“Is er iets?” vroeg u.
“Mijn lezing..” stamelde ik.
“Ik leid je wel even in,” probeerde u geruststellend.
“Ja, nee... dat is het niet. Mijn lezing...”
“Tien uur twintig,” zei U, “nog een minuutje of vijf.”
“Ik heb hem denk ik in de trein laten liggen.”
“Hoe is dat nou mogelijk!?” riep u verbaasd.
Heel even twijfelde ik er over u in vertrouwen te nemen,
maar ik besloot dat de kwestie te ingewikkeld was om in vijf
minuten uit de doeken te doen. “Maar het geeft niet,” zei ik
dapper, “ik ken hem uit mijn hoofd.”
“Ah, ik dacht al...” zei u opgelucht. “Nou, succes joh!” En
weg was u.
84 85

Nadat U mij had aangekondigd betrad ik onder luid gejoel
en gefluit dat vooral vanaf het balkon kwam, het podium. Wat
Jorritsma haar betoog ook geweest moge zijn, de stemming
zat er in ieder geval goed in. Langzaam werd de zaal rustiger.
Ik tikte tegen de microfoon. Ploing-ploing, klonk het.
“Eh... ” zei ik.
Het werd muisstil.
“Goeiemorgen,” zei ik.
“Lekker stuk!” klonk er vanaf het balkon, waarop een lachslavo
door de zaal ging.
“Wat is... schoonheid... ” begon ik.
“Een kanjer met een stijve pik!” Weer het balkon en weer
een lachsalvo. U besloot in te grijpen en greep naar de microfoon.
“Dames, houden we het een beetje netjes?”
“Shakespeare noemt het een zomerdag, anderen zeggen
juist dat het innerlijk is,” improviseerde ik, “en weer anderen,
waaronder de schoonheidsspecialisten, leggen de nadruk op
het uiterlijk.”
“Saaaaaaai! Boe-hoe!” klonk er, in zekere zin terecht, uit de
zaal. En toen begon iemand vanaf het balkon te scanderen:
“Broek-uit, broek-uit, broek-uit!” Al snel nam de hele zaal het
over en werd er ritmisch bij geklapt. Hier en daar verlieten
specialistes op de voorste rijen hun stoelen en probeerden op
het podium te klimmen. Wat begon als meligheid groeide
langzaam toe naar een mate van agressie zoals die eigenlijk
alleen in een groep kan ontstaan. Blind, doelloos en stuurloos.
“Dames, dames!” riep u nog, maar er was geen houden meer
aan. Zittingen van stoeltjes vlogen door de lucht en een woest
gebrul steeg op uit honderden kelen. Het lollig bedoelde
“broek-uit, broek-uit!” had nu de angstaanjagende klank van
een strijdkreet gekregen. Wat de situatie nog weerzinwekkender
maakte was dat alle specialistes die er tot voor kort nog zo
uitzonderlijk mooi en sexy uit hadden gezien in een rap tempo
begonnen te desintegeren. Eyeliner liep uit, blijkbaar samengetrokken
vleesmassa’s knapten uit hun klemmen en kledderden
langs plotseling oude en gekromde lichamen naar beneden.
Tanden verkleurden, cellulitis ontstond spontaan en mas-
saal, beenharen groeiden in een angstwekkend snel tempo,
onderkinnen ontstonden in seconden waar ze er eerst nog niet
waren, liters foundation stroomde door de gangpaden en op de
plotseling afgeschminkte gezichten openbaarden zich de
meest gruwelijke littekens en zweren. Ik stond als verlamd.
Kon mij niet meer bewegen. U behield echter, zoals een
Voorzitter betaamd, het overzicht en besloot dat het tijd was
om het op een rennen te zetten. U pakte mijn hand en trok mij
van het podium. Gezamenlijk renden we door de catacomben
van het congresgebouw en omdat het een droom was leek er
natuurlijk geen eind aan te komen. Tot er plotseling toch een
eind aan kwam. We naderden een deur. Die natuurlijk op slot
zat. En die natuurlijk net op tijd open ging om ons te laten ontsnappen
aan de aanstormende, inmiddels nog het meest op
zombies gelijkende meute. Toen de deur achter ons in het slot
viel stonden we in het Finsterwald.
“Ik ken dit bos!” riep ik blij.
“Ja,” zei U, “dat weet ik.”
“Maar hoe....?” wilde ik vragen toen ik zag dat u ook al aan
het transformeren was. U werd langzaam groen en uw huid
kreeg de structuur van een boombast. Met moeite kon u nog
net uw arm iets bewegen, een vinger strekken en wijzen naar
de zwarte, stinkende derrie die onder de deur door het bos
instroomde. Het waren de sappen van de nu geheel ontbonden
lichamen van de schoonheidsspecialistes.
“Kijk,” zei U wijzend naar de zwarte plas: “Oersoep.”
Ik moest kokhalzen. “Zie je wel,” bracht ik met moeite uit:
“Schoonheid is geen kwestie van make-up.”
“Wie weet,” zei u met krakende stem. “Dat zul je nu helemaal
alleen moeten uitzoeken. Ik geloof dat ik hier wortel ga
schieten.”
U was inmiddels bijna bewegingloos geworden en er kwamen
blaadjes aan uw als takken zo hard geworden armen.
“De hond zal je nu verder leiden,” bracht u nog met moeite
uit waarna uw stem veranderde in het ruisen van takken en
bladeren.
Ik keek achter mij en zag daar Casper de Hondt.
“Casper!” riep ik. “Wat ben ik blij je hier te zien.”
86 87

“Kom mee, we kunnen hier niet lang blijven, we moeten
verder, voor het donker wordt,” zei Casper met heldere stem.
“Je kan praten!” riep ik uit.
“Natuurlijk kan ik praten,” zei Casper. “Ik kon altijd al praten.
Jij kon nog niet horen, dat is de kwestie.”
“Maar hoe...?”
“Dat leg ik je onderweg wel uit,” zei de hond ongeduldig.
“We moeten echt opschieten.” En hij begon al voor mij uit te
lopen.
“Maar Mevrouw Pronk dan? Die kunnen we hier toch niet
zo maar achter laten? Moet je zien, er zijn zelfs al vogels bezig
een nest in haar te bouwen!”
“Mevrouw Pronk zit al lang weer op haar kantoor in
Maarssen, maak je geen zorgen.”
“Maar zojuist was ze nog hier!”
Casper zuchtte ongeduldig. “Ze was ook hier, maar ze is
ook daar, en op nog wel duizend andere plekken.”
“Maar....”
“Als je wilt dat ik je dat uitleg staan we hier volgende week
nog, zonder dat ik je kan garanderen dat je het zult begrijpen,
neem het dus maar van me aan, en kom nu eindelijk mee,
anders missen we de Overgang.”
En zonder op mij te wachten begon hij in een op mij aangepast
sukkeldrafje te rennen, en moest ik wel achter hem aanlopen.
“Waarom hebben we zo’n haast?” vroeg ik hijgend.
“De Overgang, anders missen we de Overgang,” zei Casper
eveneens hijgend.
“Overgang? Ik weet niets van een ‘Overgang’. Welke
Overgang mag dat dan wel zijn?”
“Je wilt toch terug naar de oersoep? Of niet?”
Ik hield plotseling stil.
“De oersoep? Ik weet niet, wat betekent dat, ik bedoel, wat
houdt dat allemaal in? Is er daaruit nog wel een weg terug
dan?” In plotselinge paniek zag ik mijn geliefde voor mij en
verlangde hevig naar haar, en vervloekte het feit dat ik geen
mobiele telefoon had.
“Ja, ja, ja” zei Casper jaloers, “maak je maar geen zorgen
dat je je meisje niet meer terug ziet. Uit de oersoep terugkeren
is niet het lastigste, ze zullen je er toch niet al te lang willen
houden. Er inkomen, dat is het probleem. Maar loop in godsnaam
door want anders zijn we niet op tijd en dan blijft alles
theorie.”
Vagelijk gerustgesteld rende ik weer achter hem aan. We
doorkruisten het hele Finsterwald en kwamen langs alle plekken
die ik goed kende.
“Hebben we hier al niet eerder gelopen?” vroeg ik aan
Casper. “Ik heb het idee dat we in een cirkel lopen.”
“Natuurlijk lopen we in een cirkel!” zei Casper minachtend.
“Hoe had je anders gedacht de Overgang te kunnen maken?’”
“Ach ja, natuurlijk,” zei ik zonder er veel van te snappen.
Voor mijn gevoel renden we uren en uren achtereen.
Vermoeidheid voelde ik niet meer. Plotseling werd ik me er
van bewust dat we weliswaar langs dezelfde plekken kwamen,
maar dat die plekken toch anders waren. Alles leek groter. Ik
vertelde dit tegen Casper.
“Dat is de Overgang, het is begonnen.”
“Nou, dat valt dan nog wel mee,” zei ik manhaftig. “Ik had
iets veel ergers verwacht.”
“Dit is nog maar het begin,” zei Casper streng. “Maak je
geen illusies dat het een pleziertochtje gaat worden. Je kan nu
nog terug als je wilt.”
“Ben je gek!” zei ik stoer. “Ik ga waar jij gaat.”
“Zeg niet dat ik je niet gewaarschuwd heb. Overigens, het
laatste stuk moet je alleen gaan.”
“Ik ben er klaar voor,” zei ik, niet wetend waar ik het over
had want het volgende moment voelde ik een enorme pijnscheut
en lag ik languit op de grond. Gestruikeld over een
dennenaald.
Casper stond naast me en tilde me op. Hij was zeker 10 keer
zo groot als ik.
“Wat is gebeurd!?” vroeg ik in paniek.
“Dit is de plek,” zei Casper. “Ik blijf hier op je wachten.
Verzet je niet, dat is zinloos en pijnlijk.“
Nauwelijks was hij uitgesproken of ik voelde weer een pijn
alsof ik getroffen werd door de bliksem. Casper leek omhoog
88 89

te schieten. Hij werd reusachtig. Ik kon in de verte, kilometers
boven mij nog nauwelijks zijn kop zien. Ik moest me vasthouden
aan een zandkorrel om niet door een zuchtje wind
omver te worden geblazen. Toen realiseerde ik me dat Casper
niet groter werd, maar ik kleiner! De pijnlijke schokken volgden
elkaar in een steeds sneller tempo op. Ik was murw en
dacht er niet eens aan me te verzetten. Kort na de tiende of de
twaalfde schok verloor ik mijn bewustzijn.
Ik werd wakker van een zacht geroezemoes. Opende mijn
ogen en dacht dat ik weer terug was in het Haags
Congrescentrum. Hetzelfde soort zaal, honderden stoelen, een
podium en een katheder. Heel even dacht ik dat de droom
afgelopen was en dat ik was flauwgevallen tijdens mijn toespraak
voor het congres van de vereniging van schoonheidsspecialisten.
Maar toen ik beter keek zag ik dat ik niet in een
zaal zat met mensen maar met eencelligen. Haastig krabbelde
ik overeind en sloeg het stof van mijn broek.
“We hebben een bezoeker van buiten!” riep een van de eencelligen
met deftige stem. Het geroezemoes verstomde.
“Vreemdeling, maak uw naam en het doel van uw bezoek
bekend!” zei de eerste spreker.
Ik keek om mij heen om te zien waar de stem vandaan
kwam. In het midden van de zaal, op een stoel die iets hoger
stond dan de overigen zag ik een heel oude eencellige die mij
strak aankeek.
“Nou vooruit, snel een beetje, we hebben niet de eeuwigheid!”
zei de oude eencellige streng.
In de zaal werd zacht gegrinnikt om die laatste opmerking.
“Ik... eh... was geloof ik op zoek naar de oersoep,” bracht ik
er ongemakkelijk uit.
Het gegrinnik werd nu een luid gelach. De oude eencellige
sloeg met zijn hamer op tafel en riep: “Orde!” waarna het
direct weer stil werd.
“En u hebt de daarvoor benodigde papieren bij u?”
“Ik... pardon?”
De oude eencellige zuchtte vermoeid. De zaal keek gespannen
toe.
“De papieren! Of u de daarvoor benodigde papieren bij u
heeft!”
“Ik weet niets van wat voor papieren dan ook,” antwoordde
ik naar waarheid.
“Dan kunnen we uw verzoek niet in behandeling nemen,
gaat u maar weer weg.” En hij wuifde met een vermoeid
gebaar in de richting van de uitgang en wendde zich weer tot
de zaal: “Dan wil ik nu graag weer overgaan tot de orde van
de eeuwigheid, punt drie miljard vijhonderdmiljoen....staat u
daar nou nog steeds!?” riep hij boos tegen mij. “Ik dacht dat
ik u verzocht had dit gebouw te verlaten?”
“Maar ik weet niet... ” begon ik wanhopig.
“Wát weet u niet?”
Ik kon niets meer uitbrengen en keek in onmacht de zaal
rond waarvan ik nu begreep dat het een soort parlement van
de eencelligen was. De onmacht of wanhoop die op mijn
gezicht te lezen stond moet een van de aanwezigen hebben
geraakt, want plotseling hoorde ik vanachter uit de zaal een
stem die riep: “Misschien is hij een onderhandelaar.”
“Dat doet niet ter zake,” zei de oude streng, en tegen mij:
“Maakt dat u wegkomt!”
“Eh, pardon, maar volgens de Afspraken doet dat wel ter
zake,” zei een iets minder oude eencellige die naast de voorzitter
zat. Hij sloeg een dik boek open en liet zijn vingers over
de regels glijden: “Hier staat het. Pagina zoveel, de zoveelste
regel van boven: eh... bla... bla... bla... en dan staat hier:
‘Indien echter een afgezant of onderhandelaar van een andere
dimensie hiertoe....’ bedoeld wordt een bezoek aan de oersoep,”
legde hij aan de voorzitter uit, ‘...hiertoe een verzoek
doet, gelden er andere voorschriften dan in de Afspraken geregeld
zijn.’”
Hij sloeg het boek dicht.
De voorzitter keek geïrriteerd naar de iets minder oude eencellige
naast hem en richtte vervolgens met duidelijke tegenzin
weer het woord tot mij.
“De vraag is dus of u een afgezant bent. Bent u dat? Zo niet
dan moet ik u alsnog verzoeken de zaal te verlaten omdat u
niet in het bezit bent van de juiste papieren.”
Ik dacht razendsnel na. Dit was hogere politiek. Ik besloot
90 91

te bluffen.
“Ja, ik ben een afgezant. Ik spreek tot u namens de verenigde
wereldleiders!” Ik probeerde zoveel plechtigheid als maar
mogelijk was in mijn stem te leggen maar kon niet voorkomen
dat de zaal in lachen uitbarstte.
“Je zegt dat je namens ons komt, maar dat kan niet het geval
zijn want wij kennen je niet, zeg dus namens wie je komt of
verlaat dit huis!” zei de voorzittter.
“U wilt zeggen dat U de verenigde wereldleiders bent?”
“Wat is daar zo raar aan?”
Onwillekeurig moest ik lachen: “Maar jullie zijn eencelligen!”
riep ik uit.
“En wat is dáár zo komisch aan?”
“Nou ja,” zei ik lachend,” als dit dan het parlement van de
natuur is, wat ik aanneem, dan had ik toch op z’n minst een
vergadering van olifanten, leeuwen, walvissen, adelaars,
enzovoorts, verwacht!”
“Ik begrijp je niet,” zei de voorzitter nu iets minder geïrriteerd.
“Je wilt met de lagere diersoorten spreken?”
Langzaam begon me iets te dagen. Ik zou mijn denken aan
moeten passen aan deze situatie. Begrijpen deed ik het nog
niet helemaal maar ik begon wel iets te vermoeden.
“Pardon, zo bedoelde ik het niet,” zei ik. “Er is sprake van
een misverstand. Ik bedoelde te zeggen dat ik namens de
gehele mensheid kom om mijn onderzoek naar de aard van
esthetische ontroering af te ronden met een bezoek aan de oersoep.”
De zaal viel stil. De voorzitter leunde verbaasd achterover
en hervond slechts met zichtbare moeite zijn tegenwoordigheid
van geest. Hij kuchte zichzelf moed in, keek even achter
zich om zich er van te verzekeren dat de overige eencelligen
het gebouw niet al verlaten hadden en richtte zich, ietwat
voorovergebogen, tot mij.
“Ik hoor het goed wanneer u zegt dat u namens de ‘mensheid’
komt?”
“Namens de gehele mensheid!”
De zaal luisterde ademloos. De voorzitter zocht naar woorden:
“En... eh... u... eh... tsja... ként... deze... eh... ” hij gebaarde
twijfelend met zijn handen, “...tsja... deze.. ‘mens-heid’ persoonlijk?”
“Vanzelfsprekend, anders was ik geen afgezant geweest!”
“Natuurlijk, natuurlijk...” mompelde de voorzitter zacht,
waarna hij weer in sprakeloosheid verviel. De oude eencellige
die zoëven uit het boek had geciteerd fluisterde hem iets toe.
“Juist ja,” mompelde de voorzitter en knikte met zijn hoofd.
“Wij vragen ons af: hoe...eh...precies, op welke wijze dus, u
met deze ‘mens-heid’ in contact bent gekomen?”
“Dat was niet nodig: men heeft mij uit hun midden gekozen.”
Een angstig gemompel vulde de zaal. De voorzitter richtte
zich fluisterend weer tot de oude boeklezer naast hem.
“Wij begrijpen U niet,” zei hij tenslotte tegen mij. “Hoe kan
men u gekozen hebben zonder dat u met deze mens-heid in
contact bent getreden?”
“Nou dat is eenvoudig!” riep ik vrolijk. “Omdat ik één van
hen ben!”
Een geweldige paniek brak uit in de zaal. Enkele tientallen
eencelligen sprongen uit hun stoelen en renden in de richting
van uitgang.
“Orde! Orde!” hamerde de voorzitter, die zelf ook niet
onaangedaan leek. Hij keek mij angstig onderzoekend aan: “U
bent... mens-heid?” vroeg hij voorzichtig.
Ik knikte en zei dat dat zo was. “Nou ja, tenminste: ik ben
een mens. Een van de velen.”
“Ach zo... ” zei de voorzitter hees. “U moet ons de consternatie
vergeven, wij hebben nog nooit een afgezant van de
mens-heid gezien. Er werd tot voor kort zelfs aan het bestaan
van die mens-heid getwijfeld.”
“Dat soort twijfel bestaat ook onder de mensen,” zei ik
begrijpend.
“Ja, ja,” zei de voorzitter nadenkend en richtte zich om
excuus vragend op fluistertoon tot enkele van de eencelligen
die het dichtst bij hem zaten. Na een kort conclaaf richtte hij
zich op en sprak de vergadering toe: “Vanwege de uitzonderlijke
gebeurtenissen die zich vandaag lijken te voltrekken heb-
92 93

en wij besloten de vergadering tot nader order te schorsen.
Een Comité van Uitzonderlijkheid zal zich in overleg begeven
met deze,” hij wees naar mij, “mens-heid, waarna u weer bijeen
zult worden geroepen.”
Op vijf eencelligen na verliet iedereen de zaal. We bleven
dus met zes aanwezigen over.
“We kunnen het overleg informeel houden,” zei de voorzitter
zichtbaar zenuwachtig. “Ik stel voor in het belendende vertrek
een aantal stoelen bij elkaar te schuiven zodat de mensheid
zijn verhaal kan houden.”
Aldus gebeurde. Nadat we gezeten waren keek ik de kring
rond. Door alle aanwezigen werd ik met een mengeling van
angst en grote nieuwsgierigheid bekeken. Ik glimlachte in een
poging hen gerust te stellen.
“Goed,” zei de voorzitter tenslotte, “u gaf als reden van uw
bezoek de wens op terug te keren tot de oersoep.”
“Dat klopt,” zei ik. “In zoverre... niet voor altijd, maar
toch... ”
“Dat begrijp ik,” zei de voorzitter.
Er viel een stilte.
“Eh, ik ben toch aan het goede adres,” vroeg ik plotseling
twijfelend. “Dit is toch de oersoep?”
“Ja, ja,” zei de voorzitter, en hij gebaarde om zich heen.
“Dit alles en alle dingen ver hierbuiten tot de helft van de
oneindigheid is de oersoep.”
“Nu goed,” zei ik, “ik zal bekennen dat ik geen vast omlijnd
plan heb, maar een ding is duidelijk: de strijd tussen jullie, de
natuur, en ons, de mensheid moet maar eens afgelopen zijn.”
‘Vindt je?” vroeg de voorzitter twijfelend.
“Ja, dat vind ik,” zei ik krachtig, “en met mij vindt dat een
groeiend deel van de mensheid. En,” liet ik er diplomatiek
dreigend op volgen, “wij zijn met velen!”
“Maar hoe had je dat voor je gezien?” vroeg de Boeklezer.
“Wij verlenen natuurlijk graag onderdak aan gasten of zoekers,
maar onze ruimte, hoe groot ook, is beperkt.” Dat laatste
zei hij bijna verontschuldigend en de rest van het gezelschap
knikte bevestigend.
“Maak u geen zorgen,” zei ik. “Wij zoeken geen definitieve
plaats om ons te vestigen in de natuur, of in oersoep, wat dat
betreft.”
“Ah!” een zucht van verlichting ging door het gezelschap en
een aantal aanwezigen verloor plotseling haar bedeesdheid en
begon in felle bewoordingen nogmaals de onmogelijkheid
daarvan te proclameren:
–”Eén, hooguit drie, mensen, kunnen wij herbergen. Maar
daar trek ik een lijn! Meer toelaten is onverantwoord en vragen
om moeilijkheden!”
–”Ik zeg U: nu lijkt de ons beschikbare ruimte eindeloos,
maar dat kan verkeren indien hier hordes mensen binnenkomen!”
–”Wij leven hier in een moeizaam bevochten evenwicht! Ik
vraag de aanwezigen zich terdege te realiseren wat zij in de
waagschaal leggen indien wij de massale entree van de mensheid
niet tijdig keren!”
Ik hief mijn handen bezwerend op.
“Laat de mens spreken,” zei de voorzitter.
“Zoals gezegd: de mensheid wil niet terug naar de natuur,
net zo min als jullie, neem ik aan, je definitief onder de mensheid
willen begeven.”
“Nou en of!” zie een driftige cel.
“Ik moet er niet aan denken!” zei een ander.
“En toch...” ik keek de groep rond. Keek ze een voor een
aan. “En toch moeten wij dezelfde planeet delen. En zal het,
als wij niet tot een overeenkomst komen, altijd gelazer blijven.”
“En wié is daarmee begonnen?” vroeg de felste cel scherp.
“Ssst,” suste de voorzitter, “laat de mens uitspreken.”
“Wie er mee begonnen is doet nu niet meer terzake – en
daarover kunnen wij in alle redelijkheid misschien zelfs niet
meer oordelen. Feit is dat de zaken zijn zoals ze zijn, en dat
we een oplossing moeten vinden om het leefbaar te houden.”
“Dat klinkt allemaal heel leuk,” zei de felle, “maar iedereen
die hier aanwezig is weet dat het grote probleem van de mens
is dat zij niet wenst te assimileren en daarmee recht tegen de
allereerste en allerbelangrijkste Afspraak in gaat: U zult
opgaan in uw omgeving en zich hiertegen niet verzetten noch
94 95

argumenten van verzet uitdragen aan een ander!”
“Wat de afgevaardigde hier zegt is wel een beetje waar,
mens,” zei de voorzitter half streng en half verontschuldigend.
“Dat ontken ik ook niet,” zei ik, “en daarom moeten wij een
oplossing zien te vinden.”
“Dat lukt nooit!” gromde de felle en draaide zich iets van
mij af.
“Dat wordt heel, heel, heel lastig,” zei de cel die naast hem
zat.
De voorzitter haalde zijn wenkbrauwen op en keek mij vragend
aan.
“Ik heb niet gezegd dat het een plezierritje zal worden,” zei
ik filmisch.
De boeklezer had al een tijdje niets gezegd. Dat was ook de
voorzitter opgevallen. “Wat denk jij, Boeklezer?” vroeg hij.
Die kuchte zacht en richtte zich vervolgens tot de gehele
verzameling. “Wat ik dacht,” begon hij, “is dat wij de mensheid
vergeten zijn te vragen waaróm zij terug wil naar de oersoep.
Zij hebben immers ooit, lang geleden, besloten hier vandaan
te gaan, en nu willen zij weer terug. Ik vraag mij af,
waarom?”
“Om d’r hier ook een puinhoop van te maken natuurlijk!”
zei de felle.
Maar de voorzitter vond dat de Boeklezer goed gesproken
had en wenste dat de vraag beantwoord werd.
“Waarom, mens, wil je terug naar de oersoep? Vertel het
ons.”
“Omdat wij heimwee hebben.”
“Heimwee? Wat is dat?”
“Heimwee, dat is een onredelijk terugverlangen naar de eerste
tijd. Alle mensen, ongeacht hun situatie kennen dit
gevoel.”
“Smoesjes!” zei de felle. “Dan hadden ze maar nooit weg
moeten gaan. Tsja: het is misschien wat simpel, maar zo zie ik
de zaken. Opgestaan, plaats vergaan! Dat zeg ik!”
“De afgevaardigde heeft gelijk, u had ons eerder van dit verlangen,
deze ‘heim-wee’, op de hoogte kunnen stellen,” zei de
voorzitter.
“Maar dat hebben wij gedaan!” riep ik bewogen. “Wij hebben
miljoenen boeken geschreven, talloze schilderijen
gemaakt, miljarden uren muziek gecomponeerd, goden aanbeden
en verworpen om dit gevoel vorm te geven. Sinds het
moment dat wij de oersoep verlaten hebben zoeken wij een
weg terug, maar wij hebben die nooit kunnen vinden!”
“Is dat zo?” vroeg de voorzitter zacht. “Miljoenen boeken
zegt u?”
“Miljoenen!” zei ik bevestigend. “En muziek, en schilderijen
en zang en dans en o, noem maar op!”
De vergadering viel stil.
De felle mompelde nog: “Het zou wat!” maar leek toch ook
te twijfelen.
“Wij wisten dit niet,” zei de voorzitter zacht. “Wij hebben
dit nooit geweten.”
De Boeklezer glimlachte en zei dat hij graag eens wat van
die uitingen van heimwee van dichtbij zou willen bekijken.
“Tsja, als de situatie zo ligt,” zei de voorzitter na een kort
moment van bezinning, “dan moeten we misschien... ik weet
niet, wat denk jij, Boeklezer?”
De Boeklezer glimlachte triest en keek naar het plafond,
mij, de voorzitter en tenslotte naar de grond. “Ik zou wel graag
willen,” zei hij, “maar ik geloof niet dat wij de bevoegdheid
hebben hierover te beslissen.”
“Denk je?” vroeg de voorzitter.
“Ik vrees het,” zei de boeklezer. “De Afspraken zijn hier niet
duidelijk over, maar op de aard van de Afspraken afgaand, tussen
de regels doorlezend zogezegd, vrees ik dat dit een zaak is
van Hhfhasytehrt en van Hhfhasytehrt alleen.”
“Dat was ook mijn vermoeden,” zei de voorzitter en wreef
gelaten in zijn handen. “Je hoort het mens, je zal je tot
Hhfhasytehrt moeten wenden.”
“Wat is dat: Hhfhasytehrt?”
“Hij weet niet eens wie Hhfhasytehrt is!” riep de felle uit.
“Hhfhasytehrt is niet Wat of Wie,” legde de boeklezer uit,
“Hhfhasytehrt is alles wat wij niet zijn en toch dezelfde en
meer.”
“Je kan het misschien het beste zo zien,” probeerde de voor-
96 97

zitter: “wij regelen hier de dagelijkse gang van zaken, maar
Hhfhasytehrt bepaald het wezen van die zaken. Hhfhasytehrt
is de naam die wij er aan hebben gegeven, om er over te kunnen
spreken, maar eigenlijk heeft het geen naam.”
“En die Hhfhetytahrt...” begon ik.
“Hhfhásytéhrt,” corrigeerde de voorzitter.
“Pardon, Hhfhásytéhrt, is dus degene die ik over deze zaak
moet spreken?”
De voorzitter keek vragend naar de Boeklezer.
“Naar alle waarschijnlijkheid,” zei die. “Wij redeneren nu
slechts vanuit een leemte in de Afspraken, er staat niets over
geschreven dus zal het naar alle waarschijnlijkheid wel een
zaak van Hhfhasytehrt zijn.”
“Wij kunnen dus niets meer voor je doen,” zei de voorzitter
die teleurstelling in zijn stem legde, maar zijn opluchting hierover
niet geheel kon verbergen.
“Dan wens ik deze Hhfhasytehrt te spreken!”
“Hij is gek! We hebben te maken met een gek!” riep de felle
cel smalend. “Krankzinnige!” riep hij luid in mijn gezicht:
“‘Dan wens ik deze Hhfhasytehrt te spreken...’” imiteerde hij
mij op quasi plechtige toon, en richtte zich vervolgens tot de
overige eencelligen: “Heren, ik weet genoeg. Ik wist het al,
maar nu weet ik het zeker: Deze zogenaamde ‘mens-heid’ die
in ons midden zit is gek. Krankzinnig, gestoord en van lotje
getikt, kortom: gék. Ik stel voor hier verder niet langer bij stil
te staan en over te gaan tot de orde van de eeuwigheid!”
Op de Boeklezer en de voorzitter na keken alle eencelligen
mij nu met een gelijkelijk vies gezicht aan. De eersten waren
weer eens fluisterend met elkaar in gesprek geraakt. De voorzitter
leek te twijfelen aan iets waarvan de Boeklezer hem
wilde overtuigen. Ten slotte gaf de voorzitter toe en zei op
hoorbare sterkte: “Maar dan is het jouw verantwoordelijkheid,
Boeklezer. Ik wil er verder niets mee te maken hebben.”
“Dank u voorzitter,” zei de Boeklezer onderdanig. “Ik zal de
goede naam van het Huis niet te schande maken.”
“Daar vertrouw ik op, Boeklezer, daar vertrouw ik op,” zei
de voorzitter op een toon die haaks stond op de grammatica
van zijn woorden. Met plotseling herwonnen plechtigheid
richtte hij zich nu tot allen: “Ik heb besloten de afhandeling
van deze zaak, op zijn eigen nadrukkelijke verzoek, aan de
Boeklezer over te laten. Hij weet als geen ander wat er wel-,
en vooral ook wat er níet geschreven staat in de Afspraken, en
is daartoe dus de meest geëigende persoon.”
De voorzitter en de drie overige eencelligen verlieten het
vertrek. De Boeklezer en ik bleven alleen achter. We glimlachten
naar elkaar.
“Ik zou U graag iets aanbieden, een verfrissing of een versnapering,
maar ik vrees dat onze keuken u niet zou bevallen,”
zei de Boeklezer verontschuldigend.
“Ik heb geen honger,” zei ik.
“Hm,” de Boeklezer keek nadenkend.
“Vertelt u me eens, die heimwee: is dat erg?” vroeg hij voorzichtig.
Ik zei dat die vraag moeilijk te beantwoorden was. “Het is
altijd aanwezig. Het bepaald in meer of mindere mate al onze
daden en handelingen. Wij haten het, soms, maar het geeft ons
ook moed en motiveert ons om dingen te doen waar we anders
nooit aan begonnen waren, denk ik.”
“Dat kan dus niet alleen maar een onplezierig gevoel zijn,”
stelde de Boeklezer voorzichtig.
“Nee, inderdaad, ik moet zeggen dat ik me, dankzij uw
vraagstelling, realiseer dat er welzeker prettige kanten aan zitten.”
“En toch wilt U dat opgeven, die prettige kanten bedoel ik,
om weer terug te komen in de oersoep?”
Ik moest lang nadenken. “Je zou denken van wel, als je de
boeken leest, en de muziek beluistert. Daaruit spreekt, als het
goede boeken zijn en goede muziek, een groot verlangen. Een,
tsja... heimwee.”
“Heimwee,” zei de Boeklezer, en hij liet de klank van het
woord rollen over zijn tong, zoals een wijnproever het bouquet
van een hem onbekende wijn probeert te determineren:
“Heim-wee. Wat een merkwaardig klank. Ik neem aan dat het
een samengesteld woord is?”
Ik knikte en zei dat zijn taalkundig inzicht bewonderenswaardig
was.
98 99

“U kent het gevoel niet?” vroeg ik.
“Officieel niet,” zei de Boeklezer op gedempte toon.
“Officieel, en volgens de Afspraken kennen wij niet zo’n soort
verlangen naar de eerste tijd. Maar het woord maakt me
nieuwsgierig,” zei hij. “Het klinkt als een ver en geheimzinnig
land.”
“Dat klopt wel, enigszins,” zei ik, en ik glimlachte. Ik begon
de Boeklezer steeds sympathieker te vinden. Hij had iets, op
het eerste gezicht, dat hem onderscheidde van de overige eencelligen,
en ik betrapte mezelf er op dat ik hem menselijke
eigenschappen toedichtte.
“Zijn er veel Boeklezers in de Oersoep?” vroeg ik.
“Er moet er, volgens de Afspraken, minstens nog één zijn,
maar ik heb hem nog nooit ontmoet. Maar ja; er zullen er wel
meerdere zijn,” zei de Boeklezer laconiek.
“Ik betwijfel het,” zei ik lachend. “Ik heb het gevoel dat u
vrij uitzonderlijk bent in deze constellatie.”
“O nee,” haastte de Boeklezer zich te zeggen, “ik ben niet
uitzonderlijk. Uitzonderlijkheid is in de oersoep zoiets als uw
heimwee; het bestaat niet.”
“Het bestaat niet officieel en ook niet volgens de
Afspraken,” deed ik hem na.
“U begrijpt het,” zei hij voorzichtig. “We praten er liever
niet over.”
“Ook niet in dit... eh... parlement?” Ik wees met mijn duim
in de richting van de deur waarachter de grote zaal lag.
“Alleen in termen van afkeuring,” zei de Boeklezer. “Er
wordt niet veel strijd geleverd. Een van de verworvenheden
van de Oersoep is dat we het eigenlijk altijd met elkaar eens
zijn.” Hij lachte en ik dacht iets van bitterheid in zijn lach te
horen. Er klonk een geluid aan de andere zijde van de deur en
de Boeklezer veerde op. Hij liep snel naar de deur, opende die,
maar zag daarachter een lege zaal.
“We zijn alleen,” mompelde hij. “Wonderlijk. Een uitzonderlijkheid.”
“Boeklezer!” zei ik quasi verontwaardigd.
“Uitzonderlijkheid bestaat niet!”
Hij lachte betrapt. “Een verspreking,” zei hij. “Dat komt er
van als je het over zaken hebt waarover je beter kan zwijgen.”
Ik keek hem zwijgend aan en hij glimlachte, meende ik te
zien, droevig.
“Kom,” zei hij, “we verdoen onze tijd. We moeten je
audiëntie bij Hhfhasytehrt voorbereiden. Ik zal eens wat spullen
bij elkaar zoeken.”
Hij liep naar een kast en haalde daar een stukje zwarte stof,
een kistje met inhoud en een oud en stoffig boek uit te voorschijn.
Hij stalde de spullen uit op een tafel en wenkte mij
dichterbij te komen.
“Hiermee zou het moeten het lukken,” zei hij peinzend.
“Is het moeilijk?”
“Om Hhfhasytehrt te spreken te krijgen bedoel je? Ik vermoed
van wel, voor zover ik weet heeft niemand het ooit
geprobeerd. De behoefte bestaat ook niet zo, denk ik.” Hij
pakte het boek van tafel, blies het stof er af en opende het. Het
boek kraakte stijfjes.
Ik was benieuwd naar de ontmoetingmet Hhfhasytehrt,
maar het stond me tegen hier weg te gaan zonder de Boeklezer
nog wat langer te hebben gesproken. Ik vertelde hem dat en hij
glimlachte blij.
“Er is toch geen haast bij?” vroeg ik.
“Haast?” zei de Boeklezer verrast. “Nee, haast is er niet bij.
Hhfhasytehrt heeft alle tijd, zou ik zo denken. Is er iets speciaal
waarover je wilt praten?” Hij ging zitten en nodigde mij
met een gebaar uit tegenover hem plaats te nemen. Ik schudde
mijn hoofd ontkennend. Hij leek teleurgesteld.
“Hoewel, ik bedenk me dat er toch iets is. Ik zou graag nog
wat meer weten over de oersoep,” zei ik.
“Toen alles nog één was. Toen u en ik, de inkt waarmee deze
pagina’s gedrukt zijn, de koffievlek die u er op maakt, de telefoon
die u tijdens het lezen van dit boek heeft uitgezet, kortom
alles (het reikt te ver om het allemaal te benoemen) een en
hetzelfde was en reeds op moleculair niveau in al haar verscheidenheid
aanwezig was,” citeerde de Boeklezer uit zijn
hoofd.
“Maar... maar... ” ik was met stomheid geslagen. “Dat zijn
mijn woorden! Hoe... ?”
100 101

“Je bent Boeklezer, of je bent het niet,” zei de Boeklezer
met een superieur glimlachje. “Ik vond het een leuke
omschrijving,” vervolgde hij. “Een beetje naïef wellicht, maar
toch, treffend op een bepaalde manier.”
“Ik... ik ben sprakeloos,” zei ik.
“Dat is geen schande, na pakweg 102 pagina’s,” zei de
Boeklezer.
Ik keek hem lang aan.
“Ik krijg steeds meer het gevoel dat je hier niet thuishoort,”
zei ik tenslotte.
De Boeklezer wierp een steelse blik op de deur, haalde diep
adem en zei: “We zijn alleen, dat is...bijzonder. Laat ik de
gelegenheid aangrijpen om je een en ander te vertellen over de
oersoep. Als er gelazer van komt, dan moet dat maar. Een eencellige
moet zich soms uit kunnen spreken, vind ik. Je moet
weten dat het beeld dat jij schetst van de oersoep vrij nauwkeurig
de officiële lijn volgt. Het had een tekst uit De
Afspraken kunnen zijn, in zekere zin.”
Hij twijfelde een moment.
“Maar?” lokte ik uit.
“Maar je moet ook weten dat dat niet het hele verhaal is. Er
is sprake van een vorm van verzet. Een soort afscheidingsbeweging.
Zoiets als de mensen destijds, maar dan anders. Het
speelt zich op veel niveaus af. Het is nog niet heel duidelijk
uitgesproken, dat kan ook niet, maar het leeft wel.” Hij lachte
zacht en zei: “Laat ik het zo zeggen; de oersoep is ook niet
alles. Het gevoel dat jij omschrijft met dat raadselvolle
woord... ”
‘Heimwee.”
“Heimwee, juist, dat gevoel is geloof ik, met graduele verschillen
universeel. Maar het is niet iedereen gegeven het zo
sterk te voelen dat ze aan dat verlangen toegeven. De meerderheid
hier (hij sprak het woord ‘meerderheid’ met iets van
dédain uit) is heel tevreden met de gang van zaken. Een minderheid
twijfelt, denk ik, en slechts een enkeling formuleert
die twijfel.” Hij liet het volume van zijn stem dalen tot bijna
onhoorbaarheid: “De voorzitter met wie je zojuist kennis hebt
gemaakt is een van de twijfelaars, maar hij durft het niet uit te
spreken.”
“Maar, wat denk jij Boeklezer?” vroeg ik. “Als dat gevoel
van heimwee zo universeel is als jij zegt, en dat het dus in alle
constellaties voorkomt... ”
“Ja?” Boeklezer glimlachte geduldig, en ik begon te twijfelen
of hij mijn vraag al niet wist.
“Wat ik bedoel te zeggen is dit: als die heimwee universeel
is, wat jij zegt, dan betekent dat... dat betekent... “
“Juist,” zei de Boeklezer droevig.
“Maar dat is verschrikkelijk!” zei ik.
“Het is een feitelijkheid, zover wil gaan. Ik wens er geen
oordeel over uit te spreken,” zei hij streng.
“Maar een mens, of een eencellige,” liet ik er snel op volgen,
“moet toch érgens terecht kunnen met die heimwee!? Wat
is anders de reden van dat gevoel?”
De Boeklezer haalde in laconieke onmacht zijn schouders
op.
“Maar dit is onverteerbaar!” riep ik boos. “Hoe kun je je er
bij neerleggen? Goed, misschien is het niet in de natuur, en
misschien niet in de oersoep, maar érgens moet toch een antwoord
op die heimwee zijn te vinden? Een bestemming waar
dat verlangen vervuld wordt?”
De Boeklezer keek mij zwaar ademend aan: “Die heimwee
van jou is universeel en, hoe noem je dat, wederkerig,” zei hij
uiteindelijk met moeite. “Het is de grootste bindende kracht in
het universum. Alles heeft heimwee naar elkaar. Wezens die
jij je niet kan voorstellen en op plaatsen waarvan je geen vermoeden
hebt, hunkeren misschien wel naar jou, zoals jij terugverlangt
naar een abstractie als de oersoep.”
Ik keek hem woest en verdwaasd aan.
“Sterrenstelsels hebben heimwee naar sterrenstelsels, planeten
naar planeten, gaswolken naar meteorieten, meteorieten
naar zwarte gaten, en het universum heeft, als geheel, heimwee
naar alle afzonderlijke dingen waaruit zij bestaat,” zei hij
tenslotte. “Het verlangen dat jij heimwee noemt is een ander
woord voor wat het universum bij elkaar houdt. Het is een
ander woord voor zwaartekracht.”
“En als die heimwee ingelost wordt... ” zei ik fluisterend
102 103

met het besef van een zeer nabij visioen.
“ ...houdt het universum op te bestaan. Stort het in elkaar.
Einde. Finito. Pats-boem. Kaput,” vulde Boeklezer op zachte
toon aan.
“Maar érgens moet er toch een plek zijn waar geen verlangen
heerst, en waar men zijn heimwee in kan lossen!?” riep ik
wanhopig.
“Je zou misschien denken van wel. Het klinkt aannemelijk.
Maar het universum is niet gebouwd op aannemelijkheid.
Zelfs het allerwijste wezen dat ooit bestaan heeft moest uiteindelijk
gissen naar bepaalde zaken.”
Ik keek naar Boeklezer die er verslagen en bedeesd bij zat
en ik voelde plotseling minachting voor hem.
“Hhfhasytehrt!” zei ik tenslotte, “die moet het weten!”
“Het is mogelijk.” zei de Boeklezer. “Niet dat ik ooit
bemoedigende berichten uit die hoek hebt gehoord, maar het
is mogelijk.”
Ik stond op en liep onrustig naar de ruimte. Gedachten
zwiepten als windstoten door mijn hoofd. Ik overdacht alles
wat ik de afgelopen drie maanden had opgeschreven en ik had
het gevoel dat de Boeklezer al mijn gedachten kon volgen. En
sterker: dat hij soms eerder was dan mijn gedachten. Ik bleef
stilstaan en keek hem strak aan.
“Is er iets dat je me moet vertellen?” vroeg ik hem.
“Iets?” vroeg hij onschuldig.
“Iets dat jij al weet en waarover je me in het ongewisse
laat?’
“Oh,” zei de Boeklezer met een vermoeid lachje, “er is zo
veel.”
“Ik heb het niet over veel, ik heb het over weinig. Eén ding
om precies te zijn. Eén ding dat je me niet vertelt.”
“Over Hhfhasytehrt bedoel je?”
Ik liet mijn hoofd zakken. Zonder het uit te spreken had hij
het vertelt.
Hij kwam naast mij staan en legde een hand op mijn schouder.
“Vergeet niet dat ik een eencellige ben, maar dat ik misschien
ooit onderdeel ben geweest van een groter geheel. Een
larve misschien, of een vogel, wie weet: een mens. Misschien
wel met jou.”
Ik deed onwillekeurig rillend een stap opzij.
“Dan maar naar de haaien!” riep ik woest. “Het mag dan
misschien onzinnig en bij voorkeur hopeloos zijn; tóch zal ik
Hhfhasytehrt spreken!”
“Natuurlijk,” zei de eencellige, “je zal Hhfhasytehrt spreken.”
“Laat het dan maar beginnen,” zei ik hees.
“Zoals je wilt,” zei de Boeklezer en hij liep naar de tafel.
“Door alles wat nu gezegd is, dunkt het me dat we bepaalde
onderdelen van het ritueel wel kunnen overslaan,” zei hij op
zakelijke toon. “Het meeste is toch gewoon historisch
gegroeide poespas,” liet hij er met een lachje op volgen.
Ik liep naar de tafel en ging aan de andere kant er van tegenover
hem staan. Hoewel ik begreep dat ik mijn audiëntie bij
Hhfhasytehrt niet meer kon mislopen – sterker nog, dat die in
zekere zin al had plaatsgevonden of toch tenminste reeds
begonnen was – begonnen mijn knieën van gespannen
afwachting te knikken.
“We zien hier voor ons op tafel een aantal voorwerpen,” zei
de Boeklezer zakelijk. “Een blinddoek, een doosje met geurend
vet en een boek met de hiervoor reeds genoemde historische
poespas. We zullen het boek verder links laten liggen,”
en hij schoof het boek terzijde. “De blinddoek is echter essentieel.
Die moet je voordoen. Wat het vet betreft ben ik in twijfel.
Ik stel voor dat we het betrekken in ons ritueel, wat vindt
jij?”
Ik rook voorzichtig aan het vet. Een merkwaardige sentimentele
geur, maar niet onaangenaam.
“Ruikt prima,” zei ik.
“Uitstekend, zoals je wenst,” zei de Boeklezer.
Hij liep om de tafel heen met de blinddoek voor zich uit
gehouden. “Ik zal je wel moeten blinddoeken,” zei hij half
verontschuldigend.
“Uiteraard,” zei ik op een toon van alledaagsheid.
Hij legde de blinddoek op mijn ogen om hem er even later
weer iets vandaan te halen.
“Het is mogelijk dat we elkaar hierna niet meer zien,” zei
104 105

hij. “Vergeet niet dat er ook in de oersoep heimwee is.”
“Staat genoteerd meneer,” zei ik. Hij stond daar klein en
plotseling onbeholpen voor mij met de blinddoek in zijn handen.
Hij leek jonger dan eerst en erg eenzaam.
“Je bent me d’r eentje,” wilde ik zeggen, maar ik hield me
in.
“Nog een ding,” zei hij. “Over wat aanstonds staat te gebeuren
wordt met geen woord gerept in de Afspraken. We zullen
ons er met improvisatie en overtuiging doorheen moeten
slaan. Vooral dat laatste is, vermoed ik, belangrijk. Eén
moment van twijfel of de behoefte om dat wat zich voor je
geestesoog voltrekt te beredeneren kan alles verpesten.”
Onwillekeurig moest ik een plotseling opkomende misselijkheid
wegslikken. Wat was ik in godsnaam van plan? Hoe
was ik in deze situatie verzeild geraakt en wat verbeeldde ik
me dat ik Hhfhasytehrt iets zinnigs te vragen had? Ik zocht
paniekerig naar argumenten. Argumenten die mij er van zouden
moeten overtuigen door te gaan met dit krankzinnige ritueel
of er van af te zien. Ik vond er geen en Boeklezer had
zojuist met een bemoedigend knikje de blinddoek op mijn
ogen gelegd en stond nu achter mij om de doek vast te knopen.
“Niet te strak, niet te los?” hoor ik hem vragen. Ik schudde
mijn hoofd. Voelde een luchtverplaatsing. Hij zei dat hij nu
voor mij stond en zijn hand in de lucht hield: “Hoeveel vingers?”
Ik haalde mijn schouders op.
“Zeer goed,” mompelde hij en schuifelde bij me vandaan.
Een tijdje gebeurde er niets. Ik hoorde hem door de ruimte
lopen en een kastdeur openen.
“Ik leg het boek even terug,” legde hij uit. “Concentreer je,
let niet op mij.”
“Dat is lastig.”
Ik hoorde hoe hij de deksel van de pot met vet draaide.
“Een klein beetje moet genoeg zijn,” zei hij, en hij bracht
het vet voorzichtig aan op mijn voorhoofd en op mijn bovenlip.
Het gaf in eerste instantie een aangename verkoeling en
verspreidde toen het warmer werd een weemakende zoete
geur.
“Nu moet het gaan beginnen,” hoorde ik Boeklezer als
vanaf grote afstand zeggen. Ik werd duizelig van de geur en
voelde tranen onder de blinddoek opwellen. Mijn knieën knikten
en ik had de behoefte te gaan liggen toen plotseling, uit het
niets, een gekmakende pijn door mijn hoofd flitste. Een donderwolk
die in mijn hersenpan explodeerde. Alle spieren in
mijn lichaam spanden zich, ik balde mijn vuisten en klemde
mijn tanden op elkaar. Nog een schok. En nog een. En opeens
was ik niet meer in dezelfde ruimte en kon ik, ondanks de
blinddoek die ik nog wel voelde zitten om mij heen kijken. Ik
bevond mij in een gladde kubusvormige ruimte van ongeveer
vier bij vier bij vier meter. Ik liep langs de muren en betastte
ze met mijn vingertoppen. Het was gemaakt van zeer glad
materiaal. Een beetje koel, maar niet koud. Een beetje warm,
maar niet heet. Alle muren sloten naadloos op elkaar aan. Ik
kon geen ingang tot de ruimte vinden. De muren waren zeer
donkergrijs en de ruimte was schemerig verlicht. In wat vermoedelijk
het exacte middelpunt van de ruimte was zweefde,
bijna op ooghoogte, een minuscuul lichtpuntje. Niet groter
dan een speldeknop. Ik liep er op af en zag dat het toch iets
groter was. Als een knikker of een kleine stuiterbal. Het bolletje
straalde een fel licht uit dat het witste en zuiverste licht
was dat ik ooit had gezien. Er naar toe vooroverbuigend zag
ik dat het een oppervlak had. Ruw en pokdalig als van een planeet
zonder atmosfeer. Toen ik het probeerde aan te raken
werd het licht sterker en leek de bol groter te worden. Ik twijfelde
geen moment aan wat ik zag. Ik voelde mij merkwaardig
licht en zeker. De ruimte was geurloos. Ik wist heel zeker
dat dit de plek was en dat ik mij zo licht en zeker voelde omdat
hier geen heimwee heerste. Dit moest Hhfhasytehrt zijn. Ik
staarde in het licht tot ik er door verblind werd. Toen hoorde
ik een stem die ik meende te kennen. De stem kwam van overal
en uit geen bijzondere richting.
“In de diepte ben ik kil en somber en blind, maar aan het
oppervlak parel ik en zie ik met duizenden, steeds veranderende
ogen de dingen anders. Alles wat ik zie wordt verleidelijk.”
Ik herkende de stem, maar omdat ik alle redelijkheid had
106 107

opgegeven was ik niet bij machte in mijn geheugen af te dalen
om hem te vergelijken met stemmen die ik eerder had
gehoord. De stem ging door, luid en monotoon als een galmende
klok van minstens 50.000 kilo.
“Ik til alles op en strooi het weer uit in delen op een andere
plek, daar waar het mij belieft. Ik breng de geur van de doden
in de wieg van het nieuwe leven. Ik ben in geen enkele vorm
te gieten. Ik ben de vingers van één hand waartussen ik continenten
uitknijp. Ik ga door spelonken en diepe dieptes met
geweldige vaart. Ik blijf stil staan op een plein in plotselinge
aandacht. Ik kan er genoegen in scheppen om mijzelf in onderaardse
spelonken te laten druppelen om me vervolgens enkele
lengtes verder met woest geweld op een weerbarstige en
uiteindelijk weerloze kust te werpen. Ik ben een dolle hond en
ik heb alle tijd. Ik verlies nooit iets. Alles wat mij uit mijn handen
valt raap ik even later weer op. Soms vergeet ik wie ik
ben.”
Ik voelde een grote aandrang om de blinddoek af te werpen
en deze Hhfhasytehrt recht in de ogen te kijken. Maar ik
beheerste me omdat de nieuwsgierigheid naar wat hij te zeggen
had net iets groter was dan te weten hoe hij er uitzag.
“Ik ben de Spelende en het verveelt me dat ik niets kan
bedenken waarop ik zelf niet het antwoord weet. Ik ben
onaangepast. Alles wat ik nu weet heb ik altijd al geweten. Ik
heb geen geheugen. Ik hoef niet na te denken om tot een
oplossing te komen. Ik sluit mijn ogen en altijd weet ik het
antwoord eerder dan de vraag. Het enige dat mij verstrooiing
schenkt zijn wreedheid, liefdadigheid en willekeur. Bovenal
de willekeur. Mijn enige kwelling is dat ik mijzelf niet weg
kan denken en dat het voor mij onmogelijk is om te lijden
onder dit gebrek. Ik heers in lege paleizen. Van buiten dringen
er af en toe geluiden door. Oproer en smeekbeden. Beiden
bereiken mij schijnbaar met enorme vertraging, zodat er over
denken zinloos is. Ik kan mij niet verplaatsen. Geen enkel
sprekend wezen heeft ooit mijn gedachten uitgesproken. Ik
heb nooit een gedachte gehad. Aan geen enkel ding ligt een
Idee ten grondslag. Ik, de zielgever, ben zielloos. Al wat men
aanroept; ik ben het niet. In de echo van de smeekbede vormt
zich een aangezicht waarvan men beweert dat het het mijne is.
Maar voor mij bestaat er geen spiegel, anders dan het geheel
der dingen. Ik ben het verlangen dat de dingen bij elkaar
houdt. Ik ben het hart van een ongeboren kind.”
Hier liet hij een lange stilte vallen die mij bevreemdde. Ik
spitste mijn oren en tastte luisterend de ruimte af. Ik hoorde
iets of iemand schuifelen. Meende een minuscule luchtverplaatsing
te voelen. Nog een keer verhief de stem zich, luider
en dreigender dan ooit:
“Bovenal ben ik de Dove,” galmde het. “Ik ben de Dove:
roep mij niet aan!”
Op die luide bekentenis volgde een merkwaardig ingehouden
kuchje. Plotseling wist ik waarvan ik de stem kende! Ik
trok met geweld de blinddoek van mijn hoofd en keek recht in
de ogen van een dodelijk geschrokken Boeklezer die met een
scherp mes in de aanslag stond, klaar om mij de doodsteek te
geven. Razendsnel pareerde ik zijn aanval en sloeg het mes uit
zijn handen waarna het zich zoemend in de houten vloer boorde
en daar bleef staan.
“Vergeef me!” riep Boeklezer. “Ik moest het doen!”
En hoewel het van een welhaast onwaarschijnlijke koelbloedigheid
en vergevingsgezindheid getuigde, vergaf ik het
hem. Ik wist heel zeker dat hij de waarheid had gesproken en
dat zelfs hij die Boeklezer was, én Hhfhasytehrt, én wie weet
nog hoeveel anderen tegelijkertijd, dat ook dit wezen zijn
Beveler had die hij niet kon of mocht weerspreken, en dat hij,
Boeklezer, net als ik, slechts kon gissen naar de psyche van
die Hoogste macht. Uitgeput zakte ik neer op de grond en
keek naar Boeklezer die een paar meter bij mij vandaan hetzelfde
deed.
“Hoe gaat het nu verder, Boeklezer?” vroeg ik zacht.
Boeklezer schudde zijn hoofd. “Onduidelijk. Vermoedelijk
zal het zich weer gaan herhalen, zoals alles.” Dat laatste zei hij
mismoedig en gefrustreerd.
“Maar als het zich moet herhalen, dan moet er toch ook een
soort van einde aan zitten van waaruit het zich kan herhalen?”
Ik sprak de woorden uit zonder de puf te hebben ze te begrijpen.
108 109

“Nog eens?’ vroeg Boeklezer.
Ik wilde herhalen wat ik zoëven had gezegd, maar bleef halverwege
de zin steken en wuifde de rest moedeloos weg.
Plotseling sprong Boeklezer op. “Ik weet het!” riep hij blij.
“Ik weet hoe het verder moet!” Hij rende snel naar de plaats
waar het mes zich in de grond had geboord, rukte het er uit en
keek mij met een krankzinnig euforische blik aan.
“Zo moet het verder gaan!” riep hij extatisch. Hij brulde
luid, trok een gruwelijke grimas en wierp het mes in mijn richting.
“Boeklezer! Nee!” was ik van plan geweest te roepen, maar
voor ik de woorden kon uitspreken boorde het mes zich in
mijn hoofd, een verzengende pijn schoot door mijn lichaam.
Ik tuimelde kilometers naar beneden en kwam uiteindelijk
met een harde klap terecht op de aarde van het Finsterwald
waar Casper de Hondt, die inmiddels zijn spraakvermogen
weer was kwijtgeraakt, mij vrolijk kwispelend met een tak in
zijn bek verbaasd stond aan te kijken.
Versuft keek ik op en zag een tiental meter van mij vandaan
de lichten van het Landhuis branden. Een wandelaar kwam
voorbij. Het was de oude dichter Willem Halbertsma. Hij liep
op pantoffels en had een ochtendjas om zijn pyjama heen
geslagen. Hij had een notitieblok in de hand. Hij stak mij zijn
andere hand toe en hielp me overeind.
“Willem, wat doe jij hier?” vroeg ik verbaasd.
“Ik maak een gedicht over de ochtend in het Finsterwald,
althans, ik probeer het, maar het bos wil niet spreken. Het lijkt
verstoord in haar aanwezigheid, er is iets gaande. Het bos is
op dit vroege uur zwijgzamer dan normaal.”
“Hoe laat is het dan?” vroeg ik.
Halbertsma keek vlug op zijn horloge.
“Precies één minuut voor half zeven.”
Ik kreeg een gevoel van déjà vu.
“Wat doe je zo vroeg in het bos?”
Hij haalde uit de zak van zijn ochtendjas een boekje tevoorschijn:
“De gehele nacht gelezen. Ik had het al jaren in de boekenkast
staan, maar er nooit ingekeken. Nu blijkt het een van
de meest wonderlijke verhalen te zijn die ik ooit gelezen heb.”
Hij gaf me het boek. Ik sloeg het open en zag enkel lege
pagina’s.
“Is dit een grap?” vroeg ik onzeker.
“Nee, nee, integendeel: het is een van de diepzinnigste werken
ooit, vind ik.”
Ik sloeg het boek dicht en las de titel. Mijn haren gingen
recht overeind staan en ik keek Halbertsma geschrokken aan.
De titel van het boek luidde: “Bekentenissen Van Een
Eencellige” geschreven door, jawel, Boeklezer.
Weer voelde ik een pijnlijke steek in mijn hoofd, de grond
verdween onder mijn voeten en ik tuimelde nogmaals een
tiental meters naar beneden. De klap waarmee ik op de grond
kwam deed me wakker schrikken. Ik keek om me heen en zag
dat ik in bed lag. Op de klok zag ik dat het half zeven was. Ik
liep naar het raam en keek naar de plek waar ik zojuist nog de
oude dichter had gesproken, en waar nu niemand meer was te
zien. Het schemerde in het bos. Vogels floten. Casper de
Hondt werd wakker en begroette me slaperig. Ik was er niet
van overtuigd dat dit geen droom meer was. En op een bepaalde
manier twijfel ik daar nog steeds aan. Want als ik nu op de
klok kijk zie ik dat het wederom bijna half zeven is. Is dit werkelijk
de volgende ochtend? Of is dit nog steeds dezelfde
droom en zal alles zich, zoals Boeklezer al zei, tot in het
oneindige herhalen?
We zijn nu aan het eind van deze brief gekomen waarin ik
zoëven nog wakker schrok en nu bijna omval van de slaap.
Het was me wel een avontuur, wat u? En hoe moeten we het
duiden? Ik realiseer me terdege dat het verhaal onaf is, en dat
die onafheid wellicht ook de essentie van het verhaal is. Nee,
dit is niet iets voor u om direct mee naar buiten te rennen,
“Stop de persen!” te roepen en het in het julinummer van de
34e jaargang van de Schoonheidsspecialist te publiceren. De
wereld, en welzeker de schoonheidsspecialisatie zijn hier wellicht
nog niet klaar voor. Misschien over een halve eeuw, tijdens
het honderdjarige jubileum van de ANBOS. Misschien
dan. Maar misschien ook wel nooit, of slechts na een eeuwigheid.
110 111

De alchemistische werkelijkheid heeft, vermoed ik, geen
aankomsttijd. Hij is er altijd. Als een echo van de oersoep, een
vage herinnering aan onze embryonale fase. Want dat is het
natuurlijk ook, die oersoep, een baarmoeder. Het ongeboren
kind, dat is een eencellige. Onwetend, niet verlangend, niets
willend, en feitelijk ook niets kunnend: een oertoestand van
Zijn.
Op een van de foto’s die ik in het Finsterwald heb genomen
zag ik gisteren, toen ik de foto uitvergrootte, een insekt dat
gevangen zat in een spinneweb. Heel mooi lag het daar, in al
zijn eenzaamheid en gruwelijkheid. Ik kijk er nu weer naar en
zie opeens dat die insekt in een embryonale houding ligt.
Wat zegt u daar nu weer van!
Ondertussen zijn er een paar personen op de hoogte van het
feit dat het universum bij elkaar gehouden wordt door heimwee,
die zich aan ons toont als zwaartekracht en die zich op
haar beurt weer manifesteert als schoonheid en esthetische
ontroering, die eigenlijk weer niets anders zijn dan een geur:
de nestgeur van de oersoep. Een paar personen maar. U, ik en
een enkeling die wij het toevallig laten lezen. En zo hoort het
ook. Een voorzitter hoeft niet altijd alles met haar achterban te
delen. Kom op zeg, we zijn toch geen praatgroep!
Ik geloof dat het mij werkelijk is gelukt om in de alchemie
van de droom alle zaken waarover ik met u sprak als losstaande
delen, samen te laten smelten.
De kunst, de waanzin, de natuur. Alles verwijst naar elkaar
en is met elkaar verbonden. Raadselachtig als een immer uitdijend
heelal. Nog raadselachtiger is natuurlijk de ruimte
waarbinnen dat alchemistische heelal zich uitdijt. Je kan daar
je hoofd over breken met als mogelijke uitkomst dat je of gek
of verlicht of beiden wordt, of je kan dat kosmisch-mystieke
besef op de achtergrond laten zoemen terwijl je dat doet wat
je het beste kunt. En omdat ik een hekel heb aan bijvoorbeeld
banden plakken en er bovendien nog nooit in geslaagd ben om
een lekke band bij de eerste poging afdoende te plakken wordt
dat dus niet de fietsenmakerij, en bij nader inzien toch ook
maar niet de Schoonheidsspecialisatie, maar zal het dan toch
door toeval, geluk en een zekere aanleg de kunst moeten worden.
Natuurlijk weet ik dat het onmogelijk is om het boek te
schrijven of het schilderij te maken of het muziekstuk te componeren
dat ons de weg terug zal wijzen naar de oersoep of
naar Hhfhasytehrt. Dat kunstwerk bestaat niet, heeft nooit
bestaan en zal ook nooit door mensenhanden gemaakt kunnen
worden. De kaart die ons de weg wijst terug naar de heimweeloosheid
zal altijd witte plekken blijven vertonen en zal
ons langs ravijnen en onmetelijke waterscheidingen voeren
waarover wij slechts een brug kunnen dromen. Maar het is de
opgave van de kunst om juist dat te doen. Altijd maar weer
beginnend aan die onmogelijke opgave. Soms vol goede
moed, maar meestal wanhopig. Ja, er is een overeenkomst met
religieuze rituelen waarbij gelovigen, steeds weer, hun God of
Goden proberen op te roepen en smeken om een zichtbare,
concrete manifestatie. En men zal deze rituelen tot het einde
der tijden blijven uitvoeren, ook al heeft men nooit het effect
van zo’n ritueel bewezen gezien.
Een eerste vogel fluit, en ik hou nog slechts met moeite mijn
ogen open. Dank nogmaals voor uw aandacht, ik wens van
harte dat u nog vele mooie dingen zullen overkomen en zo
weinig mogelijk narigheid. Nu zeg ik vaarwel. Weet dat er een
eencellige was, en is, die ver hier vandaan en lang geleden,
heimwee had naar ons. Dus ook naar u, mevrouw P! Wat ik
bedoel te zeggen is dit: u hebt soms misschien heimwee naar
de tijd dat u nog in de baarmoeder zat. Maar dat ongeboren
kind had ook heimwee naar u zoals u hier, nu, gezeten achter
uw bureau, met een lichte frons deze laatste woorden leest. En
het kon deze heimwee hebben omdat het toen al veel ouder
was dan u en ik ooit zullen worden. U snapt het misschien
niet, en het valt ook nauwelijks te begrijpen, maar toch is het
zo!
EINDE
112 113

FINSTERWOENS
5 natuurgedichten van Willem Halbertsma
met een nawoord
en een verklarende woordenlijst
door de bezorger
115

Dat Stille Wissen
Die Natoer wacht en schieft geen brau,
grottendust tot stof verblindend sissen,
‘t wiet van stimmenstom altezaam genau;
die Natoer wacht en weet dat stille wissen.
Die Natoer wacht, pinselpeinzend zondernaam,
onbewikt, verderwegend, stemmingsloos, ontdacht,
ist die Natoer alom immer en eender aangenaam
Kent geen tijden, dag of nacht, ruist zacht
wacht, wacht, wacht en weet dat stille wissen.
En als aant firmament de twinkelster zielend winkt,
en de loedsje met goudkleur op de riezen klopt,
en al het wollen in ‘n suffe vogelkop verzinkt,
Dan is daar ‘t stille wissen in verstopt.
“Ut schijnseld twissen ‘t zilvren kledderzwerk”
117

Ochdun loeft
Ochdun loeft nog gree en zwoer is,
neet ginderheer bekans ‘t sommerding,
als een kind dat utten droem bevree is,
die in z’n kop aan slappe draden hing.
Ochdun loeft nu strak en stoer is
swoest den bruinenwit in letsten krieg,
met flintergrien zuurbekkend groen,
saufter dankendamp uut jonge kop.
Radarvulsel
Restlus zwendelt radarvulsel
zieleblauwsel in de breen.
En starend naar ut denkverdunsel
draait een zinnelach zich lor in spleen.
Stimmen flusterschreien monsterwond
luister hier -sis- me na en
spiedend in die gruwe eriebond
knispert een nerf zich door de sla.
Loon en eenliezaam vertriest
swoesjt de waan int center corpse
waandrang nestelt kooszaam in die kniest
en volkt de stadsbreen dorps.
Waansterling! Mat en mèt, zottentrauer!
camoukleed zich in pret en puf.
Waansterling! Zot en zèt, den zinnenbrouwer!
Spreet de reinziel maf en muf.
118 119

Fabroes de walgdebiel
Int Finsterwald verboomd de Walgdebiel.
Springschokkend schatert hij: “Fabroesz!”
De zwompe riezen bruizen knak en vlieden
naar de sip-sop achtertrap van Walg.
Kettingwander poloneert het, fluisterdoof mishoofd,
maar om de tigste zwalkverstap een braak: “Fabroesz!”
De riezen blikken aangewortelt - rijpwaai zalft het
Finsterwald
het zwachtelding verdoofd.
“Fabroesz!” zwiedt het door de rateltakken,
kris kras parend met het vogeldom.
In de blaardrap sjassen, sjis, sjis, sjassen
de wedervaste regenjassen.
De walgdebiel roteert
en knikstaart naar de achterplas: “Fabroes?”
Een zachte woens vervliet en sopt de wind
die riezen, torenhoog, de droom laat dromen van een kind.
Finsterwoens
Des riesen gastensjatten spieden schichtig in ‘t morfsel,
als had de noen nooit te nimmer afgedagt
over knispers en statrappen van losbandig korfsel
langs nebenriezen, wezenwikkend door de negazon vernacht
Zwijmend heucht de sjimmer schichtig dark.
Wevend zwerk dwaaldroomd an der nebeltraum
Stoertig, onverzaagd, de Riesen, stark,
nerven horten smuchtend van een weite baum.
Tsjip priet pie tsjip met silbertoon beklingelt
hut veerkoperen fladderkarriljon
de somberdrang die finsternis bedingelt
Forwärts! met zijn sjatten bateljon.
Sjoesh! und Zwoerd verhies de broem!
einmahl noch; wirt ‘t flusterhof vernacht
tot mit wispertraumend sjattenmoen
den finsterwoens liebevolles wirt volbracht
120 121

Willem Halbertsma
(portret door Arnold Weel)
“EEN TRAAN MAG JE NIET TUTOYEREN”
Dick Tuinder in gesprek met Willem Halbertsma
Op late leeftijd heeft de ziekte dan toch nog toegeslagen. Te
laat, vindt de dichter. Zoals zijn hele leven naar zijn mening
een voorbeeld van “bad timing” is geweest. Alles kwam te laat
of te vroeg. Hij luistert met verbazing naar wat er van zijn
eigen stem is overgebleven. Gene lijkt hij niet te kennen,
alleen verwondering. “Moet je horen hoe goed ik nu bijvoorbeeld
een koffiemolen na kan doen,” zegt hij met kinderlijke
verbazing en laat vervolgens een hoog gierend raspend geluid
horen.
De ziekte kwam te laat omdat hij toch al opgegeven had het
belang van praten in te zien. Hij heeft de spraakversterker
enkel aan laten brengen om boodschappen te kunnen doen.
“Ik word niet meer gebeld en hoor genoeg stemmen in mijn
hoofd om de gehele dag plezierige conversatie te hebben,”
schreef hij in een reactie op mijn eerste verzoek tot een interview.
Dat hij uiteindelijk toch toestemming gaf zal minder te
maken hebben gehad met mijn hardnekkingheid dan met zijn
vriendelijke karakter. “Nee” zeggen in de strikte betekenis
gaat mij slecht af,” schreef hij uiteindelijk. “De klank van het
woord leidt me af. Ik denk aan geboorte, aan een franse vrouw
die celibatair gaat leven en aan een Duits konijntje.”
De frêle figuur die voor me zit in de lelijke, maar zeer comfortabele
leunstoel is de belichaming van een leven vol twijfel.
Na een actief socialistisch leven voor de oorlog, wordt hij
in het eerste oorlogsjaar tot zijn eigen verbazing gecharmeerd
door de ideologie van de bezetter. Hij zegt daar zelf over: “Het
is natuurlijk correct om je er over te verbazen, en om er je
afkeer over uit te spreken. Maar niemand verbaast zich achter-
122 123

af over een politiek correcte stap. Terwijl daar soms evenveel
reden voor is.” Tijdens de oorlog komt hij evenwel nog tot
inkeer en zoekt hij contact met de niet naar Engeland
gevluchte socialistische en andere politieke kopstukken die in
stilte de oprichting van de Partij van de Arbeid voorbereiden.
Halbertsma kiest er voor om in de schaduw van de grote
namen te blijven, wellicht gealarmeerd door zijn tot voor
enkele jaren onopgemerkt gebleven misstap. Hoewel hij
gevraagd wordt voor het parlement dunkt het hem beter zich
op provinciaal niveau met de wederopbouw te bemoeien. Zijn
invloed op de kopstukken blijft evenwel en groeit in de loop
der jaren totdat hij in 1968 met veel kabaal uit de partij stapt
en zich aansluit bij de PSP. Omdat de Partij nergens meer over
ging, zegt hij, behalve geld, geld en nog eens geld. Alle
onvrede werd afgekocht met loonsverhogingen. Net zestig
geworden valt hij op tussen het overwegend jeugdige PSP
publiek. De liefde is echter van korte duur. De ideologische
haarkloverij kende hij al, van heel lang geleden. Hij trekt zich
terug uit de politiek om er een paar jaar later weer heel verrassend
in op te duiden als medeoprichtier van het CDA.
Over de politiek praat hij niet graag meer.
“Ik denk er nog wel eens aan, maar ik droom er nooit meer
over. “
Waar hij wel van droomt? Het Finsterwald natuurlijk, zijn
kleine stukje bos dat hij een stem en een naam gaf en verder
veel oude liefdes.
“Die namen zijn abstracties geworden. Verre reisbestemmingen.
Eliza de Haan, Isis Endte, waar zijn ze nu? Ik mis ze
soms heel erg, die oude liefdes. De geur die ze met zich meedroegen
op vroege zomeravonden. Dat gevoel van compleetheid
en bestemming - en toch ook weer het verlies. In
deze kwesties biedt zelfs de natuur geen steun, misschien
omdat het teveel de natuur zelf is.”
Het is hem ernst en hij staart wezenloos in de richting van
het grauwe schijnsel dat door de natte ruiten naar binnen valt.
Hij verexcuseert zich dat hij de laatste tijd zo gemakkelijk
huilt. Nooit eerder last van gehad. “Of, nou ja: ‘last’, U begrijpt
wel wat ik bedoel.” Tranen maken hem plotseling plechtig
in zijn taalgebruik. “Een traan mag je niet tutoyeren, een traan
is altijd U.”
De liefde is ons scherpste spiegelbeeld, zegt hij, en door de
natuur worden wij gewogen.
“De natuur slaat de spiegel van het ego stuk. Kijk, zegt de
natuur, en wijst naar een slakje niet groter dan een speldeknop
dat onder de oude herfstbladeren zich in slopend langzaam
tempo voortbeweegd, kijk zegt de natuur: de schaduw van dat
slakje, daarin pas jij duizendmaal.”
Een korte stilte. Rochelende aanhef tot wat ooit een bulderende
lach moet zijn geweest: “En dan blijft er ook nog
plenty ruimte over voor je vrienden en familie en hun vrienden
en familie! Plenty ruimte!”
Er hangen een paar spinnewebben voor de ramen. Een dikke
Kruisspin zit tevreden in het centrum van het grootste web.
Terug naar de natuur, vraag ik.
Het was een moment van onoplettendheid. Je moet je huis
natuurlijk niet onnodig bevuilend, maar ja, toen hij hem
opmerkte die spin, zat-ie er blijkbaar al een tijdje, dus ja: om
‘m dan nog te verjagen. Als ‘t winter wordt gaat-ie vanzelf
weg.
Hij was nooit een man van de natuur. Altijd in de stad
gewoond. Wel opgegroeid op het Platteland, maar dat was
lang geleden. Heel laat (“te laat”) keerde hij er naar terug. Op
zijn 75-ste. Plotseling kreeg hij verschillende folders van verzorgingstehuizen
in de bus. Ongevraagd. In eerste instantie
beledigd, natuurlijk, later voor de lol toch eens gaan kijken. Je
bent een markt, dus je wordt keurig ontvangen. Gratis koffie,
gratis vervoer er heen en terug, gratis dit, gratis dat.
124 125

Verschrikkelijk: een sterfhuis. Maar wat hij er na de rondleiding
van vond, had de directrice hem gevraagd. “Te weinig
mooie meiden,” had hij gezegd. Die vrouw ondeugend lachen
en zeggen dat ze wel beslist heel vriendelijk waren.
Vriendelijkheid, dat was het sleutelwoord. “Ik dacht: dit gaat
ver. Ja, notabene, ik heb er destijds zelf nog voor geijverd dat
ze er kwamen, die bejaardentehuizen. Dus je begrijpt wel dat
ik geen zin had om, na al die jaren, in mijn eigen jeugdzonde
opgesloten te worden en er vervolgens in te sterven!”
Op de avond van zijn 75-ste verjaardag kreeg hij plotseling
de openbaring: “Nou kan mij niets meer gebeuren.” Wild gedroomd
die nacht. Hij kan zich niet herinneren ooit in zijn
leven intenser gedroomd te hebben. Het was, letterlijk, een
grote wandeling. “Ik wandelde de hele wereld rond. Van
woestijndorpen naar tropische idylles, door wereldsteden,
watervallen, sneeuwstormen, bergtoppen, toendra’s, dicht
beboomde wouden... ik blééf maar wandelen. Heel rustig:
overal een aangename temperatuur. Ik zag de levens van
duizenden mensen. Ik hoorde hoe ze me dingen probeerden
wijs te maken, me te overtuigen van hun ideeën, ik liep door
fel zonlicht en in ‘t pikkedonker en ik wist al die tijd één ding:
nu kan mij niets meer gebeuren.”
Heel helder en uitgerust wakker geworden. Thee gezet. Het
toeval wilde dat het een prachtige dag was. “En ik wist...
(lacht om zijn eigen herhaling)... nu kan mij niets meer
gebeuren. Ik ben 75, ik ben vrij. Ik kan met alle fatsoen en in
alle rust doodgaan als ik dat wil, ik kan nog 100 jaar leven.
Want dat was die droom: de hele wereld lag aan mijn voeten -
en juist op dát moment zou ik me laten opsluiten?” Ik heb de
trein genomen en ben gaan reizen. Door Nederland. Beetje
treinen, beetje wandelen. En op de tweede dag loop ik tegen
dit huis op. Binnen twee weken verhuisd.
“Ja maar, stel dat je iets krijgt, en dan zit je daar, in je eentje!”
zeiden sommigen. Maar snap je dan niet, zei ik dan: er
kan mij niets meer gebeuren: ik ben 75!
“En dat ben ik nu al ruim zeven jaar,” laat hij er droogjes op
volgen.
“In zo’n bejaardenhuis wordt de ilusie van het alledaagse
leven in stand gehouden. Mensen, verzorgers, praten tegen je
alsof ze werkellijk in je geinteresseerd zijn, je hebt spelavonden,
gezelligheidsbijeenkomsten, je hebt buren, d’r staat een
brievenbus op ‘t binnenplein! Alles lijkt gewoon door te gaan.
Maar ‘t is natuurlijk één groot toneelstuk dat wordt opgevoerd.
Die brievenbus! Ik dacht dat ik in Showbisscity terecht
was gekomen.”
Als kind had hij de ambitie om priester te worden. (“maakte
niet uit van welk geloof”). Om twee redenen. Mensen
helpen en zichzelf te helpen. “Iets van die overtuiging, het
geloof mee te krijgen. De rust. De helderheid.” Een groeiend
politiek bewustzijn torpedeerde die ambitie. Hij zwoer de
religie af als bijgeloof en onderdrukkingsmechanisme. Zelf
weet hij dat “groeiende zelfbewustzijn” te relativeren: “Kijk je
bent een jonge vent, met om je heen allemaal jonge meiden,
hè? Nou en als jij daar dan met je ideen over het celibaat of
het priesterschap aankwam, dan gingen ze nou niet bepaald
voor je in de rij staan. Terwijl, dat... engagement dat je uitstraalde
als politiek bewust mens, zeker op die leeftijd, gaf
natuurlijk een bepaalde mate van sex-appeal, begrijp je wel?”
Breng toch de politiek ter sprake en na een korte interval
van beschouwelijkheid zal hij in bittere woede uitbarsten.
Boos op de politiek, boos op zichzelf. Boos ook vooral op het
feit dat “de politiek” niet zichtbaar is en dat het dus zo verschrikkelijk
moeilijk is om je boosheid te projecteren.
Tsja, boos worden op Ramses II of Napoleon: makkelijk zat.
Maar boos worden op Kok, of de Hoop Scheffer? “Hoe kun je
boos worden op iets dat niet is?” En toch die woede en dat
verdriet. De tweede traan nestelt zich naast de eerste in de zak-
126 127

doek. Ik durf niet uit te spreken wat ik denk; dat het dezelfde
soort tranen zijn.
Over zijn gedichten: “Ik práát natuur. Ik probeer de taal te
spreken van het bos. Maar dan wel op de manier waarop een
zesjarige fonetisch een engelstalig liedje nadoet. “Hij doet
voor:”Ai luf joe-in de niat!”
Niet dat hij een new-ager is. Hij praat niet met bomen en
geloofd niet in de genezende kracht van dolfijnen. Dat is weer
dat typisch mens-centrische denken. Als die dolfijnen dat dan
kunnen, waarom genezen ze dan ook niet de walvissen of de
met ruwe olie besmeurde zeevogels? Dat ‘de natuur’ mensen
zou helpen is de grootste onzin. De natuur helpt niets of niemand,
de natuur IS. Punt. En daarvan kan je leren. Je kan er
naar kijken en proberen er je plaats in terug te vinden die met
de beschaving tijdelijk is weggenomen.
Nog zo’n misverstand. Beschaving. De algemene opvatting
is dat er iets bij komt door beschaving. Inzicht, geluk, kennis,
goede dingen. Terwijl in het woord zelf al juist de afname
wordt aangekondigd. Be-schaving: er gaat iets af. Je gooit iets
weg, en daardoor wordt je “beschaafd”. Zoals je besneden
wordt.
De woorden en klanken zoeken hem op. Als het ware. Ze
komen naar hem toe, tijdens een wandeling of gewoon nu, terwijl
hij met mij praat maar eigenlijk aan iets anders denkt.
Hoe het plotseling ging sneeuwen in de lente. Hoe al het groen
plotseling wit en grijs werd. En hij hoort de woorden: “Grien
sneewitter dekendofsel.”
Den Dolder, 1999
Verklarende woordenlijst
(N.B. niet alle woorden in de gedichten van Willem
Halbertsma zijn te herleiden tot een oorspronkelijke samenvoeging
of verdraaiïng. Voor zover dat wel mogelijk was zijn
ze opgenomen in deze woordenlijst.)
o flinsterdom!
zonne tepel: wellicht een verwijzing naar een zonnegodin.
In hokselbond: een strijdlustige organisatie.
joenait de zool: (fon.) Verenig de zielen.
feier het getuig: Spreek lovend over het gespuis. Het
gemene volk dat zichzelf moed en waardigheid inpraat.
in sommendom: iets als: in de underdog, het sombere
bestaan.
Finsterwald: het donkere bos.
verboomd : verstarren
riezen: grote bomen. In een woord schetst Halbertsma
zowel de omvang als ook het geluid dat de bomen maken
wanneer de wind door de takken waait.)
bruizen: een samenvoeging van ruizen en bruizen (zie context).
De wind ruist niet alleen, maar doet dat ook nog eens
levenslustig.
kettingwander (poloneert het): een groep mensen die
achter elkaar aanlopen.
zwalkverstap: onhandige misstap. Halbertsma moet hier
aan het vaak wiebelige, onevewichtige lopen van sommige
Downpatienten of andersinds psychisch gehandicapten
hebben gedacht (zie ook: Walgdebiel).
rijpwaai : rijp (lichte ijsafzetting) die losgeblazen tussen de
takken waait, waardoor er een betoverende oplichtende
sneeuwregen ontstaat.
de rateltakken : tegel elkaar slaande takken van bomen.
knikstaart naar de achterplas:
“Fabroes?: kreet van een van de geestelijk gehandicapten in
128 129

de groep die Halbertsma in dit gedicht beschrijft.
Zwambag: autohandelaar in Bilthoven, waar Halbertsma
vaak langsreed in de trein als hij uit Utrecht kwam. Zwambag
B.V.
woesj: auto of brommer.
toetervroem: auto.
knalvervoer genezer: automonteur.
gries dan ook mijn moeren vet: het insmeren met olie van
moeren die van belang zijn voor aandrijving.
gastensjatten: (letterlijk):) logeer schaduw
‘t morfsel: een mengsel van takken, gras, rottende bladeren.
(als had de noen nooit-) afgedagt: alsof het nooi avond was
geworden.
losbandig korfsel: verspreide takken, alsof een groot aantal
korven losgeslagen over het veld zijn uitgestrooid.
nebenriezen: bomen die naast andere bomen staan.
wezenwikkend: twijfelend aan zijn bestaan.
de negazon: het antilicht
vernacht: op wrede dwingende wijze in duisternis gehuld.
heucht: haast, hijgt, (tegen heug en meug). Met tegenzin.
de sjimmer : de schemering.
Wevend zwerk: in elkaar vervlochten takken.
nebeltraum: vallende duisternis.
Stoertig: stoer en statig.
nerven:te lezen als nerven (ringen van de boom) maar ook
als zenuwen.
smuchtend: zuchtend smachten.
het fladderkarriljon: groep fluitende vogels.
de somberdrang: dwangmatige neiging tot getob.
sjatten bateljon: een groep optrekkende schaduwen.
Sjoesh! und Zwoerd verhies de broem!: betekenis
onduidelijk.
wispertraumend: fluisterdromend.
finsterwoens: zie: somberdrang.
O, zo woensversuchtig: wens verslaafd
verdroes : betekenis onduidelijk
koekers : ogen
indertwissen: in de tussentijd
droest: driest en woest
danderkanter: hij/zij die aan de andere kant staat, met
name wanneer er sprake is van een spiegelbeeld.
waarschijn : een combinatie van “weerschijn”
(m.n.spiegeling) en waarschijnlijkheid. Een typische
Halbertsma paradox.
Ravaas, ravaas, ravaas!: kreet. Oproep tot chaos.
meersjerend: marcherend terwijl steeds nieuwe volgelingen
zich aansluiten (meer-)
En Sjass Monoes hij zoent de vis van Utopijn; Sjass
Monoes, de mythische profeet “zoent de vis” (verbastering
van “visioen”) de Utopijn” (Utopie en Pijn.) Sjass Monoes
voorziet dus in een tweede visioen de Werdegang van zijn profetie.
Hij wordt door zijn volgelingen verkeert geïnterpreteert.
(Zie: “Saraav” dommompelt hij”)
brauwenluifel: slappe vilten pet met brede rand.
(Wenk)brauwen luifel.
strompelstormend: in onordelijke stormloop
(want) heinde waant het ginderdom: typisch Halbertsma!
Een stapeling van vage bestemmingen die de “karbouwen” tot
actie en “ravaas” aanzet. “Heinde” (heinde en verre), “waant”
(denkt te zijn/lijkt te zijn), “het ginderdom” (misschien nog
het best te vertalen met: Ergenshuizen.)
130 131

BIJ DEZE EDITIE
De vondst op het internet van een exemplaar van de oorsponkelijke
uitgave van Heimwee naar de Oersoep, te koop
aangeboden door een boekhandel in Utrecht was de aanleiding
om deze twee digitale editie samen te stellen.
www.antiqbook.nl/boox/boek2/D105_3636.shtml
Hierbij is de tekst voorzien van tekeningen die in dezelfde
periode werden gemaakt, en die deels eerder werden
opgenomen in de Rümke Gazette.
Aan de tekst zelf is weinig gewijzigd. Met alle on-nodige
uitwijdingen en terzijdes, maar ook momenten van oprechte
inspiratie die ik me kan herinneren.
Een aantal van de gedichten van Willem Halbertsma, die niet
in de eerste editie stonden werden in 2005 gepubliceerd in De
Revisor en in 2003 in de catalogus van de tentoonstelling
Sanctuary Mental Space.
Het gesprek met Walbertsma werd eerder gepubliceerd door
de RVU in een speciale uitgave van de vier CD’s van de hoorspelserie
Portretten van een Eeuw waarvan één aflevering aan
leven en werken van Willem Halbertsma was gewijd.
132 133
Amsterdam, januari 2008