Drijvend wonen in de Maashaven

Drijvend wonen in de
Maashaven
duurzame innovaties in de Rotterdamse Stadshavens
Verslag van het symposium “drijvend wonen in de maashaven”
3 juli 2008 , Maassilo Rotterdam
en de studentenprojecten die hieraaan ten grondslag liggen
kenniscentrum
TRANSURBAN

Inhoudsopgave
“DRIJVEND WONEN IN DE MAASHAVEN”
Duurzame innovaties in de Rotterdamse stadshavens
Voorwoord (Bert Hooijer) 5
I. De opgave
1. Drijvend wonen in de Rotterdamse stadshavens (Piet Dircke en Martijn Schutte) 7
2. Een duurzame drijvende wijk (Jan Rotmans) 11
. Geen woorden maar daden (Peter van Rooy) 15
4. Drijvend wonen in de Rotterdamse Stadshavens (Mark Harbers) 19
5. Regelgeving rondom drijvend wonen (Jeroen Singelenberg) 2
6. Van drijvende woning naar drijvende wijk (MarcVerheijen) 27
Deel II: De studentenprojecten
7. Studentenprojecten op de Hogeschool Rotterdam (Leo van Gelder) 1
8. Samenvatting studentenprojecten

Voorwoord
Bert Hooijer
Bert Hooijer is directeur van het Instituut voor Bouw en Bedrijfskunde, Hogeschool Rotterdam
Beste Lezer,
Het zal u niet ontgaan zijn dat de Hogeschool Rotterdam grote ambities heeft op het
gebied van stedelijk water: een lectoraat dat zich op dat thema richt, een nieuwe opleiding
watermanagement, RDM campus en diverse samenwerkingsverbanden op het gebied van
waterkennis.
We laten onze studenten graag aan wateropgaven werken. Het havengebied is daarbij van
oudsher favoriet. Leo van Gelder heeft eerder projecten georganiseerd rondom de Waalhaven,
Slufter City en nu dus een drijvende wijk in de Maashaven. Via een vrije ontwerpoefening hebben
studenten civiele techniek en ROP ideeën aangedragen voor een drijvende wijk in de Rotterdamse
stadshavens. Deze ideeën roepen uiteraard weer nieuwe vragen op.
Zowel de ideeën als de vragen kwamen aan de orde op het symposium dat de Hogeschool op
juli 2008 in de Maassilo heeft georganiseerd. Hier waren de maquettes en presentatieposters van
de studenten te bewonderen - niet alleen de studenten van Leo maar ook die van studenten van
de minor vastgoed en makelaardij en een interdisciplinair studentenproject waarbij studenten als
opdrachtnemer van een echte opdrachtgever hebben gewerkt aan een structuurplan voor een
drijvende wijk.
Het symposium kon rekenen op een warme belangstelling en een hoge opkomst. Enkele
prominenten uit de waterwereld en het Rotterdamse gaven vanuit hun eigen invalshoek een
reflectie op de resultaten van de studenten, gevolgd door een aantal deelsessies waarin in kleine
groepen verder kon worden gepraat.
Graag willen wij naar aanleiding van het symposium u dit boekje aanbieden met daarin
transcripties van de lezingen en een overzicht van de studentenprojecten. Voor ons is dit slechts
het begin van hopelijk een lang traject van interessante projecten op het gebied van stedelijk
water waarmee wij een bijdrage kunnen leveren aan Rotterdam WaterKennisstad.
Veel leesplezier,
Bert Hooijer
5

Deel I: de opgave

1. Drijvend wonen in de Rotterdamse stadshavens
Piet Dircke en Martijn Schutte
Piet Dircke is lector Stad en Water aan de Hogeschool Rotterdam en programmadirecteur Water bij
Arcadis. Martijn Schutte is onderzoeksmedewerker bij dit lectoraat.
Rotterdam, ambitieuze havenstad in de delta
Overal ter wereld liggen de grootste en belangrijkste stedelijke gebieden en economische
centra in kwetsbare delta’s. Dat geldt ook voor de Randstad en daarbinnen in het bijzonder voor
Rotterdam. De verandering van het klimaat schept grote uitdagingen voor deltasteden en dus
ook voor Rotterdam en haar haven. Rotterdam wil als stad graag climate proof worden en die
uitdaging liefst combineren met andere uitdagingen waar de stad voor staat, zoals het creëren
van aantrekkelijke woonmilieus en het behouden van de middenklasse.
Een eerste spoor dat in deze stad bewandeld wordt is die van mitigatie, oftewel maatregelen
aan de bron: het terugdringen of compenseren van de CO2-uitstoot. Het Rotterdam Climate
Initiative heeft als doel om in 2025 50% minder uitstoot van CO2 ten opzichte van 1990 in
Rotterdam te hebben. Ambitie is om op termijn de eerste klimaatneutrale Havenstad ter wereld
te zijn. Rotterdam participeert daartoe in het Clinton C-40 initiatief en speelt wereldwijd een
voortrekkersrol in het klimaatneutraal maken van havensteden. Maar hoe ambitieus dat doel
ook is, je houdt er de klimaatverandering niet mee tegen. Enerzijds moeten we rekening houden
met een structurele stijging van de zeespiegel, anderzijds met incidentele stijging van het
rivierwaterpeil met onregelmatige grote pieken.
Naast het Rotterdam Climate Initiative is er nu dan ook het programma Rotterdam Climate
Proof. Rotterdam wil op de klimaatverandering anticiperen en waar nodig een adaptieve strategie
voeren. Klimaatverandering is niet zozeer een bedreiging maar biedt vooral kansen voor
innovatie en kennisontwikkeling, nieuwe bedrijvigheid en werkgelegenheid. Door hoge prioriteit
te geven aan het klimaat en concreet de handen uit de mouwen te steken, vergroot Rotterdam de
aantrekkingskracht en veiligheid van de stad en van de haven voor bedrijven en inwoners.
Water is een belangrijk middel om de kwaliteiten van Rotterdam als aantrekkelijke woonstad en
vestigingsplek te versterken. De Architectuur Biënnale in 2005 gaf een geweldige impuls aan het
nieuwe denken over water in de stad met het plan “Rotterdam waterstad 20 5”. In dit ambitieuze
en visionaire plan is water in de stad benoemd als een kans om ruimtelijke kwaliteit te creëren.
Verdere uitwerking vond plaats in het Waterplan 2 dat is opgesteld door de gemeente Rotterdam
samen met de waterschappen en waarin werken aan water voor een attractieve stad centraal
staat. Op basis van dit waterplan, dat op groot publieke en bestuurlijk draagvlak kan rekenen,
wordt op dit moment hard gewerkt aan de planning en realisatie van waterberging en daar waar
mogelijke aan het creëren van aantrekkelijke stad met waterrijke woonmilieus.
Rotterdam Waterkennisstad
Rotterdam heeft dan ook de ambitie om een waterkennisstad te worden. Een stad waarin
we vooroplopen op de manier waarop in de stad met water en de klimaatverandering wordt
omgegaan.
Werken aan klimaatadaptatie biedt nieuwe economische kansen voor de Rotterdamse regio. Dit
potentieel werd afgelopen jaar ook al verwoord in het advies van de International Advisory Board
van de EDBR (Economic Development Board of Rotterdam) aan burgemeester Opstelten, die
onder aanvoering van oud-premier Ruud Lubbers klimaatverandering en water tot speerpunten in
het Rotterdamse beleid benoemde. Een van de peilers van Rotterdam Climate Proof en Rotterdam
als waterkennisstad is deelname in het nationale programma Kennis voor Klimaat waarbij in de
zogenaamde hotspot Rotterdam door overheden, kennisinstellingen en adviesbureaus wordt
7

samengewerkt om meer te weten te komen wat klimaatverandering voor Rotterdam gaat
betekenen en hoe we daarmee om kunnen gaan.
Belangrijke partners bij de kennisontwikkeling zijn de kennisinstellingen TU Delft, Erasmus
Universiteit Rotterdam en de Hogeschool Rotterdam (HRO). Samen met de gemeente wordt
intensief onderzoek gedaan naar hoogstandjes van deltatechnologie: innovatieve waterbergingen,
drijvende woningen en duurzame en slimme waterkeringen. Op 1 september 2008 is in Rotterdam
de nieuwe opleiding Watermanagement van start gegaan aan de Hogeschool Rotterdam, de eerste
in zijn soort in Nederland.
Op het terrein van de voormalige RDM wordt momenteel de RDM campus opgebouwd. Onder het
motto Research, Design & Manufacturing wordt hier een kenniscentrum voor duurzaam bouwen en
wonen aan en op het water opgezet, een eerste concrete stap op weg naar de Rotterdam Climate
Campus. Deze Rotterdamse Climate Campus is gelanceerd tijdens de lezing die Al Gore onlangs
in Nederland gaf. Met diverse partners is de intentie uitgesproken om te komen tot de oprichting
van de Rotterdam Climate Campus, een kenniscentrum voor water en klimaat. Een belangrijk
kennisveld dat daarbij ontwikkeld gaat worden betreft het klimaatadaptief bouwen, zoals drijvende
woningen: aanpassen aan klimaat betekent veilig, duurzaam en comfortabel wonen en werken aan,
maar ook op het water.
In Rotterdam is het initiatief genomen om 1.600 hectare oude binnenhaven om te vormen tot
een duurzaam en modern stadslandschap aan het water waar dit nieuwe wonen en werken wordt
waargemaakt. Dit initiatief heet Stadshavens, en Rotterdam Climate Proof wil haar doelen mede
bereiken door in te zetten op Stadshavens als proeftuin. De ontwikkeling van drijvende woningen
en woonwijken speelt daarbij een belangrijke rol. Als Hogeschool Rotterdam spelen we graag een
pro-actieve rol in het mee-ontwikkelen van Rotterdam als waterkennisstad.
Drijvend wonen in Rotterdam
De Nederlander met haar traditie van terpen en dijken is een adaptieve strategie niet vreemd.
We zijn immers gewend om met de onzekerheid van het water te leven. Een dijk is in ruimtelijke
zin zeer ingrijpend. De verandering van het klimaat leidt ertoe dat we sommige dijken moeten
verhogen om het gewenste veiligheidsniveau te kunnen handhaven en bovendien biedt een dijk
geen oplossing voor lokale wateroverlast als gevolg van heftige regenval. Dus ook met onze dijken
zullen we een meer adaptieve strategie moeten hanteren. Drijvend wonen en werken past daar
goed in. Een specifiek voordeel is dat dubbel ‘grond’gebruik mogelijk wordt. In Rotterdam zijn er
nog geen braakliggende buitendijkse gebieden of ongebruikte havens, maar op termijn gaat dat
wel gebeuren in het Stadshavensgebied. Geen enkele andere stad heeft zoveel ruimte binnen de
stadsgrenzen. Maar drijvend wonen is nog een onbekend en daarmee ook een beetje onbemind
fenomeen. Het onbekende geldt vooral op het niveau van de wijk. De woonboot is een typische
Nederlandse vorm van waterwonen die zichzelf al lange tijd bewezen heeft en voor bepaalde
doelgroepen erg aantrekkelijk is. Men woonde aanvankelijk op schepen omdat men daarop werkte
en later werden woonarken gebouwd die speciaal een woondoel dienden. In principe is een
drijvend gebouw dus niets nieuws, behalve dat we het zelden als gebouwen zien. Een drijvende
woning is in de ogen van velen een boot en geen gebouw en dat levert beperkingen op vanuit de
regelgeving en financiering. De SEV heeft in haar advies over waterwonen aan de minister van
VROM (april 2008) de vinger op de zere plek gelegd als het gaat om het gebrek aan concrete
plannen voor drijvend wonen.
Aan regelgeving valt wat te doen, zeker als bestuurders zich hard willen maken voor grote
experimenten. Maar drijvend wonen en werken op het niveau van drijvende wijken is toch echt iets
nieuws. De techniek van het blijven drijven is niet het moeilijkste. De uitdagingen liggen vooral op
het gebied van nutsvoorzieningen en het stedenbouwkundige vlak. Waar parkeren we de auto?
Kunnen we buiten spelen? Biedt een grote drijvende wijk nog wel de voordelen van wonen op het
water? Hoe garanderen we de waterkwaliteit? En los van de techniek liggen er nog vele andere
vragen. Wie wil er eigenlijk wonen of werken op drijvende objecten? En als we er al gaan wonen,
willen we dan niet een drijvende villa op een ruime waterkavel? Of kiezen we ook voor drijvende
appartementencomplexen? En wie is “we”dan? Mensen met kinderen? Rustzoekers? Avonturiers?
Actieve 55plussers? Is Rotterdam wel de meest voor de hand liggende plek voor drijvende wijken?
Gooien Almere, het IJmeer of de diepste delen van de Haarlemmermeer geen hogere ogen? Of is
9

er juist in de Rotterdamse Stadshavens een doelgroep die nergens anders bediend kan worden?
Is het stadshavensgebied niet bij uitstek geschikt voor drijvende bedrijventerreinen? Et cetera et
cetera.
Dit boekje
Kortom, we zijn er nog niet. In dit boekje geeft een aantal experts hun visie op drijvend wonen in
Rotterdam. Jan Rotmans presenteert zijn visie op een drijvende stad in het stadshavensgebied.
Peter van Rooij van Habiforum gaat daar verder op in en zal vooral de nadruk leggen op het
bestuurlijke lef dat daarvoor nodig is. Wethouder Mark Harbers geeft de visie van de gemeente
weer. Jeroen Singelenberg van de SEV brengt de knelpunten vanuit de regelgeving in beeld
en Marc Verheijen benoemt de vervolgvragen die je moet oppakken als je drijvend wonen wil
opschalen naar het niveau van een complete wijk. Het tweede deel van dit boekje bestaat uit een
beschrijving in woord en beeld van de studentenprojecten. In 2007 en 2008 is door verschillende
groepen studenten gewerkt aan plannen voor een drijvende wijk in de Maashaven. Docent Leo van
Gelder schreef de inleiding, gevolgd door een korte presentatie per groep.
De plannen zijn absoluut inspirerend en laten mooi zien wat allemaal zou kunnen. De plannen
maken ook duidelijk dat er nog een hoop vragen liggen, op het gebied van ontsluiting,
duurzaamheid, regelgeving, veiligheid en beoogde doelgroepen. Dit boekje is dan ook de aftrap
naar een verder traject waarin Rotterdam als waterkennisstad kennis over drijvend wonen en
werken wil ontwikkelen en vooral ook wil toepassen. De Hogeschool Rotterdam wil hier graag
een prominente rol in spelen. In de vorm van studentenprojecten op het gebied van onderzoek en
ontwerp, maar ook in het bieden van faciliteiten op RDM campus waar fysiek geëxperimenteerd
kan gaan worden met bouwen op het water. Dit doen wij uiteraard niet alleen, maar samen met
de stakeholders bij de overheid, in het bedrijfsleven en met andere kennisinstellingen. Hopelijk
is dit boekje een geschikte aftrap voor een kennisprogramma en uiteindelijke realisatie van een
drijvende wijk in Rotterdam! Want we blijven Rotterdammers, dus we willen vooral ook ‘doen’!
10

2. Een duurzame drijvende wijk
Jan Rotmans
Dit essay is een bewerking van de transcriptie van de lezing van Jan Rotmans, hoogleraar
transitiemanagement aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en directeur van het
onderzoeksinstituut DRIFT.
Stichting Urgenda
De Stichting Urgenda wil duurzaamheid in Nederland aanjagen en versnellen. In onze optiek is
het twee voor twaalf. Wij staan hier in een kwetsbare delta. De laatste 1.500 jaar zijn we zo’n vijf
meter gezakt en we zakken nog ongeveer een halve meter in de komende eeuw en daar komt
een halve meter zeespiegelstijging bij. Ingenieurs zullen zeggen: “dat lossen we op”. Maar het is
wel degelijk een probleem. Niet alleen technisch, maar ook een sociaal en cultureel probleem. We
kunnen niet langer blijven pompen en bemalen. Er is een cultuuromslag nodig.
Nederland is enorm verstedelijkt in de afgelopen honderd jaar. We leven in een unieke delta.
Nergens ter wereld vind je zo’n concentratie van mensen en activiteiten. Tegelijktijd leven we
in een badkuip. Maar we zijn ook Innovatief en we zijn op de hele wereld bezig om iets aan het
waterprobleem te doen. Het is de kunst om die urgentie te vertalen in creativiteit en innovatie.
Daar is wel lef en moed voor nodig. Over 42 jaar ziet Nederland er heel anders uit. Niet alleen
vanwege de vergrijzing en de verkleuring. We zullen anders gaan leven, anders gaan wonen en
anders gaan werken. De opgave is vergelijkbaar met die van de 17e en 18e eeuw. Toen hebben
we Nederland drooggelegd met private middelen. Nu gaan we Nederlands deels vernatten met
publieke middelen. Dat vergt wel een schaalsprong.
Wij zijn vorig jaar begonnen met de Urgenda. Dat is een onafhankelijke stichting waarbinnen
honderden mensen bezig zijn met duurzame technologie, duurzame mobiliteit en duurzame
gebiedsontwikkeling. We hebben een gemeenschappelijke agenda: een strategisch plan maar ook
uitvoeringsgericht op de korte en lange termijn. Een paar voorbeelden:
• over 5 jaar moeten er 1.000 CO2-neutrale straten zijn in Nederland,
• over 10 jaar zijn alle nieuwbouwhuizen duurzaam,
• over 15 jaar staat de eerste drijvende stad ter wereld in Nederland,
• over 20 jaar zijn alle daken duurzaam dus groen,
• over 0 jaar zijn alle bouwbedrijven maatschappelijk dienstbaar
• over 40 jaar is Nederland water- en klimaat-robuust
De filosofie is dat je vanuit de maatschappij gaat innoveren. Dit moet worden aangejaagd.
Daarvoor hebben we een aantal icoonprojecten in het leven geroepen. Eén ervan is Stadshavens
Rotterdam, een gebied groter dan de stad Gouda. 160 hectare, meer dan eenderde water. Een
perfecte plaats voor een duurzame drijvende stad. De transitie van oude stadshavens naar
duurzame woon- en werkgebieden is een unieke kans. De Gemeente wil dat en kan dat ook.
Rotterdam heeft lef en ambitie om dit te realiseren.
Waarom wonen op het water?
Waarom willen we nu zo graag wonen op het water? Het vergt een cultuuromslag, want we zijn
honderden jaren gewend geweest om te strijden tegen het water. Het water was de vijand. Nu
wordt ons verteld dat water een vriend en metgezel is. Dat moet je omarmen. Ik noem vijf redenen
voor wonen op het water:
1. Ruimtebesparing: je kan het oppervlak van water benutten voor andere zaken en
ruimte is nu eenmaal schaars.
2. Kostenbesparing op lange duur is wonen op water goedkoper. Je kan snel en flexibel
bouwen. Het maatschappelijk rendement is groot.
. Je kan energie besparen (kan energie-neutraal).
4. Je past je aan aan klimaatverandering.
5. De beleving is heel anders. Het is niet zozeer een technische droom. Kunnen we het
water toelaten?
11

Drijvende stad in de stadshavens
Juist in de stadshavens, waar nog nauwelijks natuur is, liggen kans om aan ecologische
ontwikkeling te werken. Waarom dan een drijvende stad? Een drijvende stad is meer dan een
verzameling van drijvende woningen. Het aantal functies moeten geïntegreerd worden. Het is een
eenheid: technisch, sociaal en economisch. Dit heeft ook internationale allure. Over twintig jaar
komen Chinezen en Japanners hier naar kijken. Investeerders laten trots plaatjes zien van wat ze
doen in bijvoorbeeld Dubai of Shanghai. Waarom doen we het elders in de wereld wel en niet hier
in Rotterdam?
Het bedrijf Deltasync, een startup van studenten uit Delft, heeft aan de wieg gestaan van de
drijvende stad. Het concept bestaat uit autonome halve bollen, die kun je onafhankelijk van elkaar
bouwen, maar wel met elkaar verbinden, bijvoorbeeld door een drijvende snelweg. In zo’n bol
kunnen 500 mensen wonen. Alles wat je doet, gebeurt via het water. In de toekomst kan het zelfs
energie leveren. Technisch kan het. Sociaal is het nog te weinig getest. Voor wie is het interessant
en aardig?
Wat versta ik onder een drijvende stad los van het techische hoogstandje?
• in fysiek opzicht duurzaam (energieneutraal, cradle to cradle en klimaatbestendig)
• in economisch opzicht betaalbaar (niet voor de blanke hoogopgeleide elite, maar juist
voor gewone mensen toegankelijk).
• uiteraard veilig en betrouwbaar.
• in sociaal opzicht duurzaam (een prettige leefomgeving, lekker wonen).
• in cultureel opzicht bouwen in de geest van de cultuurhistorie (beleving is heel
belangrijk).
De brandweer in Rotterdam zal hier vast tegen zijn, er zijn wel honderd redenen om tegen te
zijn, maar laten we daar mee ophouden. Experimenteerruimte is nodig in een regelluwe zone. We
moeten ons niet laten ophouden door weerstanden.
Wat is een geschikte locatie? Natuurlijk in Rotterdam, in de stadshavens. Maar er is ook
competitie. Amsterdam wil eigenlijk voor zijn. Almere ook. Haarlemmermeer heeft ons ook
benaderd. Voor het eind van het jaar willen we een bieding uitbrengen naar deze steden. De
Urgenda wil mogelijk maken dat het gebeurt. Hier zou het kunnen in de stadshavens. Wie is het
eerste?
En wat is nu een geschikte doelgroep? Niet alleen voor mensen zoals ik. Een China Floating Town
is een mogelijkheid. En laten we stoppen met bouwen in de Zuidplaspolder. Dat is volkomen
onnodig. Hier kan je bouwen voor mensen in de regio, voor nieuwe Havelingen. Ga niet knokken
om dezelfde mensen en ga niet bouwen in het afvoerputje van de Randstad. Laten we ook bouwen
voor de mensen op Zuid. Rotterdam is de enige stad die vergroent en drie kwart van de jeugd is
allochtoon. Laten we die groep ook bedienen. De doelstelling is dat er over 15 jaar een drijvende
stad ligt voor 20.000 inwoners. De drijvende stad kan modulair worden opgebouwd, te beginnen
met een paar honderd inwoners. Misschien over 20 jaar wel het eerste drijvende olympische dorp
of een drijvend stadion.
Wat is daar nu voor nodig? Probeer vooral over de barrières heen te stappen. Water, techniek,
ruimte, intersse, het is allemaal aanwezig. Investeerders willen meedoen. Het enige dat ontbreekt
is visionair leiderschap, lef, moed en ambitie.
1

3. Geen woorden maar daden
Peter van Rooy
Dit essay is een bewerking van de transcriptie van de lezing van Van Rooy, directeur van
adviesbureau Accanto en extern adviseur van Habiforum.
Jan Rotmans heeft het gehad over de stichting Urgenda. Ik ben betrokken bij iets vergelijkbaars
maar toch weer even anders: het programma NederLandBovenWater. Daar zijn we ook met veel
partijen bezig om een slag te maken. We hebben daarvoor nu vijftig gebiedsontwikkelingen in
Nederland op het netvlies. Die zijn we aan het analyseren. Wat blijkt, je moet een hele stevige
urgentie hebben. Een echte “urgenda”, wil je überhaupt tot dit soort grote omslagen komen. Dat
hebben we eerder ook geconstateerd in een exercitie voor de vijf departementen om te komen tot
een uitvoeringsprogramma bij de Nota Ruimte. Er zijn 2 rijksprojecten benoemd, Stadshavens
staat daarbij. Wil je het tot een succes maken, moet je het overtuigend neer kunnen zetten, het
willen en het kunnen. Jan Rotmans had het hier ook over; waarom gebeurt het dan nog niet? Daar
ga ik pogen nu wat licht op te doen schijnen vanuit mijn perspectief.
De uitdaging voor Rotterdam
Als Amsterdammer en Utrechter ken ik Rotterdam als een stad van “Niet lullen maar poetsen”.
Ik zou zeggen: Vasthouden die mentaliteit. Want de geschiedenis in eigenlijk alle landsdelen
en werelddelen leert dat decadentie als tegenhanger van aanpakken het einde van een cultuur
inluidt. In de zeer dynamische wereld waar we in verkeren is aanpakken echter niet gelijk aan
altijd maar voortzetten van wat je hebt gedaan. Van tijd tot tijd graag reflecteren op wat je nou
doet en waar dat harde werken zich op richt. Want dat moet natuurlijk wel gezond zijn en gezond
blijven.
Daar denk ik dat Rotterdam een slag aan het maken is. Want daar wordt gereflecteerd op dat
harde werken. Welke koers gaan we in? Ik heb stukken uit de kranten verzameld. Dan zie je dat
ook gezegd wordt vanuit het bestuur dat monomaan inzetten op traditionele havenactiviteiten
gewoon geen optie is. Want dat leidt tot heel veel ongeschoolde arbeidskrachten, terwijl we in een
hoge diensteconomie verkeren en het aantal ongeschoolde arbeidsplaatsen ver achterblijft in een
land als Nederland. Robots nemen arbeidskrachten over en de Brainport Eindhoven, dat is een les
die heb ik geleerd in het kader van het Nota Ruimte project, die heeft wat betreft de bijdrage aan
het bruto nationaal product Rotterdam al van de tweede plaats gestoten. Eindhoven staat dus op
nummer 2 en dat was voor mij echt verrassend. Want ik ben toch grootgebracht met het beeld van
de Randstad, daar gebeurt het en daarbuiten heb je ook nog wat met schapen en gloeilampen. Dat
beeld is echt aan het veranderen. Rotterdam is van de vier grote steden de stad met de minste
hoogopgeleiden ( 0 procent) en de meeste laaggeschoolden (ook 0 procent). Op dit moment
komt 1 op de 2 jongeren van school zonder diploma.
Nergens in Nederland wordt op zo’n grote schaal binnenstedelijk gebouwd als in Rotterdam.
Dat past helemaal bij het adagium “Niet lullen maar poetsen, doorpakken.” Er zijn plannen voor
wolkenkrabbers tot 180 meter. En dat zijn allemaal nog koopwoningen ook. Voor de beurs van
hoogopgeleiden met goede banen. Nu blijkt uit onderzoek van onder andere de Neprom dat
hoogopgeleiden en mensen met een stevige beurs, kunnen kiezen waar ze gaan wonen. En slechts
een klein deel kiest voor een appartement in de stad. Die gaan meestal wonen in het groen. De
Zuidplaspolder, daar hebben we eerder debat over gehad. De locatiekeuze vind ik nog steeds
onbegrijpelijk, hoe je in zo’n put kunt gaan bouwen. Maar dat hebben we nou eenmaal gehad en we
gaan dat waterneutraal doen. Je zou kunnen zeggen, dat is het groene bouwen voor een bepaald
soort mensen die dat ambieert. En dat zijn misschien niet de mensen die naar Rotterdam, naar
een grote stad trekken. Mensen met een goede beurs, hoogopgeleid, willen ook voorzieningen om
de hoek hebben. En die willen een omgeving met een eigen identiteit.
15

Stadshavens
Rotterdam, Stadshavens, 1600 hectare, daar kun je heel veel doen. Van de 2 projecten uit het
uitvoeringsprogramma Nota Ruimte heeft Habiforum er enkele beargumenteerd benoemd als
projecten van nationaal belang met nationale allure. En ons advies aan de departementen is: zet
hier stevig op in. U voelt hem al, deze hoort er absoluut bij. Als ik dan denk aan Stadshavens,
dan roept dat bij mij het Sausalito gevoel op. Dat is een grote drijvende wijk in San Francisco
waar hoogopgeleiden wonen. Maar niet de mensen die streven naar gated communities. Maar
mensen die wel degelijk zichzelf willen verbinden met de omgeving. Drijvende woningen met
drijvende tuinen. Auto’s worden allemaal geparkeerd buiten de wijk. Eén ding viel me op bij de
gepresenteerde studentenprojecten: de auto staat overal! En daar zullen we toch iets creatiefs
mee moeten doen. Want als je echt een slag wil maken en kiest voor waterwonen, voor identiteit,
dan wil je ook wel wat anders met die auto’s en dan wil je niet een ronkende motor voor je deur.
Dat is daar in de Verenigde Staten, Vancouver en een aantal andere wijken in Azie inmiddels
ook gerealiseerd. Je parkeert je auto en gaat verder met kleine karretjes of met een bootje. Aan
die wijken gaat de kredietcrisis waarschijnlijk voorbij. Die woningen blijven in prijs stijgen en
zijn uitermate populair. Ik kan u zeggen dat een waterwoning daar onder een miljoen dollar niet
weggaat. Zoveel vraag is er naar, want die mensen wonen tussen het groen met de vogels en de
rust op het schone water. En toch op de hoek van al die prachtige voorzieningen die je hebt. Want
dat is dus een voorwaarde.
En wat is daar voor nodig?
De Stadshavens wordt als het aan mij ligt het Sausalito van Nederland. Waar je echt een icoon
neerlegt als we daar maar voor kiezen. Wat is er nou voor nodig? Urgentie en de wil van het
gemeentebestuur. Die is er ongetwijfeld. En ondanks dat kan ik het toch niet nalaten om er een
stukje uit het NRC van afgelopen maandag bij te halen. Het Rotterdamse College vroeg burgers
om kritiek te leveren op hun beleid. Pieter Tops zei: het ontbreekt Rotterdam aan elan en
scherpte, de deelgemeentes staan oplossingen in de weg, de maatschappelijke elite houdt zich
opvallend afzijdig en bovendien heeft het stadsbestuur (8 wethouders!) geen gezicht, ieder zingt
zijn eigen liedje. Aldus Tops, die in de pauze werd overladen met complimenten. Laten we hopen
dat het een incident is. Een avondje, een ontlading en dat het gewoon niet waar is. We hebben
geconstateerd in de visitaties voor de Nota Ruimte projecten dat hier wel een beweging gaande
is, maar dat de ondernemers die in Stadshavens nu actief zijn, nog onvoldoende betrokken zijn. En
die zul je ook mee moeten nemen, wil je de beoogde beweging kunnen maken.
Op de tweede plaats staat de regelgeving voor waterwonen. De waterbond heeft eind 2006
groot onderzoek doen uitvoeren door het NIPO. En daar kwamen onthutsende resultaten uit:
de overgrote meerderheid van de bevolking ziet waterwonen als een logisch antwoord op
klimaatverandering. De helft van de bevolking staat in beginsel positief tegenover het betrekken
van een waterwoning maar heeft nog wel tal van vragen. Want ze associëren bijvoorbeeld
waterwoningen met drijvende woonwagens. En die worden gedoogd. Wie kent er niet die verhalen
van woonbootbewoners die bij de gemeente, het waterschap, rijkswaterstaat -daar komt die hele
publieke familie weer om de hoek-, verschillende vergunningen moeten aanvragen. En na het
verlenen nog niet weten waar ze aan toe zijn. Dat is niet aantrekkelijk want dan kiezen we wel
voor een woning op het land. Dus het imago is erg belangrijk. Dat zullen we moeten ombuigen van
woonboten naar watervilla’s.
Ik las laatst een poll in de Metro: “Ik heb genoeg van de hype over de verbetering van het
klimaat”. 91 procent zegt ja. Dat is dus wat er nu aan de hand is in de samenleving. Want we
praten over doemscenario’s en we weten het niet te verbinden met daden. Onderzoek van de
SEV laat een vergelijkbaar resultaat zien met het onderzoek van de Waterbond. Zij zeggen:
waterwoningen zijn kansrijk, zeker voor stedelijke gebieden. Maar het lukt dus niet. Belangrijkste
boodschap van de SEV uit dit onderzoek is dat overheden gezamenlijk tot congruente regelgeving
moeten komen. Ik ben lid van de Commissie Fundamentele Verkenning Bouw. Wij zijn gevraagd
om de regelgeving van bouwen en gebiedsontwikkeling tegen het licht te houden. En we komen
eigenlijk tot de constatering dat we in de afgelopen eeuw heel veel regels hebben bedacht. En
dat het nogal populistisch is om te zeggen: we moeten nou de helft van de regels kwijt. Achter
elke regel zit wel een waarde die we op een bepaald moment wilden beschermen. Daarom is een
16

egel bedacht. Die waarden willen we wel behouden, want niemand wil terug naar kinderarbeid,
groene soep in het water, luchtverontreiniging, ga zo maar door. Dat zit allemaal achter die regels.
Maar het doorstapelen van die regels, sectoraal, vanuit op dit moment 27 bewindslieden in dit
kabinet die allemaal hun eigen toko hebben, hun eigen regeltje. Dat werkt dus niet meer. Dus
we zullen vooral naar congruentie van regels moeten. En dan kan op een andere manier worden
gestuurd. Zeker ook uitgaande van de verantwoordelijkheid van burgers en andere partijen. En een
faciliterende overheid. Dat is een beetje de portee van ons advies.
Zojuist hebben de studenten aangegeven wat zij voorstaan met waterwonen. Thans staan
dromen en eerste schetsen centraal. Daarna gaan we kijken of het echt haalbaar is, technisch en
betaalbaar. En niet andersom. Eerst die creativiteit. Nou, dat zit hier in die stad. En vervolgens,
over die regelgeving. Zorg ervoor dat die halve regels in de prullenbak belanden. En laat ook
Rotterdam op dit gebied voorop lopen, en kom tot tien congruente regels voor waterwonen.
Tien regeltjes die helderheid geven; niet teveel maar ook niet te weinig. Want we moeten het
natuurlijk niet hebben, dat kort na oplevering van de eerste waterwoningen kleine kinderen
verdrinken. Dan is het gewoon over. Projectontwikkelaars hebben ook een verantwoordelijkheid.
Die moeten absolute garantie geven dat er geen gekke dingen gebeuren. Dat kan hier in
Stadshavens, en bijvoorbeeld veel minder in het Markermeer. Want daar heb je te maken met
opwaaiing van water tot enkele meters hoog. Dat klotst gewoon voor de kust van Almere. Niet
doen dus. Ook de eilanden van Balkenende zijn nooit serieus genomen. Dat is een sprookje om
een innovatieplatform te legitimeren. Ga liever echt innoveren in plaats van het oplaten van
luchtballonnetjes. Investeer het ergens in en sla dan deze prachtstad vooral niet over.
Tot slot. Ik denk dat hier vandaag een trendbreuk zou kunnen ontstaan voor Rotterdam. Om
inspiratie op te doen: ga ook een keer in Londen en Hamburg je licht opsteken. Vooral in Hamburg,
waar ze veel verder zijn dan in Nederland, omdat daar eerder wordt gedacht van ‘dit kan wel’ in
plaats van ‘dit kan niet’. Wonen op het water past bij de Rotterdamse cultuur van niet lullen maar
poetsen en altijd maar doorgaan en aanpakken. Net zoals voor de havenactiviteiten vereist ook
het nieuwe waterwonen van tijd tot tijd een gezonde reflectie. En wat reflecteert nou meer dan
water? Elke dag die bespiegeling. Je kijkt in het water en je denkt: ben ik nou goed bezig?
17

4. Drijvend wonen in de Rotterdamse stadshavens
Mark Harbers
Dit essay is een bewerking van de transcriptie van de lezing van Harbers, wethouder haven en
economie Gemeente Rotterdam.
In 1260 bouwden onze voorouders een dam in de Rotte op de plek waar de Hoogstraat de Rotte
kruiste. En daarmee hebben zij het fundament gelegd voor onze stad. Rond die dam ontstond
een nederzetting die al snel uitgroeide tot een belangrijke handelsplaats met een aantal havens.
En daaruit ontstond de stad. En het ontstaan van de stad Rotterdam is representatief voor de
geschiedenis van onze stad. Waar de verhouding tussen water en land als een rode of misschien
moet je zeggen, blauwe draad, doorheen loopt.
Want zoals u weet, Rotterdam een die lange geschiedenis van havenontwikkeling. Delfshaven, de
Oude Haven, Boompjes, Schiehaven, Mullerpier. En vanaf ongeveer 1870 de stap naar Rotterdam
Zuid. En via de Waalhaven en daarna de Botlek, Europoort, Maasvlakte. En nu de stap naar de
2e Maasvlakte. Hoewel de havens en de grootschalige havenactiviteiten steeds meer naar het
westen trekken, is er nooit sprake geweest van een echte scheiding. Want dat kan helemaal niet.
Wereldwijd, waar je ook komt merk je; stad en haven zijn in Rotterdam onlosmakelijk met elkaar
verbonden. Daar ontlenen wij al onze internationale bekendheid aan. En historisch gezien hebben
wij als stad steeds opnieuw, vanuit dat perspectief, wanneer havenfuncties kwamen te vervallen,
opnieuw functie en betekenis gegeven aan het gebied. Er was in de geschiedenis ook een periode
dat het vertrek van de havenfuncties min of meer werd afgewacht. Maar dat is al een tijdje niet
meer het geval in Rotterdam. En een belangrijk moment daarin is de ontwikkeling van de Kop
van Zuid geweest. Hier werd lang voor het vertrek van de haven gezocht naar nieuwe functies
en nieuwe bestemmingen. En werden er plannen ontwikkeld. Anticiperend op het vertrek van
havenactiviteiten naar het westen. En dat heeft ervoor gezorgd dat, voordat die havenfuncties
echt waren verdwenen, de Kop van Zuid al de toen bestaande titel Nationaal Sleutelproject mocht
dragen. En toen werden al een aantal afspraken gemaakt met het Rijk onder andere over wat de
Rijksbijdrage daaraan zou zijn. Vooruit kijken dus en kijken naar nieuwe mogelijkheden. Dat is iets
waar Rotterdam groot door is geworden en wat een belangrijke naam heeft gegeven aan onze
stad. Zowel nationaal als internationaal.
Met Stadshavens is die aanpak nog verder versterkt. Het eenvoudig dempen van de haven is al
lang geen vaste aanpak meer. Vanaf 1970 kent Rotterdam een geregisseerde aanpak van het
herbestemmen van havens die hun havenfunctie verliezen. Diverse havenbekkens in de stad, zoals
de Leuvehaven en de Oude Haven, hebben daardoor in de loop van de jaren nieuwe bruisende
functies gekregen. In eerste instantie volgend op vooral de kracht van het water, de guideline kun
je zeggen voor de stedelijke ontwikkeling. Zo is op voorstel van Riek Bakker destijds besloten om
de reeds ingezette demping van de Spoorweghaven te stoppen en het water daar te gebruiken als
kwaliteit voor het scheppen van een onderscheidend woonklimaat. Dat is ook het uitgangspunt
van Stadshavens. Dat is het versterken en verbinden van verschillende functies in het gebied.
Stadshaven, dat is een gebied van maar liefst 1600 hectare midden in de stad. Groter dan de stad
Gouda. En dat mogen we de komende 20, 0 jaar opnieuw van functie en betekenis voorzien. Dat
schept ongekende kansen voor Rotterdam. Stadshavens is daarom een project met ontzettend
veel ambitie waarmee Rotterdam de komende decennia investeert en werkt aan de vernieuwing
en herontwikkeling van het Stadshavensgebied. Meer hoogwaardige werkgelegenheid, compacte
verstedelijking, kwaliteitsverbetering in de leef- en werkomgeving en nieuwe oplossingen voor de
milieu- en wateropgave. Dat zijn de belangrijke uitdagingen voor de komende jaren in dat gebied.
En daarbij geldt voor ons een hele grote urgentie. 1600 hectare. Kijk naar de landkaart van de
stad en de regio. Kijk naar de landkaart van de provincie Zuid-Holland. In dit gedeelte van het
land vind je die ruimte niet meer. Voor ons is het de enige en unieke kans voor deze hele eeuw om
ruimte te scheppen. Als dat geen urgentie is.
Dat geeft uitdagingen die passen bij de ontwikkelingen die Rotterdam heeft doorgemaakt. In de
loop der jaren is Rotterdam van een havenstad, steeds meer een internationale stad met een
19

wereldhaven geworden. De naam Stadshavens drukt dat perfect uit. Het is niet alleen een uniek
project met grote ambities, maar vooral een project waarmee de internationale positie van stad
en haven verder wordt versterkt. Het is ook een van de belangrijkste onderdelen van de Stadsvisie
Rotterdam. Waarin wij als stadsbestuur hebben neergelegd hoe de stad zich de komende 20, 0
jaar verder ontwikkelt. En een project dat de grenzen van Rotterdam ruim overschrijdt. Het is
dan ook niet voor niets dat de landelijk overheid Stadshaven heeft opgenomen in het programma
Randstad Urgent.
In de visie van de stad geeft de Maashaven mede invulling aan zowel de doelstelling verdere
ontwikkeling van onze economie als aan de doelstelling “het creëren van aantrekkelijk
woonmilieus”. De Maashaven is onderdeel van het VIP-project Stadshavens maar ook van het
VIP-project Woonmilieu Kop van Zuid. En de directe aansluiting bij het bestaande stedelijk
gebied maakt het mogelijk ook het bestaande gebied daarmee direct te versterken. En hoewel
de ontwikkeling van Stadshavens nog decennia zal vergen, is het belangrijk nu al het proces te
regisseren vanuit een samenwerking tussen stad en haven. Eenvoudig gezegd: We moeten ervoor
zorgen dat de juiste dingen in gang worden gezet met het oog op de toekomstige ontwikkelingen.
En het feit dat we vooruit kunnen kijken en we weten dat een transformatie van de haven zal gaan
plaatsvinden, maakt het mogelijk om ook die ontwikkeling van die Maashaven goed te regisseren
en moderne ontwikkelingen meteen aan het begin in te brengen in het proces. Dat betekent
integraal naar zo’n gebied kijken. Goede samenwerking tussen private partijen, overheden en
maatschappelijke organisaties. Het gaat daarbij om het vraagstuk van water, waterberging en het
milieu. Maar evengoed om nieuwe technieken en het scheppen van een omgeving die bestand is
tegen ontwikkeling in de tijd.
Het water biedt een unieke kans om hier aantrekkelijke woonmilieus te creëren. Met behulp van
drijvend wonen en werken is die mogelijkheid maximaal te benutten. Met kleinschalig wonen en/of
werken op het water hebben we wel al wat ervaring opgedaan, daar is al aan gerefereerd. Een
hele wijk maken op het water is voor ons als stad een nieuwe uitdaging. Maar Rotterdam is een
stad van uitdagingen, van vernieuwingen en we hebben die urgentie. Want het is onze enige kans
op ruimte. Dat vraagt de komende tijd wel om nader onderzoek. Om het bij elkaar brengen van
expertise vanuit diverse disciplines: civiele techniek, architectuur, stedenbouw en sociale kennis.
En dat kan. Wij worden daarbij mede geïnspireerd door verschillende internationale voorbeelden:
Londen, Hamburg. Die ook ons hebben opgezocht om gezamenlijk die ontwikkeling vorm te geven.
En dat geldt ook voor steden in Noord-Amerika: Vancouver en Chicago.
Terug naar de studies naar de Maashaven die hier vandaag worden gepresenteerd. Deze studies
zijn ook voor de stad een belangrijke stap. We leggen daarbij een belangrijke verbinding tussen
opleiding, onderwijs, economie en stedelijke ontwikkeling, door het betrekken van studenten bij
deze opgave. Studenten met verfrissende ideeën en visies en ambities. Het zal nog enige tijd
duren voor de plannen van de Maashaven worden uitgevoerd, maar ter geruststelling van Jan
Rotmans zeg ik erbij: minder dan 15 jaar.
Ook op de terreinen van regelgeving en beheer zal nader onderzoek nodig zijn om zo’n drijvende
wijk te kunnen realiseren. Dat gaan we dus ook doen. Want het is een van de doelstellingen die we
binnen het project Stadshavens hebben geformuleerd met de dure term “floating gentrifigation”.
Het realiseren van innovatie werkconcepten op, in en aan het water als een impuls voor de “quality
of life” voor de hele stad. Vandaar dat ik ook blij ben dat Jan Rotmans met zijn Urgenda betrokken
is bij de initiatieven. Bijvoorbeeld ook om hier een Rotterdam Climate Campus te gaan vestigen
waarin we gewoon de praktijkervaring zullen gaan opdoen. Het is een belangrijke ambitie van de
stad die we ook hebben uitgesproken naar VROM. Bijvoorbeeld om te kijken of we hier ook in zo’n
gebied aan de slag te kunnen gaan met een soort regel luwe zone. We kregen nog niet gelijk een
ja”, maar we kregen ook geen “nee”. We moeten gewoon gaan kijken, aan de slag te gaan, kijken
wat je tegenkomt aan vraagstukken en daar oplossingen voor verzinnen. Natuurlijk weet ik hoe
de brandweer kijkt tegen bouwen op en aan het water. Maar ik weet ook dat we in Nederland de
technische oplossingen hebben om daaraan tegemoet te komen. Om te voorkomen dat datgene
gebeurt waar voor gewaarschuwd werd, namelijk dat in het beginstadium van zo’n drijvende wijk
ongelukken gebeuren. Wij kunnen dat als Nederland en wij kunnen dat als Rotterdam de hele
wereld laten zien. En wij knokken ervoor om hier de komende jaren onze experimenteerzone in te
mogen richten. Want hier komt alle ambitie van de stad bij elkaar.
20

Hier komt alles bij elkaar, wat wij willen, met economische versterking van de stad. Om daarmee
de mensen in de stad het makkelijker te maken weer een stap te zetten om zich verder te
ontwikkelen. Daarmee de kans op werk voor mensen die nu nog geen werk hebben dichterbij te
brengen. Daarmee de kans op een leuk huis, in een leuke omgeving, voor mensen die dat nu nog
niet hebben dichterbij te brengen. En daarmee de kans om een enorm statement te maken dat het
deze stad ernst is om weer een grote stap vooruit te komen in de 21e eeuw. Daarbij hebben wij
ieders inbreng nodig. Want de kracht van onze innovatie zit in samenwerking tussen verschillende
disciplines en grensverleggend denken. Jullie, en dat zeg ik tegen de studenten, hebben met deze
studie een aantal belangrijke eerste stappen gezet op deze weg. Met elkaar zijn we klaar om het
straks te winnen van Almere en Haarlemmermeer.
21

5. Wat beweegt de woningmarkt?
Regelgeving en bouwen op het water
Jeroen Singelenberg
NB dit essay is de samenvatting van het SEV-advies inzake waterwonen aan de ministers van
VROM en WWI (SEV, 2008). Singelenberg is auteur van dit advies en is werkzaam bij de SEV als
programmaregisseur.
In Nederland zal meer en meer worden gebouwd in gebieden waar ook een wateropgave ligt.
Bouwrijp maken door ophoging zoals thans gebruikelijk, verkleint het waterbergend vermogen en
vergroot het risico voor bestaand woongebied. Plaatselijke ophoging (wonen op terpen of dijken)
kan worden gecompenseerd door uitgraving of inundatie (drijvend wonen en paalwonen). Zo
ontstaan boeiende en gevarieerde woonmilieus.
Beleid
Er zijn meerdere aanwijzingen dat onder consumenten belangstelling bestaat voor diverse
vormen van waterwonen. De bestaande markt van woonarken laat een voortdurende prijsstijging
en kwaliteitsverhoging zien. De drijvende villa’s van nu lijken weinig meer op de naoorlogse
woonschepen en woonarken. Een consumentenenquête van SEV en OTB versterkt het beeld
dat het voorlopig nog vooral gaat om een avantgarde met een duidelijke oriëntatie op water en
watersport. Het betreft een stedelijke groep met hoge opleiding en inkomen die op zoek is naar
rust en ruimte in een waterrijk landschap. Een open verbinding met het waterwegennet is voor
hen een vereiste. Ontwikkeling van kleinere waterwoonlocaties voor deze voorhoede kan de eerste
stap zijn om ervaring op te doen. Op basis van de reeds bekende plannen en projecten uit binnenen
buitenland kan de verwachting worden uitgesproken dat er twee typen drijvende woonmilieus
ontstaan:
• luxe watervilla’s op individuele kavels met alle infrastructuur en comfort als bij vrije
kavels op het land;
• drijvende communities met een meer alternatief karakter op basis van
collectief particulier opdrachtgeverschap, qua sfeer aansluitend bij de huidige
woonarkenwereld.
Over kwantiteiten en marktaandeel valt nog weinig te zeggen. De geregistreerde belangstelling in
zeven steden waarmee de SEV contact heeft omvat in totaal 5.000 à 10.000.
Aanbeveling 1: Geef VROM-breed de ruimte aan waterwonen door het voeren van een stimulerend
beleid en het wegnemen van beperkingen die de concurrentie met landwonen kunnen verstoren.
Waterwonen dient zowel de wateropgave als de woningbouwopgave en de wensen van de
consument.
Waar lopen plannen op vast?
• voortdurende onzekerheid over interpretatie van wet- en regelgeving;
• na-ijlen van ruimtelijke plannen;
• nog onvoldoende vertrouwen in de markt.
Ondanks de uitspraak van staatssecretaris Remkes in het jaar 2000 (inzake IJburg), dat
waterwonen inclusief drijvend wonen onder het regime van Woningwet en Bouwbesluit valt,
duurt de juridische discussie over ‘roerend of onroerend’ voort tot op de dag van vandaag. De
ervaringen in het buitenland hebben ons geleerd dat volstrekte helderheid over de geldende
wet- en regelgeving van cruciaal belang is voor het vertrouwen van marktpartijen in waterwonen
en dus voor de ontwikkeling van de markt. Dit geldt zowel voor de consument als voor de
projectontwikkelaars, de financiers en de verzekeraars. Nationale, provinciale en locale overheden
zowel als waterschappen en Rijkswaterstaat dienen unisono te spreken over dit onderwerp. Het
formeel regelen van waterwonen in structuurvisies en bestemmingsplannen is evenzeer een
cruciaal punt.
2

Aanbeveling 2: Het ministerie van VROM zou een coördinerende rol dienen te nemen in het
afstemmen van beleid en richtlijnen voor uitvoering van regels tussen diverse overheden en
waterbeheerders.
Wet- en regelgeving
Het rapport ‘Waterwonen goed geregeld’ dat in opdracht van de SEV is opgesteld, adviseert
om als uitgangspunt te kiezen voor volstrekte gelijkwaardigheid tussen drijvend en amfibisch
wonen en wonen op het land. Hierbij maakt het niet uit op welke wijze de drijvende woning
direct of indirect met de bodem is verbonden. Het feit dat de drijvende woning eens in de zoveel
jaar tijdelijk verplaatst moet worden voor onderhoud doet ook niets af aan het onroerend
karakter. De drijvende woning blijft juridisch onlosmakelijk verbonden met de (water)kavel.
De formuleringen van het Bouwbesluit verzetten zich geenszins tegen dit uitgangspunt. Bij
vervanging door een andere drijvende woning is een sloop- en bouwvergunning nodig. Dit volgt uit
de interpretatie dat een drijvende woning een bouwwerk is. De combinatie van woonbestemming
en gronduitgiftebepalingen regelt dit.
Daarnaast blijft voor de bestaande vloot woonarken en woonschepen het huidige regime van
roerend goed en ligplaatsen gelden. Het is de gemeente die door al of niet de bestemming
wonen in het bestemmingsplan op te nemen, bepaalt of er sprake is van woningen dan wel
woonarken. Transformatie van bestaande ligplaatsen in waterkavels met woonbestemming is
bestemmingswijziging en vereist overleg met betrokkenen.
Aanbeveling 3: Er zal een stimulerende werking uitgaan van een heldere, formele en schriftelijk
vastgelegde uitspraak van de minister van WWI dat ook drijvende en amfibische woningen worden
beschouwd als onroerend goed en als bouwwerken in de zin der Woningwet indien zij ‘naar aard en
inrichting bedoeld zijn om ter plaatse te functioneren’. Aan de ministers wordt aanbevolen om door
juristen deze kwestie te laten uitzoeken en eens voor altijd op te lossen door aan gemeenten de
juiste formuleringen aan te reiken die voortvloeien uit de keuzen voor het regime ‘onroerend’.
Kennisoverdracht en stimulering
Ook al is juridisch helder gesteld dat voor alle vormen van waterwonen dezelfde regels gelden als
op het land, dan nog kan de interpretatie van dit beginsel door locale autoriteiten belemmeringen
opleveren, waardoor projectontwikkeling langer duurt dan op het land. Allerlei prestatie-eisen
uit het Bouwbesluit dienen immers vertaald te worden naar situaties waarin water (permanent
of periodiek) aanwezig is onder de woning. Gemeenten zijn hierin de belangrijkste partij. Zij zijn
degenen die bestemmingsplannen opstellen, bouwverordeningen opstellen, bouwvergunningen
afgeven en gronduitgifte bepalingen hanteren. De VNG is in deze een belangrijke partner. Maar de
kennisoverdracht dient breder te worden opgezet. In ons polderland zijn ook de waterbeheerders,
provincies, hulpdiensten en nutsbedrijven belangrijke partijen.
Aanbeveling 4: De SEV adviseert aan VROM/WWI om in samenwerking met Verkeer en Waterstaat
een gezaghebbend Kenniscentrum Waterwonen op te richten voor tenminste de komende drie jaar;
hierin zouden ook VNG, IPO en Unie van Waterschappen kunnen participeren. Het kenniscentrum
geeft richtlijnen en handreikingen voor interpretatie van wet- en regelgeving bij waterwonen,
ontwerpt modelverordeningen en –bepalingen, verzamelt jurisprudentie en best practices.
Op verzoek kan het ook als ombudsteam optreden om een vastgelopen planproces te helpen
vlottrekken.
Ruimte geven voor waterwonen
Onze ruimtelijke plannen zijn nog niet ingericht op de ontwikkeling van waterwoonlocaties
op grotere schaal. Naast bovengenoemde avant-garde is er mogelijk belangstelling voor
‘Vinex-achtige’ waterwoonwijken op grotere schaal. Hierbij gaat het om een mix van waterrijk
wonen op het land (terpwonen, dijkwonen) en wonen op het water (drijvend, op palen). In de
Haarlemmermeerstudie zijn oplossingen voorgesteld voor evidente vraagstukken als ontsluiting,
parkeren en openbare ruimte (groen naast blauw). In de concurrentie met ‘droge nieuwbouw’ zal
de meerwaarde van waterwonen bewezen moeten worden. De daadwerkelijke belangstelling van
24

consumenten kan alleen onderzocht worden aan de hand van een reëel plan voor een reële locatie.
In het algemeen ligt het op de weg van provincies, gemeenten en waterbeheerders om ruimte
voor waterwonen te scheppen in hun structuurplannen, bestemmingsplannen en watertoetsen.
Een uitzondering vormen de buitendijkse locaties - met name langs de grote rivieren - waar
Rijkswaterstaat toestemming moet geven en het Groene Hart in de Randstad waarvoor de
nationale Structuurvisie Randstad in voorbereiding is. Vanwege de lange voorbereidingstijd is het
noodzakelijk dat nu de discussie wordt gestart over mogelijke ontwikkeling van waterwonen in de
diepe polders in de Randstad en bij de steden in het rivierengebied en over de condities die daarbij
gesteld zullen worden.
Aanbeveling 5: Aan de minister van VROM wordt geadviseerd om op korte termijn de discussie
te starten over grotere nieuwe locaties in diepe polders en bij de riviersteden waarin de functies
wonen, waterberging, recreatie en natuur gecombineerd worden. Dit in het kader van de
structuurvisie voor de Randstad en de nota Ruimte voor Rivieren en de komende nota voor het
IJsselmeergebied.
Provincies, gemeenten en waterbeheerders
Waterwonen is een nieuw fenomeen. Er is nog geen plaats voor ingeruimd in provinciale
structuurplannen en -visies en in gemeentelijke bestemmingsplannen. De bijbehorende legenda
dient nog te worden ontwikkeld (percentages wonen, percentages water, arceringen, waterdetails).
Belangrijke randvoorwaarden voor het toelaten van wonen in watergebieden of gebieden met
overstromingsrisico dienen in de ruimtelijke plannen te worden geregeld: het maximale en
minimale waterpeil, het waterbergend vermogen, de waterafvoercapaciteit en de waterkwaliteit.
Belangrijk hierbij is de inbreng van de waterbeheerder middels een (ontwerp) Peilbesluit. De
maximale peilfluctuatie in het plangebied is van belang voor de beoordeling van peilbestendige
bouwplannen maar ook voor de kwaliteit en waardeontwikkeling van het woonmilieu. ook het
aangeven van de kans op overstroming of wateroverlast (frequentie) hoort in de toelichting bij
het bestemmingsplan thuis. Het mag niet zo zijn dat risico’s worden afgewenteld op gebruikers en
eigenaren.
Aanbeveling 6: Aan provincies en gemeenten adviseert de SEV om de dubbelfunctie waterwonen
planologisch te regelen in structuur- en bestemmingsplannen. Hierbij behoort de inbreng van
waterbeheerders inzake peilfluctuatie (Peilbesluit) en waterkwaliteit (Watertoets). Aan IPO, VNG en
Unie van Waterschappen wordt geadviseerd om een gezamenlijke commissie in te stellen die het
planologisch proces inzake waterwonen uitwerkt.
In de fase van bouwvergunning en gronduitgifte heeft het waterwonen eveneens enkele bijzondere
aspecten. Voor het overige dienen geen andere eisen te worden gesteld dan bij de ‘droge’
woningbouw conform de (Model) Bouwverordening en het Bouwbesluit. Wel kan gelden dat op
andere wijze aan de prestatie-eis kan worden voldaan, bijvoorbeeld bij brandveiligheid. Voor
een landelijk uniforme interpretatie van de geldende eisen in het geval van waterwonen door
gemeentelijke diensten is het van belang dat VROM en VNG met een gezamenlijke handreiking
komen. (NB VROM inspectie Zuid heeft reeds initiatief hiertoe genomen).
Aanbeveling 7: Advies aan VROM (inspectie) en VNG om een handreiking uit te geven inzake
toepassing van Bouwbesluit en Model Bouwverordening in geval van toetsing van bouwplannen
voor waterwonen.
Daarnaast is helderheid gewenst over de eigendomssituatie en onderhoudsplicht bij uitgifte
van waterkavels en over de infrastructuur. De SEV-pilotgemeenten hebben hiermee al ervaring
opgedaan. Er zijn verschillende keuzen mogelijk:
• gronduitgifte in erfpacht of in eigendom: in de erfpacht- of uitgiftebepalingen dient
bij drijvende woningen het waterbeheer onder de drijflichamen en het oeverbeheer te
worden geregeld, voor zover dit niet reeds geregeld is in de legger op grond van de
Waterschapswet;
• bij uitgifte in eigendom dient te worden aangegeven in welke situaties een Vereniging
van Eigenaren verplicht is, namelijk indien de woningen uitsluitend bereikbaar zijn via
een private infrastructuur (steigers e.d. bij een Marina).
25

Van belang is ook dat helderheid wordt geschapen over de kostenverdeling voor de planexploitatie
bij dubbel grondgebruik (waterberging en woningbouw). Ook de waterbeheerder heeft immers
een zakelijk belang bij het scheppen van seizoens- en piekbergingscapaciteit. Tenslotte is het van
belang om zoveel mogelijk uniformiteit aan te brengen in de eisen die gelden bij calamiteiten die
specifiek gelden bij vormen van waterwonen. Een model ontruimingsplan in geval van inundatie
van het plangebied naar Hamburgs voorbeeld is aan te bevelen voor gebieden met verhoogd
overstromingsrisico.
Aanbeveling 8: Advies aan de VNG en de pilotgemeenten om een handreiking te maken inzake
gronduitgifte, inzake de planexploitatie en inzake de verhouding tussen publieke en private
infrastructuur in het plangebied. Hieraan toe te voegen een model ontruimingsplan voor
overstromingsgevoelige gebieden, op te stellen in samenspraak met veiligheidsinstanties.
Marktpartijen
Ook al hebben publieke partijen alle belemmeringen op voorbeeldige wijze weggenomen, dan nog
is de voorwaarde voor succesvolle marktontwikkeling dat de consument vertrouwen heeft in het
product en dat de kosten niet hoger zijn dan bij vergelijkbare woonvormen op het land. Hiervoor
zijn met name producenten van drijflichamen en nutsbedrijven verantwoordelijk. Drijflichamen
vormen de meest afwijkende wijze van funderen van woningen, naast andere vormen zoals van
waterwonen zoals bouwen op palen of op terpen van bijvoorbeeld baggerslib. In de bestaande
markt van woonarken zijn reeds goede en betrouwbare betonnen drijflichamen met lange
levensduur op de markt. Toch zijn de verzekeringspremies nog steeds hoger dan bij droge
woningbouw.
Aanbeveling 9: Aan de producenten en leveranciers van drijflichamen wordt geadviseerd om op
brancheniveau contact te zoeken met de CUR (Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research)
om een gezaghebbend rapport op te stellen met rekenregels voor drijflichamen voor drijvende
of amfibische woningen. Op basis van dit rapport kan dan een KOMO productcertificaat
worden opgesteld, waarin aan de eisen van het Bouwbesluit wordt voldaan. Eventueel kunnen
extra veiligheidseisen worden opgenomen die verband houden met consumentenvertrouwen
(bijvoorbeeld: kindveiligheid en scheefstand). Aan verzekeraars en aan consumentenorganisaties
wordt aanbevolen om KOMO gecertificeerde drijvende woningen te eisen.
Nutsvoorzieningen tenderen kostbaarder te zijn bij waterwonen vanwege onbekendheid bij de
nutsbedrijven waardoor men eisen stelt die alle denkbare risico’s uitsluiten. Bij de diverse vormen
van peilbestendig bouwen dient inderdaad rekening te worden gehouden met bijzondere risico’s
die te maken hebben met water zoals opwaartse druk op leidingen, flexibiliteit van leidingen
en bevriezing van leidingen. Hiervoor zijn echter inmiddels in binnen- en buitenland goede
oplossingen ontwikkeld. Verder dient - net als in flatgebouwen - duidelijk te worden geregeld
dat nutsvoorzieningen tot in de individuele woning worden aangesloten en geleverd, tenzij de
vereniging van eigenaren bijzondere oplossingen voorstelt (zie het concept van de drijvende
collectieve nutseenheid).
Aanbeveling 10: De SEV adviseert aan energie- en waterleidingsmaatschappijen en aan de
gemeentelijke publieke werken (riolering) om in een gezamenlijke commissie richtlijnen op
te stellen voor nutsaansluitingen bij drijvend en amfibisch wonen en bij andere vormen van
peilbestendig wonen.
26

6. Van drijvende woning naar drijvende wijk
MarcVerheijen
Marc Verheijen is architect bij het Ingenieursbureau Gemeentewerken Rotterdam en is lector
stedelijke infrastructuur en mobiliteit aan de Hogeschool Rotterdam.
Rotterdam kan op verschillende manieren begrepen worden. Een stad met een meer dan 800 jaar
oude geschiedenis. Een stad van noeste arbeid, een stad gebouwd op modder, een stad met een
enorm groot haven areaal. Een stad open voor ideeën, cultuur en mensen uit de hele wereld. Een
stad gericht op de toekomst. Een stad met een grote experimenteertraditie. Maar ook als een
waterstad. Een stad waar al eeuwen op water gewoond wordt. Een stad waar niet alles zomaar
vanzelf gaat.
Rotterdam kent op dit moment drie complexe opgaven en voor elke opgave is de richting waarin
de antwoorden gevonden moeten worden al kernachtig geformuleerd in een strategie:
• De wateropgave; hoe om te gaan met zaken als rijzende zeespiegel, dalende grond en
intensievere en onregelmatige neerslag; Waterplan Rotterdam
• De woonopgave; Creëren van aantrekkelijk woonmilieus die bijdragen aan een
compacte en intense stad; Stadsvisie
• De milieuopgave: een duurzame stad door het sterk terugdringen en compenseren
van de uitstoot van broeikasgassen; Rotterdam Climate Initiative.
Deze drie opgaven in elkaars relatie oplossen stond centraal tijdens het onderwijsproject
“Drijvende wijk in de Maashaven”. Studenten van de Hogeschool Rotterdam bleken in staat in
korte tijd zeer concrete voorstellen te ontwikkelen. Woonmogelijkheden op het water worden
daardoor voorstelbaar, reëel. De stap van ‘utopie’ naar ‘reëel voorstelbaar’ is een hele belangrijke.
Wonen in de Maashaven of een andere waterplek voegt namelijk unieke woonkwaliteiten toe aan
het scala van woonmogelijkheden van Rotterdam. Het maakt de stad compacter waardoor meer
draagvlak voor stedelijke voorzieningen ontstaat maar ook meer mogelijkheden voor culturele
en intellectuele uitwisseling. Daarnaast biedt het een flexibele en duurzame oplossing voor de
wateropgave. Een drijvende wijk beweegt immers mee met de waterspiegel. Niet strijden tegen
het water maar werken met het water….
Nederland, en Rotterdam in het bijzonder, kent overigens al een eeuwen oude traditie van wonen
op water. Complete generaties Rotterdammers zijn op het water geboren en verdienden binnen
hechte schippersfamilieverbanden hun kost. Uit een meer recent verleden zijn natuurlijk de
woonboten die niet weg te denken zijn langs de Rotte en het Noorderkanaal. Tot zover niets
nieuws. Maar zou wonen op water uit kunnen groeien tot een structureel onderdeel van het
woningareaal van de stad. En op welke schaal en waar? Wonen op het water kan namelijk op
gespannen voet staan met het open water als woonkwaliteit voor de stad. Een Kralingse plas of de
Maas vol met woningen doet de stad eerder kwaad dan goed.
De stadshavens worden vaak genoemd als voor de hand liggende locatie. Grote wateroppervlaktes,
centraal gelegen in de stad, die hun oorspronkelijke haven gerelateerde functie aan het
verliezen zijn. Met de Maashaven als case is een ideale studielocatie gekozen voor studenten om
mogelijkheden en potentie van wonen op water te onderzoeken. Enerzijds genoeg ruimte voor
het creatief experiment, anderzijds door de binnenstedelijke situering veel aanknopingspunten
bij voorzieningen aan de wal zoals metrostations, weginfrastructuur, indrukwekkende
gebouwcomplexen, etc
Opvallend was echter dat de voorstellen grotendeels bestonden uit verkavelingen en
woontypologieën die in een willekeurige nieuwbouwwijk in Nederland terug te vinden zijn. Brave
verkavelingen, huisje-boompje-beesje… Enkel de openbare ruimte in de vorm van bermen,
plantsoenen en gazons leken achterwege gelaten te zijn waardoor hier en daar nog water
zichtbaar bleef. In verschillende voorstellen werden zelfs de parken en gazons ‘traditioneel’
opgenomen in het stedenbouwkundig plan, maar dan wel drijvend. De drijvende woningen leken
als kralen aan een kralensnoer door drijvende infrastructuur aaneengeregen te zijn. In de meeste
27

voorstellen konden de bewoners van een drijvende woning via ingenieuze drijvende straten nog
gewoon voor huis parkeren.
Uit onderzoek en referentiestudies van de studenten blijkt overtuigend dat de techniek voor
drijvend wonen voorhanden is. Op kleine schaal wordt volop geëxperimenteerd en in IJburg
verschijnt een heuse drijvende (niet al te grote) woonwijk: een aantal steigers met vrijliggende
(beter nog: vrij dobberende) woningen. De studies brengen echter duidelijk de leemte van kennis
en inzicht van dit moment in beeld. En die bevindt zich op de stedenbouwkundige schaal, op
wijkniveau. We staan aan de vooravond van de stap van drijvende woning naar drijvende wijk. Die
stap is niet eenvoudig. De schaalvergroting betekent een toename van complexiteit. Complexiteit
die een stad nou net zo interessant maakt. Vraagstukken als ‘hoe plug ik in op nutsvoorzieningen’,
‘waar laat ik mijn vuilnis’, ‘hoe ga ik me in mijn wijk en vanuit mijn wijk naar andere delen van
de stad verplaatsen’, ‘waar zitten de wijkvoorzieningen en hoe kom ik daar?’, ‘hoe vind ik een
optimum tussen compactheid en het benutten van de kwaliteiten van het water (ruimte)?’,
‘wat maakt een drijvende wijk uniek en hoe maak en onderhoud ik dat’, ‘wat voor rol speelt de
openbare ruimte in een drijvende wijk?’ zijn enkele voorbeelden van vraagstukken die allemaal
technisch te beantwoorden zijn maar die vanuit technisch denken niet noodzakelijkerwijs tot een
aantrekkelijke en toekomstrijke woonwijk zullen gaan leiden.
De stap van drijvende woning naar drijvende stadswijk is enkel te zetten als techniek in
relatie wordt gebracht met stedenbouw, ecologie, duurzaamheid, sociologie, psychologie,
bewonersprofiel/behoefte (doelgroepen) en financiën/haalbaarheid. Maar dan moet wel rekening
worden gehouden met de specifieke kenmerken van water als ondergrond om op te wonen.
Sterker nog, die specifieke kenmerken zouden een drijvende wijk nou net uniek moeten maken.
Het kan niet anders dan dat een zo’n afwijkende ‘grond’ om op te bouwen (water i.p.v. zand) leidt
tot zeer afwijkende waarden.
De uitdaging bij de schaalsprong van drijvende woning naar drijvende wijk ligt in de integraliteit.
De drijvende woningen, en zeker de eeuwenoude traditie in ogenschouw genomen, zijn een
bewezen kwaliteit. Mensen kunnen zo al eeuwen wonen. Woonboten kunnen bereikbaar gemaakt
worden, zijn aan te sluiten op het nutsnet, kunnen duurzaam zijn, zijn verplaatsbaar en
uitbreidbaar en dus flexibel. Op woningniveau is de technologie voorhanden, zijn de voorbeelden
voor handen, is sprake van een ruime ervaring. Vele woningen samen maken echter nog geen
wijk. Op basis van voorhanden kennis bestaat de actuele opgave met name uit het voor elkaar
krijgen van het 1+1= effect. Enkel dan kan wonen op water de vlucht nemen die nodig is om
voorbij het niveau te komen van ‘leuk, aardig of grappig’. Enkel als op grote schaal wonen op water
gerealiseerd gaat worden wordt het niveau ‘significant, relevant, betekenisvol’ gehaald.
Wat betekent dit voor de infrastructuuropgave? Alles kan, maar denk vooral voorbij het niveau van
twee onder één kap met een auto in de carport….
29

Deel II:
de studentenprojecten

7. Hogeschool Rotterdam denkt mee
Leo van Gelder
Leo van Gelder is docent civiele techniek aan de Hogeschool Rotterdam en actief binnen het
Waterschap Hollandse Delta. Van Gelder is trekker en initiator van het studentenproject “Drijvende
wijk in de Maashaven”.
In Rotterdam zullen de functies in de Vierhaven, de Merwehaven, de Maas- en de Rijnhaven, de
zogenaamde stadshavens veranderen, vanwege de verschuiving van havenactiviteiten en de
ruimtelijke ontwikkelingen. Dit biedt de mogelijkheid om deze havens te transformeren van haven
naar stad. Voor de Hogeschool Rotterdam aanleiding om mee te denken met deze ontwikkeling en
om een aantal studieopdrachten op te zetten.
Meedenken over ontwikkelingen en transities binnen Rotterdam past in de opgave die de
Hogeschool Rotterdam zichzelf heeft gesteld om namelijk uit te groeien tot een kenniscentrum
voor de Rotterdamse regio. De opleidingen Civiele Techniek en Ruimtelijke Ontwikkeling en
Planologie hebben al een traditie opgebouwd op het gebied van het ontwerpen van drijvende
constructies en het ontwerpen van klimaatbestendige woonwijken. Het ontwerpen van een
drijvende wijk is dan ook een logische vervolgstap. Het onderwijsproject “Ontwerpen van een
uitleggebied” faciliteert studenten om een drijvende wijk te ontwerpen. Door de inzet van externe
deskundigen is het mogelijk om de studenten ook nog kennis te laten maken met de meest
actuele inzichten op civieltechnisch, ontwerptechnisch, juridisch en bestuurlijk gebied. Daarnaast
bevat dit boekje ook het verslag van een PraktijkIntegratieproject waar e en 4ejaars studenten
Bouwkunde, Civiele Techniek en Ruimtelijk Ordening en Planologie een zelfstandig onderzoek- en
ontwerptraject hebben doorlopen.
Met de resultaten van deze onderwijsprojecten hoopt de Hogeschool Rotterdam een impuls
te kunnen geven aan de discussie binnen Rotterdam en met name de Rotterdamse politiek. Er
is al veel gezegd, geschreven en gediscussieerd maar altijd vanuit het abstracte gegeven van
een drijvend iets. Met de posters en maquettes zijn nu concrete voorbeelden voor handen die
aangeven hoe zo’n wijk er uit kan gaan zien en wat de eventuele kansen en bedreigingen zijn. In
dit geval is er gekozen voor de Maashaven vanwege de gunstige ligging en mogelijkheden maar
dat er ook mogelijkheden zijn voor de andere stadshavens moge duidelijk zijn.
Dat het thema leeft binnen Rotterdam is in ieder wel gebleken bij de uitgebreide belangstelling
voor het symposium en bij de enthousiaste medewerking van de diverse deskundigen vanuit het
bedrijfsleven en de politiek bij de begeleiding van de studenten. Ook mag worden vermeld dat de
Young EDBR (Economic Development Board Rotterdam) het drijvend wonen heeft meegenomen in
het advies “Innovatieve woonvormen voor jongeren” aan het Rotterdamse college.
Het Kenniscentrum Transurban van de Hogeschool Rotterdam heeft deze impuls gegeven om een
oplossing te bieden voor een aantal uitdagingen van de stad Rotterdam:
• Behoud van het havenkarakter
• Locatiekeuze voor de woningbehoefte in de stad
• Klimaatbestendig bouwen
• Energiezuinig bouwen
• Gebruik maken van de kwaliteit van het water
Het is nu aan anderen om het te gaan realiseren maar ook daaraa wil de Hogeschool met de
diverse opleidingen meewerken. Na deze vrije ontwerpoefening en het symposium is duidelijk
geworden dat er een groot aantal vervolgvragen liggen waar we graag samen met anderen een
antwoord op willen formuleren. In het najaar van 2008 starten we met een nieuw onderwijsproject
rondom drijvend wonen, ditmaal in de Merwehaven.
1

8. De studentenprojecten
Op de volgende bladzijden is per studentenproject een afbeelding van de presentatieposter
opgenomen en enkele foto’s van de maquette.
1. Floating Harbour
2. Majestueus wonen in de maashaven van Rotterdam
. Waterspin
4. De appontement
5. Tulpen uit Rotterdam
6. Structuurvisie Maashaven: waterwonen in een hoogstedelijk gebied
De eerste vijf projecten zijn allen afkomstig uit het vierdejaarsproject “Vinex” voor studenten
civiele techniek en ROP. Het zesde project is een PI-project (PraktijkIntegratie-project) waarbij
studenten van verschillende disciplines gedurende een semester zelfstandig aan een opgave
werken voor een echte opdrachtgever. Alle posters en maquettes waren te zien op het symposium
op juli 2008. Medewerking aan het project werd verleend door:
Floor van der Kemp, Woonbron
Wilbert Coenen, Volker Wessels, Maapron
Pieter Figdor, Domain architecten
Peter Wijsman, Arcadis
Paul Vogelaar, van Hattum en Blankevoort
Bart van Bueren, Deltasync
Gülami Yesildal, Portefeuillehouder deelgemeente Feijenoord
Rob Groote Bromhaar, dS+V
Matthijs van Ruyven, dS+V
Rint de Vries, dS+V
Paul de Ruiter, Maurik architecten
Piet Dircke, lector Stad en Water, Hogeschool Rotterdam/Arcadis

1. Floating harbour
Studenten:
Mohammed Boudra, Tim Elbers, Bart Havenaar, Vincent Moerland, Pim Overheijden, Matthijs
Willems
5

Pontons op positie: de pontons blijven op hun plaats doormiddel van een stalen buispaal die in de grond is geheid.
Een stalen constructie dat aan het ponton is bevestigd, zodanig dat het verschuifbaar om de paal zit, zorgt er
voor dat de drijvende woning op zijn plaats blijft.
Steiger: er komt een drijvende steiger uitgevoerd van beton en EPS. De leuningen worden uitgevoerd van hout.
De breedte van de steiger wordt meter, waardoor er eventuele hulpdiensten kunnen rijden of goederen in de
auto gelost kunnen worden.

2. Majestueus wonen in de maashaven van Rotterdam
Studenten:
Arnold den hoedt, Barry Gorissen, Edwin Kruger, Helmer Heijden, Rogier Eckelaar, Maikel de
Winter, Jaco de Ruiter
7

3. De Waterspin
Studenten:
J. van Dijk, T. Kraaijeveld, W. Markwat, B. Pieters, L. van Sprang, Y.C. de Vos, H. van Wingerden
9

4. De Appontement
Studenten:
Natalja Persoon, Tim Bakker, Robin Zoutwelle, Arend Hartman, Danny Kraak, Kevin Over de Vest
Uitgangspunten ontwerp
• Gebruik maken van duurzame oplossingen
• Geïntegreerd met de omgeving (diversiteit samenleving)
• Technisch verantwoord ontwerpen
• Doelgroep: modaal inkomen (niet al te duren huizen!)
• Generatiebestendig
• Waterkwaliteit blijft gewaarborgd
• Drijvende elementen moeten getransporteerd kunnen worden via het water
• Alle aspecten voldoen aan de regelgeving
• Onderhoud moet mogelijk zijn(!)
41

5. Tulpen uit Rotterdam
Studenten:
B. Bouman, W. Groen, A. de Leeuw, W. Malik, D. Prosman, G. Versteegt
4

6. Structuurvisie Maashaven: waterwonen in een hoogstedelijk gebied (PI-project)
studenten:
Bart Havenaar, Maikel de Winter, Robin Zoutewelle, Tieme Zwartbol
45

Colofon
Hogeschool Rotterdam, Instituut voor Bouw en Bedrijfskunde
Kenniscentrum Transurban,
lectoraat Stad en Water
G.J. de Jonghweg 4-6
Postbus 250 5
001 HA Rotterdam
info@transurban.nl / www.transurban.nl
010-241485 of 2414854
Tekstbijdragen
Piet Dircke, Martijn Schutte, Jan Rotmans, Peter van Rooy, Mark Harbers, Jeroen Singelenberg,
Marc Verheijen, Leo van Gelder
Deelnemende studenten
Mohammed Boudra, Tim Elbers, Bart Havenaar, Vincent Moerland, Pim Overheijden, Matthijs
Willems, Arnold den hoedt, Barry Gorissen, Edwin Kruger, Helmer Heijden, Rogier Eckelaar, Maikel
de Winter, Jaco de Ruiter, J. van Dijk, T. Kraaijeveld, W. Markwat, B. Pieters, L. van Sprang, Y.C.
de Vos, H. van Wingerden, Natalja Persoon, Tim Bakker, Robin Zoutwelle, Arend Hartman, Danny
Kraak, Kevin Over de Vest , B. Bouman, W. Groen, A. de Leeuw, W. Malik, D. Prosman, G. Versteegt,
PI-project: Bart Havenaar, Maikel de Winter, Robin Zoutewelle, Tieme Zwartbol
Foto’s
Roy Borghouts
Redactie en opmaak
Kenniscentrum Transurban
Print
Sieca Repro
Eerste druk, november 2008
Oplage: 00 stuks
48