Gezond verstand, de emmermetafoor en ... - Schuitemaker

fysiotherapie en manuele therapie
schuitemaker
Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv ● Amsterdam ● www.fysio.net
www.fysio.net
CSM, emmermetafoor en gazonmetafoor
Gezond verstand, de emmermetafoor en
gazonmetafoor….
Door Ruud Schuitemaker, manueeltherapeut te Amsterdam (www.fysio.net), docent, auteur van Extremiteiten
(met Dick Egmond)
Uit: het Egmond-Schuitemaker schouderprotocol voor aspecifieke en mild specifieke
schouderklachten.
Binnen dit schouderprotocol wordt gebruik gemaakt van het Common Sense Model, de
Emmermetafoor en de Gazonmetafoor.
Common Sense Model van Cameron & Leventhal (CSM, 2003)
Indien de klachten een afwijkend beloop hebben en/of langer (dan 3-6 weken) duren is
het van belang om het ontstaan van negatieve illness beliefs, (verder) inadequaat gedrag
en ongewenste bemoeienis van de omgeving te voorkomen.
Het Common sense model van Cameron en Leventhal kan hier uitkomst bieden.
Aan het einde van de eerste zitting kan met de patiënt worden afgesproken dat hij – voor
hij naar huis vertrekt - een bevredigend antwoord heeft/krijgt op de volgende 5 vragen:
1. Wat heb ik (identiteit)?
2. Hoe lang gaat het duren (tijdlijn)?
3. Hoe komt het (oorzaak)?
4. Wat kan ik er zelf aan doen (controle)?
5. Wat zijn de consequenties (gevolgen)?
Tijdens de volgende zittingen kan dit worden aangescherpt.
Tip: hang deze 5 vragen aan de muur van de behandelkamer.
Eventueel kan de therapeut bij het beantwoorden van de 5 vragen gebruik maken van de
B-IPQ: Brief-Illness Perception Questionnaire (Broadbent et al, 2006)
Door gebruik te maken van metaforen is de therapeut beter in staat om ingewikkelde
situaties aan zichzelf en aan de patiënt uit te leggen. Binnen het Egmond-Schuitemaker
schouderprotocol voor aspecifieke en mild specifieke schouderklachten worden de
emmermetafoor en de gazonmetafoor geïntroduceerd om de essentie van het
Meerdimensionaal Belasting Belastbaarheidmodel model (Bernards, Hagenaars en
Oostendorp 2000), aspecifieke klachten, trofiekstoornissen en herstelprocessen te
verduidelijken.
Egmond-Schuitemaker Emmermetafoor (2006)
Egmond en Schuitemaker hebben de emmermetafoor ontwikkeld en gepubliceerd in
Extremiteiten 1 ter ondersteuning van het klinisch redeneren volgens het MDBB model.
Gezondheid kan worden gezien als een tot 5 à 10 centimeter onder de rand gevulde
emmer waarin zich 5 lagen met herstelbelemmerde factoren bevinden:
1. Een onaangepast houdings- en bewegingsgedrag (te veel, foutief of te weinig
bewegen)
2. Mechanische obstructie van de circulatie (stuwing/stenose door tumor, zwelling,
lumenvernauwing, foramenvernauwing, poortvernauwing, entrapment, hypertone
musculatuur) waardoor een trofiekstoornis/zuurstofgebrek/necrose in de weefsels
kan ontstaan van centraal naar perifeer. Denk aan: Compartimentsyndroom,
Thoracic Outlet Compressie syndroom
3. Disposities (hypomobiliteit/blokkeringen, hypermobiliteit/instabiliteit,
disproportionele rol-schuif/schommel-glijverhouding)
4. Negatieve stressfactoren (stress zonder controle)
1 Extremiteiten, intermezzo 1.7, blz 15: de emmermetafoor
Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv • P. Calandlaan 94-96 • 1068 NP Amsterdam • 020-610 41 00 • info@fysio.net • www.fysio.net
1

fysiotherapie en manuele therapie
schuitemaker
Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv ● Amsterdam ● www.fysio.net www.fysio.net
CSM, emmermetafoor en gazonmetafoor
5. Systeemaandoeningen (DM II, RhA, polymyalgia, jicht, schildklierafwijking, drugs-
of alcoholgebruik, roken)
Afb. 1 a) de patiënt is gezond, alles is nog onder controle; b) de laatste druppel valt in de overvolle emmer c)
de emmer stroomt over (controleverlies) d) het controleniveau is herstellende
De lagen 2 en 3 worden lokaal herstelbelemmerende factoren genoemd. Hier kan de
therapeut zijn specifieke waarde met manuele therapie in enge zin tonen. De lagen 1, 4
en 5 worden algemeen herstelbelemmerende factoren genoemd (de patiënt dient hier
activiteit en initiatief te tonen en de therapeut begeleidt, stuurt en behandelt vooral met
manuele therapie in ruime zin)
De emmer kan met deze 5 lagen nog tot enkele centimeters onder de rand gevuld blijken
→ de persoon is ‘gezond’ (emmer a).
De emmer kan steeds voller raken doordat 1 of meer lagen in omvang toenemen door
negatieve oorzaken. Als alle lagen geleidelijk meedoen in dit negatieve proces ontstaat
uiteindelijk een toestand van centrale sensitisatie (ook wel genoemd: aspecifieke
activatie van het CZS of ‘aspecifieke arousal’) waarbij nog slechts één druppel nodig is
om de emmer te doen overlopen. De blessuregevoeligheid is dan enorm toegenomen. De
laatste druppel was vaak het laatste (minimale) trauma dat de patiënt zich herinnert als
de oorzaak van zijn klacht (emmer b).
De emmer zal vervolgens overlopen (emmer c).
Het MDBB model introduceerde het begrip “segmentale stoornis’ als verklaringsmodel
voor een groot deel van de aspecifieke klachten. Denk hierbij aan diagnoses als het
cervicobrachiaal syndroom (ICD code M53.1), KANS, het pseudoradiculair syndroom en
de combinaties van nek-schouderklachten (impingement/instabiliteit), elleboog- en
polsklachten waarbij er sprake is van een segmentale samenhang. Vaak worden deze
klachten geïnitieerd door een gemeenschappelijke nocisensorische bron welke binnen 1
of meer segmenten proximaal en diep gelokaliseerd is.
Er is bij een overlopende emmer echter sprake van toenemend controle verlies en een
toestand van algehele (hormonale en vegetatieve) dysregulatie. Wanneer een dergelijke
situatie langer duurt (stel > 3 maanden) heeft dit nadelig consequenties voor de kwaliteit
van het (collagene) bindweefsel. Op eenvoudige wijze kan dit worden uitgelegd met
behulp van de gazonmetafoor en de volgende korte verklaring:
Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv • P. Calandlaan 94-96 • 1068 NP Amsterdam • 020-610 41 00 • info@fysio.net • www.fysio.net
2

fysiotherapie en manuele therapie
schuitemaker
Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv ● Amsterdam ● www.fysio.net www.fysio.net
CSM, emmermetafoor en gazonmetafoor
Wanneer bijvoorbeeld een patient langdurig te maken heeft met negatieve stress (stress
zonder controle) stijgt de cortisolspiegel in het bloed. Hoge concentraties cortisol hebben
een remmende werking op de fibroblastenactiviteit. De kwaliteit van het (collagene)
bindweefsel neemt af. De blessuregevoeligheid en kans op weefselschade bij minimale
trauma’s (piekbelasting) neemt toe.
Wanneer de cortisolspiegel langdurig te hoog is neemt ook de glucosespiegel in het bloed
toe. De bloedsuikerspiegel kan vormen aannemen die door de alvleesklier niet voldoende
met insuline kan worden genormaliseerd. Hierdoor kan de langdurig aanwezige negatieve
stressfactor zelfs faciliterende invloed hebben op het ontstaan van suikerziekte met alle
bekende gevolgen voor het systeem en het bewegingsapparaat in het bijzonder.
Na uitleg met behulp van de emmermetafoor ligt het voor de hand om als therapeut
samen met de patiënt op zoek te gaan naar een kraantje om in elk van de 5 lagen
verlichting te brengen (emmer d). Zodra de lagen in de meer voldoende geslonken zijn -
zodat de vloeistofspiegel in de meer weer 5 tot 10 cm onder de rand staat - is de missie
geslaagd en de einddoelstelling gehaald.
De ES-emmermetafoor kan worden gebruikt:
• ter verduidelijking van het MDBB model als klinisch redeneermodel
• bij de uitleg aan patiënten wat multifactorieel bepaalde klachten zijn
• wanneer een duidelijk startmoment van de klachten ontbreekt in de anamnese. Zoals
een klinisch relevant trauma
• wanneer een relatief gering trauma de klachten deed ontstaan of escaleren (“de
druppel die de emmer deed overlopen” )
• om uit te leggen wat aspecifieke klachten zijn (‘er is niets gevonden op de MRI en
toch heb ik pijn!’). Gebruik de emmermetafoor wanneer de patiënt zich “niet
begrepen” voelt
Tip: hang de MDBB-emmer met de 5 lagen aan de muur van de behandelkamer.
Om op basis van het MDBB model een duidelijke en consistente uitleg aan de patiënt te
kunnen geven dient de volgende visie op gezondheid met elkaar te worden gedeeld:
Gezondheid wordt door Hagenaars en Verduin gedefinieerd als een toestand waarin de
mens als vrij en verantwoordelijk persoon een zinvol en waardig leven leidt in de
omstandigheden die zijn bestaan vormen, of die nu florissant zijn of ellendig (Hagenaars
en Verduin, 2001). Ook een van zijn omgeving afhankelijke rolstoelpatiënt kan zich
‘gezond’ voelen en als ‘gezond’ persoon worden gezien.
Tip: Vermijd zoveel als mogelijk de vraag: “Heeft u nog pijn?” en vraag naar
functieherstel. Gebruik meetinstrumenten zoals de Patient Specifieke Klachtenlijst.
Egmond-Schuitemaker gazonmetafoor (2010)
Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv • P. Calandlaan 94-96 • 1068 NP Amsterdam • 020-610 41 00 • info@fysio.net • www.fysio.net
3

fysiotherapie en manuele therapie
schuitemaker
Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv ● Amsterdam ● www.fysio.net www.fysio.net
CSM, emmermetafoor en gazonmetafoor
Het eens zo groene en malse grasveld is geel en verdord. Hoe heeft dit kunnen
gebeuren? De gazonmetafoor beschrijft de analyse van een deskundige tuinman en op
welke wijze de eigenaar samen met de tuinman het verwaarloosde gazon kan verzorgen.
En op welke wijze hij optimaal gebruik dient te maken van de hiervoor benodigde
infrastructuur in en om het huis om er weer een gezond, groen en mals grasveld van te
maken. De gazonmetafoor verklaart ook het negatieve proces van hoe een gezond
grasveld tot een verwaarloosd grasveld kan verworden. De gazonmetafoor kan helpen bij
het leren begrijpen van herstelprocessen. En hoe een patiënt zijn herstelproces kan
bevorderen dan wel (onbedoeld) belemmeren.
De gazonmetafoor kan worden gebruikt om uit te leggen:
• dat herstelprocessen tijd vergen. Een tendinopathie kan maandenlang duren,
afhankelijk van de eventuele inwendige degeneratie of perifere schade) als onderdeel
van een segmentale stoornis met dysregulatie– van bijvoorbeeld C5-C6
o Ga – bij mild specifieke klachten - er is dan sprake van celdood of schade - uit
van arbitrair opgestelde (gemiddelde) herstelprocessen voor collageen
bindweefsel:
ontstekingsfase (duurt 2-7 dagen)
proliferatiefase (van 4-21 dagen)
organisatiefase (van 3 weken tot 3 maanden)
integratiefase (van 3 maanden tot 200-500 dagen)
(De Morree, 2008)
o Het kost soms maanden tot ruim een jaar (200 tot 500 dagen) om het gras de
tijd te geven weer een mooi groen en mals uiterlijk te krijgen (de siertuin) of
om sterk genoeg te worden voor het betreden (recreatieve doeleinden). Het
zal zeker wat langer vergen om het gazon voor topsport bespeelbaar te
maken.
• dat bij profiel 2b en 3b, negatieve stressfactoren en systeemaandoeningen het
weefsel in potentie wel kan maar in de praktijk niet zal herstellen. Het verwaarloosde
en dus verdorde gazon heeft niet alleen tijd nodig om weer een mooi groen en mals
grasveldje te worden maar ook de best denkbare voorwaarden zoals gezonde
nachtrust, gezonde lichamelijke duurbelasting (waarbij endorfines worden opgewekt
en geen stresshormoon als cortisol, adrenaline en noradrenaline)
o met leefstijlveranderingen (liefdevolle zorg voor de tuin en het gras), streef
naar gezonde nachtrust met ontspanningsoefeningen 2 (kijk eens even rustig
naar de herstelbelemmerende factoren heel dichtbij, scan je eigen lichaam) en
uiteindelijk 1 uur per dag (of langer) duurbelasting. Zorg goed voor (geef
ruimte aan) de basisfuncties zoals eten, drinken, slapen, dromen, ademen,
vrijen (Van den Berk, 2003). Psychische spanning (stress) heeft een duidelijk
negatieve invloed op de basisfuncties. Ga eens 3 nachten 1 uur eerder naar
bed. Drink wat minder alcohol. Doe een graded activity wandelprogramma
waarbij je het gevoel hebt ‘lekker te bewegen’ (endorfine).
• dat ondanks alle goedbedoelde acties van de arts en de patiënt (pillen, injecties,
operaties en oefenen) het herstel niet plaats vond….
o de patiënt sproeide weliswaar elke dag maar er sijpelde slechts een miezerig
straaltje uit de tuinslang door zowel centrale als perifere ‘blokkades’ ten
gevolge van disposities (dispositie = blokkering, instabiliteit, subluxatie,
rolglijstoornis)
• dat er stuwing optrad. Dat de hoofdkraan in de kelder niet voldoende open stond. De
toevoer van voeding vanuit de ‘centrale’ liet te wensen over. De vegetatieve
2
Extremiteiten Techniek 13.5 - het opwekken van de Benson relaxatierespons. Huiswerkfilmpje 5 op
www.fysio.net
Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv • P. Calandlaan 94-96 • 1068 NP Amsterdam • 020-610 41 00 • info@fysio.net • www.fysio.net
4

fysiotherapie en manuele therapie
schuitemaker
Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv ● Amsterdam ● www.fysio.net www.fysio.net
CSM, emmermetafoor en gazonmetafoor
oorsprongsinnervatie van de cervicale segmenten C3-C7 is in de thoracale
wervelkolom gehuisvest. In de Thoracale wervelkolom dient eerst een optimale
functie te worden bewerkstelligd met manuele therapie in enge zin, oefeningen en
ontspanning.
Het is zeker bij profiel 2b en 3b van belang dat eerst de hoofdkraan in de kelder
wordt opengezet met behulp van manuele therapie in enge zin van de ThWk alvorens
voldoende voeding richting het gazon en dus herstel mag worden verwacht
o er werden te veel symptoombestrijders of andere hulpmiddelen gebruikt.
Verwijder onkruid maar maak niet te grote schade als het gras nog aan het
herstellen is
o het gras werd te vaak besproeid en betreden
o de voeding van de grond waarin het gras zich diende te wortelen liet te
wensen over. Er was sprake van een onvruchtbare, arme of schrale bodem
o de patiënt strooide te weinig kalk of kunstmest op het gras
o het gras is verbrand of de bodem verzuurd door juist te veel kunstmest en
andere chemicaliën
o de heg was te hoog en te dicht (gebrek aan wind en zon)
o het water kon niet voldoende wegzakken, de bodem verzuipt (stuwing)
• dat er sprake kan zijn van perifere disposities (blokkering, instabiliteit, subluxatie,
rolglijstoornis) en mechanische obstructie van de circulatie. Er bleken zich in de
periferie “blokkades” te bevinden waardoor de doorvoer van voeding en zuurstof van
centraal naar perifeer werd verstoord (van de hoofdkraan in de kelder tot de
sproeimond in de hand van de tuinman)
o de tuinslang bleek niet goed bevestigd aan de buitenkraan
o de poot van de tuintafel stond op de tuinslang
o de sproeimond was verstopt
• dat er sprake was van een niet aangepast houdings- en bewegingsgedrag: te veel, te
weinig of foutief bewegen. Er traden steeds weer opnieuw beschadigingen op in de
grasmat
o het traag herstellende gras zag er op een gegeven moment ‘bespeelbaar’ uit
maar was nog niet sterk genoeg. Gras dat steeds te snel wordt bespeeld wordt
daardoor telkens te vroeg beschadigd. Hier is een (graded activity) opbouw
nodig op geleide van de meetbare belastbaarheid en de fase in het
herstelproces.
Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv • P. Calandlaan 94-96 • 1068 NP Amsterdam • 020-610 41 00 • info@fysio.net • www.fysio.net
5

fysiotherapie en manuele therapie
schuitemaker
Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv ● Amsterdam ● www.fysio.net www.fysio.net
CSM, emmermetafoor en gazonmetafoor
o Het gras wordt sterker naarmate het regelmatig belast, verzorgd en gemaaid
wordt
o Foutieve belasting of verzorging is altijd af te raden
• dat alle hierboven genoemde gazonherstelbelemmerende factoren kunnen worden
gekoppeld aan de emmermetafoor. Dat deze factoren vervolgens dienen te worden
geëlimineerd om daarna met de juiste dosering
o het gras te (blijven) sproeien
o het gras te blijven bemesten
o het gras te verticuteren en te maaien
o het gras rustig opgebouwd met voldoende rustpauzes te bespelen
o de heg regelmatig te knippen om te zorgen voor voldoende wind en zon
• dat – omdat het vaak nog maanden zal kosten voordat het grasveldje er weer groen,
sterk en sappig bij ligt voor siergazon, recreatiegazon of voetbalveld - het verstandig
is om elke maand een foto te maken van de vorderingen. Tussentijdse evaluatie bij
langdurige herstelprocessen werkt stimulerend.
Met voorwaardenscheppende manuele therapie in enge zin, leefstijl- en
gedragsveranderingen, geduld, tussentijdse evaluaties en subdoelstellingen (elke 4
weken een meting/tussenstand) en aangepast en blijven oefenen kan dit einddoel samen
met de patiënt worden bereikt.
Natuurlijk is er dan nog altijd de mogelijkheid tot het aanleggen van een
(semi)kunstgrasveld….
Literatuurlijst Egmond-Schuitemaker schouderprotocol 2011
• Beighton P, de Paepe A, Steinmann B, Tsipouras P, Wenstrup RJ. Diagnosing Ehlers-Danlos
syndromes, revised nosology, Villefranche, 1997. Am J Med Genet. 1998;77:31-37.
• Berk T van den. Het mysterie van de hersenstam. Zoetermeer. Meinema, 2003.
Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv • P. Calandlaan 94-96 • 1068 NP Amsterdam • 020-610 41 00 • info@fysio.net • www.fysio.net
6

Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv ● Amsterdam ● www.fysio.net
CSM, emmermetafoor en gazonmetafoor
• Bernards ATM, Hagenaars LHA, Oostendorp RAB. Het Meerdimensionaal belastingbelastbaarheidsmodel.
Amersfoort, NPI 1998, 2000.
• Bergman, GJD. Manipulative therapy for shoulder complaint in general practice
(proefschrift). Groningen: UvGroningen; 2005
• Bos J en Hagenaars LHA. Patronen in profielen. Amersfoort, NPI 2007.
• Broadbent E, Petrie KJ, Main J, Weinman J (2006) The Brief Illness Perception
Questionnaire. J Psychosom Res 60:631–637.
• Burkhart SS, Morgan CD, Kibler WB. The disabled throwing shoulder: spectrum of
pathology. Part I: pathoanatomy and biomechanics. Arthroscopy 2003; Apr.19(4):404-20
• Burkhart SS, Morgan CD, Kibler WB. The disabled throwing shoulder: spectrum of
pathology. Part II: evaluation and treatment of SLAP lesions in throwers. Arthroscopy
2003;May-June;19(5):531-9.
• Burkhart SS, Morgan CD, Kibler WB. The disabled throwing shoulder: spectrum of
pathology. Part III. The SICK scapula, scapular dyskinesis, the kinetic chain and
rehabilitation. Arthroscopy 2003;Jul-Aug, 19(6):641-61.
• Cools A en Walravens M. Oefentherapie bij schouderaandoeningen. Standaard Uitgeverij,
2de druk, 2de oplage 2009
• Cools A. Functie van de scapula in de schouderrevalidatie. Nederlands Tijdschrift voor
Fysiotherapie 2008;118(6)154-8
• Cyriax, J. Textbook of orthopaedic medicine. Volume 1. Diagnosis of soft tissue lesions.
London: Ballière Tindall; 1984
• Cyriax, J. Textbook of orthopaedic medicine. Volume 2. Treatment by manipulation,
massage and injection. London: Ballière Tindall; 1984
• Egmond DL en Schuitemaker R. Extremiteiten, manuele therapie in enge en ruime zin, 10 de
druk. BSL Houten, 2009
• Geraets et al. Schouderklachten in de huisartsenpraktijk (herziening NHG standaard). Ned.
Tijdschrift voor Fysiotherapie 2008;118(6)176-81
• Grahame R.: the revised (Brighton criteria 1998) for the diagnoses of the benign joint
hypermobility syndrome (BJHS). In: The Journal of Reumatology 2000:27(7); 1777-1779
• Guimberteau JC. Strolling under the skin. Elsevier 2004.
• Hagenaars LHA en Verduin P. Eindrapportage beroepsspecifiek methodisch handelen binnen
de fysiotherapie: inhoudelijke paragraaf. Studierichtingsoverleg Fysiotherapie Rotterdam,
SROF 2001.
• Hagenaars LHA en Bos J. Over de kunst van hulpverlenen. Het MDBB model. Amersfoort
NPI, 2006.
• Hagenaars LHA en Bos. Patronen in profielen. Amersfoort, NPI 2007.
• Heemskerk MAMB et al, KNGF Richtlijn KANS 2010.
• Heijmans et al, KNGF Richtlijn manuele therapie bij Lage-rugpijn 2004
• Heerkens YF, Hendriks HJM, De Graaf-Peters VB. KNGF Richtlijn Herziene richtlijn
Verslaglegging, 2011
• Jansen MJ, Brooijmans F, Geraets JJXR, Lenssen AF, Ottenheijm RPG, Penning LIF, Bie R
de. KNGF Evidence Statement Subacromiale klachten, 2011
• Jonsson P, Wahlström P, Öhberg L and Alfredson H. Eccentric training in chronic painful
impingement syndrome of the shoulder: results of a pilot study Journal Knee Surgery,
Sports Traumatology, Arthroscopy Springer Berlin / Heidelberg ISSN0942-2056 Volume
14, Number 1 / January, 2006 Category Shoulder Pages76-81
• Juul-Kristensen B., Røgind H., Jensen V. and Remvig L.: Inter-examiner reproducibility of
test and criteria for generalized joint hypermobility and benign joint hypermobility
syndrome. In: Rheumatology 2007; 46: 1835-1841
• Koel G. Het impingementsyndroom van de schouder. Accredidact, Doetinchem 2007
• Koel G. Klinische tests bij schouderaandoeningen: zin, onzin en timing. Ned. Tijdschrift
voor Fysiotherapie 2008;118(6)159-67
• Kempkes H en Moons, M.T, Klachten Arm Nek Schouder. Accredidact, Doetinchem 2005
• Lewis J. Rotator cuff tendinopathy/subacromial impingement syndrome: is it time for a new
method of assessment? BJSM, 2009;43:259-264.
Originele tekst: http://bjsm.bmj.com/content/43/4/259.full
• Lewis J. Rotator cuff tendinopathy: a model for the continuüm of pathology and related
management. BJSM, 2010; 44:918-923). Originele tekst:
http://bjsm.bmj.com/content/44/13/918.full
• Main CJ en Spanswick CC. Pain management; an interdisciplinary approach. Edinburgh:
Churchill Livingstone; 2000.
• Malanga & Nadler. Musculoskeletal Physical Examination. Elsevier Mosby 2006
• Matthijs O et al. Manuele therapie van de perifere gewrichten. BSL Houten 2004.
fysiotherapie en manuele therapie
schuitemaker
www.fysio.net
Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv • P. Calandlaan 94-96 • 1068 NP Amsterdam • 020-610 41 00 • info@fysio.net • www.fysio.net
7

Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv ● Amsterdam ● www.fysio.net
CSM, emmermetafoor en gazonmetafoor
• Picavet HSJ, Schouten JSAG. Musculoskeletal pain in the Netherlands: prevalences,
consequences and risk groups, the DMC3-study. Pain, 2003, 102: 167-78)
• Remvig L., Jensen D.V. and Ward R.C.: Are diagnostic criteria for general joint
hypermobility and benign joint hypermobility syndrome based on reproducible and valid
tests? In: The journal of Rheumatology 2007; 34(4):798-803
• Steinfeld et al. SAIS of rotator-cuffsyndroom (= 90% van alle niet-traumatische
schouderaandoeningen). Mayo Clinic Proc 1999;74:785-94)
• Vermeulen E. Physiotherapeutic treatment and clinical evaluation of shoulder disorders.
Proefschrift UvLeiden 2005.
• Waddell G. The back pain revolution. Edinburgh: Churchill Livingstone, 1998.
fysiotherapie en manuele therapie
schuitemaker
www.fysio.net
Schuitemaker fysiotherapie en manuele therapie bv • P. Calandlaan 94-96 • 1068 NP Amsterdam • 020-610 41 00 • info@fysio.net • www.fysio.net
8