JURIDISCHE VERWIJZINGEN EN AFKORTINGEN - Kluwer

JURIDISCHE VERWIJZINGEN EN AFKORTINGEN

JURIDISCHE 

VERWIJZINGEN 

EN AFKORTINGEN 

Interuniversitaire Commissie 

Juridische Verwijzingen en Afkortingen 

2008 

De inhoud van dit boekje is ook gratis online consulteerbaar op 

www.verwijzingen-en-afkortingen.be en behoort, naar de wens van 

de Interuniversitaire Commissie, tot het openbaar domein. Enkel 

de vormgeving van deze gedrukte versie en bijlage IV zijn van 

Kluwer en genieten auteursrechtelijke bescherming. 

ISBN 978-90-4651-934-9 

D 2008/2664/404 

BP/V_A-BI8001 

Verantwoordelijke uitgever: Hans Suijkerbuijk 

Ragheno Business Park 

Motstraat 30 

B - 2800 Mechelen 

Tel.: 0800-145 00 (gratis nummer) 

www.kluwer.be 

info@kluwer.be 

2008, Wolters Kluwer Belgium nv

WOORD VOORAF 

In 1979 richtte de decanenconferentie van de Vlaamse rechtsfaculteiten 

een interuniversitaire commissie op met als opdracht, 

naar buitenlands voorbeeld, een eenvormige regeling op het 

gebied van citeerwijzen en afkortingen uit te werken voor de 

Vlaamse juristen. 

Na consultatie van de rechtsfaculteiten zelf, de redactieraden 

van een groot aantal Nederlandstalige juridische tijdschriften, de 

korpsoversten van de magistratuur en de deken van de Belgische 

Nationale Orde van Advocaten, groeide de basistekst van de 

commissie uit tot een definitief verslag, dat op 4 mei 1981 werd 

goedgekeurd door de decanenconferentie. Nog hetzelfde jaar 

werd het verslag als boekje gepubliceerd en kreeg het ruime verspreiding. 

In 1986 gaf de decanenconferentie de opdracht de regels, waar 

nodig, aan te passen en te actualiseren. Na een ruime raadpleging 

zag een tweede, herwerkte uitgave het licht in 1987. Een 

derde verscheen in 1997 en werd licht gewijzigd herdrukt in 

2000. 

Aan de verschillende uitgaven hebben zeer veel personen rechtstreeks 

of onrechtstreeks hun medewerking verleend. Het is 

onbegonnen werk hen allen te vermelden. Zij verdienen dank 

voor hun bijdrage tot een kwaliteitsvolle rechtsbeoefening in het 

Nederlands. In het bijzonder zal de naam van wijlen prof. dr. 

Rob Kruithof aan dit project verbonden blijven. 

De uitgave anno 2008 is dus de vierde, op enkele punten verbeterd, 

maar vooral vermeerderd. Zoals ook bij de vorige updates 

werd vastgesteld, is in enkele jaren tijd het landschap van de 

rechtsbronnen opnieuw gewijzigd. Zo zorgde een grondwet- 

V&A V 

WOORD VOORAF 

wijziging in 2004 ervoor dat de deelstaten hun wetgevende vergadering 

effectief parlement mogen noemen en sinds mei 2007 

ruimde het Arbitragehof plaats voor het Grondwettelijk Hof. 

Ook zag weer een aantal nieuwe tijdschriften het licht, terwijl 

andere intussen een stille dood stierven. 

Een tweede belangrijke reden tot wijziging is de snelle opkomst 

van de informatie- en communicatietechnologie in het juridische 

werkveld. Bijzondere aandacht werd dan ook besteed aan het 

verwijzen naar onlinebronnen. 

Ten derde voerde de Nederlandse Taalunie in 2005 een spellinghervorming 

door, met heel wat gevolgen voor de rechtstaal. 

Tevens is van de gelegenheid gebruik gemaakt om enkele vergissingen 

en drukfouten uit de vorige edities te verbeteren. 

Ten slotte heeft de commissie ook wat ‘gewied’ in het boekje. 

Gezien de inflatie aan wetgeving, is het quasi niet meer doenbaar 

om een lijst van vaak aangehaalde wetten en besluiten op te 

nemen. Daarom heeft de commissie ervoor gekozen richtlijnen 

te geven voor het verkort aanhalen van vaak geciteerde wetten. 

Achteraan dit werk is in de bijlage wel, op haar eigen initiatief, 

een door de uitgeverij Kluwer gehanteerde alfabetische lijst van 

afkortingen van vaak aangehaalde wetten en besluiten opgenomen. 

De Interuniversitaire Commissie voor Juridische Verwijzingen 

en Afkortingen is samengekomen op initiatief van de Vlaamse 

decanenconferentie. In tegenstelling tot de vorige keren hebben, 

naast de professoren die in de Vlaamse rechtenopleiding betrokken 

zijn bij het onderwijs van de rechtsmethodische competenties, 

ook een rechtstaaldeskundige en een rechtsbibliothecaris 

hun steentje bijgedragen. Daarnaast werd informatie gevraagd 

aan alle juridische uitgevers en heeft de commissie inspiratie 

opgedaan bij de Waalse en Nederlandse collega’s. 

VI Kluwer

WOORD VOORAF 

Zoals de vorige edities, beperkt deze uitgave van Juridische verwijzingen 

en afkortingen zich tot de uitwerking van eenvormige 

regels voor juridische verwijzingen en afkortingen. Ze bevat dus 

vrijwel geen richtlijnen over de redactie van juridische teksten, 

zoals indeling, nummering en stijl, noch regels van het algemene 

taalgebruik (met uitzondering van het gebruik van hoofdletters). 

Bij het opstellen van de regels werden, zoals voorheen, de volgende 

uitgangspunten in acht genomen: 

– aansluiten bij de nationale en internationale gebruiken; 

– verwijzingen en afkortingen kiezen die het opzoekingswerk 

voor een niet-ingewijde lezer tot een minimum beperken; 

– consequent de aangehouden criteria toepassen; 

– vereenvoudigen waar mogelijk; 

– het Nederlandse taaleigen respecteren. 

In de praktijk zijn die uitgangspunten niet altijd volledig met 

elkaar te verzoenen, soms zelfs helemaal niet. In dergelijke 

gevallen heeft de commissie een keuze moeten maken. Zij beseft 

dat de gemaakte keuzen soms voor betwisting vatbaar zijn en 

niet iedereen zullen, noch kunnen bevredigen. Verwijzen en 

afkorten is een kwestie van afspraken, wellicht nog meer dan 

taal. Daarom dringt de commissie erop aan dat de Vlaamse juristen 

de voorgestelde normen, die uitgewerkt werden door de 

gezamenlijke Vlaamse rechtsfaculteiten, zoveel mogelijk in acht 

zouden nemen. Eenvormige verwijzingen en afkortingen tot 

stand brengen vereist inderdaad een zekere consensus onder de 

betrokkenen. Vrijwillige medewerking van al wie in juridisch 

Vlaanderen schrijft en uitgeeft, is dan ook onontbeerlijk voor het 

welslagen van het enige doel dat met dit boekje wordt beoogd: 

de rechtsbeoefening in Vlaanderen op een hoog peil houden. 

De richtlijnen in deze leidraad betreffen vooral het Belgische 

recht, met inbegrip van de in België geldende internationale en 

vooral Europese bronnen. Daarnaast worden enkele algemene 

richtlijnen opgenomen voor referenties aan buitenlandse rechts- 

V&A VII 

WOORD VOORAF 

bronnen. Voor buitenlandse en internationale afkortingen wordt 

verwezen naar de meest relevante gidsen en websites. 

Het is de uitdrukkelijke wens van de commissie om de gids zo 

ruim mogelijk te verspreiden en de methodiek van het verwijzen 

en afkorten een belangrijke plaats in de rechtenopleiding te geven. 

In tegenstelling tot vorige edities, is de gids daarom ook gratis 

beschikbaar via links op de facultaire en andere websites (o.m. 

www.verwijzingen-en-afkortingen.be en www.legalworld.be). 

Tot slot nog een oproep tot medewerking met het oog op latere 

edities van dit werk. Wie suggesties of opmerkingen heeft, kan 

terecht bij de leden van de commissie. 

Prof. dr. Annick De Boeck (K.U. Brussel) 

Prof. dr. Karl Hendrickx (Universiteit Antwerpen en 

taaladviseur Rekenhof) 

Dhr. Christoph Malliet (Bibliothecaris Faculteit 

Rechtsgeleerdheid K.U.Leuven) 

Prof. dr. Georges Martyn (UGent) 

Prof. dr. Stefaan Smis (VUB) 

Prof. dr. Bernard Tilleman (K.U. Leuven en KULAK) 

Prof. dr. Dirk Vanheule (Universiteit Antwerpen) 

Reacties zijn welkom bij: 

Annick.DeBoeck@kubrussel.ac.be 

HendrickxK@ccrek.be 

Christoph.Malliet@law.kuleuven.be 

Georges.Martyn@ugent.be 

Stefaan.Smis@vub.ac.be 

Bernard.Tilleman@kuleuven-kortrijk.be 

Dirk.Vanheule@ua.ac.be 

VIII Kluwer

INHOUDSTAFEL 

1. ALGEMENE REGELS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 

1.1. Verwijzingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 

1.1.1. Verwijswoorden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 

1.1.2. Herhalingen van verwijzingen . . . . . . . . . . . . . . . 2 

1.1.3. Volgorde van de rechtsbronnen . . . . . . . . . . . . . . 3 

1.1.4. Standpunten binnen de referenties in 

voetnoten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 

1.2. Hoofdletters, punten en cursivering . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 

1.2.1. Hoofdletters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 

1.2.1.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 

1.2.1.2. Begin van een zin. . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 

1.2.1.3. Respect . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 

1.2.1.4. Eigennamen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 

1.2.2. Afkortingen, letterwoorden en 

initiaalwoorden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 

1.2.3. Punten, spaties en haakjes. . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 

1.2.4. Cursivering en aanhalingstekens . . . . . . . . . . . . 11 

1.3. Gedrukte en onlinebronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 

1.3.1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 

1.3.2. Wanneer verwijzen naar de 

onlinevindplaats (URL)?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 

1.3.2.1. Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 

1.3.2.2. Wetgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 

1.3.2.3. Rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 

1.3.2.4. Rechtsleer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 

1.3.3. Hoe verwijzen naar een onlinebron? . . . . . . . . . 15 

1.3.3.1. Volgorde van gedrukte en 

onlinevindplaatsen . . . . . . . . . . . . . . . . 15 

1.3.3.2. Hyperlink . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 

V&A IX 

INHOUDSTAFEL 

1.3.3.3. Verwijzing naar een bron in een 

onlinedatabank . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 

1.3.3.4. Herhalingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 

1.3.3.5. Datum van consultatie . . . . . . . . . . . . .17 

1.3.4. Verwijzing naar andere elektronische dragers . .18 

1.4. Buitenlandse bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 

1.4.1. Algemene principes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 

1.4.2. Enkele belangrijke buitenlandse gidsen . . . . . . .19 

1.4.2.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 

1.4.2.2. Civil law landen . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 

1.4.2.3. Common law landen. . . . . . . . . . . . . . .21 

1.4.2.4. Internationaal recht . . . . . . . . . . . . . . . .22 

2. VERWIJZINGEN NAAR DE VERSCHILLENDE 

RECHTSBRONNEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 

2.1. Wetgeving (in de meest brede zin) . . . . . . . . . . . . . . . . .23 

2.1.1. Hiërarchie en volgorde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 

2.1.2. Onderdelen van de verwijzing. . . . . . . . . . . . . . .26 

2.1.3. Normen waar vaak naar verwezen wordt . . . . . .30 

2.1.4. Internationaalrechtelijke normen. . . . . . . . . . . . .31 

2.1.4.1. Verdragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 

2.1.4.2. Besluiten van internationale 

organisaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 

2.1.5. Europeesrechtelijke normen . . . . . . . . . . . . . . . .33 

2.1.6. Interne normen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 

2.1.7. Voorbereidende documenten. . . . . . . . . . . . . . . .36 

2.1.7.1. Internationaalrechtelijk. . . . . . . . . . . . .36 

2.1.7.2. Europeesrechtelijk . . . . . . . . . . . . . . . .37 

2.1.7.3. Parlementaire voorbereiding van 

interne wetgeving . . . . . . . . . . . . . . . . .37 

2.1.7.4. Documenten die reglementaire 

besluiten voorafgaan. . . . . . . . . . . . . . .41 

2.1.7.5. Documenten van andere instanties . . . .42 

X Kluwer

INHOUDSTAFEL 

2.2. Rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 

2.2.1. Hiërarchie en volgorde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 

2.2.2. Onderdelen van de verwijzing . . . . . . . . . . . . . . 45 

2.2.2.1. Rechterlijke instantie . . . . . . . . . . . . . . 46 

2.2.2.2. Datum van de uitspraak . . . . . . . . . . . . 47 

2.2.2.3. Nummer van de uitspraak . . . . . . . . . . 48 

2.2.2.4. Partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 

2.2.2.5. Vindplaats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 

2.2.2.6. Noten en conclusies . . . . . . . . . . . . . . . 55 

2.2.2.7. Interpunctie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 

2.2.3. Herhaling van referenties . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 

2.2.4. Niet-gepubliceerde rechtspraak . . . . . . . . . . . . . 57 

2.2.5. Uittreksels en samenvattingen . . . . . . . . . . . . . . 58 

2.2.6. Bijzondere regels voor 

internationaalrechtelijke rechtspraak . . . . . . . . . 59 

2.3. Rechtsleer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 

2.3.1. Onderdelen van de verwijzing . . . . . . . . . . . . . . 63 

2.3.1.1. Boeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 

2.3.1.2. Bijdragen in tijdschriften . . . . . . . . . . . 72 

2.3.1.3. Verzamelwerken en reeksen . . . . . . . . 79 

2.3.1.4. Doctoraatsproefschriften, 

verhandelingen, masterproeven, 

scripties … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 

2.3.2. Volgorde van de verschillende referenties . . . . . 84 

2.3.2.1. Bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 

2.3.2.2. Voetnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 

2.3.3. Herhaling van verwijzingen . . . . . . . . . . . . . . . . 87 

2.3.4. Buitenlandse rechtsleer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 

3. AFKORTINGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 

3.1. Wetgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 

3.1.1. Opmerkingen vooraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 

3.1.2. Internationaalrechtelijke wetgevingsbronnen . . . 91 

3.1.3. Interne wetgevingsbronnen. . . . . . . . . . . . . . . . . 92 

V&A XI 

INHOUDSTAFEL 

3.2. Rechtscolleges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97 

3.2.1. Algemeen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97 

3.2.2. Internationaalrechtelijke rechtscolleges . . . . . . .98 

3.2.3. Interne rechtscolleges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98 

3.3. Tijdschriften, verzamelwerken en reeksen . . . . . . . . . . .99 

3.3.1. Algemeen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99 

3.3.2. Hoofdletters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99 

3.3.3. Punten en spaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100 

3.3.4. Tweetalige tijdschriften en reeksen. . . . . . . . . .100 

3.3.5. www.rechtsaf.be . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 

3.4. Andere afkortingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126 

4. BIJLAGE: ALFABETISCHE LIJST VAN VAAK 

AANGEHAALDE WETTEN EN BESLUITEN . . . . . . . . . . .131 

XII Kluwer

1. ALGEMENE REGELS 

1.1. Verwijzingen 

1.1.1. Verwijswoorden 

1. Om aan te sluiten bij de internationale gebruiken, wordt voor 

verwijswoorden de voorkeur gegeven aan Latijnse woorden en 

afkortingen: 

• supra (‘hierboven’); 

• infra (‘hieronder’); 

• v° (afkorting van ‘verbo’ in de betekenis van ‘onder het 

trefwoord’ (‘tw.’)); 

• cf. (afkorting van ‘conferatur’ in de betekenis van ‘vergelijk’ 

(‘vgl.’)); 

• et al. (afkorting van ‘et alii’ in de betekenis van ‘en 

andere(n)’); 

• et seq. (afkorting van ‘et sequitur’ of ‘et sequentes’ (‘en 

wat volgt’/‘en volgende’). 

Enkel in onmiddellijk op elkaar volgende voetnoten, waar 

slechts één en dezelfde bron wordt aangehaald, kan gebruik 

gemaakt worden van: 

• ibid. (afkorting van ‘ibidem’ in de betekenis van ‘op 

dezelfde plaats’). 

Vroeger gebruikelijke afkortingen, waarvan het gebruik echter 

wordt afgeraden (infra nr. 4 en 224), zijn: 

• o.c. (afkorting van ‘opus citatus’ of ‘opere citato’ in de 

betekenis van ‘aangehaald werk’ of ‘in het aangehaalde 

werk’ (‘a.w.’)); 

V&A 1 

ALGEMENE REGELS 

• l.c. (afkorting van ‘loco citato’ in de betekenis van ‘ter 

aangehaalde plaats’ (‘t.a.p.’)). 

2. Het is aanbevolen deze verwijzende woorden en afkortingen 

te cursiveren (in handgeschreven teksten te onderstrepen). 

3. Verwijzingen binnen de tekst naar wat voordien werd 

geschreven of later zal worden uiteengezet, worden aangeduid 

door de woorden supra en infra, gevolgd door, bij voorkeur, 

zowel de bladzijde als het nummer of de noot, zoniet de bladzijde, 

het nummer of de noot. 

• Supra 84, nr. 22. 

• Infra 173, noot 10. 

1.1.2. Herhalingen van verwijzingen 

4. Van verwijzende woorden en afkortingen als o.c., l.c. en 

ibid. wordt het liefst geen gebruik gemaakt. Voor de lezer is het 

gemakkelijker als hij telkens de volledige verwijzing kan lezen 

en voor de schrijver is het met de hedendaagse tekstverwerkers 

geen moeite om de volledige verwijzing te kopiëren. 

5. Alleen wanneer heel frequent uit dezelfde bron geput wordt, 

kan het stijlvoller zijn om met verkorte verwijzingen te werken. 

Als er een bibliografie bij het werk hoort, dan vindt de lezer 

gemakkelijk de volledige verwijzing daarin. In een tekst zonder 

bibliografie wordt een eerste vermelding in voetnoot voluit 

geschreven, eventueel gevolgd door de verkorte vermelding na 

de woorden ‘hierna verkort’, tussen haakjes. Wat rechtsleer 

betreft, kan vanaf de tweede vermelding volstaan worden met 

de initiaal en de familienaam van de auteur en een of enkele 

woorden uit de titel (infra nr. 224). Uit deze verkorte citeerwijze 

blijkt meteen dat voor meer informatie naar een vroegere 

2 Kluwer


voetnoot of de bibliografie moet worden gekeken. Als die 

vorige voetnoot veraf staat, dan is het aanbevolen naar de 

betreffende noot te verwijzen. 

• Wet 4 december 2006 houdende de omzetting in Belgisch 

recht van de richtlijn 2001/84/EG van het Europees Parlement 

en de Raad van 27 september 2001 betreffende het 

volgrecht ten behoeve van de auteur van een oorspronkelijk 

kunstwerk, BS 23 januari 2007 (ed. 2) (hierna verkort 

Volgrechtwet). 

• B. BOUCKAERT, Algemene Rechtsleer. Functies en bronnen 

van het recht, Antwerpen, Maklu, 2004, 143 p. 

(hierna verkort B. BOUCKAERT, Algemene rechtsleer). 

• B. BOUCKAERT, Algemene rechtsleer, supra 14, noot 20. 

1.1.3. Volgorde van de rechtsbronnen 

6. Bij de volgorde van verwijzingen dient de hiërarchie van de 

rechtsbronnen te worden geëerbiedigd. Eerst komen dus de referenties 

aan de wetgeving in de brede zin, vervolgens de verwijzingen 

naar de rechtspraak en ten slotte die naar de rechtsleer. 

7. Tussen twee referenties staat een kommapunt. 

• Art. 6 EVRM; art. 1382 BW; Cass. 5 november 1920, 

Pas. 1920, I, 193; A. COPPENS, “De volmaakte rechtsstaat”, 

RW 2002-03, 1241-1254. 

1.1.4. Standpunten binnen de referenties in voetnoten 

8. Wanneer de auteur zijn standpunt baseert op een rechtsbron, 

volstaat de verwijzing naar deze bron zonder enige verdere aanduiding. 

Wat de auteur schrijft, is dus hetzelfde als wat de bron 

inhoudt. 

V&A 3 


• Cass. 9 januari 2006, NJW 2007, 128. 

9. Neutrale verwijzingen naar rechtsbronnen waarin de besproken 

problematiek wordt behandeld, worden aangeduid met 

“zie”. 

•Zie J. VERPLAETSE, For the sake of argument. Argumentatieleer 

voor juristen en ethici, Antwerpen, Maklu, 2004, 

75-77. 

10. Wanneer in wetteksten, rechtsleer of rechterlijke beslissingen 

waarnaar wordt verwezen hetzelfde probleem wordt behandeld 

als in de eigen studie, maar in ruimere zin of met 

nuanceringen, verdient de vermelding “zie ook” de voorkeur. 

• Zie ook C. DE ROY en S. VANDROMME, Bijzondere opsporingsmethoden 

en aanverwante onderzoeksmethoden, 

Antwerpen, Intersentia, 2004, 150 p. 

11. Wanneer het probleem in de aangehaalde tekst anders, maar 

niet in strijd met het eigen standpunt wordt benaderd, dan 

gebruikt men de afkorting cf. 

• Cf. Arbh. Antwerpen 20 november 1995, RW 1995-96, 

1347. 

12. Wordt in de rechtsbron waarnaar wordt verwezen een 

standpunt verdedigd of toegepast dat strijdig is met de mening 

die de auteur zelf voorhoudt, dan schrijft men contra. 

• Contra Cass. 30 april 1996, RW 1996-97, 124. 


1.2. Hoofdletters, punten en cursivering 

1.2.1. Hoofdletters 

1.2.1.1. Algemeen 


13. Het gebruik van hoofdletters, zoals spelling in het algemeen, 

steunt op afspraken die zijn vastgelegd in de leidraad die 

voorafgaat aan de Woordenlijst Nederlandse taal, het zgn. 

Groene Boekje. In de editie van 2005 zijn de regels voor hoofdletters 

ten opzichte van de editie van 1995 explicieter en tegelijk 

eenvoudiger geworden. 

14. Er zijn drie grote redenen om hoofdletters te gebruiken. 

Een woord krijgt een hoofdletter als het: 

– aan het begin van een zin staat; 

– als het respect uitdrukt; 

– de status heeft van een eigennaam. 

1.2.1.2. Begin van een zin 

15. Het eerste woord van een zin krijgt een hoofdletter. Dat 

geldt ook voor het begin van een citaat, een aanhef of een adressering 

(Artikel 4 van de wet bepaalt: “Indien de eigenaar...”). 

Na een dubbele punt waarna geen citaat komt, volgt geen 

hoofdletter (Er zijn twee gewone rechtsmiddelen: verzet en 

hoger beroep), evenmin als na een kommapunt. Als een zin met 

een cijfer of een symbool begint – wat echter af te raden is –, 

krijgt het volgende woord geen hoofdletter (6 van die voorschriften 

bepalen...). Dergelijke zinnen kunnen het best worden 

vermeden door het cijfer voluit te schrijven (Zes van die voorschriften 

bepalen…). 

V&A 5 


1.2.1.3. Respect 

16. Het gebruik van hoofdletters uit respect wordt door het 

Groene Boekje beperkt tot heilige personen of begrippen (God, 

Allah, de Heilige Maagd). In een aanhef van een brief kan om 

bijzonder respect uit te drukken, ook een hoofdletter worden 

gebruikt. Het Groene Boekje beperkt zijn voorbeelden hier echter 

tot de koning (Majesteit) en de paus (Heilige Vader). In 

andere gevallen volstaat een kleine letter vanaf het tweede 

woord (Geachte heer, Mijnheer de voorzitter), ook voor de 

voornaamwoorden u/uw. 

1.2.1.4. Eigennamen 

17. De regel dat een eigennaam een hoofdletter krijgt, leidt veruit 

tot de meeste moeilijkheden omdat niet altijd gemakkelijk 

uit te maken is wat een eigennaam is. De Woordenlijst 2005 

heeft daarom de regels explicieter en eenvoudiger gemaakt. Ze 

gelden in principe enkel voor Nederlandstalige namen. 

Anderstalige eigennamen schrijven we zoals in de taal van oorsprong 

(Supreme Court, Cour de cassation, Bundesverfassungsgericht). 

1.2.1.4.1. Instellingen 

18. Namen van instellingen en instanties krijgen een hoofdletter 

(aan ieder zelfstandig en bijvoeglijk naamwoord) als ze 

uniek zijn: Europese Unie, Staat (= België, t.o.v. de staten van 

de Europese Unie), Rijk, Kamer, Senaat, Vlaams Parlement 

(= officiële benaming, t.o.v. het Vlaamse parlement, gebruikt 

als soortnaam), Commissie voor de Bescherming van de Persoonlijke 

Levenssfeer. Maar: gemeenschappen en gewesten, 



regering, college van burgemeester en schepenen, faculteitsraad, 

raad van bestuur. 

Samenstellingen en afleidingen van instellingen met een hoofdletter, 

behouden die: Kamerfractie, Kamerreglement, Senaatscommissie, 

Senaatszitting, Unievoorzitter. Samenstellingen met 

Staat en Rijk verliezen de hoofdletter: staatsbelang, rijksschuld. 

1.2.1.4.2. Rechtscolleges 

19. Voor rechtscolleges gelden dezelfde regels als voor instellingen. 

Unieke rechtscolleges krijgen hoofdletters: het Europees 

Hof voor de Rechten van de Mens, het Hof van Justitie van de 

Europese Gemeenschappen, het Grondwettelijk Hof, het Hof 

van Cassatie, de Raad van State, het Rekenhof. Rechtscolleges 

waarvan er meer zijn, krijgen geen hoofdletters, ook al wordt 

verwezen naar één specifieke rechtbank: de politierechtbank te 

Kortrijk, de rechtbank van koophandel van Gent, het hof van 

beroep te Antwerpen, de griffie van de jeugdrechtbank van 

Mechelen. 

1.2.1.4.3. Functies 

20. Titels en functiebenamingen krijgen een kleine letter: de 

burgemeester van Hasselt, de gouverneur van Oost-Vlaanderen, 

de premier en de minister-president waren aanwezig. De 

koning belast de minister van Justitie (merk op dat Justitie zelf 

een hoofdletter heeft, omdat het de eigennaam is van deze federale 

overheidsdienst) met de uitvoering van deze wet. Gisteren 

heeft koning Albert II een ontmoeting gehad met paus Benedictus 

XVI, waarbij ook de rector van het seminarie en de eerste 

voorzitter van het Hof van Cassatie aanwezig waren. Mevrouw 

de voorzitter, wij vragen uitstel in deze zaak. De griffier en de 

V&A 7 


auditeur-generaal gingen lunchen met de gedelegeerd bestuurder. 

1.2.1.4.4. Titels van publicaties 

21. In titels van boeken, tijdschriftartikelen en nota’s krijgt het 

eerste woord een hoofdletter: Beginselen van wetgevingstechniek 

en behoorlijke regelgeving. Het gebruik van hoofdletters 

bij alle zelfstandige en bijvoeglijke naamwoorden, werkwoorden, 

bijwoorden en telwoorden is door het Engels geïnspireerd 

maar maakt een onrustige indruk en wordt dus het best vermeden: 

Beginselen van Wetgevingstechniek en Behoorlijke Regelgeving. 

22. Gebruikelijke hoofdletters in tijdschriftnamen kunnen, op 

basis van het donorprincipe (d.i. respecteer de spelling die de 

instelling of het medium zelf gebruikt), behouden blijven wanneer 

ze in de tekst voluit geschreven worden (voor afkortingen, 

infra nr. 240 et seq.). 

1.2.1.4.5. Wettelijke en reglementaire akten 

23. Van wetboeken krijgen alle zelfstandige en bijvoeglijke 

naamwoorden een hoofdletter, omdat ze als ‘uniek’ kunnen 

worden beschouwd: het Burgerlijk Wetboek, de Grondwet. Hetzelfde 

geldt voor verkorte citeerwijzen: Decreet Bijzondere 

Jeugdbijstand, Wet Achtergelaten Voorwerpen. 

24. Andere wetgevende akten krijgen geen hoofdletters: ik verwijs 

naar artikel 2 van de wet van 2 augustus 2002 betreffende 

de misleidende en vergelijkende reclame, de onrechtmatige 

bedingen en op afstand gesloten overeenkomsten inzake de vrije 

beroepen. 



1.2.2. Afkortingen, letterwoorden en initiaalwoorden 

25. Onderstaande regels gelden voor de spelling van afkortingen, 

letterwoorden en initiaalwoorden in het algemeen. Verderop 

volgen specifieke instructies voor juridische afkortingen 

en letterwoorden die omwille van de uniformiteit en de bondigheid 

soms licht van deze algemene regels afwijken. De gedetailleerde 

regels verderop hebben dan voorrang op de algemene 

principes hieronder. 

26. Afkortingen, letterwoorden en initiaalwoorden moeten snel 

en eenvoudig kunnen worden begrepen door de lezer. Vermeld 

daarom de naam van een instelling of organisme die verder zal 

worden afgekort, de eerste maal voluit, gevolgd door de afkorting 

tussen haakjes: Rijksdienst voor Sociale Zekerheid (RSZ). 

Op die manier kan verderop alleen de afkorting worden 

gebruikt. 

27. De Woordenlijst 2005 maakt het onderscheid tussen afkortingen, 

letterwoorden en initiaalwoorden. 

– Afkortingen spreken we altijd voluit uit, we lezen met 

andere woorden nooit de afkorting zelf. Afkortingen krijgen 

daarom een punt op het einde en hoofdletters waar die ook 

in de uitdrukking voluit staan: bv., bijv. (bijvoorbeeld), 

p. (pagina), m.b.t. (met betrekking tot), mr. (meester), 

Z.M. (Zijne Majesteit). 

– Bij initiaalwoorden en letterwoorden spreken we de verkorte 

vorm uit. Als we letters apart uitspreken, is er sprake 

van een initiaalwoord. Lezen we het geheel als een gewoon 

woord, dan is er sprake van een letterwoord. In beide gevallen 

worden geen punten gebruikt en worden de hoofdletters 

uit de volledige uitdrukking overgenomen: pc, tv, pin, SERV, 

NAVO, SIS-kaart. Volgens het Groene Boekje zouden 

daarom ook bvba, cao en btw met kleine letter en zonder 

V&A 9 


punten moeten geschreven worden. Omdat de wetgever echter 

zelf een andere spelling heeft voorgeschreven, zijn beide 

toegestaan. Consequentie binnen een tekst is natuurlijk heel 

belangrijk. 

28. De afgekorte namen van wetten, besluiten en beleidsplannen 

schrijven we zonder punten en met hoofdletters, ook als de 

uitgeschreven vormen geen hoofdletters bevatten: KB (koninklijk 

besluit), MB (ministerieel besluit), MAP (Mestactieplan). 

Op basis van deze regel krijgen de afkortingen van regelgeving 

een hoofdletter (Decr., Verord.), hoewel ze voluit zonder hoofdletter 

worden geschreven. 

1.2.3. Punten, spaties en haakjes 

29. Een zin wordt beëindigd door een punt, gevolgd door een 

spatie. Als een zin al eindigt op een punt van een afkorting, 

komt er geen extra punt. Als de zin eindigt met een citaat dat op 

zich al eindigt met een leesteken (Hij vroeg: “Hoe gaat het?”), 

geldt hetzelfde. 

30. Ook een voetnoot, al dan niet in de vorm van een zin met 

onderwerp en persoonsvorm, eindigt steeds met een punt. 

31. Na een titel, een datum of ondertekening (bv. in een brief) 

komt geen punt. 

32. Om een onderbreking in een citaat aan te geven worden 

drie puntjes tussen ronde haakjes gebruikt. Binnen de haakjes 

staat geen spatie voor en na de drie puntjes, voor en na de haakjes 

wel. (Artikel 14 bepaalt: “De consument kan het contract 

binnen de zeven dagen (…) opzeggen.”) 



33. Na het punt op het einde van een afkorting staat een spatie. 

Punten binnen een afkorting worden niet gevolgd door een spatie 

(a.u.b., A.F.Th. Van der Heijden). 

34. Vierkante haakjes worden gebruikt voor redactioneel commentaar 

(“Ik leg het probleem volgende week voor aan de Knesset 

[het Israëlische parlement]”, aldus de president.), 

aanpassingen (De boete zal minstens 100.000 frank [ca. 

2.500 EUR] bedragen.) van of opmerkingen bij (“Dat is 

gebeurt [sic] tijdens mijn afwezigheid”, schreef de directeur in 

zijn verslag.) een geciteerde of vertaalde tekst. 

35. Voor leestekens staat nooit een spatie. Na een leesteken 

volgt altijd een spatie. Dit geldt natuurlijk niet voor de punt die 

mag gebruikt worden om lange cijfers leesbaarder te maken. Zo 

mag je verwijzen naar bladzijde 38.866 van het Belgisch Staatsblad 

of naar 38866. Zoals steeds, is ook hier consequentie aanbevolen. 

1.2.4. Cursivering en aanhalingstekens 

36. Aanhalingstekens worden gebruikt om citaten en woorden 

met een speciale status aan te geven. 

Citaten staan tussen aanhalingstekens. Het onderscheid tussen 

enkele en dubbele aanhalingstekens ligt daarbij niet vast. Meest 

gangbaar is om dubbele aanhalingstekens (“citaat”) te gebruiken 

voor citaten en enkele (‘citaat binnen citaat’) voor citaten 

binnen citaten. Langere citaten krijgen vaak een extra insprong 

(enkel links of zowel links als rechts naargelang van de wens 

van de redacteur). 

37. Voor woorden met een speciale status worden meestal 

enkele aanhalingstekens of cursivering gebruikt. Hieronder val- 

V&A 11 


len woorden in hun zelfnoemfunctie (het woord ‘recht’) of die 

ironisch of als woordspeling worden gebruikt (deze programmawet 

werd ‘grondig’ voorbereid). Anderstalige uitdrukkingen 

die niet opgenomen zijn in het Nederlandse taaleigen, staan 

doorgaans cursief en niet tussen aanhalingstekens (de societas 

leonina, de techniek sale-and-lease-back). 

38. Gebruik dergelijke typografische aanduidingen spaarzaam 

omdat ze een tekst snel onrustig maken. Vermijd om dezelfde 

reden onderstrepingen en vet in een doorlopende tekst. 

1.3. Gedrukte en onlinebronnen 1 

1.3.1. Inleiding 

39. In de vorige editie van deze gids was enkel sprake van 

gedrukte rechtsbronnen. Intussen is het landschap van de 

rechtsbronnen erg veranderd. Nadat enkele jaren cd’s gebruikt 

werden, gaat het vandaag vooral om onlinepublicaties. Enkele 

websites gaan uit van overheden en zijn de unieke en quasi officiële 

publicatie van wetgeving, sommige bevatten (quasi) 

exhaustieve edities van de uitspraken van een gerechtelijke 

instelling. Andere websites worden heel professioneel beheerd 

door private uitgevers en zijn slechts tegen betaling toegankelijk. 

Weer andere zijn ronduit onbetrouwbaar. 

De hier voorgestelde vuistregels beogen uniformiteit, transparantie 

en efficiënte gebruikswaarde, zonder al te omslachtig te 

zijn. Gezien de snelle ontwikkeling van de technologie zelf, zullen 

nieuwe gebruiksmogelijkheden wellicht updates van het 

verwijzingssysteem noodzakelijk maken. 

1. Met dank aan drs. Wim Schreurs. 



Het gebruik van het internet biedt momenteel inderdaad onvoldoende 

stabiliteit voor het vaststellen van uitgebreide richtlijnen 

voor verwijzingen en afkortingen m.b.t. elektronische bronnen. 

Terwijl sommige bronnen van informatieverspreiding met daarbij 

horende technologieën plots opduiken (blog, RSS etc.), verdwijnen 

andere applicaties (nieuwsgroepen) snel. Er worden 

daarom slechts enkele beginselen geformuleerd, die technologie-onafhankelijk 

zijn en zo weinig mogelijk beïnvloed kunnen 

worden door de voortdurende veranderingen in de ICT-sectoren. 

Bovendien sporen de verwijzingswijzen voor gedrukte en 

onlinebronnen het best zoveel mogelijk. 

1.3.2. Wanneer verwijzen naar de onlinevindplaats (URL)? 

1.3.2.1. Principe 

40. De volgende regels gelden vooral voor recente bronnen. 

Oudere rechtsbronnen zijn vaak alleen in gedrukte vorm 

beschikbaar. Daarvoor gelden natuurlijk de regels voor het verwijzen 

naar gedrukte bronnen. 

Als er zowel online als gedrukte vindplaatsen zijn van dezelfde 

bron, gaat de voorkeur uit naar de meest betrouwbare publicatie. 

Voor wetgeving is dit altijd de officiële publicatie. Daarom 

moet voor interne wetgeving van voor 2003 naar het gedrukte 

Staatsblad verwezen worden. Voor rechtspraak en rechtsleer is 

betrouwbaarheid moeilijker te beoordelen en daarom wordt het 

best verwezen naar de effectief geconsulteerde versie. Indien de 

auteur een gedrukte versie gebruikte, maar op de hoogte is van 

een onlineversie, dan kan hij deze eraan toevoegen. 

V&A 13 


1.3.2.2. Wetgeving 

41. Bij internationale, Europese en Belgische wetgeving hoeft 

niet verwezen te worden naar de URL. De meeste overheden 

bieden vandaag immers online alle wetgeving aan, zowel de 

officiële publicaties als de geconsolideerde versies. De jurist 

wordt verondersteld www.staatsblad.be, www.codex.vlaanderen.be, 

www.eurlex.eu etc. te kennen. Enkel voor wetgeving 

van andere landen kan facultatief verwezen worden naar de 

gebruikelijke URL, waar de officiële of de officieuze (geconsolideerde) 

publicaties te vinden zijn. 

1.3.2.3. Rechtspraak 

42. Voor de verwijzing naar onlinevindplaatsen van rechtspraak 

maakt men het onderscheid tussen internationale, Europese 

en Belgische rechtscolleges die hun relevante uitspraken in 

full text online publiceren in een vrij toegankelijke overheidsdatabank 

en rechtscolleges waarvoor dit niet geldt. In het eerste 

geval hoeft niet te worden verwezen naar de URL. Anno 2007 

geldt dit alvast voor het Internationaal Gerechtshof, het Europees 

Hof voor de Rechten van de Mens, het Hof en het Gerecht 

van Eerste Aanleg van de Europese Gemeenschappen, het 

Benelux Gerechtshof, het Grondwettelijk Hof, het Hof van Cassatie 

en de Raad van State. 

43. In het andere geval moet wel verwezen worden naar de 

onlinevindplaats. Dit kan bijvoorbeeld de site zijn van een juridisch 

tijdschrift, een beroepsinstituut, een bestuurscollege, een 

onderzoeksgroep, een advocatenkantoor etc. (infra nr. 144 et 

seq.). 



44. Voor rechtspraak van rechtscolleges van andere landen 

wordt het best verwezen naar de onlinevindplaats van de uitspraken. 

1.3.2.4. Rechtsleer 

45. Indien een bron enkel online gepubliceerd is, moet altijd 

verwezen worden naar de URL. 

1.3.3. Hoe verwijzen naar een onlinebron? 

1.3.3.1. Volgorde van gedrukte en onlinevindplaatsen 

46. Indien zowel naar een gedrukte als een onlinevindplaats 

verwezen wordt, wordt altijd eerst naar de gedrukte vindplaats 

verwezen en pas daarna (dus op het einde) naar de onlinevindplaats. 

Indien er meerdere vindplaatsen zijn, wordt de laatste 

vindplaats (die een onlinevindplaats is) voorafgegaan door het 

woord ‘en’. 

1.3.3.2. Hyperlink 

47. De hyperlink wordt in gedrukte teksten altijd onderstreept. 

In een elektronische versie wordt hij eventueel ook op een 

andere manier gemarkeerd en blijft hij in elk geval actief. 

48. ‘Http://’ mag weggelaten worden indien het adres begint 

met ‘www.’ 

49. Plaats van de hyperlink. 

– In een bibliografie wordt de hyperlink helemaal op het eind 

van de bronvermelding geplaatst (dus bij een boek na vermelding 

van plaats van uitgave, uitgever en aantal bladzij- 

V&A 15 


den en bij een artikel na de verwijzing naar de plaats in het 

tijdschrift). 

•VELLE, K., “Juridische beroepen in België (19de-20ste 

eeuw). Inleiding”, Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste 

Geschiedenis 1998, 7-30 en www.flwi.ugent.be/btngrbhc/pdf/BTNG-RBHC,%2028,%201998,%201- 

2,%20pp%20007-030.pdf 

– In een voetnoot wordt de hyperlink ook op het einde van de 

bronvermelding geplaatst, tenzij men verwijst naar één of 

meerdere specifieke pagina’s (wat meestal het geval is wanneer 

in een voetnoot wordt verwezen naar een monografie 

of een bijdrage in een tijdschrift). In dat geval wordt alle 

informatie vóór de hyperlink vermeld, behalve dan de specifieke 

pagina of pagina’s (en/of eventueel randnummer(s)) 

die gevolgd worden door een punt. 

•K. VELLE, “Juridische beroepen in België (19de-20ste 

eeuw). Inleiding”, Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste 

Geschiedenis 1998, www.flwi.ugent.be/btng-rbhc/pdf/ 

BTNG-RBHC,%2028,%201998,%201-2,%20pp%20007- 

030.pdf, 12. 

50. In de meeste gevallen verschilt de paginering van een pdfdocument 

van de bladzijde aangegeven op het origineel (bv. een 

verwijzing naar pagina 7 van een tijdschriftartikel dat staat op 

pagina 8 van het pdf-document). In dit geval telt de pagina van 

het tijdschrift en niet die van het pdf-document. 

51. Zoals elke voetnoot, eindigt ook de voetnoot met een 

hyperlink op een punt. 



1.3.3.3. Verwijzing naar een bron in een onlinedatabank 

52. Bij het verwijzen naar bronnen in (andere dan supra 

nrs. 41-42 vermelde) onlinedatabanken volstaat een vermelding 

van de startpagina (www.fisconet.fgov.be, www.rechtspraak.nl). 

De internetjurist kan immers meestal op basis van de 

verwijzingsgegevens de rechtsbron terugvinden. Onlinedatabanken 

zijn precies websites met een zoekfunctie op basis van 

één of meerdere criteria (datum, trefwoord etc.). 

53. Zoals dat ook voor gedrukte bronnen het geval is, mag er 

verwezen worden naar databanken die de toegang koppelen aan 

voorwaarden als registratie of het betalen van een abonnement. 

1.3.3.4. Herhalingen 

54. Bij herhaalde verwijzingen naar onlinetijdschriftartikelen 

of specifieke internetpublicaties zoals blogs, websites, htmlpublicaties 

etc. wordt, zoals bij de gedrukte bronnen, de naam 

van de auteur vermeld en een verkorte titel (infra nr. 224). 

1.3.3.5. Datum van consultatie 

55. Vermelding van de datum van consultatie is in principe niet 

vereist. Alleen bij vaak wijzigende teksten of documenten (bv. 

de website van een federale overheidsdienst) kan het nuttig zijn. 

In dit geval gebeurt de verwijzing op de volgende manier: 

• X, Vademecum van de onderneming, http:// 

mineco.fgov.be/enterprises/vademecum/home_nl.htm 

(consultatie 25 maart 2008). 

V&A 17 


1.3.4. Verwijzing naar andere elektronische dragers 

56. Een beperkt aantal publicaties wordt nog verspreid op een 

cd of dvd. Een referentie hieraan verschilt eigenlijk in niets van 

een verwijzing naar een gedrukte versie en bevat dus alle gegevens 

van auteur, titel, plaats, uitgever en jaar van uitgave. Soms 

gaat het om een databank, zodat de vermelding van pagina’s 

geen zin heeft. In andere gevallen gaat het wel degelijk om één 

document, dat een aantal pagina’s heeft, wat dus kan worden 

vermeld. In de beide gevallen wordt achteraan de verwijzing, 

maar vóór de concrete pagina, nummer, noot of trefwoord, tussen 

haakjes vermeld welke de elektronische drager is. 

•X, Gids voor sociale reglementeringen in de onderneming, 

Mechelen, Kluwer, 2007 (cd-rom), 20. 

•J. MOORS en S. THEISSEN, Juridisch woordenboek, 

Brugge, die Keure, 2006 (cd-rom), v° Pand. 

1.4. Buitenlandse bronnen 

1.4.1. Algemene principes 

57. In dit hoofdstuk worden de referenties aan buitenlands 

recht behandeld, d.i. het interne recht van andere staten. Verwijzingen 

naar het internationale en supranationale recht worden 

behandeld onder de respectieve hoofdstukken wetgeving, rechtspraak 

en rechtsleer van het in België geldende recht. 

58. Voor verwijzingen naar buitenlandse wetgeving en rechtspraak 

worden zoveel mogelijk de in het betreffende land geldende 

regels van verwijzen en afkorten gebruikt. 

59. Voor de buitenlandse rechtsleer worden de regels van deze 

gids gebruikt. 



60. Landen die niet over een afgesproken regelset beschikken, 

kunnen behandeld worden volgens de in dat land meest voorkomende 

gebruiken. Bij gebrek daaraan wordt het best gewerkt 

volgens deze gids. 

61. Indien uit de context onvoldoende duidelijk is om welk 

land het gaat, wordt de verwijzing best aangevuld met een aanduiding 

van het betreffende land (tussen ronde haakjes), bv. 

Cass. (FR), RvS (NL), BW (NL). Hiervoor worden best de 

landcodes van ISO-norm 3166 gehanteerd, die ook gebruikt 

worden voor domeinnamen (www.iso.org/iso/ 

country_codes.htm). 

62. Als in een voetnoot verwezen wordt naar zowel Belgische 

als buitenlandse bronnen, dan staan de Belgische steeds eerst en 

vervolgens de buitenlandse, gegroepeerd per land. 

1.4.2. Enkele belangrijke buitenlandse gidsen 

1.4.2.1. Algemeen 

63. Van landen die over regels beschikken die algemeen of vrij 

courant worden toegepast, geven we hieronder de vindplaats 

van deze regels, in boekvorm en/of online. Alle grote common 

law landen hebben een gezaghebbende gids, hoewel geen 

enkele ervan een officieel karakter heeft, zelfs niet het 

beroemde Amerikaanse Bluebook. De grote civil law landen 

(Duitsland, Frankrijk, Italië, Spanje…) hebben echter helemaal 

geen geschreven uniforme regels, de kleinere landen eerder wel. 

In de praktijk is er meestal wel een zekere conformiteit voor de 

meest voorkomende verwijzingen. 

64. Een algemene gids is NEW YORK UNIVERSITY SCHOOL OF 

LAW (ed.), Guide to Foreign and International Legal Citations 

V&A 19 


(GFILC), New York, NYU, 2006, xv+278 p. en https:// 

its.law.nyu.edu/jilpgfilc. Dit initiatief van het Journal of International 

Law and Politics is vrij te consulteren. De gids bevat 

per land een basishandleiding voor de meest voorkomende verwijzingen 

naar wetgeving, rechtspraak en rechtsleer, zowel 

gedrukt als online. Als voor een land een officiële of toch 

gezaghebbende gids bestaat, wordt deze vermeld. Voor Frankrijk 

en Duitsland is dit boekje een hulpmiddel. 

1.4.2.2. Civil law landen 

65. Frankrijk heeft geen gezaghebbende regels, noch een verwijzingsboekje, 

noch een afkortingenboekje, niet gedrukt en 

niet online. Elke uitgever heeft voor zijn publicaties zowat zijn 

eigen regels. 

66. Duitsland heeft geen geschreven leidraad voor verwijzingen. 

Wel is er een (behoorlijk lijvig) afkortingenboek: H. KIR- 

CHNER en C. BUTZ, Abkürzungsverzeichnis der Rechtssprache, 

Berlijn, De Gruyter, 2008, xvi+664 p. Ook is er een officieel 

handboek over wetgevingstechniek, waarin enkele regels staan 

over de verwijzing naar wetgeving, die door de meeste auteurs 

gevolgd worden: BUNDESMINISTERIUM DER JUSTIZ (ed.), Handbuch 

der Rechtsförmlichkeit: Empfehlungen des Bundesministeriums 

der Justiz zur einheitlichen rechtsförmlichen Gestaltung 

von Gesetzen und Rechtsverordnungen nach § 38 Abs. 3 GGO 

II, Keulen, Bundesanzeiger Verlag, 1999, ook consulteerbaar 

via internet: www.bmj.de/rechtsfoermlichkeit/allg/impress.htm. 

Wat verwijzingen naar andere rechtsbronnen betreft, bestaan 

echter alleen algemene gebruiken. 

67. Voor Nederland is er: COMMISSIE LEIDRAAD (ed.), Leidraad 

voor juridische auteurs: voetnoten, bronvermeldingen, 

literatuurlijsten en afkortingen in Nederlandstalige publicaties, 



Deventer, Kluwer, 2007, 110 p., met bijlage, en www.kluwer.nl/ 

overkluwer/images/multimedia/pdf/leidraad2007_def.pdf. Deze 

gids is niet volledig en legt geen verplichting op voor gebruik, 

maar wordt toch vrij algemeen toegepast in Nederland. 

68. Oostenrijkse juristen maken gebruik van: G. FRIEDL en P. 

DAX (eds.), Abkürzungs- und Zitierregeln der österreichischen 

Rechtssprache und europarechtlicher Rechtsquellen (AZR), 

Wenen, Manz, 2001, 249 p. 

69. Voor Zwitserland is er: P. FORSTMOSER en R. OGOREK, 

Juristisches Arbeiten: eine Anleitung für Studierende, Zürich, 

Schulthess, 2003, xx+437 p. 

1.4.2.3. Common law landen 

70. In de Verenigde Staten van Amerika is de bijbel: HARVARD 

LAW REVIEW ASSOCIATION (ed.), The Bluebook. A Uniform 

System of Citation, Cambridge, Harvard Law Review Association, 

2005, 415 p. Tegen betaling consulteerbaar op www.legalbluebook.com. 

Het Bluebook (rule 19) bevat bovendien ook 

regels over buitenlands recht, die inspirerend kunnen zijn, evenals 

een aparte tabel (T. 2), die voor een aantal landen enkele 

concrete suggesties en voorbeelden bevat. 

Een beperktere onlinegids voor de Verenigde Staten is vrij te 

consulteren op www.law.cornell.edu/citation. 

71. Voor het Verenigd Koninkrijk wordt het best een beroep 

gedaan op FACULTY OF LAW (ed.), The Oxford Standard for 

Citation of Legal Authorities (OSCOLA), Oxford, University of 

Oxford, 2006, 42 p., vrij te consulteren op http://denning.law.ox.ac.uk/published/oscola.shtml. 

Deze gids heeft geen 

V&A 21 


officiële status maar is in de praktijk de meest gebruikte standaard. 

72. Voor het Australische recht zijn er: MELBOURNE UNIVER- 

SITY LAW REVIEW ASSOCIATION (ed.), Australian Guide to 

Legal Citation, Melbourne, University Law Review Association, 

2002, 155 p. en http://mulr.law.unimelb.edu.au/aglc.asp en 

P. ROZENBERG (ed.), Australian Guide to Uniform Legal Citation, 

Melbourne, Law Book Co, 2003, 145 p. 

73. In het gemengde rechtssysteem van Canada wordt gebruik 

gemaakt van MCGILL LAW JOURNAL (ed.), Canadian Guide to 

Uniform Legal Citation/Manuel canadien de la référence juridique, 

Toronto, Carswell, 2006, 600 p. Een vrij te consulteren 

samenvatting daarvan staat op http://library.queensu.ca/law/ 

lederman/legalcit.htm. 

1.4.2.4. Internationaal recht 

74. Voor internationaalrechtelijke verwijzingen, in het bijzonder 

naar elektronische bronnen, kan ten slotte gebruik gemaakt worden 

van: M. HOFFMAN en J. MC. WATSON (eds.), ASIL Guide to 

Electronic Resources for International Law, www.asil.org/ 

resource/home.htm en het daarbij horende Electronic Information 

System for International Law (www.eisil.org). 


2. VERWIJZINGEN NAAR DE VERSCHILLENDE 

RECHTSBRONNEN 

2.1. Wetgeving (in de meest brede zin) 

2.1.1. Hiërarchie en volgorde 

75. De hiërarchie tussen de verschillende soorten van wetgeving 

moet in de volgorde van de verwijzingen worden geëerbiedigd. 

Zonder een standpunt te willen innemen in controversen 

over de hiërarchie van bepaalde rechtsbronnen, kan het volgende 

als richtlijn gelden: 

a. internationaalrechtelijke normen, zoals verdragen, conventies, 

protocollen, handvesten, resoluties etc.; 

b. Europeesrechtelijke normen, in het bijzonder primair (verdragen) 

en secundair recht (verordeningen, richtlijnen en 

beschikkingen, maar ook richtsnoeren, kaderbesluiten etc.) 

van de Unie en andere besluiten van Europese regionale 

organisaties (OVSE, Raad van Europa, NAVO etc.); 

c. Grondwet; 

d. samenwerkingsakkoorden op het niveau van de onderscheiden 

wetgevende machten (goedgekeurd bij wet, decreet of 

ordonnantie); 

e. akten van de onderscheiden wetgevende machten: 

– wetten aangenomen met bijzondere meerderheid (bijzonderemeerderheidswetten); 

– decreten aangenomen met bijzondere meerderheid (bijzonderemeerderheidsdecreten); 

– wetten aangenomen met gewone meerderheid; 

– decreten (aangenomen met gewone meerderheid) van de 

gewezen Nederlandse Cultuurgemeenschap en de gewezen 

Franse Cultuurgemeenschap, de Vlaamse Gemeenschap, 

het Vlaamse Gewest, de Franse Gemeenschap, 

V&A 23 

VERWIJZINGEN NAAR DE VERSCHILLENDE RECHTSBRONNEN 

het Waalse Gewest, de Duitstalige Gemeenschap en de 

Franse Gemeenschapscommissie; 

– ordonnanties van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en 

van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie; 

– besluitwetten van de koning en de ministers, respectievelijk 

van de in raad vergaderde ministers tijdens de Eerste 

en de Tweede Wereldoorlog (de zogenaamde 

eigenlijke besluitwetten); 

f. besluitwetten genomen op grond van wetten tot toekenning 

van buitengewone machten aan de koning (de zogenaamde 

oneigenlijke besluitwetten) en (genummerde) koninklijke 

besluiten op grond van wetten tot toekenning van bijzondere 

machten; 

g. samenwerkingsakkoorden op het niveau van de onderscheiden 

uitvoerende machten (die dus niet werden goedgekeurd 

bij wet, decreet of ordonnantie); 

h. gewone reglementaire koninklijke besluiten (verordeningen, 

reglementen, alsook algemeen bindend verklaarde collectieve 

arbeidsovereenkomsten) en daarmee gelijkgestelde 

besluiten van de Vlaamse Executieve of de Vlaamse Regering, 

de Franse Gemeenschapsexecutieve of de Franse 

Gemeenschapsregering, de Waalse Gewestexecutieve of de 

Waalse Regering, de Brusselse Hoofdstedelijke Executieve 

of de Brusselse Hoofdstedelijke Regering (tot uitvoering 

van de ordonnanties van het Brussels Hoofdstedelijk 

Gewest), het Verenigd College van de Gemeenschappelijke 

Gemeenschapscommissie (tot uitvoering van de ordonnanties 

van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie), 

de Executieve van de Duitstalige Gemeenschap of de Regering 

van de Duitstalige Gemeenschap (tot uitvoering van de 

decreten van de Duitstalige Gemeenschap) en het College 

van de Franse Gemeenschapscommissie (tot uitvoering van 

de decreten van de Franse Gemeenschapscommissie); 



i. ministeriële besluiten en de daarmee gelijkgestelde besluiten 

van een of meer leden van één van de vernoemde executieven, 

regeringen of colleges, evenals de besluiten van het 

Ministercomité voor het Brussels Gewest; 

j. besluiten van de gewezen Raad voor de Duitse Cultuurgemeenschap; 

k. besluiten van parastatalen, verzelfstandigde agentschappen 

etc.; 

l. provinciale besluiten (eerst raad, daarna (bestendige) deputatie, 

ten slotte gouverneur); 

m. besluiten van de agglomeraties en federaties van gemeenten 

(eerst raad, dan college), met inbegrip van de in hun hoedanigheid 

van agglomeratieorgaan getroffen besluiten van de 

Brusselse Hoofdstedelijke Raad en de Brusselse Hoofdstedelijke 

Executieve of Regering; 

n. besluiten van de Vlaamse Gemeenschapscommissie, de 

Franse Gemeenschapscommissie en de Gemeenschappelijke 

Gemeenschapscommissie (eerst taalgroep en college, resp. 

verenigde vergadering en verenigd college gezamenlijk, dan 

college, resp. verenigd college) getroffen in hun hoedanigheid 

van gedecentraliseerde besturen; 

o. gemeentelijke besluiten (eerst raad, dan college, ten slotte 

burgemeester); 

p. parlementaire voorbereiding en pseudo-wetgeving zoals 

rondzendbrieven, gedragscodes, sectorale afspraken en dergelijke 

meer. 

• Art. 2 Europees verdrag tot bescherming van personen ten 

opzichte van de geautomatiseerde verwerking van persoonsgegevens 

van 28 januari 1981, goedgekeurd bij wet 

17 juni 1991, BS 30 december 1993, 29.023; art. 22 Gw.; 

art. 10 wet 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke 

levenssfeer ten opzichte van de verwerking van 

persoonsgegevens, BS 18 maart 1993, 5.801; art. 1 KB 

nr. 5, 7 september 1993, BS 25 september 1993, 21.259. 

V&A 25 


2.1.2. Onderdelen van de verwijzing 

76. Het artikel, de paragraaf, het lid etc. van om het even 

welke norm wordt vermeld volgens het systeem van die norm 

zelf. De verschillende elementen worden gescheiden door een 

komma en een spatie. Als een lid, alinea etc. geen eigen nummer 

heeft, dan noteert men het rangnummer voluit, zoals ‘eerste’, 

‘dertiende’… 

• Art. 577-2, § 9, derde lid BW. 

• Art. XXIV GATT. 

• Art. 39/9, § 2 wet 15 december 1980 betreffende de toegang 

tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de 

verwijdering van vreemdelingen. 

77. Als men verschillende (delen van) artikelen van eenzelfde 

wet opsomt, is het aanbevolen het woordje ‘art.’ te herhalen 

zodra door de opeenvolging van komma’s vergissingen mogelijk 

zijn. Als geen vergissingen mogelijk zijn, worden op elkaar 

volgende artikelen vermeld door het eerste en het laatste van de 

reeks met een koppelteken ertussen. Als het om niet op elkaar 

volgende artikelen gaat, worden ze gescheiden door een komma 

en een spatie en de laatste twee verbonden door het voegwoord 

‘en’. 

• Art. 1167-1173 Ger.W. 

• Art. 1167, 1170 en 1173 Ger.W. 

• Art. 1168, derde lid, a), art. 1171, eerste lid en art. 1173, 

5° en 6° Ger.W. 

78. Wat de aanduiding betreft van de categorie of soort waartoe 

een norm behoort, wordt verwezen naar de afkortingenlijst 

in deel III (infra nr. 231 et. seq.). 



79. Data worden steeds als volgt aangeduid: 

o de dag wordt uitgedrukt in Arabische cijfers; 

o de maand wordt voluit geschreven; 

o het jaartal wordt voluit in Arabische cijfers opgegeven. 

• MB 4 mei 2007 houdende het verbod van het gebruik van 

sommige letterwoorden of logo’s voor de verkiezingen 

van de Federale Wetgevende Kamers van 10 juni 2007, 

BS 8 mei 2007 (ed. 2). 

De identificatiedatum van de wet is altijd de datum van de 

afkondiging en wijzigt dus niet meer, ook al wordt de wettekst 

zelf door latere wetten gewijzigd. Deze latere wetswijzigingen 

worden niet vermeld. Een verwijzing naar een wet betreft steeds 

de stand van die wet op het ogenblik van het schrijven. Als de 

auteur van deze algemene regel wil afwijken en zijn lezer wil 

wijzen op de toestand van de wet op een ander ogenblik, dan 

moet hij dit uitdrukkelijk vermelden. 

• Art. 13, eerste lid wet 14 juli 1991 betreffende de handelpraktijken 

en de voorlichting en bescherming van de consument 

(voor de wetswijziging van 25 mei 1999). 

• Art. 29 Wegverkeerswet (zoals van toepassing tussen 

20 juli 2005 en 10 mei 2006). 

80. In principe wordt het officiële opschrift van een norm volledig 

weergegeven. 

• Wet 13 april 1995 houdende bepalingen tot bestrijding 

van de mensenhandel en van de kinderpornografie, BS 

25 april 1995, 10.823. 

81. Wat de vindplaats betreft, gaat steeds de voorkeur uit naar 

de officiële publicatie, waar de tekst van de authentieke akte is 

V&A 27 


opgenomen. Verwijzen naar andere, niet-officiële publicaties 

zoals private verzamelingen van verdragen, wetten en akten, 

Bulletin usuel, Omnilegie, Verzameling van Wetten en Besluiten, 

Pasinomie etc. is doorgaans af te raden, tenzij voor enkele heel 

oude wetten van voor het verschijnen van het Belgisch Staatsblad. 

82. De publicatie wordt, zoals bij tijdschriften, gecursiveerd 

waar mogelijk, anders onderstreept. Voor de meest gebruikelijke, 

zoals het Publicatieblad van de Europese Unie en het Belgisch 

Staatsblad, gebeurt dat steeds door middel van een 

afkorting, respectievelijk Pb.L. en BS. 

83. Door juristen vaak aangehaalde normen worden verkort 

weergegeven, infra nr. 90. 

Als in een tekst herhaaldelijk wordt verwezen naar eenzelfde 

wet of besluit, mag die wet of dat besluit verkort worden geciteerd, 

als in een lijst vooraan of achteraan de gebruikte afkortingen 

verklaard worden, infra nr. 227 et seq. Eveneens mag men 

enkel de datum van de wet of het uitvoeringsbesluit vermelden 

na minstens één maal het officiële opschrift te hebben opgenomen. 

84. Er komt een komma tussen het opschrift van de norm en de 

officiële vindplaats. 

85. Als er verwezen wordt naar de bladzijde in de officiële 

vindplaats, wordt de pagina voorafgegaan door een komma. Het 

vermelden van de bladzijde is normaal gezien aanbevolen. 

• Art. 19, § 3 wet 26 juni 1990 betreffende de bescherming 

van de persoon van de geesteszieke, BS 27 juli 1990, 

14.806. 



86. Wanneer verwezen wordt naar het Belgisch Staatsblad, volstaat 

vanaf 1 januari 2003 de vermelding van de datum van 

publicatie (vanaf die datum worden slechts vier gedrukte exemplaren 

gemaakt en deze zijn identiek aan de via internet verspreide 

versie). In een onlinepublicatie wordt immers niet 

opgezocht door te bladeren. Voor oudere wetgeving is verwijzing 

naar de bladzijde aanbevolen, omdat het de opzoeking vergemakkelijkt. 

87. Vermelding van de editie is noodzakelijk als er verschillende 

edities van dezelfde datum zijn. 

• Art. 8 wet 27 december 2006 houdende diverse bepalingen 

(II), BS 28 december 2006 (ed. 3). 

• KB 19 december 2006 betreffende de toewijzing in 2006 

van bepaalde niet-fiscale ontvangsten aan het Zilverfonds, 

BS 28 december 2006 (ed. 1). 

88. Geregeld verschijnen rechtzettingen van gepubliceerde 

wetgeving. Deze worden als ‘erratum’ aan de oorspronkelijke 

verwijzing toegevoegd. 

• Art. 55 wet 21 december 2007 houdende diverse bepalingen, 

BS 31 december 2007 (ed. 3), erratum BS 15 januari 

2008. 

89. In een opsomming worden referenties aan verschillende 

wetteksten of uitvoeringsbesluiten van elkaar gescheiden door 

een kommapunt. 

• Art. 22 Gw.; art. 10 wet 8 december 1992 tot bescherming 

van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking 

van persoonsgegevens, BS 18 maart 1993, 5.801. 

V&A 29 


2.1.3. Normen waar vaak naar verwezen wordt 

90. Onder vaak aangehaalde normen wordt hier verstaan een 

verdrag, richtlijn, wet of besluit waarnaar in de hedendaagse 

Belgische juridische literatuur vaak wordt verwezen. Het gaat 

dus niet om het herhaald hanteren van eenzelfde norm in een 

welbepaalde studie. 

Voor de hier bedoelde teksten volstaat de vermelding van de 

volgende gegevens in de aangegeven volgorde: 

i. artikel (afgekort als ‘art.’, zonder hoofdletter tenzij bij het 

begin van een zin), eventueel gevolgd door aanduiding van 

paragraaf, lid, Romeins cijfer, gedachtestreep, letter, zin 

etc., telkens gescheiden door een komma en een spatie; 

ii. opschrift van het verdrag, de richtlijn, het wetboek, de wet 

of het besluit – eventueel met de aanduiding van de datum 

of het jaartal als er verschillende normen met hetzelfde 

opschrift elkaar opgevolgd hebben – of de gebruikelijke 

afkorting ervan. 

• Art. 12 BUPO-Verdrag. 

•Art.6 EVRM. 

• Art. 3, 2, d Vogelrichtlijn. 

• Art. 248 Strafwetboek (of Sw.). 

• Art. 4.1.2.1, § 2 VLAREM II. 

• Art. 10 WIB 1992. 

91. Een verwijzing naar de officiële publicatie is hier niet 

noodzakelijk, omdat deze teksten in de meeste wettenverzamelingen 

zijn opgenomen en trouwens vaak worden gewijzigd. 



2.1.4. Internationaalrechtelijke normen 

Het internationaal recht wordt gekenmerkt door een veelheid 

van geschreven en ongeschreven bronnen, die in grote mate 

verschillen van het nationaal recht. Hierna komen enkel de 

meest gebruikelijke geschreven bronnen aan bod. 

2.1.4.1. Verdragen 

92. Verdragen worden officieel gepubliceerd in speciale publicaties 

die uitgaan van internationale organisaties of van staten. 

De belangrijkste officiële publicaties die uitgaan van internationale 

organisaties zijn de League of Nations Treaty Series/ 

Recueil des Traités de la Société des Nations, de United Nations 

Treaty Series/Recueil des Traités des Nations Unies en de European 

Treaty Series/Série des Traités Européens (nu Treaty 

Series of the Council of Europe/Série des Traités du Conseil de 

l’Europe). Verdragen worden in principe ook officieel gepubliceerd 

in het publicatieblad van het land dat partij geworden is 

bij het verdrag. In België is dat het Belgisch Staatsblad. Niet 

alle verdragen worden echter in het Belgisch Staatsblad gepubliceerd. 

Naast de officiële collecties bestaan er ook niet-officiële 

publicaties. Sommige zijn algemeen, andere spitsen zich 

toe op bepaalde deelgebieden van het internationaal recht. 

93. Vaak aangehaalde internationale verdragen/akten mogen 

verkort geciteerd worden (supra nr. 90). 

94. Minder bekende internationale verdragen/akten kunnen op 

de volgende manier geciteerd worden: 

i. artikel, eventueel gevolgd door aanduiding van paragraaf of 

lid (artikel kan eventueel als art. afgekort worden); 

ii. aard van de internationale akte (verdrag, protocol, handvest, 

overeenkomst, statuut, akte …); 

V&A 31 


iii. naam van het verdrag of de internationale akte, vaak inclusief 

de plaats van ondertekening; 

iv. datum van ondertekening door de originele verdragsluitende 

partijen (voorafgegaan door ‘van’); 

v. vindplaats (bij voorkeur wordt verwezen naar de authentieke 

tekst, zoals die, naargelang van het geval, in de internationale 

of nationale overheidspublicatie is terug te vinden); 

vi. bladzijde. 

• Art. 10 verdrag van Wenen inzake consulair verkeer van 

24 april 1963, United Nations Treaty Series, vol. 596, 261. 

• Art. 3 verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht van 

23 mei 1969, BS 25 december 1993, 28.706. 

• Art. 6 kaderverdrag voor de bescherming van het marinemilieu 

van de Kaspische Zee van 4 november 2003, International 

Legal Materials 2005, 3. 

2.1.4.2. Besluiten van internationale organisaties 

95. Internationale en regionale organisaties kennen een grote 

variëteit aan besluiten. Bij voorkeur wordt naar de authentieke 

versie verwezen (doorgaans in het Engels of Frans, zo mogelijk 

Nederlands), behalve als het gaat om zeer courante instrumenten. 

96. Besluiten van internationale organisaties kunnen op de volgende 

manier geciteerd worden: 

i. artikel (eventueel afgekort als ‘art.’) of paragraaf; 

ii. aard van de akte; 

iii. nummer (en bij de Algemene Vergadering van de VN de 

sessie) en, indien van toepassing, opschrift van de akte; 

iv. orgaan dat het besluit heeft aangenomen; 

v. datum tussen haakjes; 

vi. vindplaats in de officiële publicatie; 

vii.jaartal tussen haakjes. 



• Report of the Working Group on Minorities on its Twelfth 

Session (24 August 2006), UN Doc. A/HRC/Sub. 1/58/19 

(2006). 

• Resolutie 1803 (XVII) van de Algemene Vergadering van 

de Verenigde Naties (14 december 1962), UN Doc. A/ 

5217 (1962) [citeerwijze van de oudere resoluties]. 

• Resolutie 58/318 van de Algemene Vergadering van de 

Verenigde Naties (20 september 2004), UN Doc. A/RES/ 

58/318 (2004) [vandaag gangbare citeerwijze]. 

• Resolutie 1729 van de Veiligheidsraad van de Verenigde 

Naties (15 december 2006), UN Doc. S/RES/1729 (2006). 

• Conférence des Chefs d’Etat et de Gouvernement, Déclaration 

de Syrte (9 septembre 1999), OUA Doc. EAHG/ 

Decl. (IV) Rev. 1 (1999). 

2.1.5. Europeesrechtelijke normen 

97. Vaak voorkomende Europese normen mogen verkort geciteerd 

worden (supra nr. 90). Voor minder bekende Europeesrechtelijke 

normen gelden de volgende regels. 

De hier beschreven interne regels wijken af van wat gebruikelijk 

is in het Europese recht. De auteur heeft de keuze tussen 

beide systemen, wellicht naargelang van zijn forum van publicatie. 

Binnen dezelfde publicatie moet men uiteraard consequent 

zijn. 

98. Voor Europeesrechtelijke verdragen en besluiten van 

andere Europese organisaties dan de Europese Unie kan naar 

analogie verwezen worden naar wat hiervoor gezegd is over 

internationaalrechtelijke verdragen respectievelijk besluiten. 

• Statuut van de Raad van Europa van 5 mei 1949, CETS, 

nr. 1. 

V&A 33 


99. Besluiten van de Europese Unie, het zogenaamde secundaire 

recht, kunnen op de volgende manier geciteerd worden: 

i. artikel, eventueel gevolgd door aanduiding van paragraaf of 

lid; 

ii. aard van de akte (verordening, richtlijn …) 

iii. orgaan waarvan ze uitgaan; 

iv. nummer van de akte; 

v. datum van de akte (voorafgegaan door een komma); 

vi. opschrift van de akte; 

vii.vindplaats in de officiële publicatie, met vermelding van 

datum, aflevering en bladzijde. 

• Art. 1 verord. Raad nr. 2626/84, 15 september 1984 houdende 

wijziging van artikel 1 van verordening (EEG) 

nr. 3180/78 tot wijziging van de waarde van de rekeneenheid 

die wordt gebruikt door het Europees Fonds voor Monetaire 

Samenwerking, Pb.L. 16 september 1984, afl. 247, 1. 

• Verord. Comm. nr. 1251/81, 11 mei 1981 houdende afwijking 

van verordening (EEG) nr. 2041/75 houdende bijzondere 

uitvoeringsbepalingen inzake het stelsel van 

invoer-, uitvoer- en voorfixatiecertificaten in de sector olieen 

en vetten met het oog op uitvoer van olijfolie naar 

Polen, Pb.L. 12 mei 1981, afl. 126, 6. 

• Gemeenschappelijke strategie Europese Raad nr. 2000/ 

458/GBVB, 19 juni 2000 voor het Middellandse-Zeegebied, 

Pb.L. 22 juli 2000, afl. 183, 5. 

2.1.6. Interne normen 

100. Het woord ‘wet’ wordt niet afgekort. Voor een decreet, 

afgekort als ‘Decr.’, is het aangewezen aan te geven van welke 

deelstaat (Vl., Fr., W., D.) het uitgaat. Voor een ordonnantie 

wordt aangegeven of ze van het gewest (Br.Gew.) of van de 

gemeenschapscommissie (Gem.Gem.Comm.) uitgaat. 



• Wet 10 april 1995 tot aanvulling van de Nieuwe Gemeentewet 

met bepalingen betreffende de gemeentelijke volksraadpleging, 

BS 21 april 1995, 10.134. 

• Art. 1 Decr. Fr. 30 mei 1994 houdende wijziging van het 

decreet van de Franse Gemeenschap van 18 juni 1990 

houdende regeling van het toezicht over de Franse 

Gemeenschapscommissie, BS 23 augustus 1994, 21.255. 

101. Vaak aangehaalde wetten mogen verkort geciteerd worden 

(supra nr. 90). 

102. In een referentie aan een andere wettekst of uitvoeringsbesluit 

worden de volgende gegevens, die alle essentieel zijn voor 

de identificatie van de tekst, in de aangegeven volgorde vermeld: 

i. artikel (afgekort als ‘art.’, zonder hoofdletter, tenzij in het 

begin van een zin), eventueel gevolgd door aanduiding van 

paragraaf, lid, Romeins cijfer, gedachtestreep, letter, zin 

etc., telkens door een komma en een spatie gescheiden; 

ii. aanduiding of het gaat om een wet, decreet, ordonnantie, 

besluit etc.; 

iii. datum; 

iv. opschrift; 

v. verwijzing naar de vindplaats in de officiële publicatie. 

Wat het Staatsblad betreft, wordt verwezen naar wat reeds 

gezegd werd (supra nr. 86 et seq.). De verwijzing naar het 

bestuursmemoriaal van een provincie gebeurt door de vermelding 

Bestuursmemoriaal, gevolgd door de naam van de provincie, 

het jaar en de pagina. 

• Art. 577-4, § 1, derde lid, 4° BW. 

• Art. 2 wet 11 juli 1994 betreffende de politierechtbanken 

en houdende een aantal bepalingen betreffende de versnelling 

en modernisering van de strafrechtspleging, BS 

21 juli 1994, 19.117. 

V&A 35 


• B.Prov.R. West-Vlaanderen 25 januari 2007 houdende de 

vaststelling van wat onder het begrip dagelijks bestuur 

wordt verstaan, Bestuursmemoriaal West-Vlaanderen, 

22 februari 2007, 15-17. 

2.1.7. Voorbereidende documenten 

2.1.7.1. Internationaalrechtelijk 

103. Het sluiten van een verdrag wordt doorgaans voorafgegaan 

door een onderhandelingsproces. De neerslag van deze 

onderhandelingen of voorbereidende werken van een verdrag 

wordt in het internationaal recht de travaux préparatoires 

genoemd. De travaux préparatoires worden vaak niet gepubliceerd, 

zeker bij bilaterale, oudere of minder belangrijke internationale 

verdragen. Wanneer ze wel gepubliceerd worden, 

kunnen ze de vorm aannemen van een document van een orgaan 

van de internationale of regionale organisatie waarbinnen het 

verdrag tot stand kwam ofwel van een officiële of private publicatie 

die de verslagen van de diplomatieke conferentie bundelt. 

Naar deze bronnen wordt verwezen zoals naar documenten van 

de internationale of regionale organisaties waarvan ze uitgaan 

of als document opgenomen in de officiële of private publicatie. 

• UN Doc. E/CN.4/SR.260 (1952), 4 [stemming door de 

leden van de VN Commissie voor de Rechten van de 

Mens over een voorstel dat later artikel 1 van het Internationaal 

Verdrag inzake Burgerlijke en Politieke Rechten 

zal worden]. 

• UNCIO Doc. Vol. VI (1945), 296 [voorstel van de Sovjetunie 

op de diplomatieke conferentie van San Francisco, 

waar het VN-Handvest werd onderhandeld]. 

• M.J. BOSSUYT, Guide to the “Travaux Préparatoires” of 

the International Covenant on Civil and Political Rights, 



Dordrecht, Martinus Nijhoff, 1987, 75 [verwijzing naar 

een passage in de voorbereidende documenten van het 

BUPO-Verdrag]. 

2.1.7.2. Europeesrechtelijk 

104. Binnen de Europese instellingen is het gebruik gegroeid 

om, zoals bij andere organisaties, alle documenten een herkenbare 

code te geven. De meeste voorbereidende documenten van 

de wetgeving kunnen vandaag online geconsulteerd worden via 

de website van Eur-Lex. Hoe de concrete totstandkoming van 

een norm verloopt, kan gevolgd worden via Prelex (http:// 

ec.europa.eu/prelex). De site geeft in een zoekscherm ook een 

overzicht van alle mogelijke documenten (adviezen van allerhande 

instanties, begrotingsberaadslagingen, politieke akkoorden, 

raadplegingen, resoluties etc.). Bij wijze van voorbeeld 

enkele codeverklaringen: 

• COM(90)220 [Commissiedocument nr. 220 van 1990]. 

• COM(90)220/2 [Commissiedocument nr. 220 van 1990, 

tweede versie]. 

• COM(90)220def. [Commissiedocument nr. 220 van 1990, 

definitieve versie]. 

• COM/2001/0899 [Commissiedocument nr. 899 van 

2001]. 

• SEC(95)314 [Intern document van het secretariaat-generaal 

nr. 314 van 1995]. 

• DG V/235/89 [Document nr. 235 van het directoraatgeneraal 

V van 1989]. 

2.1.7.3. Parlementaire voorbereiding van interne wetgeving 

105. Met de uitdrukking ‘parlementaire stukken’ worden alle 

officiële voorbereidingsstukken van alle wetgevende vergade- 

V&A 37 


ringen in België bedoeld. Bij een verwijzing naar deze documenten 

worden de volgende gegevens in de aangeduide 

volgorde vermeld: 

i. officieel opschrift (waaruit ook de aard van het document 

blijkt: wetsontwerp, memorie van toelichting, amendement 

etc.); 

ii. vindplaats, afgekort als ‘Parl.St.’ (zonder spatie); 

iii. wetgevende vergadering waarvan het document uitgaat; 

iv. zittingsjaar (met eventuele aanduiding dat het een buitengewone 

zitting betreft); 

v. nummer en subnummer van het document (voor een begrotingsdocument 

de toevoeging van een Romeins cijfer, infra 

nr. 110); 


106. Bij een eerste verwijzing naar een parlementair document 

– bv. wetsontwerp, wetsvoorstel, verslag van een parlementaire 

commissie etc – dient het volledige opschrift van het stuk te 

worden weergegeven. Bij voorstellen wordt vaak de naam van 

de eerste indiener vermeld. Van tweetalige stukken wordt de 

Nederlandse titel opgegeven. Van eentalige stukken wordt de 

titel in die taal geciteerd. 

• Voorstel van wet waarbij de ontvluchting van gedetineerden 

strafbaar wordt gesteld, Parl.St. Kamer 1991-92, 

nr. 241. 

• Begroting van het Ministerie van Openbare Werken voor 

het begrotingsjaar 1980, Parl.St. Kamer 1979-80, nr. 4- 

XVI/l, 7. 

• Projet de décret contenant le budget de la Communauté 

française de l’année budgétaire 1987, Parl.St. Fr.Gem.R. 

1986-87, nr. 4-111/l, 77. 

• Voorstel van decreet (P. LACHAERT et al.) houdende wijziging 

van het decreet van 28 juni 1985 betreffende de 



milieuvergunning en van het decreet van 18 mei 1999 

houdende de organisatie van de ruimtelijke ordening, wat 

de verhouding tussen de milieuvergunning en de bouwvergunning 

betreft, Parl.St. Vl.Parl. 2006-07, nr. 1.239/1. 

107. Wat de vindplaats betreft, gebruikt men steeds de afkorting 

Parl.St. Er wordt dus geen rekening mee gehouden dat deze 

stukken onder andere benamingen, zoals Parlementaire Documenten, 

Parlementaire Bescheiden en Gedrukte Stukken gepubliceerd 

werden of worden. De afkorting wordt gecursiveerd, in 

een handgeschreven tekst onderstreept. 

108. Gelet op het aantal parlementaire vergaderingen, verdient 

het aanbeveling steeds de afkorting van de Nederlandse 

benaming te gebruiken (zie de lijst in randnr. 236). 

109. De parlementaire zitting bestrijkt gewoonlijk een gedeelte 

van twee opeenvolgende burgerlijke jaren. In de referentie 

wordt de eeuw van het zittingsjaar slechts bij het eerste jaartal 

aangeduid. Gaat het om een buitengewone zitting, dan wordt dit 

door de afkorting ‘BZ’ duidelijk gemaakt. 

110. Bij verwijzing naar een nummer van een parlementair 

stuk wordt dit cijfer voorafgegaan door de aanduiding ‘nr.’ Het 

subnummer van een parlementair stuk krijgt geen bijzondere 

aanduiding en wordt van het nummer gescheiden door een 

schuine streep. 

De Kamer van Volksvertegenwoordigers gebruikt sinds 

geruime tijd een documentcijfer waarvan het eerste getal verwijst 

naar de legislatuur (in 2007 is de 52ste ingegaan). Dit 

vormt integraal deel van het nummer en wordt dus overgenomen 

in de verwijzing (zonder de vermelding ‘DOC’ evenwel). 

In 1995 startte ook de Senaat met een gelijkaardig systeem (tij- 

V&A 39 


dens de legislatuur die gestart is met de verkiezingen van 2007 

dragen alle stukken een begincijfer 4). 

Het Romeinse cijfer ter aanduiding van een begrotingsdocument 

wordt tussen het nummer en het subnummer geplaatst. Het 

wordt van het nummer gescheiden door een liggend streepje. 

• Wetsvoorstel (K. LALIEUX et al.) tot wijziging van 

boek III, titel VIII, hoofdstuk II, afdeling 2bis van het 

Burgerlijk Wetboek, teneinde de automatische hernieuwing 

van de handelshuur te garanderen, Parl.St. Kamer 

2006-07, nr. 51K3082/001. 

• Verslag over het wetsontwerp houdende instemming met 

de Europese conventie met betrekking tot het landschap, 

gedaan te Firenze op 20 oktober 2000, Parl.St. Senaat 

2003-04, nr. 3-506/2. 

•Amendement (R. DAEMS) op het voorstel van decreet 

betreffende de bodemsanering en de bodembescherming, 

Parl.St. Vl.Parl. 2006-07, nr. 867/8. 

111. De pagina wordt, conform de algemene regel, steeds vermeld 

in Arabische cijfers zonder voorafgaande aanduiding met 

‘p.’ 

112. Voor de verslagen van de parlementaire besprekingen 

(Parlementaire Handelingen) geldt: 

i. vindplaats, afgekort als Hand. (er wordt dus geen rekening 

gehouden met het feit dat deze documenten onder verschillende 

titels gepubliceerd werden en worden, bv. Integraal 

verslag, verslagen); 

ii. wetgevende vergadering (en desgevallend de commissie) 

waarvan het document uitgaat; 

iii. zittingsjaar (met eventuele aanduiding dat het een buitengewone 

zitting betreft); 



iv. datum; 

v. eventueel het nummer (de wetgevende vergaderingen 

gebruiken verschillende nummeringssystemen); 


• Hand. Kamer 1989-90, 23 mei 1990, 68-79. 

• Hand. W.Gew.R. 1980-81, 25 november 1980, 5. 

• Vraag om uitleg van de heer Jan Peumans tot mevrouw 

Hilde Crevits over de vervuiling op de Maas en het functioneren 

van het drinkwateralarmsysteem, Hand. Vl.Parl. 

2007-08, 27 september 2007, nr. C2-LEE1, 8. 

113. Mutatis mutandis gelden de verwijzingsregels voor de 

parlementaire handelingen ook voor de Parlementaire Vragen 

en Antwoorden. Daarbij mogen echter ook het nummer van de 

vraag en de naam van de vraagsteller worden vermeld. Deze 

facultatieve vermeldingen worden dan tussen haakjes aan het 

einde van de referentie geplaatst. De naam van de bevoegde 

minister die het antwoord gaf, hoeft niet te worden vermeld, 

maar kan wel de duidelijkheid ten goede komen. Wat de publicatie 

betreft, gebruikt men de afkorting Vr. en Antw. 

• Vr. en Antw. Kamer 1995-96, 29 januari 1996, 2039 (Vr. 

nr. 8 J. VALKENIERS). 

• Vr. en Antw. Vl.R. 1992-93, 25 september 1992, 13 (Vr. 

nr. 309 M. AELVOET). 

2.1.7.4. Documenten die reglementaire besluiten voorafgaan 

114. Deze teksten verschijnen, wanneer ze worden gepubliceerd, 

samen met de desbetreffende reglementaire besluiten in 

het Belgisch Staatsblad. De verwijzing naar deze documenten, 

zoals het verslag aan de Koning of het advies van de Afdeling 

Wetgeving van de Raad van State, bevat het opschrift van het 

V&A 41 


document, gevolgd door de woorden ‘bij het’ en de volledige 

vermelding van de betrokken tekst. 

• Verslag aan de Koning bij het KB van 7 juni 2007 tot vaststelling 

van het huishoudelijk reglement van het Instituut 

van de Bedrijfsrevisoren, BS 29 juni 2007 (ed. 3). 

• Adv.RvS 41.597/4 bij het KB van 21 december 2006 houdende 

de rechtspleging voor de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen, 

BS 28 december 2006 (ed. 4). 

2.1.7.5. Documenten van andere instanties 

115. Ten slotte zijn er ook nog beleidsvoorbereidende en - 

ondersteunende documenten, zoals adviezen van SERV, NAR, 

CBFA etc. en beslissingen van instanties voor alternatieve 

geschillenregeling. Zeker bij een eerste verwijzing worden de 

benamingen best voluit geschreven. 

• Commissie voor de Bescherming van de Persoonlijke 

Levenssfeer (hierna CBPL), Advies over de door de 

Vlaamse Regering goedgekeurde nota met betrekking tot 

een verhoogde openbaarheid van het beloningsbeleid bij 

de Vlaamse overheid, 23 mei 2007, nr. 21/2007, www.privacycommission.be. 

• Milieu- en Natuurraad van Vlaanderen (hierna MiNa- 

Raad), Advies van 30 augustus 2007, www.minaraad.be/ 

adviezen/2007/voorontwerp-van-besluit-inzake-de-invoering-van-een-haalbaarheidsstudie-voor-alternatieve-energiesystemen/2007-27.pdf. 

• Sociaal-Economische Raad van Vlaanderen (hierna 

SERV), Advies van 12 september 2007, nr. 1197, 

www.serv.be/uitgaven.aspx?prm1=1&prm2=1197. 

• Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, Advies betreffende 

het gebruik van DNA-tests bij het bepalen van de afstam- 



ming, 13 november 2006, nr. 37, https://portal.health.fgov.be/portal/page?_pageid=56,512676&_dad 

=portal&_schema=PORTAL. 

• Nationale Arbeidsraad (hierna NAR), [Uitvoering van het 

generatiepact en het interprofessioneel akkoord voor de 

periode 2007-2008 – Outplacement], 17 juli 2007, 

nr. 1617, www.cnt-nar.be. 

• Commissie voor Boekhoudkundige Normen (hierna 

CBN), Advies over de boekhoudkundige verwerking van 

het bedrag waarmee de waarde stijgt van de voorraad van 

erkende diamanthandelaars ingevolge de herwaardering 

hiervan met toepassing van de wet van 26 november 

2006, 21 juni 2007, nr. 181-1, www.cnc-cbn.be. 

• Commissie voor het Bank-, Financie- en Assurantiewezen 

(CBFA), Reglement eigen vermogen: multilaterale ontwikkelingsbanken, 

25 juli 2007, Omzendbrief PPB-2007- 

11-CPB, www.cbfa.be. 

2.2. Rechtspraak 

2.2.1. Hiërarchie en volgorde 

116. Bij verwijzing naar verschillende rechterlijke beslissingen 

moet steeds een bepaald systeem worden geëerbiedigd, met 

name hiërarchisch of chronologisch. Uiteraard dient het door de 

auteur vrij gekozen systeem consequent te worden toegepast. 

117. Indien men kiest voor de hiërarchische volgorde, worden 

verwijzingen naar internationaalrechtelijke rechtspraak boven 

de verwijzingen naar interne rechtspraak geplaatst. De hiërarchische 

volgorde voor interne rechtspraak is de volgende: 

a. Grondwettelijk Hof (de oude benaming Arbitragehof wordt 

behouden voor de arresten tot 7 mei 2007); 

b. Hof van Cassatie; 

V&A 43 


c. Raad van State; 

d. hoven van beroep, arbeidshoven, Militair Gerechtshof; 

e. hoven van assisen; 

f. arrondissementsrechtbanken; 

g. rechtbanken van eerste aanleg: 

(1) burgerlijke rechtbanken; 

(2) correctionele rechtbanken; 

(3) jeugdrechtbanken; 

(4) fiscale kamers; 

(5) beslagrechter; 

(6) strafuitvoeringsrechtbanken; 

h. arbeidsrechtbanken; 

i. rechtbanken van koophandel; 

j. krijgsraden; 

k. voorzitters van rechtbanken van eerste aanleg; 

l. voorzitters van arbeidsrechtbanken; 

m. voorzitters van rechtbanken van koophandel; 

n. politierechtbanken; 

o. vredegerechten; 

p. andere bestuursrechtelijke rechtscolleges; 

q. andere buitengerechtelijke (privaatrechtelijke) rechtscolleges 

en arbitrale uitspraken. 

118. Indien men kiest voor een chronologische volgorde, worden 

de uitspraken volgens datum gerangschikt, beginnend met 

de oudste of de recentste. Ook daarbij is het belangrijk in eenzelfde 

tekst consequent te zijn. 

119. In bepaalde gevallen kan het wenselijk zijn om rechterlijke 

beslissingen te groeperen per zaak. Facultatief kan men 

dan eerst verwijzen naar de beslissing in eerste aanleg, daarna 

naar de uitspraak in hoger beroep en ten slotte naar het arrest 

van het Hof van Cassatie. Indien men eerst verwijst naar de 

beslissing in eerste aanleg duidt men het best aan of de uit- 



spraak werd bevestigd of gewijzigd in beroep en of de voorziening 

in cassatie werd aangenomen of afgewezen. In geval van 

vernietiging kan uiteraard ook melding worden gemaakt van de 

beslissing van het rechtscollege waarnaar de zaak werd verwezen 

en eventueel van de tweede cassatie-uitspraak evenals van 

de beslissing van de tweede rechter waarnaar het Hof van Cassatie 

de zaak verwees. 

• Rb. Luik 28 maart 1950, Pas. 1951, III, 31, bevestigd door 

Luik 22 februari 1951, JL 1950-51, 201, vernietigd door 

Cass. 16 mei 1952, Arr.Verbr. 1952, 513, bevestigd door 

Brussel 4 mei 1954, JT 1954, 458, voorziening afgewezen 

door Cass. 16 februari 1955, Arr.Verbr. 1955, 497. 


120. De volgende verwijzingsregels werden opgesteld met het 

oog op verwijzing naar zowel interne als internationaalrechtelijke 

rechtspraak. Voor deze laatste kan men echter ook opteren 

voor de internationaal meer gangbare afwijkende verwijzingswijze, 

die beschreven wordt onder 2.2.6. Voor verwijzingen 

naar buitenlandse rechtspraak (supra nr. 63 et seq.). 

121. In een referentie aan een rechterlijke uitspraak worden de 

volgende gegevens in de aangegeven volgorde vermeld: 

i. rechterlijke instantie (facultatief het kamer- of kantonnummer); 

ii. datum van de uitspraak; 

iii. in voorkomend geval het nummer; 

iv. in voorkomend geval de namen van de partijen; 

v. in voorkomend geval de vindplaats; 

vi. in voorkomend geval de verbijzondering ‘(verkort)’, ‘(dispositief)’ 

of ‘(weergave)’; 

vii.in voorkomend geval de conclusie of het advies van het 

Openbaar Ministerie of een noot onder de beslissing. 

V&A 45 


Of een element al dan niet verplicht vermeld moet worden, 

hangt ervan af of de vindplaats gedrukt is, dan wel een onlinebron. 

De rechterlijke instantie en de datum van de uitspraak worden 

in elk geval steeds eerst vermeld omdat deze velden altijd verplicht 

zijn. 

2.2.2.1. Rechterlijke instantie 

122. De aanduiding van de rechterlijke instantie is altijd verplicht. 

Voor de afkortingen ervan wordt verwezen naar de lijst 

in deel III (infra nrs. 238-239). 

• HvJ 16 mei 1984, Jur. 1984, 2101. 

• Beneluxhof 26 maart 1993, www.courbeneluxhof.info, 

v° Organisatie van het Hof. 

• Antwerpen 5 september 2006, NJW 2007, 132, noot SDR. 

123. Bij uitspraken van rechterlijke instanties die in meer dan 

één gerechtelijk ressort voorkomen (dus bv. niet voor het Europees 

Hof voor de Rechten van de Mens, het Grondwettelijk Hof 

of het Hof van Cassatie) wordt steeds de toepasselijke plaatsnaam 

meegedeeld. Plaatsnamen worden in het Nederlands 

weergegeven, wanneer er een courante Nederlandstalige benaming 

bestaat. 

• Luik 17 oktober 1987, JLMB 1994, 1148. 

124. Bij sommige rechtbanken van koophandel, arbeidsrechtbanken 

en -hoven bestaan er afdelingen die buiten de eigenlijke 

zetel van het gerecht zitting hebben. Men vermeldt hier de afdeling 

tussen ronde haakjes. 



• Kh. Dendermonde (afd. St.-Niklaas) 7 maart 1995, AJT 

1994-95, 335, noot M. DE ZUTTER. 

125. Wanneer een zelfde plaats verschillende vredegerechten 

heeft, moet het toepasselijke kanton tussen haakjes worden vermeld 

na de plaatsnaam van dit gerecht. Het nummer van het 

kanton wordt weergegeven in Romeinse cijfers. 

• Vred. Leuven (II) 18 mei 1993, Iuvis 1994, 295. 

126. Wanneer de rechtbank of het hof is samengesteld uit verschillende 

kamers, kan, voor zover men dat nuttig acht (wanneer 

de auteur bijvoorbeeld precies de divergentie in de 

rechtspraak van de verschillende kamers van een zelfde instantie 

wil bespreken), het kamernummer tussen haakjes vermeld 

worden, na de plaatsnaam van de rechterlijke instantie. 

• Antwerpen (3de k.) 2 februari 1993, RW 1993-94, 648, 

noot A. CARETTE. 

2.2.2.2. Datum van de uitspraak 

127. De datum van de rechterlijke uitspraak wordt als volgt 

aangeduid: 

– de dag wordt uitgedrukt in Arabische cijfers; 

– de maand wordt voluit geschreven; 

– het jaartal wordt voluit in Arabische cijfers opgegeven. 

• Cass. 24 december 1993, Arr.Cass. 1993, 1117 en Pas. 

1993, I, 1118. 

V&A 47 


2.2.2.3. Nummer van de uitspraak 

128. Vermits een rechtscollege vaak meer uitspraken op 

dezelfde dag doet, zal een verdere identificatie noodzakelijk 

zijn. Bij sommige rechtscolleges is dit het nummer van de algemene 

rol (afgekort als ‘AR’), bij andere een arrestnummer 

(afgekort als ‘nr.’). 

Het nummer wordt steeds gebruikt voor de arresten van het 

Arbitragehof/Grondwettelijk Hof, van de Raad van State en van 

de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen. Voor andere rechtspraak 

wordt het nummer geciteerd als men naar de onlinevindplaats 

verwijst. 

129. De vermelding van het rolnummer (‘AR’) en het zaak- of 

arrestvolgnummer (‘nr.’) wordt na een komma toegevoegd na 

de datum van de uitspraak. Hierbij wordt best gebruik gemaakt 

van de noteerwijze (al dan niet met spaties, punten of schuine 

strepen) van het originele document. 

Omdat de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State 

in 2007 een nieuwe arrestnummering gestart is voor de cassatiebeschikkingen 

over de toelaatbaarheid van het administratieve 

cassatieberoep, is er een groot verschil tussen de volgnummering 

van de verschillende soorten uitspraken. Om het 

onderscheid duidelijk te maken, wordt voor deze cassatiebeschikkingen 

‘(c)’ toegevoegd na het nummer. 

• GwH 19 juli 2007, nr. 106/2007. 

• Cass. 22 juni 2007, AR C030211F. 

• RvS 4 december 2003, nr. 126.049. 

• RvS 26 juli 2007, nr. 999 (c). 

• RvV 20 januari 2008, nr. 265. 


2.2.2.4. Partijen 


130. De identificatie van de gedingvoerende partijen mag 

eveneens worden toegevoegd na de datum van de rechterlijke 

uitspraak. Bij de Raad van State, het Hof van Justitie van de 

Europese Gemeenschappen en het Europees Hof voor de Rechten 

van de Mens en het Internationaal Gerechtshof is het zelfs 

gebruikelijk de naam van een of beide partijen te vermelden. 

Voor beslissingen van de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen 

is het dan weer nutteloos de partij te vermelden, aangezien 

de beslissingen bij publicatie geanonimiseerd worden. 

Tussen namen van tegenpartijen wordt een schuine streep aangebracht 

(eiser/verweerder). Bij uitspraken van objectief contentieux, 

waar de overheid ipso facto tegenpartij is, volstaat de 

naam van de verzoekende partij. De combinatie van arrestvolgnummer 

en identificatie van de partijen wordt desgevallend 

gescheiden door een komma. 

• EHRM 8 juli 1986, nr. 9815/82, Lingens/Oostenrijk. 

• Cass. 12 november 1991, AR 4756, Michem/Hoeyaert, 

Arr.Cass. 1991-92, 232 en Pas. 1992, I, 197. 

• RvS 25 november 2004, nr. 137.642, Ingrosso. 

2.2.2.5. Vindplaats 

131. Traditioneel was rechtspraak enkel in gedrukte vorm consulteerbaar 

in ‘officiële’ gedrukte repertoria en tijdschriften. 

Het begrip ‘officieel’ kan eigenlijk moeilijk gehanteerd worden 

in verband met rechtspraak. De enige ‘authentieke’ versie van 

een uitspraak is de minuut bewaard in het gerechtelijke archief. 

De wet voorziet soms wel in een verplichte publicatie en enkele 

hoge hoven hebben vroeger gedrukte reeksen uitgegeven of bieden 

nu een databank aan via hun website. 

V&A 49 


2.2.2.5.1. Gedrukte verzamelingen 

132. De arresten van het Grondwettelijk Hof worden in 

gedrukte vorm tweemaal officieel bekendgemaakt: in het Belgisch 

Staatsblad (arresten m.b.t. beroepen tot nietigverklaring 

in de rubriek ‘wetten, decreten, ordonnanties en verordeningen’, 

arresten m.b.t. prejudiciële vragen, in de rubriek ‘officiële 

berichten’) en, niet noodzakelijk later, in de Arresten Grondwettelijk 

Hof (voortzetting van Arresten Arbitragehof). Beide verwijzingen 

zijn gelijkwaardig, doch naar uittreksels mag slechts 

worden verwezen indien de bedoelde informatie, d.i. het 

beoogde tekstgedeelte, daar werkelijk te vinden is. 

• Arbitragehof 30 april 1996, nr. 28/96, BS 4 mei 1996, 

11.076. 

• Arbitragehof 3 november 1994, nr. 79/94, AA 1994, 929. 

133. De officiële Nederlandse tekst van cassatiearresten is te 

vinden in de Arresten van het Hof van Cassatie (van 1937 t.e.m. 

1961: Arresten van het Hof van Verbreking). De officiële Franstalige 

tekst vindt men in de Pasicrisie. Vóór 1937 en tussen 

1961 en 1967 is er geen officiële publicatie in het Nederlands en 

dringt een referentie aan de Pasicrisie zich op. 

De Pasicrisie beslaat tot 1998 jaarlijks 4 delen, daarna enkel 

cassatierechtspraak. Deel I bevat de arresten van het Hof van 

Cassatie, II van de hoven van beroep en III de uitspraken van 

rechtbanken van eerste aanleg. In het vierde deel komt de rechtspraak 

van de Raad van State aan bod, maar soms ook buitenlandse 

rechtspraak of de jurisprudentie van de vredegerechten. 

134. De officiële Nederlandse tekst van de arresten van de 

Raad van State vindt men in de Verzameling van Arresten en 

Adviezen van de Raad van State (tot 1984), de Verzameling van 



de arresten van de Raad van State (tot 1994) en vanaf 1994 

enkel online. 

2.2.2.5.2. Tijdschriften 

135. Refereert men aan een uitspraak gepubliceerd in een tijdschrift, 

dan wordt dit afgekort (zie afkortingenlijst op 

www.rechtsaf.be) en gecursiveerd, in handgeschreven teksten 

onderstreept. 

• Gent 17 november 2006, TBO 2007, 72. 

136. De jaargang van het tijdschrift wordt voluit in Arabische 

cijfers geschreven. 

• Rb. Turnhout 28 mei 1993, Verkeersrecht 1994, 20. 

137. Wanneer een jaargang van een tijdschrift een gedeelte van 

twee opeenvolgende burgerlijke jaren in dezelfde eeuw 

bestrijkt, dan wordt de eeuw slechts bij het eerste jaartal aangeduid. 

Bij de laatste jaargang van een eeuw wordt het tweede 

jaartal niettemin volledig aangehaald. De twee jaartallen worden 

met een horizontaal streepje met elkaar verbonden. 

• Vred. Torhout 27 oktober 1994, AJT 1994-95, 195, noot P. 

TAELMAN. 

• Cass. 19 maart 1999, RW 1999-2000, 252. 

138. De bladzijde of de kolom wordt in de regel vermeld in 

Arabische cijfers, zonder voorafgaande aanduiding ‘p.’ of ‘k.’ 

• Brussel 10 februari 1995, JLMB 1995, 593 en JT 1995, 

427. 

V&A 51 


139. Als de redactie van een tijdschrift een eigen volgnummer 

aan een vonnis of arrest geeft, dan hoeft hiernaar niet verwezen 

te worden, maar volstaat de verwijzing naar de pagina. 

• Corr. Oudenaarde 7 februari 2002, RPS 2004, 284, noot S. 

KETTMANN [in dit voorbeeld draagt het besproken vonnis 

nr. 6922, maar dit hoeft dus niet te worden vermeld]. 

Indien de paginering echter niet doorloopt, maar per volgnummer 

herbegint, dan moet wel eerst het volgnummer vermeld 

worden, voorafgegaan door ‘nr.’ 

• Kh. Brussel 28 september 1977, RGAR 1978, nr. 9912, 2. 

Ook wanneer het randnummer verschillende bladzijden beslaat, 

komt de verwijzing naar het randnummer voor die naar de bladzijde. 

• Kh. Brussel 15 maart 1976, Rec.gén.enr.not. 1976, 

nr. 22.145, 237. 

140. Wanneer de paginering van een tijdschrift bij ieder tijdschriftnummer 

opnieuw bij één begint, vermeldt men hetzij de 

aflevering, hetzij de datum van het tijdschriftnummer. Loopt de 

paginering de hele jaargang door, dan verdient de uitsluitende 

verwijzing naar de pagina de voorkeur. 

• Corr. Brussel 21 oktober 1985, Journ.proc. 10 januari 

1986, 29. 

• Corr. Namen 31 maart 1980, JJD 1983, afl. 33, 5, noot 

J. BODSON. 

• Cass. 6 mei 1993, RCJB 1994, 163, noot F. RIGAUX. 



141. Een enkele keer verwijst het cijfer op een bladzijde naar 

de twee bedrukte zijden van de pagina. In dat geval kan – zo 

nodig – de verwijzing naar de pagina worden aangevuld met de 

aanduiding ‘recto’ (‘r°’) of ‘verso’ (‘v°’), naargelang men de 

voorzijde of de keerzijde bedoelt. 

• Kh. Brussel 28 september 1977, RGAR 1978, nr. 9912, 

2 r°. 

142. In de regel wordt in een referentie aan een rechterlijke uitspraak 

alleen de beginbladzijde (-kolom) vermeld. Wil men 

echter refereren aan een welbepaalde passus in het arrest of 

vonnis, dan zijn er twee mogelijkheden: 

– ofwel volgt men de indeling van de gerechtelijke instantie 

indien die haar overwegingen of alinea’s genummerd heeft; 

– in het andere geval wordt verwezen naar de bladzijde en telt 

men de gewenste alinea; in een HTML-tekst zal desnoods 

enkel met deze telling kunnen gewerkt worden of moet men 

de eerste woorden van de geviseerde passage citeren, zodat 

die met een zoekfunctie kan gevonden worden. 

Ook als men naar een passage van een uitspraak in een tijdschrift 

verwijst, is het aanbevolen de beginbladzijde (-kolom) te 

vermelden. Dit cijfer wordt tussen haakjes geplaatst. 

• Arbitragehof 16 juni 1994, nr. 47/94, RW 1994-95, (287) 

288-289. 

• GwH 21 februari 2008, nr. 24/2008, 8, overw. B.4.1. 

143. Hierboven was alleen sprake van publicatie van rechtspraak 

in tijdschriften. Sporadisch wordt rechtspraak ook gepubliceerd 

in een caseboek, cursus etc. In dat geval volgt na 

rechterlijke instantie en datum (en eventuele verdere identificatie) 

het woord ‘in’ en de gegevens van een boek zoals verder 

besproken wordt, infra nr. 166 et seq. 

V&A 53 


• Cass. 5 november 1920, Pas. 1920, I, 193-240 en in 

J. DUJARDIN en J. VANDE LANOTTE (eds.), Inleiding tot 

het publiek recht, I, Basisbegrippen, Brugge, die Keure, 

1997, 114. 

2.2.2.5.3. Onlinevindplaatsen 

144. Aangezien steeds meer rechtspraak online wordt gepubliceerd, 

in het bijzonder van de hoogste, administratieve en buitengerechtelijke 

rechtscolleges, wordt verwezen naar wat 

daarover in het algemeen deel werd geschreven (supra nr. 39 et 

seq.). Er wordt herinnerd dat voor full text bestanden, die vrij 

toegankelijk zijn in een overheidsdatabank, de URL niet hoeft 

te worden vermeld (Hof van Justitie en Gerecht van Eerste Aanleg 

van de Europese Gemeenschappen, Benelux Gerechtshof, 

Grondwettelijk Hof, Hof van Cassatie, Raad van State …). 

145. Alle arresten van het Grondwettelijk Hof en het Arbitragehof 

zijn te vinden op www.grondwettelijkhof.be. 

• Arbitragehof 21 december 2000, nr. 136/2000. 

• GwH 26 juli 2007, nr. 113/2007. 

146. De arresten van het Hof van Cassatie vanaf 1990 zijn 

terug te vinden op http://jure.juridat.just.fgov.be, eveneens te 

bereiken via de website van het Hof (www.cass.be) en de algemene 

databank Juridat (www.juridat.be). 

• Cass. 16 maart 2007, AR F050049N. 

147. De arresten van de Raad van State zijn vanaf het gerechtelijke 

jaar 1994-95 te raadplegen op de website van de Raad 

(www.raadvanstate.be). 

• RvS 4 december 2003, nr. 126.049. 



148. Voor andere rechtspraak is een verwijzing naar de URL 

noodzakelijk. Enkele voorbeelden: 

• Antwerpen (6de k.) 14 juni 2005, X/Provinciebestuur 

Limburg, www.diversiteit.be. 

• Vlaamse Geschillenraad voor Radio en Televisie 

17 februari 1999, nr. 001/99, GAIA/VRT, www.vlaamseregulatormedia.be. 

• Jury voor Ethische Praktijken inzake Reclame 15 maart 

2006, Carglass NV, www.jepbelgium.be. 

• Raad voor de Journalistiek 8 februari 2007, nr. 2007-02, 

Parket Antwerpen/hoofdredacteur van De Standaard, 

www.rvdj.be. 

• Centrum voor Arbitrage en Mediatie (Geschillen domeinnamen.be) 

7 februari 2002, nr. 44.013, Guiness/O. Noël, 

www.cepina.be. 

2.2.2.6. Noten en conclusies 

149. Een samen met de geconsulteerde rechterlijke beslissing 

gepubliceerde conclusie van het Openbaar Ministerie wordt 

steeds vermeld. Dit geldt ook voor noten die meer inhouden dan 

een loutere verwijzing. Wanneer een beslissing wordt gepubliceerd 

met zowel een noot als een conclusie van het Openbaar 

Ministerie, dan wordt in de verwijzing eerst de conclusie en 

vervolgens de noot vermeld. 

150. Wanneer wordt verwezen naar verschillende beslissingen, 

waarvan sommige werden gepubliceerd met een noot, andere met 

een conclusie van het Openbaar Ministerie, heeft dit geen gevolg 

voor de volgorde waarin de beslissingen worden geciteerd. 

• Cass. 17 november 1994, Journ.proc. 1995, afl. 275, 26, 

noot F. TULKENS; Cass. 6 maart 1985, Pas. 1985, I, 835, 

V&A 55 


concl. E. LIEKENDAEL; Arbrb. Nijvel 4 oktober 1994, 

Rev.dr.étr. 1994, 383, noot. 

151. De verwijzing naar een geannoteerd arrest of vonnis 

wordt gevolgd door het woordje ‘noot’ met daarachter de initialen 

van de voornaam en de naam van de auteur of alleen zijn of 

haar initialen (indien de noot of verwijzende noot alleen met 

initialen is ondertekend). Is de noot anoniem, dan volstaat het 

woord ‘noot’. De titel van een noot hoeft niet vermeld te worden. 

Voor de verwijzing naar de noot zelf, infra nr. 194. 

• Antwerpen (8ste k.) 9 september 1993, RW 1993-94, 406, 

noot. 

• Antwerpen (7de k.) 25 november 1993, RW 1993-94, 990, 

noot S. VAN OVERBEKE. 

152. In een verwijzing naar conclusies en adviezen van het 

Openbaar Ministerie hoeft de titel van de betrokken parketmagistraat 

niet te worden vermeld: dergelijke titels zijn immers 

onderhevig aan verandering. Voor het overige gelden – mutatis 

mutandis – dezelfde regels als voor de noten bij rechtspraak. 

• Cass. (ver. k.) 15 oktober 1993, RW 1993-94, 711, concl. 

G. D’HOORE [verwijzing naar arrest en conclusie]. 

•Concl. G. D’HOORE bij Cass. (ver. k.) 15 oktober 1993, 

RW 1993-94, 711 [verwijzing naar enkel de conclusie]. 

2.2.2.7. Interpunctie 

153. De verwijzingselementen worden door komma’s van 

elkaar gescheiden, met volgende uitzonderingen: 

– geen komma tussen de benaming van het rechtscollege en 

de datum van de uitspraak, 

– geen komma tussen het tijdschrift en de jaargang. 



Verwijzingselementen die tussen haakjes worden geplaatst, 

worden buiten beschouwing gelaten voor de plaatsing van 

komma’s buiten de haakjes. 

154. Het kan wenselijk zijn verschillende vindplaatsen van 

eenzelfde rechterlijke beslissing aan te halen, bv. omwille van 

de annotaties. In dat geval worden de desbetreffende referenties 

best van elkaar gescheiden door komma’s, de twee laatste verwijzingen 

door het woordje ‘en’. Dit laatste geldt ook wanneer 

er slechts twee referenties zijn. 

• Arbitragehof 2 maart 1995, nr. 19/95, JLMB 1995, 376, 

Journ.proc. 1995, afl. 28, 5 en P&B 1995, 36, noot. 

155. Verwijzingen naar verschillende rechterlijke beslissingen 

worden van elkaar gescheiden door een kommapunt. 

• Antwerpen 3 april 1995, Fisc.Koer. 1995, 301; Kh. Gent 

5 december 1995, TGR 1995, 2; Kh. Kortrijk 6 maart 

1995, AJT 1994-95, 372. 

2.2.3. Herhaling van referenties 

156. Om verwarring te vermijden en het opzoekingswerk van 

de lezer te vergemakkelijken, worden bij herhaling van verwijzingen 

naar rechtspraak de vindplaatsen het best steeds opnieuw 

volledig opgegeven, met uitzondering van het gebruik van ibid. 

in op elkaar volgende voetnoten. 

2.2.4. Niet-gepubliceerde rechtspraak 

157. Hoewel de verwijzing naar niet-gepubliceerde rechtspraak 

(dus ook niet online) over het algemeen af te raden is – omdat de 

lezer de juistheid van de bewering moeilijk kan controleren –, 

V&A 57 


kan een rechtscollege of een auteur zo’n referentie toch noodzakelijk 

of wenselijk achten. In dat geval worden alle mogelijke 

verwijzingselementen die bekend zijn geciteerd, gevolgd door 

de vermelding ‘onuitg.’ en, in voorkomend geval, de bron waaraan 

men de referentie heeft ontleend. 

• Cass. 29 maart 1995, AR P95248F, onuitg. 

• Kh. St.-Niklaas 25 augustus 1936, aangehaald door J. 

LIMPENS, Prijshandhaving buiten contract bij verkoop 

van merkartikelen, Brussel, Bruylant, 1943, 60. 

2.2.5. Uittreksels en samenvattingen 

158. Verwijzingen naar rechtspraak waarvan alleen een uittreksel 

(bv. de Rechtspraak in kort bestek van het RW) of een 

samenvatting (bv. de Sommaires van de JLMB) werd gepubliceerd, 

gebeuren als volgt: na de pagina volgt tussen haakjes en 

naargelang het geval ‘verkort’ (als een letterlijk uittreksel is 

gepubliceerd), ‘dispositief’ (als enkel het beschikkend gedeelte 

werd gepubliceerd) of ‘weergave’ (als de inhoud is weergegeven 

zonder dat kan worden nagegaan of men te maken heeft met 

een letterlijke weergave of niet: meestal gaat het om samenvattingen 

van de redactie). 

• RvS 27 februari 1990, nr. 34.237, TBP 1991, 133 (verkort), 

noot. 

• Arbrb. Luik 21 augustus 1990, J.dr.jeun. 1990, afl. 8, 30 

(dispositief). 

• HvJ 18 september 2003, RW 2004-05, 1474 (weergave). 



2.2.6. Bijzondere regels voor internationaalrechtelijke 

rechtspraak 

159. De laatste jaren is er een proliferatie van internationale 

hoven en tribunalen. De arresten van die rechtscolleges worden 

doorgaans gepubliceerd in speciale officiële publicaties. Meer en 

meer is ook een elektronische (niet-officiële) versie op de site 

van het desbetreffend hof of tribunaal consulteerbaar. In de praktijk 

zal een jurist vaak via deze weg de rechtspraak consulteren 

en dus wordt het aanvaardbaar hiernaar (en dus niet naar de 

gedrukte officiële publicatie) te verwijzen. Soms worden arresten 

ook als abstract of in extenso gepubliceerd in niet-officiële 

publicaties. Rechtspraak van internationale hoven en tribunalen 

wordt doorgaans in het Engels of Frans geciteerd, behalve wanneer 

er een officiële Nederlandse tekst bestaat. Eventueel kan bij 

Engelstalige of Franstalige rechtspraak de Nederlandse afgekorte 

vertaling van de zaak tussen haakjes toegevoegd worden. 

160. Verwijzingen naar internationaalrechtelijke en Europese 

rechtspraak kunnen op een vergelijkbare manier opgebouwd 

worden als verwijzingen naar interne jurisprudentie. De hiervoor 

beschreven interne regels wijken echter af van wat gebruikelijk 

is in het internationale en Europese recht. De auteur heeft 

de keuze tussen beide systemen, wellicht naargelang van zijn 

forum van publicatie. Binnen dezelfde publicatie moet men 

uiteraard consequent zijn. 

161. Rechtspraak van het Internationaal Gerechtshof en Permanent 

Hof van Internationale Justitie kan op de volgende manier 

geciteerd worden: 

i. IGH (of PHIJ) 

ii. naam van de zaak; 

iii. partijen tussen haakjes, in het Engelse gescheiden door ‘v.’ 

(‘versus’), in het Frans door ‘c.’ (‘contre’); 

V&A 59 


iv. soort beslissing; 

v. vindplaats in de officiële publicatie (ICJ Reports of Recueil 

CIJ) (als het arrest/advies nog niet officieel gepubliceerd 

werd, de publicatie op de website of de niet-officiële publicatie); 


•PHIJ, Mavrommatis Palestine Concessions (Greece v. 

United Kingdom), PCIJ Series A, n° 2, 1924, 26. 

•PHIJ, Certains intérêts allemands en Haute Silésie polonaise 

(Allemagne c. Pologne), Arrêt du 25 août 1926, 

Rec. CPJI A, n° 7. 

•IGH, Corfu Channel (United Kingdom v. Albania), Preliminary 

Objection, ICJ Reports 1948, 15. 

•IGH, Military and Paramilitary Activities in and against 

Nicaragua (Nicaragua v. United States of America), Judgement, 

ICJ Reports 1986, 14. 

•IGH, The Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, 

Advisory Opinion, ICJ Reports 1996, 256. 

•IGH, Legal Consequences of the Construction of a Wall in 

the Occupied Palestinian Territory, Advisory Opinion 

(9 July 2004), www.icj-cij.org. 

162. Rechtspraak van het Joegoslavië- en Rwandatibunaal kan 

op de volgende manier geciteerd worden: 

i. Joegoslaviëtribunaal of Rwandatribunaal; 

ii. naam van de zaak; 

iii. soort beslissing; 

iv. nummer van de zaak; 

v. datum van de beslissing tussen haakjes. 

• Joegoslaviëtribunaal, Prosecutor v. Tadić, Decision on 

Jurisdiction, Case No. IT-94-1-AR 72 (2 oktober 1995). 



163. Rechtspraak van het Europees Hof en de Europese Commissie 

voor de Rechten van de Mens kan op de volgende 

manier geciteerd worden: 

i. EHRM of ECRM; 

ii. partijen; 

iii. facultatief de vindplaats in de officiële publicatie met jaargang 

en bladzijde. 

• EHRM, W. v. United Kingdom, DR 1983, 32. 

• EHRM, Kostovski v. The Netherlands, ECHR 1990, Ser. 

A, 221. 

• EHRM, Papachelas v. Greece, ECHR 1999-II. 

De verwijzing naar een geconsulteerde onlinepublicatie wordt 

dan: 

• EHRM, Kostovski v. The Netherlands, 1990. 

Een volledige lijst van verwijzingen naar uitspraken is consulteerbaar 

op de site: www.echr.coe.int/ECHR/EN/Header/Case- 

Law/HUDOC/HUDOC+database. 

164. Rechtspraak van het Hof van Justitie en Gerecht van Eerste 

Aanleg van de Europese Gemeenschappen en het Gerecht 

voor Ambtenarenzaken van de Europese Gemeenschappen kan 

op de volgende manier geciteerd worden: 

i. HvJ, Ger. EG of Ger. Ambt. EU; 

ii. nummer van de zaak; 

iii. partijen (eventueel afgekort als de zaak gekend is onder de 

afkorting); 

iv. vindplaats in de officiële publicatie (Jur., gevolgd door ‘I’ 

voor arresten van het Hof van Justitie en door ‘II’ voor uitspraken 

van het Gerecht van Eerste Aanleg); 

V&A 61 


v. jaartal; 

vi. bladzijde en eventueel paragraaf. 

• HvJ 26/62, Van Gend en Loos, Jur. 1963, 1 [citeerwijze tot 

1990]. 

• HvJ 43/75, Gabrielle Defrenne v. Belgische luchtvaartmaatschappij 

NV SABENA, Jur. 1976, 455. 

• HvJ C-27/04, Commissie v. Raad, Jur. 2004, I, 6649. 

• Ger. EG T-584/93, Roujanski v. Raad, Jur. 1994, II, 585. 

• HvJ F-42/05, Francisco Rossi Ferreras v. Commissie 

[2007], voorlopig enkel te consulteren op www.curia.eu. 

De verwijzing naar een geconsulteerde onlinepublicatie, zie 

http://curia.europa.eu, wordt dan: 

• HvJ C-27/04, Commissie v. Raad, 2004. 

165. De uitspraken van het Benelux Gerechtshof worden gepubliceerd 

in het Benelux Publikatieblad, verspreid door het 

Secretariaat-Generaal. Zij verschijnen eveneens in de Jurisprudentie 

van het Benelux Gerechtshof en bovendien zijn ze online 

consulteerbaar (www.courbeneluxhof.info). 

• Beneluxhof 13 december 1994, nr. A 93/3, Benelux Jur. 

1994, afl. 15, 56. 


2.3. Rechtsleer 



2.3.1.1. Boeken 

2.3.1.1.1. Algemeen 

166. In een referentie aan een boekwerk in een bibliografie 

worden de volgende gegevens in de aangeduide volgorde vermeld: 

i. familienaam van de auteur(s) in kleine kapitalen (met grote 

kapitalen voor de hoofdletters); 

ii. initialen van de opgegeven voornamen van de auteur 

(gevolgd door een punt); 

iii. volledige titel van het boekwerk, gecursiveerd (of in een 

handgeschreven tekst onderstreept); 

iv. aantal delen, zo er meerdere zijn, of aanduiding welbepaald 

deel; 

v. eerste plaatsnaam waar het werk is uitgegeven (in het 

Nederlands); 

vi. naam van de uitgever; 

vii.jaar van uitgave van het boekwerk of aanduiding dat het 

werk losbladig is (‘losbl.’); 

viii.totaal aantal pagina’s (eventueel folio’s, kolommen of nummers 

als er geen paginering is). Indien het voorwerk een 

afzonderlijke Romeinse paginering kent, kan die eveneens 

worden vermeld, gevolgd door een plusteken en het aantal 

pagina’s (zonder spaties). Romeinse en Arabische cijfers 

worden niet samengeteld. 

De verschillende elementen van de verwijzing worden van 

elkaar gescheiden door komma’s. 

V&A 63 


•VANDEPUTTE, R., Verbintenissen en overeenkomsten in 

kort bestek, Antwerpen, Kluwer rechtswetenschappen, 

1986, 119 p. 

•MAST, A., DUJARDIN, J., VAN DAMME, M. en VANDE 

LANOTTE, J., Overzicht van het Belgisch Administratief 

Recht, Mechelen, Kluwer, 2006, xxxix+1172 p. 

167. In een voetnoot dient de eerste referentie aan een boek 

dezelfde gegevens te bevatten, met dit verschil dat de initialen 

van de voornaam de familienaam voorafgaan. Wanneer men 

verwijst naar een specifieke passage, vermeldt men in de plaats 

van het aantal pagina’s van het werk, de begin- en eindpagina 

van de relevant geachte passage. 

•H. BOCKEN, Preventie, toerekening en herstel van schade 

door milieuverontreiniging, Deventer, Kluwer, 1983, 115- 

117. 

168. Wanneer in de tekst (corpus) de naam van de auteur en 

eventueel ook de titel van het werk zijn vermeld, worden deze 

gegevens in de voetnoot duidelijkheidshalve herhaald. 

2.3.1.1.2. Auteurs 

169. De volgende regels gelden alleen voor boeken waarbij alle 

auteurs verantwoordelijk zijn voor het hele werk. Is iedere 

auteur slechts verantwoordelijk voor zijn welomlijnde bijdrage 

in het werk, dan hebben we te maken met een verzamelwerk 

(infra nr. 200 et seq.). 

Zijn er twee of meer coauteurs, dan moeten van ieder van hen 

de familienaam en de initialen van de opgegeven voornamen in 

de referentie worden vermeld. De namen van de coauteurs worden 

bij voorkeur gescheiden door komma’s, de laatste twee 



door het woordje ‘en’. Dit laatste geldt ook wanneer er slechts 

twee auteurs zijn. Ook als het aantal auteurs erg groot is, worden 

in een bibliografie en in een eerste voetnootvermelding alle 

namen opgenomen. Wanneer er meer dan drie auteurs zijn, kan 

vanaf een tweede vermelding in een voetnoot worden volstaan 

met de naam van de eerste auteur, gevolgd door de vermelding 

‘et al.’ 

• ALEN, A. en DUJARDIN, J., Casebook Belgisch administratief 

recht, Brussel, Story-Scientia, 1991, 734 p. [bibliografie] 

• F. GORLÉ, G. BOURGEOIS, H. BOCKEN en K. LEMMENS, 

Rechtsvergelijking, Mechelen, Kluwer, 2007, 135. [eerste 

voetnootvermelding] 

• F. GORLÉ et al., Rechtsvergelijking, 135. [vanaf de tweede 

voetnootvermelding] 

170. Is de auteur geen fysieke persoon, dan wordt de auteursnaam 

vervangen door de naam van de rechtspersoon, de instelling, 

de groepering... Is ook die niet voorhanden, dan vervangt 

een X de auteursnaam. 

• VLAAMSE OMBUDSDIENST, Jaarverslag 2006, Brussel, 

Vlaamse Ombudsdienst, 2007, 279 p. 

• DE OMBUDSMAN BIJ DE NMBS-GROEP, Jaarverslag 2006, 

www.b-rail.be/ombudsman/N/files/ 

JAARVERSLAG2006.pdf. 

• X, Gids voor sociale reglementeringen in de onderneming, 

Mechelen, Kluwer, 2007 (cd-rom). 

171. In geval van herwerking of aanvulling van een boek door 

één of meer andere auteurs worden bij referentie aan dit nieuwe 

werk ook de nieuwe auteurs vermeld. 

V&A 65 


•RONSE, J., DE WILDE, L., CLAEYS, A. en MALLEMS, I., 

Schade en schadeloosstelling, I in APR, Gent, Story- 

Scientia, 1984, 411 p. [bibliografie] 

•A. MAST, J. DUJARDIN, M. VAN DAMME en J. VANDE 

LANOTTE, Overzicht van het Belgisch administratief 

recht, Mechelen, Kluwer, 2006, 614-615. [voetnoot] 

2.3.1.1.3. Verschillende delen en banden 

172. Wanneer wordt verwezen naar een werk dat uit verschillende 

boekdelen bestaat, kan de referentie in een bibliografie of 

in een voetnoot betrekking hebben op het gehele werk of enkel 

op één of meer delen ervan. 

Bij een referentie aan het hele werk, wordt het aantal delen in 

Romeinse cijfers aangeduid, gevolgd door de afkorting ‘dln.’ 

•GERLO, J., Personen- en familierecht, III dln., Brussel, 

Story-Scientia, 1991, 499 p. 

173. Verwijst men daarentegen naar één of meerdere welbepaalde 

delen van het werk, dan volstaat een Romeins cijfer, 

zonder verdere aanduiding. 

•BAETEMAN, G., Personen- en gezinsrecht, II, Antwerpen, 

Kluwer, 1992, 509 p. 

Draagt ieder deel een afzonderlijke titel, dan wordt die best na 

het Romeinse cijfer worden aangehaald. 

•DE PAGE, H. en MASSON, I., Traité élémentaire de droit 

civil belge, II, Les personnes, Brussel, Bruylant, 1990, 

641 p. 



174. Wanneer de auteur een bepaald deel van zijn werk nog 

eens opdeelt in verschillende banden, dan gebeurt de aanduiding 

van één welbepaalde band door middel van een Arabisch 

cijfer. Deel en band worden gescheiden door een schuine streep. 

• H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit 

civil belge, VII/1, Brussel, Bruylant, 1962, 892. 

2.3.1.1.4. Plaats, uitgever en jaar van publicatie 

175. Wanneer een werk in verschillende (Belgische) plaatsen is 

uitgegeven, wordt alleen de eerste in het boek vermelde plaatsnaam 

weergegeven. 

• COLLE, P., Algemene beginselen van het Belgisch verzekeringsrecht, 

Brussel, Bruylant, 1994, 147 p. 

Als een uitgever zowel in het binnen- als in het buitenland het 

werk uitgeeft, dan gaat de voorkeur uit naar de Belgische 

plaatsnaam, in haar Nederlandse vertaling waar mogelijk. 

• BERCKMANS, P., DE VOCHT, C. en VAN HOUTTE, J., Adoptie. 

Een rechtssociologische benadering, Antwerpen, De 

Sikkel, 1981, 174 p. 

Wanneer geen plaats van uitgave is opgegeven, wordt dit in de 

referentie bij voorkeur aangeduid door de letters ‘s.l.’ (sine 

loco). 

176. Om het opzoeken van een boek voor de lezer te vergemakkelijken, 

is vermelding van de uitgever in de referentie 

noodzakelijk. Die mag eventueel worden ingekort, bv. ‘Maklu’ 

i.p.v. ‘Maklu uitgevers’ of ‘Kluwer’ i.p.v. ‘Kluwer Rechtswetenschappen 

België’. 

V&A 67 


Wanneer een werk twee of meer uitgevers heeft, wordt enkel de 

eerst vermelde van die uitgevers of minstens de Belgische in de 

referentie vermeld. 

177. De aanduiding van het jaar van uitgave van het boek 

maakt een verwijzing naar de druk of uitgave overbodig. Verwijzingsmoeilijkheden 

kunnen zich voordoen wanneer een 

werk uit verschillende boekdelen bestaat en deze delen in verschillende 

jaren werden gepubliceerd. Betreft de referentie het 

volledige werk, dan kan men ofwel verwijzen naar de jaartallen 

van het eerste en het laatste deel, ofwel de publicatiedatum voor 

ieder deel afzonderlijk vermelden. Dat laatste geniet de voorkeur 

wanneer de verschillende delen niet in chronologische 

volgorde het licht zagen. 

In verband met de tweede referentiewijze wordt nog aangestipt 

dat de publicatiedatum en het totaal aantal bladzijden, kolommen 

of nummers, bij wijze van uitzondering onmiddellijk na de 

aanduiding van het desbetreffende deel worden geplaatst, en 

dus voor de vermelding van plaats en uitgever. 

•GERLO, J., Handboek voor familierecht, II dln., Brugge, 

die Keure, 2003-04. 

•GERLO, J., Handboek voor familierecht, I, Personen- en 

familierecht, 2003, 359 p., II, Huwelijksvermogensrecht, 

2004, 344 p., Brugge, die Keure. 

Heeft de referentie slechts betrekking op één bepaald deel van 

het werk, dan wordt uiteraard alleen het publicatiejaar van dat 

deel geciteerd. 

•GERLO, J., Handboek voor familierecht, I, Personen- en 

familierecht, Brugge, die Keure, 2003, 359 p. 



Wanneer geen jaar van uitgave in het boek is vermeld, wordt dit 

in de verwijzing bij voorkeur aangeduid door de letters ‘s.d.’ 

(sine dato). 

178. Wanneer in het boek noch de plaats noch de datum van 

uitgave zijn vermeld, dan wordt dit in de verwijzing bij voorkeur 

aangeduid door ‘s.l.n.d.’ (sine loco nec dato). 

2.3.1.1.5. Pagina’s, kolommen en randnummers 

179. Wordt in een bibliografie verwezen naar een boekwerk of 

wordt in een voetnoot gerefereerd aan het boek als dusdanig, 

dan wordt het totaal aantal bladzijden of kolommen van het 

werk opgegeven in Arabische cijfers gevolgd door de aanduiding 

‘p.’ voor het aantal bladzijden en ‘k.’ voor de kolommen. 

• VAN DEN WIJNGAERT, C., De uitleveringsexceptie voor 

politieke misdrijven, Brussel, VUB, s.d., 483 p. 

Ook hier kunnen moeilijkheden rijzen wanneer het boekwerk 

uit verschillende delen bestaat. Indien de paginering over de 

verschillende delen doorloopt, wordt enkel het totaal aantal 

bladzijden vermeld. 

• VAN HOUTTE, J., Beginselen van het Belgisch belastingrecht, 

II dln., Gent, Story-Scientia, 1966, 793 p. 

Indien de paginering niet doorloopt, wordt elke referentie aan 

het totaal aantal bladzijden weggelaten. 

• DEKKERS, R., Précis de droit civil belge, III dln., Brussel, 

Bruylant, 1954-55. 

V&A 69 


Heeft de referentie slechts betrekking op een bepaald deel van 

het werk, dan wordt uiteraard alleen het totaal aantal bladzijden 

van dat deel geciteerd. 

180. Indien in een voetnoot wordt verwezen naar een specifieke 

passage, volstaat de vermelding van de desbetreffende 

bladzijden of kolommen in Arabische cijfers zonder verdere 

aanduiding zoals ‘p.’ of ‘k.’ 

•S. VAN CROMBRUGGE, Beginselen van de vennootschapsbelasting, 

Kalmthout, Biblo, 2003, 168. 

181. Wanneer naar een passage in een boekwerk wordt verwezen 

die voorzien is van zowel een paginering als een randnummering, 

wordt bij voorkeur naar beide verwezen. De verwijzing 

naar de pagina komt voor de verwijzing naar het nummer. 

Eventueel kan men ook volstaan met het meest relevante gegeven. 

Vooral bij verwijzingen naar websites is het randnummer 

dan het meest aangewezen. 

•M. STORME en M. MARESCEAU, Europese rechtspleging 

en rechtspraak, Gent, Story-Scientia, 1979, 54, nr. 86 en 

98, nr. 144. 

•L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, 

Intersentia, 2000, 714, nr. 566. 

•M.E. STORME, Rechtsvorming en rechtspraak in Europees 

verband, http://webh01.ua.ac.be/storme/, nr. 59bis. 

182. Het kan nuttig zijn om bij verwijzing naar een nummer in 

een boek ook melding te maken van de eventuele onderverdelingen 

van dit nummer. 

•H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité, IV, nr. 207, litt. C. 



2.3.1.1.6. Lettertekens, cijfers en interpunctie 

183. Inzake lettertekens en cijfers gelden de volgende richtlijnen: 

– familienaam en de initialen van de voornamen van de 

auteur(s) in kleine kapitalen (met grote kapitalen voor de 

hoofdletters); 

– titel van het boekwerk in gewone letters en gecursiveerd 

waar mogelijk, anders onderstreept; 

– delen in Romeinse cijfers en banden in Arabische cijfers. 

184. Alle in een verwijzing voorkomende elementen worden 

door komma’s van elkaar gescheiden. Er staat echter geen 

komma tussen de initialen van de voornaam en de familienaam 

van de auteur (voetnoten) maar wel andersom (bibliografie). 

• STORME, M., Algemene inleiding tot het recht, Antwerpen, 

Kluwer, 1990, 390 p. 

• A. BERTOUILLE en L. SPAUTE, De nieuwe tuchtregeling 

van het gemeentepersoneel, Heule, UGA, 1993, 53-54. 

185. Verwijzingen naar verschillende boeken, tijdschriftartikelen 

etc. worden onderling gescheiden door een kommapunt. 

• L. CORNELIS, Beginselen van het Belgische buitencontractuele 

aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Maklu, 

1989, 89-90; W. DE BONDT, De gekwalificeerde benadeling, 

Antwerpen, Kluwer, 1985, 164. 

V&A 71 


2.3.1.2. Bijdragen in tijdschriften 


186. In een referentie aan een tijdschriftartikel in een bibliografie 

worden de volgende gegevens in de aangegeven volgorde 

vermeld. 

i. familienaam van de auteur(s) in kleine kapitalen (met grote 

kapitalen voor de hoofdletters); 

ii. initialen van de opgegeven voornamen van de auteur 

gevolgd door een punt; 

iii. volledige titel van de bijdrage tussen dubbele aanhalingstekens; 

iv. afgekorte titel van het tijdschrift waarin de bijdrage verscheen 

(cf. www.rechtsaf.be); 

v. jaargang (dit is het jaartal van het burgerlijke jaar, eventueel 

beide jaartallen van een werkjaar, en niet het volume of de 

aflevering binnen een jaargang); 

vi. begin- en eindbladzijde (of kolom) van de bijdrage. 

De elementen worden gescheiden door komma’s, behalve tussen 

de afgekorte tijdschrifttitel en de jaargang waar geen leesteken 

staat. 

•SCHRANS, G., “De progressieve totstandkoming der contracten”, 

TPR 1984, 1-32. 

187. In een voetnoot bevat de verwijzing naar een tijdschriftartikel 

dezelfde gegevens, met dien verstande dat de initialen van 

de voornaam vóór de familienaam komen. 

•G. SCHRANS, “De progressieve totstandkoming der contracten”, 

TPR 1984, 1-32. 



Wil men echter naar een welbepaalde passus in het artikel verwijzen, 

dan worden in plaats van de begin- en eindbladzijde de 

volgende gegevens vermeld: 

– beginbladzijde (of -kolom) van het artikel tussen haakjes; 

– begin- en eindbladzijde (-kolom of -nummer) van de 

bedoelde passus in het artikel. 

• G. SCHRANS, “De progressieve totstandkoming der contracten”, 

TPR 1984, (1) 3-7. 

2.3.1.2.2. Verschillende en anonieme auteurs 

188. Zijn er twee of meer coauteurs van een tijdschriftartikel, 

dan moeten van elk van hen de familienaam en de initialen van 

de opgegeven voornamen worden vermeld. De namen van de 

verschillende coauteurs worden gescheiden door komma’s, de 

laatste twee namen door het woordje ‘en’. Dit laatste geldt ook 

wanneer er slechts twee auteurs zijn. 

• HERBOTS, J. en MEULEMANS, D., “De expertises in het 

kader van de woningbouwwet. De verplichte en facultatieve 

tussenkomst van een architect”, DCCR 1994-95, 

102-119. 

Bij een anoniem tijdschriftartikel wordt in de plaats van de 

auteursnaam ‘X’ vermeld. 

• X, “Aansprakelijkheid en verzekering van de architect”, 

De Verz. 1990, 5-12. 

• X, “A propos de la responsabilité des constructeurs”, JT 

1991, 35. 

V&A 73 


2.3.1.2.3. Vindplaats 

189. Is een artikel in twee of meer afleveringen van een tijdschrift 

afgedrukt, dan worden de begin- en eindbladzijde van 

alle gedeelten opgegeven. Zo nodig worden ook de verschillende 

jaargangen aangeduid met herhaling van de afkorting van 

het tijdschrift. 

•VAN OMMESLAGHE, P., “Les sociétés commerciales. Examen 

de jurisprudence (1979-1990)”, RCJB 1992, 573- 

708, RCJB 1993, 639-824 en RCJB 1994, 733-820. 

190. De vermelding van de nummers of afleveringen is overbodig 

als de paginering gewoon doorloopt over de jaargang heen. 

In dat geval dient enkel het jaartal van de jaargang te worden 

vermeld. Heeft echter elke tijdschriftaflevering een eigen paginering, 

dan dient het nummer van die aflevering te worden vermeld 

en dit onmiddellijk na de aanduiding van de jaargang. 

Men gebruikt de afkorting ‘afl.’ gevolgd door het desbetreffende 

nummer. 

•MATTHIJS, J., “Sommige recente problemen van medische 

aansprakelijkheid in België”, Vl.T.Gez. 1980-81, afl. 2, 

2-8. 

In uitzonderlijke gevallen is het aangewezen ook de datum van 

de aflevering te vermelden (na het nummer van de aflevering). 

Zeker als de aflevering geen nummer heeft, wordt de datum 

vermeld (bv. kranten). 

•M. VIDAL, “Hete zomer op de Noordpool”, Juristenkrant, 

afl. 153, 12 september 2007, 3. 



191. De verwijzingsregels voor gedrukte tijdschriften gelden 

ook voor onlinetijdschriften, met toevoeging van de URL. 

• MEEUSEN, J., “Het arrest Inspire Art: het Hof van Justitie 

bevestigt zijn liberale benadering van de communautaire 

vestigingsvrijheid van vennootschappen”, Tijdschrift@ipr.be 

2004, www.ipr.be, 122-125. 

2.3.1.2.4. Pagina’s, kolommen en randnummers 

192. Wat de aanduiding van bladzijden, kolommen en/of nummers 

betreft, gelden mutatis mutandis dezelfde regels als voor 

de referenties aan rechtspraak en aan boekwerken. Ook in tijdschriftverwijzingen 

worden de afkortingen ‘k.’ en ‘p.’ steeds 

weggelaten. 

193. Sommige publicaties gebruiken een nummer om de 

onderscheiden bijdragen aan te geven. Binnen elk nummer 

volgt dan een paginering. In die gevallen komt de verwijzing 

naar het nummer voor de verwijzing naar de pagina. 

Uitzonderlijk verwijst hetzelfde nummer naar de twee bedrukte 

zijden van een blad of folio. In dat geval kan de referentie aan 

de pagina worden aangevuld met de aanduiding ‘recto’ (‘r°’) of 

‘verso’ (‘v°’) al naargelang men de voorzijde of de keerzijde 

bedoelt. 

• A. VAN OEVELEN, “De aansprakelijkheid jegens psychisch 

gehandicapten”, RGAR 1980, nr. 10.151, 7 r°. 

2.3.1.2.5. Annotaties van rechtspraak 

194. Noten bij rechtspraak worden geciteerd als rechtsliteratuur, 

met de expliciete vermelding ‘noot onder’. De verwijzin- 

V&A 75 


gen geschieden in beginsel op dezelfde wijze als die naar 

tijdschriftartikelen. 

Wanneer de naam van de auteur en de titel van de annotatie 

voorhanden zijn, dan worden beide vermeld. De aanduiding van 

de rechterlijke uitspraak waarbij de noot werd geschreven, 

wordt dan tussen haakjes geplaatst na de titel van de noot. 

•DECLERCQ, R., “Motiveringsgebrek in het bevel tot aanhouding” 

(noot onder Cass. 21 juni 1994), RW 1994-95, 

402-405. 

Betreft het een noot zonder titel maar met vermelding van de 

naam van de auteur, dan wordt de referentie als volgt opgesteld: 

•SENAEVE, P., noot onder Antwerpen 21 februari 1979, RW 

1978-79, 2328. 

Hetzelfde geldt indien de noot slechts met de initialen van de 

auteur is ondertekend. 

• L.V.G., noot onder Cass. 27 september 1993, De Verz. 

1994, 53. 

Is de noot niet ondertekend, dan wordt de aanduiding ‘X’ 

gebruikt, zowel in de bibliografie als in de voetnoot. 

• X, noot onder Antwerpen 27 juni 1975, RW 1975-76, 

1892. 

Het woord ‘noot’ wordt niet afgekort. 



2.3.1.2.6. Lettertekens, cijfers en interpunctie 

195. Inzake lettertekens en cijfers gelden de volgende richtlijnen: 

– de familienaam en de initialen van de voornamen van de 

auteur(s) in kleine kapitalen (en grote kapitalen voor de 

hoofdletters); 

– de titel van het tijdschriftartikel tussen dubbele aanhalingstekens; 

– de titel van het tijdschrift waarin het artikel werd gepubliceerd, 

gecursiveerd waar mogelijk, in handgeschreven teksten 

onderstreept; 

– de jaargang van het tijdschrift in Arabische cijfers. Wanneer 

een jaargang een gedeelte van twee burgerlijke jaren in eenzelfde 

eeuw bestrijkt, dan wordt de eeuw slechts bij het eerste 

jaartal aangeduid; 

– bladzijden, kolommen en/of nummers in Arabische cijfers. 

• ADAMS, M., “Een rechtstheoretische glosse bij artikel 6 

van het Gerechtelijk Wetboek”, RW 1994-95, 1087-1089. 

• LAENENS, J., “De doorwerking van het Europees gemeenschapsrecht 

in het procesrecht”, RW 1995-96, 1172-1179. 

196. Alle in de verwijzing voorkomende elementen worden 

door komma’s gescheiden, met volgende uitzonderingen: 

– geen komma tussen de initialen van de voornaam en de 

familienaam van de auteur (voetnoten) maar wel andersom 

(bibliografie); 

– geen komma na de afkorting van het tijdschrift; 

– geen komma na de tussen haakjes vermelde beginpagina 

van het artikel; 

– geen komma voor de vermelding betreffende de noot, als het 

een noot met titel betreft. 

V&A 77 


•A. VASTERAVENDTS, “Reserve en beschikbaar deel”, TPR 

1985, (471) 488-490. 

•R. VAN RANSBEECK, “Iedere borg zijn deel…maar dan 

volgens artikel 2033 van het Burgerlijk Wetboek” (noot 

onder Cass. 29 oktober 1999), RW 1999-2000, (220) 221. 

197. De verschillende referenties aan boeken, tijdschriftartikelen 

etc. worden onderling gescheiden door een kommapunt. 

•H. CASMAN, Notarieel familierecht, Gent, Mys & 

Breesch, 1991, 693; A. VASTERAVENDTS, “Reserve en 

beschikbaar deel”, TPR 1985, (471) 488-490. 

198. Uitzonderlijk wordt een zelfde artikel in verschillende 

tijdschriften gepubliceerd. In dat geval kan het nuttig zijn om 

verschillende vindplaatsen van ditzelfde artikel aan te halen, bv. 

om het opzoekingswerk van de lezer te vergemakkelijken. De 

verwijzingen naar die verschillende vindplaatsen worden dan 

onderling gescheiden door komma’s. Voor de laatste twee referenties 

gebeurt dit door het woordje ‘en’. Dit laatste geldt ook 

wanneer er slechts twee vindplaatsen worden opgegeven. 

•VAN OMMESLAGHE, P., “La responsabilité des professionnels 

de la comptabilité et de la révision comptable”, 

St.Acc.Bedr. 1981, afl. 1, 25-70 en Rev.b.compt. 1981, afl. 

1, 25-70. 

2.3.1.2.7. Bijdragen zonder titel 

199. In een bibliografie kan een bijdrage zonder titel aangeduid 

worden met een omschrijving die zelf bedacht werd om de 

inhoud te omschrijven en die in de plaats komt van de titel. Het 

moet wel duidelijk zijn dat de titel zelf bedacht werd, door het 

gebruik van vierkante haken. 



• ADONNINO, P., [“Règles de non-discrimination en matière 

d’imposition internationale. Rapport général”], 

Cah.dr.fisc.intern. 1993, afl. 78b, 73-130. 

2.3.1.3. Verzamelwerken en reeksen 

2.3.1.3.1. Begrip 

200. Verzamelwerken zijn werken waarin verschillende auteurs 

ieder afzonderlijk een welbepaalde bijdrage hebben gepubliceerd. 

Het gaat m.a.w. niet om coauteurs van één coherent werk 

(supra nr. 169). Deze werken zijn te onderscheiden van tijdschriften 

door hun niet-periodiek karakter. Voorbeelden van 

verzamelwerken zijn encyclopedische publicaties, zoals de 

Répertoire pratique du droit belge, feestbundels, libri amicorum, 

boeken waarin congresverslagen of handelingen van studiedagen 

zijn gepubliceerd, boeken waarin elke auteur een 

bepaald hoofdstuk heeft geschreven etc. 

Bij verwijzingen naar deze werken, moet een onderscheid worden 

gemaakt naargelang wordt gerefereerd aan het verzamelwerk 

als dusdanig dan wel aan een bepaalde bijdrage erin. 

Algemeen kan men stellen dat referenties aan verzamelwerken 

geredigeerd worden zoals verwijzingen naar boeken en referenties 

naar de bijdragen in verzamelwerken zoals tijdschriftartikelen. 

2.3.1.3.2. Verwijzing naar het verzamelwerk 

201. Een verwijzing naar een verzamelwerk als dusdanig in 

een bibliografie of in een voetnoot is analoog aan die naar een 

boek, met dien verstande dat de naam van de editor in de plaats 

komt van de naam van de auteur, gevolgd door de vermelding 

V&A 79 


(tussen haakjes) van de afkorting ‘ed.’ of, indien er meerdere 

editors zijn, ‘eds.’ 

•TAEYMANS, M. (ed.), Defederalisering van Justitie, Brussel, 

Larcier, 2003, vi+142 p. 

202. Wanneer op het titelblad van het verzamelwerk als editor 

geen naam van een fysiek persoon wordt opgegeven, maar een 

instelling of vereniging, dan wordt die als ‘editor’ vermeld. 

•VLAAMS PLEITGENOOTSCHAP BIJ DE BALIE TE BRUSSEL 

(ed.), Schuldeisers en ondernemingen in moeilijkheden, 

Kalmthout, Biblo, 1994, 228 p. 

203. Wanneer het verzamelwerk meerdere editors heeft, worden 

zij allen vermeld in de volgorde waarin zij op het werk 

voorkomen. Ook als het aantal editors erg groot is, worden in 

een bibliografie en in een eerste voetnootvermelding alle namen 

opgenomen. Wanneer er meer dan drie editors zijn, kan vanaf 

een tweede vermelding in een voetnoot worden volstaan met de 

naam van de eerste editor, gevolgd door de vermelding ‘et al.’ 

•A. ARTS, I. VEROUGSTRAETE, R. ANDERSEN, G. SUETENS- 

BOURGEOIS, M.-F. RIGAUX, R. RYCKEBOER en A. DE 

WOLF (eds.), De verhouding tussen het Arbitragehof, de 

Rechterlijke Macht en de Raad van State, Brugge, die 

Keure, 2006, 394 p. [eerste vermelding] 

•A. ARTS et al. (eds.), De verhouding tussen het Arbitragehof, 

de Rechterlijke Macht en de Raad van State, Brugge, 

die Keure, 2006, 394 p. [vanaf tweede vermelding] 

204. Wanneer geen persoon of instelling als editor van het verzamelwerk 

wordt opgegeven, worden de auteurs van de indivi- 



duele bijdragen vermeld, zo nodig met de vermelding ‘et al.’ Er 

wordt geen gebruik gemaakt van de vermelding X als editor. 

• TAELS, J., VANHEESWIJCK, G., REYNAERT, P., BRAECK- 

MANS, L., WEYNS, W., DIJON, X., VELAERS, J., NYS, H., 

KEMPEN, M., VAN SLYCKEN, L., VAN OEVELEN, A., DE 

BOECK, A., VANHEULE, D., ADAMS, M., CUYPERS, D., DE 

DONCKER, A., VAN NESTE, F. en TANGHE, F., Over zichzelf 

beschikken? Juridische en ethische bijdragen over het 

leven, het lichaam en de dood, Antwerpen, Maklu, 1996, 

628 p. 

205. Verwijzingen zoals ‘redactie’ (‘red.’) of ‘o.l.v.’ kunnen 

geïnterpreteerd worden als ‘editor’. 

206. Als het verzamelwerk losbladig is, wordt het jaartal van 

publicatie vervangen door ‘losbl.’ 

2.3.1.3.3. Verwijzing naar een bijdrage in een verzamelwerk 

207. Bij verwijzing in een bibliografie of in een voetnoot naar 

een bijdrage in een verzamelwerk worden de volgende gegevens 

in de aangeduide volgorde vermeld: 

i. familienaam van de auteur van de bijdrage in kleine kapitalen 

(met grote kapitalen voor de hoofdletters); 

ii. initialen van de opgegeven voornamen van die auteur (in 

kapitalen) (voor voetnoten eerst initialen en dan familienaam); 

iii. volledige titel van de bijdrage (tussen dubbele aanhalingstekens); 

iv. het woordje ‘in’; 

v. gegevens van de editor (naar analogie met de auteur van een 

boek); 

V&A 81 


vi. volledige titel van het verzamelwerk (cursief, onderstreept 

in een handgeschreven tekst) evenals de andere gegevens 

die ook bij de verwijzing naar een boek (supra) moeten worden 

vermeld; 

vii.aanduiding van de begin- en eindpagina of, bij verwijzing 

naar een passus, de beginpagina van de bijdrage tussen 

haakjes en de pagina’s waarnaar wordt verwezen. 

•J. PUT en S. RENETTE, “Toepassingsgebied RSZ-Wet en 

bijdrageregeling in de rechtspraak van het Arbitragehof” 

in R. JANVIER, A. VAN REGENMORTEL en V. VERVLIET 

(eds.), Het Arbitragehof en de sociale zekerheid, Brugge, 

die Keure, 2004, (41) 51. [voetnoot] 

•PUT, J. en RENETTE, S., “Toepassingsgebied RSZ-Wet en 

bijdrageregeling in de rechtspraak van het Arbitragehof” 

in R. JANVIER, A. VAN REGENMORTEL en V. VERVLIET 

(eds.), Het Arbitragehof en de sociale zekerheid, Brugge, 

die Keure, 2004, 41-90. [bibliografie] 

•D. CUYPERS, “Lichaam en zelfbeschikking in het sociaal 

recht” in J. TAELS et al., Over zichzelf beschikken? Juridische 

en ethische bijdragen over het leven, het lichaam en 

de dood, Antwerpen, Maklu, 1996, 417-442. [tweede vermelding] 

208. Bij de verwijzing naar een concrete bijdrage in een losbladig 

verzamelwerk, verdient het aanbeveling het publicatiejaar 

van de gebruikte bijdrage te vermelden. 

2.3.1.3.4. Interpunctie 

209. Alle elementen van een verwijzing worden bij voorkeur 

door komma’s van elkaar gescheiden. Er staat echter geen 

komma tussen de initialen van de voornaam en de familienaam 

(in die volgorde), noch voor of na het woord ‘in’. 



210. De trefwoorden in een verzamelwerk worden voorafgegaan 

door het woord ‘verbo’ (of de afkorting ‘v°’) en worden 

gecursiveerd waar mogelijk, in handgeschreven teksten onderstreept. 

• RPDB, v° Assurances terrestres, nrs. 118-119. 

• RPDB, Compl. V, v° Filiation adoptive, nr. 4. 

2.3.1.3.5. Reeksen 

211. Een reeks is een aantal afzonderlijke werken onder 

gemeenschappelijke benaming gepubliceerd, zoals de Algemene 

Praktische Rechtsverzameling, de Beginselen van het Belgisch 

privaatrecht of het Répertoire notarial. De vermelding 

van de reeks is volledig facultatief. Indien men ze wenst te vermelden, 

gebeurt dit op dezelfde wijze als voor bijdragen in een 

verzamelwerk (supra nr. 207). Het woord ‘in’ wordt in dit geval 

gevolgd door de naam van de reeks. De editor van de reeks zelf 

wordt nooit vermeld. 

• J. PETIT, Kort geding: eenzijdig verzoekschrift in arbeidsgerechten 

en sociaal procesrecht in APR, Gent, Story- 

Scientia, 1980, nr. 421-428. 

• VAN NESTE, F., Zakenrecht, I, Goederen, bezit en eigendom 

in Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Gent, 

Story-Scientia, 1990, 507 p. 

2.3.1.4. Doctoraatsproefschriften, verhandelingen, 

masterproeven, scripties … 

212. Bij voorkeur wordt verwezen naar de handelseditie van 

een doctoraatsproefschrift. Indien men toch verwijst naar de 

originele versie of bij verwijzingen naar ongepubliceerde proef- 

V&A 83 


schriften, thesissen, masterproeven of scripties vermeldt men na 

auteur en titel: 

– ‘onuitg.’; 

– aard van het werk; 

– opleiding waarbinnen het werk werd geschreven; 

– universiteit; 

– jaartal(len); 

– aantal bladzijden of specifiek bedoelde passage. 

•GEENS, K., Het vrij beroep, onuitg. doctoraatsthesis Rechten 

K.U.Leuven, 1986, xx+640 p. 

•CREEMERS, B., Het internet als huwelijksbureau. 

Datingsites in België: een onderzoek, licentiescriptie 

Communicatiewetenschappen K.U.Leuven, 2004-05, 

www.ethesis.net. 

2.3.2. Volgorde van de verschillende referenties 

2.3.2.1. Bibliografie 


213. In een bibliografie worden de werken alfabetisch, volgens 

de familienamen van de auteurs, gerangschikt met een komma 

tussen de familienaam en de eerste letter van de voornaam. Een 

onderverdeling van de bibliografie naargelang het boekwerken 

of tijdschriftartikelen betreft, kan nuttig zijn. 

•CORNELIS, L., Beginselen van het Belgische buitencontractuele 

aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Maklu, 

1989, 744 p. 

•VANDEUR, M., Schadeloosstelling volgens gemeen recht, 

Brussel, Ced. Samsom, 1980, 220 p. 



214. Verwijzingen naar auteurs van wie de naam begint met 

een voorvoegsel (van, de etc.) moeten steeds alfabetisch worden 

gerangschikt volgens de eerste letter van het voorvoegsel. Zo 

staat een werk van Walter Van Gerven onder de V en niet onder 

de G. Adellijke titels worden niet vermeld. 

215. Ontbreekt de naam van de auteur, dan wordt deze anonieme 

publicatie in een bibliografie alfabetisch gerangschikt op 

grond van de letter X onder de auteurs en vervolgens verder 

gerangschikt in alfabetische volgorde volgens de titels van de 

werken. 

• X, “Behoort de R.V. tot de belastbare grondslag van een 

beleggingsvennootschap?”, Fiskoloog 1991, afl. 133, 6. 

• X, “De fiscale rentree”, Fisc.Koerier 1991, 365. 

216. Zijn in een bibliografie meerdere boeken of artikelen van 

dezelfde auteur opgenomen, dan worden deze werken alfabetisch 

volgens de titels of chronologisch gerangschikt. De naam 

van de auteur wordt telkens herhaald. 

• ALEN, A., Algemene beginselen en grondslagen van het 

Belgisch publiek recht, Brussel, Story-Scientia, 1988, 

536 p. 

• ALEN, A., Rechter en bestuur in het Belgisch publiek 

recht, Antwerpen, Kluwer, 1984, 928 p. 

2.3.2.1.2. Verschillende auteurs 

217. Werken die gezamenlijk zijn geschreven door verschillende 

auteurs zonder dat aan één van hen een welbepaald deel 

van het werk kan worden toegeschreven, worden geciteerd door 

de namen van alle auteurs te vermelden in volgorde voorkomend 

in het desbetreffende boek of werk. De verwijzingen naar 

V&A 85 


deze werken worden alfabetisch geklasseerd volgens de familienaam 

van de eerste auteur. 

•VAN RYN, J. en HEENEN, J., Principes de droit commercial, 

IV, Brussel, Bruylant, 1988, 593 p. 

2.3.2.1.3. Verzamelwerken en reeksen 

218. Bij verwijzingen naar verzamelwerken wordt eerst de 

naam van de editor vermeld, gevolgd door (ed.). Deze verwijzingen 

worden alfabetisch geklasseerd volgens die naam. Wanneer 

het verzamelwerk meerdere editors heeft, worden zij allen 

vermeld in de volgorde waarin zij op het werk voorkomen. 

Wanneer het verzamelwerk geen editor heeft, worden de namen 

van de auteurs vermeld. Er wordt geen gebruik gemaakt van de 

vermelding ‘X’ als editor. 

219. Verwijzingen naar bijdragen in verzamelwerken of boeken 

die tot een reeks behoren, worden gerangschikt volgens de 

familienamen van de auteurs van die bijdragen of boeken. 

2.3.2.2. Voetnoten 

220. In een voetnoot worden de referenties aan de rechtsleer 

naar keuze van de auteur geschikt (alfabetisch, chronologisch of 

volgens het gezag). Het gekozen systeem moet binnen het werk 

wel consequent worden voortgezet. 

221. De initialen van de voornaam worden, in tegenstelling met 

wat het geval is in een bibliografie, vóór de familienaam 

geplaatst. 

•R. KRUITHOF, H. BOCKEN, F. DE LY en B. DE TEMMER- 

MAN, “Overzicht van rechtspraak (1981-1992). Verbinte- 



nissen”, TPR 1994, (171) 322-323, nr. 105; L. VAEL, 

Privaatrechtelijke veinzing, Antwerpen, Kluwer, 1996, 

105-106, nr. 95; A. VAN OEVELEN, “Een verkoopovereenkomst 

met een ongeoorloofd voorwerp en een ongeoorloofde 

prijs” in B. TILLEMAN en P.-A. FORIERS (eds.), De 

koop/La vente, Brugge, die Keure, 2002, 9, nr. 11. 

222. In voetnoten worden anonieme boeken, anonieme artikelen 

of anonieme noten eveneens aangeduid met X. 

• X, “Conduite d’un véhicule autre que le véhicule désigné” 

(noot onder Luik 14 december 1983), Jur.Liège 1984, 77. 

223. Voor het overige gelden dezelfde regels als voor een bibliografie 

(supra nr. 213 et seq.). 

2.3.3. Herhaling van verwijzingen 

224. Wanneer in een werk wordt verwezen naar een reeds eerder 

aangehaald boek of artikel van een auteur, wordt de referentie 

aan dit werk volledig hernomen. Indien werken frequent 

worden geciteerd, kan men gebruik maken van een verkorte 

citeerwijze bestaande uit enkele woorden uit de titel. Daarbij 

heeft men de keuze tussen: 

– Het hanteren van een bibliografie vooraan of achteraan in 

het werk waarin de volledige verwijzing is opgenomen; 

• H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit 

civil belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 1196 p. 

– Het aangeven van een verkorte citeerwijze in de eerste verwijzing 

in voetnoot waarnaar nadien zal worden verwezen. 

V&A 87 


•H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité élémentaire de droit 

civil belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 1196 p. (hierna 

verkort H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité). 

Een latere verwijzing met kruisverwijzing zal er dan zo uitzien: 

•H. DE PAGE en R. DEKKERS, Traité, supra noot 1, 456. 

Het gebruik van ‘o.c.’ (opus citatum, opere citato), ‘l.c.’ (locus 

citatus, loco citato) of ‘idem’ wordt afgeraden. 

225. Het woordje ‘passim’ mag niet worden gebruikt. Het betekent 

immers ‘hier en daar’, wat als verwijzing onnauwkeurig en 

dus wetenschappelijk onverantwoord is. 

2.3.4. Buitenlandse rechtsleer 

226. Voor verwijzing naar buitenlandse rechtsleer wordt 

dezelfde methode gebruikt als voor Belgische rechtsleer. Plaatsnamen 

worden vernederlandst. 

•LAGHMANI, S., Histoire du droit des gens du jus gentium 

impérial au jus publicum europaeum, Parijs, Pedone, 

2003, 249 p. 

•SCHILD, W., Bilder von Recht und Gerechtigkeit, Keulen, 

Dumont, 1995, 271 p. 


3. AFKORTINGEN 

3.1. Wetgeving 

3.1.1. Opmerkingen vooraf 

227. Afkortingen van wetboeken en vaak aangehaalde verdragen, 

internationaalrechtelijke normen, wetten en besluiten 

mogen worden geciteerd zonder verwijzing naar hun vindplaatsen 

(supra nr. 90). 

228. In de bijlage is bij wijze van voorbeeld een lijst van citeertitels 

(verkorte opschriften) van wetten en besluiten opgenomen, 

zoals uitgeverij Kluwer die gebruikt. Gezien de explosieve 

toename van de wetgeving, is het bijna onmogelijk op dit punt 

exhaustief te zijn. 

De commissie acht het raadzaam om enkele afspraken te maken 

over de manier waarop normen het best verkort kunnen worden 

geciteerd. In elk geval is het aanbevolen dat bij de eerste vermelding 

(of in de bibliografie) de volledige verwijzing met 

datum en opschrift wordt gegeven. 

De gulden regel is dat een citeertitel iets betekenisvol zegt over 

de inhoud van de norm. Andere voorbeelden, hoe ingeburgerd 

ook, verdienen geen navolging. Zo kent elke notaris de Ventôsewet 

(verwijzend naar het moment van afkondiging van de wet 

volgens de Franse revolutionaire kalender), maar Notariswet 

zou stukken duidelijker kunnen zijn. Wie met contractenrecht 

bezig is, kent de Wet Breyne (genoemd naar de politieke initiatiefnemer), 

maar Woningbouwwet is veel transparanter. 

V&A 89 

AFKORTINGEN 

Voor een betekenisvolle citeertitel wordt gewoonlijk een kernwoord 

uit het opschrift overgenomen. Dit vergemakkelijkt ook 

het opzoeken van de tekst in databanken. Wie bijvoorbeeld aan 

de hand van de verkorte naam Jeugdbeschermingswet op zoek 

gaat in Belgiëlex komt automatisch bij de wet van 8 april 1965 

(en zijn latere wijzigingen) terecht. 

Het wordt natuurlijk een stuk moeilijker als de wetgever zelf 

niet bijzonder origineel geweest is in de naamgeving of als de 

bedoelde wetgeving een deel is van een groter geheel houdende 

diverse bepalingen, programmawetten, mozaïekwetten, verzamelwetgeving 

e.d. Dan verdient het aanbeveling aan te sluiten 

bij de reeds ontwikkelde naamgeving in de rechtsliteratuur of, 

als die er nog niet is, bijvoorbeeld bij een eerste commentaar, 

zelf een betekenisvolle naam op basis van de inhoud te formuleren. 

• Zo heeft titel XIII van de programmawet I van 

27 december 2006 op basis van de daarin geregelde materie 

de benaming Arbeidsrelatiewet gekregen. 

229. Hoewel het onderscheid tussen een wet en een wetboek niet 

altijd meer zo groot is, volgt in randnummer 235 een apart lijstje 

een overzicht van de belangrijkste wetboeken en hun afkortingen. 

Voor deze afkortingen worden, zoals voor de soortnamen 

van wetgeving, geen punten gebruikt als ze volledig uit hoofdletters 

bestaan. Naast deze wetboeken zijn er voor vele rechtstakken 

ook belangrijke wetten, die als het ware de rol van een wetboek 

spelen zonder als dusdanig ‘wetboek’ of ‘code’ in het opschrift te 

dragen. Soms krijgen ze van de uitvaardigende overheid wel al 

een citeertitel mee. Die wordt dan het best ook gebruikt. In 

andere gevallen creëert de praktijk een citeertitel, alsook vaak 

een eigen afkorting. Ook in dit laatste geval mogen de punten 

weggelaten worden als er alleen hoofdletters voorkomen. 



• VLAREM I is de citeertitel van het besluit van de 

Vlaamse Regering van 6 februari 1991 houdende vaststelling 

van het Vlaams reglement betreffende de milieuvergunning. 

• Milieuvergunningsdecreet is de verkorte naam van het 

decreet van het Vlaamse Parlement van 28 juni 1985 

betreffende de milieuvergunning en wordt gebruikelijk 

afgekort als MVD. 

• De wet van 21 november 1989 betreffende de verplichte 

aansprakelijkheidsverzekering inzake motorrijtuigen 

wordt gewoonlijk afgekort als WAM-wet. 

• De bijzondere wet van 8 augustus 1980 tot hervorming 

der instellingen, wordt gemeenzaam BWHI genoemd. 

230. Bij de opvolging van gelijknamige wetten in de tijd is het 

aangewezen het jaartal te vermelden na de afkorting, zodat de 

lezer weet om welke versie het gaat: bv. WIB 1964 en WIB 

1992. 

3.1.2. Internationaalrechtelijke wetgevingsbronnen 

231. De belangrijkste wetgevende akten zijn: 

aanbeveling Comité van Ministers Aanbev.Com.Min. 

Benelux 

Benelux 

aanbeveling (Europese) Commissie Aanbev.Comm. 

aanbeveling Europees Parlement Aanbev.EP 

aanbeveling Raad Aanbev.Raad 

advies Raad Adv.Raad 

advies Raadgevende Parlementaire Adv.Parl.Benelux 

Raad Benelux 

algemeen richtsnoer Alg.Richts. 

beginsel Begins. 

bekendmaking Commissie Bekendm.Comm. 

V&A 91 


beschikking Besch. 

besluit B. 

conclusies Raad Concl.Raad 

conventie Conv. 

gemeenschappelijke strategie Gemeensch.Strat. 

gemeenschappelijk optreden Gemeensch.Optr. 

gemeenschappelijk standpunt Gemeensch.Standp. 

handvest Handv. 

kaderbesluit Kaderb. 

mededeling Med. 

overeenkomst Ov. 

protocol Prot. 

resolutie Res. 

richtlijn Richtl. 

verklaring Verkl. 

verordening Verord. 

3.1.3. Interne wetgevingsbronnen 

232. Er wordt aanbevolen geen punten te gebruiken in afkortingen 

die uitsluitend uit twee of meer hoofdletters bestaan. Het 

gaat hier immers over zgn. initiaalwoorden, die volgens de algemene 

spellingsregels geen punten krijgen (supra nr. 27). 

233. In beginsel wordt de naam (en de afkorting) van de uitvaardigende 

instantie gebruikt zoals die gold op het moment 

van de uitgevaardigde norm. Zo kan een besluit van de Vlaamse 

Executieve zijn naam behouden, ook al heet dit orgaan vandaag 

Vlaamse Regering. 

aanbeveling Aanbev. 

administratieve beslissing Adm.Besl. 

administratieve onderrichting Adm.Onderr. 

administratieve overeenkomst Adm.Ov. 

advies Adv. 



advies Raad van State Adv.RvS 

agglomeratieverordening Aggl.Verord. 

beheersovereenkomst Beheersov. 

beleidsovereenkomst Beleidsov. 

bericht Ber. 

beslissing Besl. 

besluit B. 

– bestendige deputatie B.Best.Dep. 

– Brusselse Hoofdstedelijke 

Executieve 

B.Br.H.Ex. 

– Brusselse Hoofdstedelijke 

Regering (vanaf 1 augustus 1993) 

B.Br.H.Reg. 

– College Franse Gemeenschapscommissie 

B.Coll.Fr.Gem.Comm. 

– College Vlaamse Gemeenschapscommissie 

B.Coll.Vl.Gem.Comm. 

– deputatie B.Dep. 

– Duitstalige Gemeenschapsexecutieve 

B.D.Gem.Ex. 

– Duitstalige Gemeenschapsregering 

(vanaf 1 augustus 1993) 

B.D.Gem.Reg. 

– Franse Gemeenschapsexecutieve B.Fr.Gem.Ex. 

– Franse Gemeenschapsregering 

(vanaf 1 augustus 1993) 

B.Fr.Gem.Reg. 

– lid Brusselse Hoofdstedelijke 

Executieve 

B.Lid Br.H.Ex. 

– lid Duitstalige Gemeenschapsexecutieve 

B.Lid D.Gem.Ex. 

– lid Franse Gemeenschaps- B.Lid Fr.Gem.Ex. 

executieve 

– lid Vlaamse Executieve B.Lid Vl.Ex. 

– lid Waalse Gewestexecutieve B.Lid W.Gew.Ex. 

– provincieraad B.Prov.R. 

– Raad voor de Duitstalige Cultuurgemeenschap 

B.D.Cult.R. 

V&A 93 


– Verenigd College Gemeenschap- B.Ver.Coll.Gem.Gem. 

pelijke Gemeenschapscommissie Comm. 

– Verenigde Kamers B.Ver.Kamers 

– Verenigde Ministerraad B.Ver.Ministerraad 

– Vlaamse Executieve B.Vl.Ex. 

– Vlaamse Regering B.Vl.Reg. 

– Voorlopige Regering B.Voorl.Reg. 

– Waalse Gewestexecutieve B.W.Gew.Ex. 

– Waalse Regering (vanaf 

1 augustus 1993) 

B.W.Reg. 

bijlage Bijl. 

bijzonder decreet / bijzonderemeerderheidsdecreet 

Bijz.Decr. 

bijzondere wet / bijzonderemeerderheidswet 

Bijz.Wet 

circulaire Circ. 

collectieve arbeidsovereenkomst CAO nr. 1234 

nummer 1234 

decreet Decr. 

– Duitstalige Gemeenschap Decr.D. 

– Franse Gemeenschap Decr.Fr. 

– Vlaamse Gemeenschap/Gewest Decr.Vl. 

– Waals Gewest Decr.W. 

gecoördineerd decreet Gec.Decr. 

gecoördineerd koninklijk besluit Gec.KB 

gecoördineerde wet Gec.Wet 

gemeentelijk besluit Gemeent.B. 

gemeentelijk reglement Gemeent.Regl. 

gemeentelijke verordening Gemeent.Verord. 

genummerde besluitwet Besluitwet nr. 

genummerd koninklijk besluit KB nr. 4321 

nummer 4321 

Grondwet Gw. 

koninklijk besluit KB 

mededeling Med. 


234. Enkele belangrijke internationale verdragen: 


ministerieel besluit MB 

omzendbrief Omz. 

onderrichting Onderr. 

ordonnantie Brussels Hoofdstedelijk 

Gewest 

Ord.Br. 

ordonnantie Gemeenschappelijke Ord.Gem.Gem.Comm. 

Gemeenschapscommissie 

protocol Prot. 

provinciaal besluit Prov.B. 

provinciaal reglement Prov.Regl. 

provinciale verordening Prov.Verord. 

regentsbesluit RB 

reglement Regl. 

reglementaire beslissing Regl.Besl. 

reglementaire onderrichting Regl.Onderr. 

resolutie Res. 

rondzendbrief Rondz. 

samenwerkingsakkoord Samenw. 

statuten Stat. 

verklaring Verkl. 

verklaring tot herziening van de Verkl.Herz.Gw. 

Grondwet 

verordening Verord. 

wet Wet 

Verdrag 4 november 1950 tot bescherming 

van de rechten van de mens en de fundamentele 

vrijheden 

Internationaal verdrag 19 december 1966 

inzake burgerrechten en politieke rechten 

Verdrag tot oprichting van de Europese 

Gemeenschap, ondertekend te Rome op 

25 maart 1957 

EVRM 

BUPO-Verdrag 

EG-Verdrag 

V&A 95 


Verdrag van Brussel van 1968 betreffende 

de rechterlijke bevoegdheid en de tenuitvoerlegging 

van beslissingen in burgerlijke 

en handelszaken 

Verdrag van de Europese Unie, ondertekend 

te Maastricht op 7 februari 1992 

Verdrag betreffende de werking van de 

Europese Unie 

Internationaal verdrag 19 december 1966 

inzake economische, sociale en culturele 

rechten 

EEX-Verdrag 

EU-Verdrag 

EU-Werkingsverdrag 

ECOSOC- 

Verdrag 

235. Enkele belangrijke wetboeken worden als volgt afgekort: 

Burgerlijk Wetboek BW 

Gerechtelijk Wetboek Ger.W. 

Kieswetboek Kiesw. 

Strafwetboek Sw. 

Veldwetboek Veldw. 

Wetboek der Registratie-, Hypotheek en 

Griffierechten 

W.Reg. 

Wetboek der Successierechten W.Succ. 

Wetboek van de Belasting over de 

Toegevoegde Waarde 

WBTW 

Wetboek van de Belgische Nationaliteit WBN 

Wetboek van de Inkomstenbelastingen WIB 

Wetboek van de met de Inkomsten- WIGB 

belastingen Gelijkgestelde Belastingen 

Wetboek van Internationaal Privaatrecht WIPR 

Wetboek van Koophandel W.Kh. 

Wetboek van Strafvordering Sv. 

Wetboek van Vennootschappen W.Venn. 



236. Als verwezen wordt naar voorbereidende documenten, 

kunnen de volgende afkortingen voor de parlementaire instellingen 

worden gebruikt. 

– Brussels Parlement Br.Parl. 

– Cultuurraad voor de Franse Cultuurgemeenschap 

Fr.Cult.R. 

– Cultuurraad voor de Nederlandse 

Cultuurgemeenschap 

Ned.Cult.R. 

– Duitstalige Gemeenschapsraad D.Gem.R. 

– Franse Gemeenschapsraad Fr.Gem.R. 

– Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie 

Gem.Gem.Comm. 

– Verenigde Vergadering van de Ver.Verg.Gem. 

Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie 

Gem.Comm. 

– Vergadering Franse Gemeenschaps- Verg.Fr.Gem. 

commissie 

Comm. 

– Vlaams Parlement (vanaf 28 april 

1996) 

Vl.Parl. 

– Vlaamse Raad Vl.R. 

– Waalse Gewestraad W.Gew.R. 

– Waals Parlement W.Parl. 

3.2. Rechtscolleges 

3.2.1. Algemeen 

237. De punten worden alleen weggelaten bij afkortingen die 

alleen uit hoofdletters bestaan, maar ook bij volgende belangrijke 

en vaak geciteerde rechtscolleges: GwH, RvS, HvJ. 

Bij verwijzingen naar rechtscolleges in een Nederlandse tekst 

worden steeds de Nederlandstalige benaming en afkorting 

gebruikt. 

V&A 97 


3.2.2. Internationaalrechtelijke rechtscolleges 

238. De voor het Belgische recht belangrijkste internationaalrechtelijke 

rechtscolleges zijn: 

Benelux Gerechtshof Beneluxhof 

Europees Hof voor de Rechten van de Mens EHRM 

Europese Commissie voor de Rechten van 

de Mens 

ECRM 

Gerecht van Eerste Aanleg van de EG Ger.EG 

Hof van Justitie van de EG HvJ 

Internationaal Gerechtshof IGH 

3.2.3. Interne rechtscolleges 

239. De belangrijkste Belgische rechtscolleges zijn: 

arbeidshof Arbh. 

arbeidsrechtbank Arbrb. 

Arbitragehof (vanaf mei 2007 

Grondwettelijk Hof) 

Arbitragehof 

arbitrale beslissing Arbit.Besl. 

arrondissementsrechtbank Arrondrb. 

beslagrechter Beslagr. 

correctionele rechtbank Corr. 

Grondwettelijk Hof GwH 

hof van assisen Assisen 

hof van beroep Antwerpen Antwerpen 

hof van beroep Bergen Bergen 

hof van beroep Brussel Brussel 

hof van beroep Gent Gent 

hof van beroep Luik Luik 

Hof van Cassatie Cass. 

Hof van Verbreking Cass. 

jeugdrechtbank Jeugdrb. 


kamer k. 

kamer van inbeschuldigingstelling KI 

kort geding KG 

krijgsraad Kr. 

Militair Gerechtshof Mil.Ger. 

onderzoeksrechter OR 

politierechtbank Pol. 

raadkamer Rk. 

Raad van State RvS 

Raad voor Vreemdelingenbetwistingen RvV 

rechtbank van eerste aanleg, burgerlijke Rb. 

kamer 


rechtbank van koophandel Kh. 

Rekenhof Rekenhof 

scheidsrechterlijke uitspraak Scheidsr.Uitspr. 

strafuitvoeringsrechtbank Su. 

verenigde kamers (Hof van Cassatie) ver.k. 

voorzitter Voorz. 

vredegerecht Vred. 

werkrechtersraad Wrr. 

werkrechtersraad van beroep Wrr.Ber. 

3.3. Tijdschriften, verzamelwerken en reeksen 

3.3.1. Algemeen 

240. Voor algemene regels inzake het gebruik van hoofdletters 

en punten in afkortingen, supra nr. 25 et seq. De hieronder vermelde 

regels gelden voor de afkortingen van (Belgische) juridische 

tijdschriften en verzamelwerken. 

3.3.2. Hoofdletters 

241. De eerste letter van de afkorting van een tijdschrift is 

steeds een hoofdletter (bv. De Gem.). Woorden die tot één letter 

V&A 99 


worden afgekort, worden in het Nederlands steeds als hoofdletter 

afgekort (bv. T.Fin.R., maar in het Frans Rev.b.compt.). 

Bij woorden die tot meer dan één letter worden afgekort, wordt 

in het Nederlands de eerste letter een hoofdletter (bv. 

Limb.Rechtsl., maar in het Frans Journ.proc., Jur.trav.Brux., 

C.conc.jur.). 

3.3.3. Punten en spaties 

242. Afkortingen die louter uit hoofdletters bestaan, worden bij 

voorkeur zonder punten afgekort (bv. TPR, RGAR). Bevat een 

afkorting ook kleine letters, dan worden overal punten gebruikt, 

dus ook na een alleenstaande hoofdletter (bv. T.Fin.R., 

Soc.Kron., Rev.dr.santé). 

Afkortingen van tijdschriften, reeksen of verzamelwerken 

bevatten geen spaties (bv. T.Gez., Not.Fisc.M.), behalve na een 

onafgekort woord (bv. Jura Falc.). 

Als een afkorting op zichzelf geen punten heeft (BTW, VBO), 

dan behoudt ze deze vorm, ook als ze in de naam van een tijdschrift 

wordt samengevoegd met een woord dat met een punt 

wordt afgekort (BTW Rev., Bull. VBO). Er staan dus wel punten 

tussen opeenvolgende hoofdletters als die geen autonome afkorting 

vormen (Jur.dr.soc.B.L.N.). 

3.3.4. Tweetalige tijdschriften en reeksen 

243. Voor tweetalige tijdschriften wordt de Nederlandstalige 

afkorting gebruikt (als men in het Nederlands publiceert). 


3.3.5. www.rechtsaf.be 


244. Voor de lijst van Nederlandstalige en Franstalige afkortingen 

van de belangrijkste Belgische, en voor het Belgische recht 

relevante, tijdschriften wordt verwezen naar www.rechtsaf.be. 

In deze onlinelijst worden slechts een beperkt aantal jaarverslagen 

opgenomen. Voor andere jaarverslagen (en jaarrapporten) 

geldt dezelfde regel die hier wordt toegepast, namelijk Jv. of 

(voor eentalig Franse verslagen) Rap.Ann., gevolgd door de 

gangbare afkorting van de instelling of organisatie. 

Nieuwsbrieven die niet in de lijst werden opgenomen, worden 

bij voorkeur niet afgekort. 

245. De geactualiseerde onlineversie van onderstaande lijst is 

te vinden op www.rechtsaf.be. 

Afkorting Titel 

AA = A.A. Arresten Arbitragehof 

AAJB = A.A.J.B. Annuaire administratif et judiciaire de 

Belgique 

ACC = A.CC Arrèts Cour constitutionnelle 

Acc.Act. Accountancy actualiteit: veertiendaagse 

nieuwsbrief 

Acc.Bedr.M. Accountancy en bedrijfskunde. Maandschrift 

Acc.Bedr.T. Accountancy en bedrijfskunde. Kwartaalschrift 

Acc.& Fisc. Acccountancy & Fiscaliteit. Wekelijkse 

nieuwsbrief 

Acc.& Tax Accountancy & Tax 

Acc.Thema’s M. Accoutancy Thema’s (Maandelijks) 

V&A 101 


Act.dr. Actualités du droit: revue de la Faculté 

de droit de Liège 

Act.dr.fam Actualités du droit de la famille 

Act.fisc. Actualités fiscales 

Activa Activa: tijdschrift voor accountants en 

boekhouders 

Act.jur.baux Actualités juridiques des baux 

Act.soc. Actualités sociales: information hebdomadaire 

concernant le droit social et 

la gestion du personnel 

Ad Rem Ad Rem: tijdschrift van de Orde van 

Vlaamse balies 

Adm.Lex Administratief lexicon (Boekenreeks) 

Advocare Advocare: juridisch cahier 

AFT = A.F.T. Algemeen fiscaal tijdschrift 

AGJB = A.G.J.B. Administratief en gerechtelijk jaarboek 

voor België 

A.Hosp. Acta Hospitalia 

AJT = A.J.T. Algemeen juridisch tijdschrift 

AM = A.M. Auteurs en media / Auteurs et média 

Amén. Aménagement, environnement, urbanisme 

et droit foncier 

AMR = A.M.R. Algemene modellenverzameling voor 

de rechtspraktijk 

Ann.dr. Annales de droit 

Ann.dr.Lg. Annales de droit de Liège 

Ann.dr.Louvain Annales de droit de Louvain 

Ann.dr.sc.pol. Annales de droit et de sciences politiques 

Ann.ét.eur. Annales d’études européennes 

Ann.fac.dr.Lg. Annales de la Faculté de droit, d’économie 

et de sciences sociales de Liège 

Ann.jur.créd. Annuaire juridique du crédit 

Ann.jur.créd.règl.coll. Annuaire juridique du crédit et du règlement 

collectif de dettes 



Ann.not. Annales du notariat et de l’enregistrement 

Ann.parl. Annales parlementaires 

Ann.prat.comm. Annuaire pratiques du commerce 

Ann.prat.comm.conc. Annuaire pratiques du commerce & 

concurrence 

APM = A.P.M. Administration publique (Mensuel): 

revue du droit public et des sciences 

administratives 

APR = A.P.R. Algemene praktische rechtsverzameling 

(Boekenreeks) 

APT = A.P.T. Administration publique (Trimestriel): 

revue du droit public et des sciences 

administratives 

Arbbl. Arbeidsblad 

Arr.Cass. Arresten van het Hof van Cassatie 

Arr.GwH Arresten Grondwettelijk Hof 

Arr.RvS Verzameling van arresten van de Raad 

van State 

Arr.R.v.St. Verzameling van arresten van de Raad 

van State (voortaan als Arr.RvS) 

Arr.Verbr. Arresten van het Hof van Verbreking 

ATDF = A.T.D.F. Aménagement du territoire et droit foncier 

Balans Balans: nieuwsbrief voor accountancy 

en financieel management 

Bank Fin. Bank- en financiewezen 

Bank Fin. Bank- en financiewezen (Financieel 

forum) 

Bank Fin.(Cah.) Bank-en financiewezen. Cahiers = 

Revue de la banque. Cahiers 

Bank Fin.R. Bank- en financieel recht (Financieel 

forum) (bij voorkeur als BFR) 

Bb&b Burger, bestuur en beleid 

Benelux Jur. Benelux Gerechtshof: jurisprudentie 

V&A 103 


Benelux jur. Cour de justice Benelux. Jurisprudence 

Bestuursmemoriaal Bestuursmemoriaal 

BFR = B.F.R. Bank- en financieel recht (Financieel 

forum) 

BIB Revue = B.I.B. Revue 

B.I.B.Revue 

Bilan Bilan: lettre d’information sur la comptabilité 

et la question financière 

Bioethica Bioethica Belgica: periodiek van het 

Raadgevend comité voor bio-ethiek 

BJ = B.J. La Belgique judiciaire: gazette des tribunaux 

belges et étrangers 

Boek Rekenhof Boek van het Rekenhof (Kamer) 

BRH = B.R.H. Belgische rechtspraak in handelszaken 

BS = B.S. Belgisch staatsblad 

BTIR = B.T.I.R. Belgisch tijdschrift voor Internationaal 

recht 

BTSZ = B.T.S.Z. Belgisch tijdschrift voor sociale zekerheid 

BTW Rev. = B.T.W.-Revue 

B.T.W.Rev. 

Budget & Recht Budget & Recht 

Bull. Bulletin des arrêts de la Cour de cassation 

Bull.adm.pénit. Bulletin de l’Administration pénitentiaire 

Bull.ass. Bulletin des assurances 

Bull.Bel. Bulletin der belastingen 

Bull.Best.Strafinr. Bulletin van het Bestuur der Strafinrichtingen 

Bull.BMM = BMM - bulletin, Beneluxvereniging van 

Bull.B.M.M. 

Bull.BMM = 

Bull.B.M.M. 

merken- en modellengemachtigden 

Bulletin Association Benelux pour le 

droit des marques et modèles 



Bull.CBN = Bulletin van de Commissie voor boek- 

Bull.C.B.N. houdkundige normen 

Bull.Centr.Arb. VUB. Centrum voor arbeidsrecht. Bulletin 

Bull.CNC = Bulletin de la Commission des normes 

Bull.C.N.C. comptables 

Bull.contr. Bulletin des contributions 

Bull.doc.min.fin Bulletin de documentation du ministère 

des Finances 

Bull.FEB = Bull.F.E.B.Bulletin de la Féderation des entreprises 

de Belgique 

Bull.Fisc.Fin.R. Bulletin voor fiscaal en financieel recht. 

Maandelijkse nieuwsbrief 

Bull.inf.ass.secr.soc. Bulletin de l’Union des sécretariats 

sociaux agrées d’employeurs 

Bull.inf.IEC = Bulletin d’information. Institut des 

Bull.inf.I.E.C. experts-comptables 

Bull.inf.INAMI = 

Bull.inf.I.N.A.M.I. 

Bulletin d’information de l’I.N.A.M.I. 

Bull.inf.IRE = Institut des réviseurs d’entreprises. Bul- 

Bull.inf.I.R.E. letin d’information 

Bull.Inst.Arb. Bulletin van het Instituut voor Arbeidsrecht 

Bull.IUM = Internationale unie van magistraten Bel- 

Bull.I.U.M. gië. Bulletin 

Bull.jur.imm. Bulletin de la jurisprudence immobilière 

et de la construction 

Bull.lég.b. Bulletin législatif belge 

Bull.off. Bulletin officiel des lois et arrêtés 

royaux de la Belgique 

Bull.trim.b.dr.comp. Bulletin trimestriel de l’Institut belge de 

droit comparé 

Bull.us. Bulletin usuel des lois et arrêtés concernant 

l’administration générale 

V&A 105 


Bull.VBO = Bulletin van het Verbond van Belgische 

Bull.V.B.O. Ondernemingen - VBO Bulletin 

B.Versl. Beknopt verslag (Parlement) 

CA-A = C.A.-A. Arrêts de la Cour d’arbitrage 

CABG = C.A.B.G. Cahiers Antwerpen Brussel Gent 

Cah.C.comptes Cahier de la Cour des comptes 

Cah.dr.europ. Cahiers de droit européen (bij voorkeur 

als CDE) 

Cah.const. Les cahiers constitutionelles 

Cah.dr.immo. Cahiers de droit immobilier 

Cah.dr.jud. Cahiers de droit judiciaire. Conférence 

du jeune barreau de Bruxelles 

Cah.méd.dettes Cahiers de la médiation des dettes 

C.conc.jur. Conseil de la concurrence. Revue trimestrielle 

de jurisprudence 

CDE = C.D.E. Cahiers de droit européen 

CDFI Cahiers de droit fiscal international (2C 

TAX 7 A CDFI) 

CDPK = C.D.P.K. Publiekrechtelijke Kronieken 

CDPK = C.D.P.K. Chroniques de droit public 

C&FP = C.& F.P. Comptabilité et fiscalité pratiques 

C.H.CRISP Courrier hebdomadaire du CRISP 

Chron.dr.not. Chronique de droit à l’usage du notariat 

Chron.D.S. Chroniques de droit social 

CJ = C.J. Cahier van de jurist 

CJ = C.J. Cahier du juriste 

Cl.et.B. Jurisprudence des tribunaux de première 

instance en matière civile, commerciale 

et correctionnelle des justices 

de paix et de simple police (Cloes et 

Bonjean) 

Comm.Bijz.Ov. Commentaar Bijzondere overeenkomsten 

(+Verbintenissenrecht) 

Comm.Erf. Commentaar Erfenissen, schenkingen 

en testamenten 



Comm.Fin. Commentaar Financieel recht 

Comm.Ger. Artikelsgewijze commentaar Gerechtelijk 

recht 

Comm.Handel. Commentaar Handels- en economisch 

recht 

Comm.Pers. Artikelsgewijze commentaar Personen- 

en familierecht 

Comm.Pub. Artikelsgewijze commentaar Publiek 

procesrecht 

Comm.Straf. Commentaar Strafrecht en strafvordering 

Comm.Venn. Artikelsgewijze commentaar Vennootschapsrecht 

(later V.en.V.) 

Comm.V.en V. Artikelsgewijze commentaar Vennootschappen 

en verenigingen (vroeger 

Venn.) 

Comm.Verz. Artikelsgewijze commentaar Verzekeringen 

Comm.Voor. Artikelsgewijze commentaar Voorrechten 

en hypotheken 

Computerr. Computerrecht: tijdschrift voor informatica, 

telecommunicatie en recht 

Con.M. Consilio Manuque: Belgisch tijdschrift 

voor lichamelijke schade en gerechtelijke 

geneeskunde 

Cour.fisc. Courrier fiscal 

Cour.immo. Courrier de l’immobilier: questions - 

réponses juridiques 

C.R. Compte rendu (Parlement) 

CRA = C.R.A. Circulation, responsabilité, assurance 

CSA = C.S.A. Les cahiers des sciences administratives 

Custodes Custodes. Cahiers thématique de la 

police et de la justice 

Custodes Custodes. Cahiers voor politie- en justitievraagstukken 

V&A 107 


D.A. Le droit des affaires (bij voorkeur als 

DAOR) 

DAOR Le droit des affaires 

DAOR Het ondernemingsrecht 

DBF = D.B.F. Droit bancaire et financier (Forum 

financier) 

DCCR = D.C.C.R. Consumentenrecht 

DCCR = D.C.C.R. Droit de la consommation 

De Advoc. De advocaat 

De Belg.Acc. De Belgische accountant 

De Burg.St. De brgerlijke stand 

De Gem. De Gemeente 

De Gerechtsd. De Gerechtsdeurwaarder 

De Gerechtsd.- Digest De Gerechtsdeurwaarder- Digest 

De Gids De Gids op maatschappelijk gebied 

De Iure De iure 

De Provincie De Provincie 

De Schakel De Schakel 

De Venn. De vennootschap: praktijkgericht tijdschrift 

voor vennootschappen 

De Verz. De Verzekering 

De Wet De wet: onafhankelijk maandblad voor 

de juridische beroepen 

DIT = D.I.T. Droit de l’informatique et des télécoms 

Div.Act. Divorce: actualité juridique, sociale et 

fiscale 

Doc.jur.b. Doctrine juridique belge 

Doc.Min.Fin. Documentatieblad. Ministerie van 

Financiën. 

Doc.parl. Documents parlementaires 

Dr.banc.fin. Droit bancaire et financier (Forum 

financier) 

Dr.circ. Droit de la circulation. Jurisprudence 

Dr.eur.transp. = ETL Droit européen des transports - European 

Transport Law 



Dr.inform. Droit de l’informatique et des télécoms 

(bij voorkeur als DIT) 

Dr.plus Droit en plus / Droit en + 

Dr.Q.M. Droit en quart monde 

Echos log. Les échos du logement 

Eig.Mag. Eigenaars magazine 

EJ = E.J. Echtscheidingsjournaal 

Entr.et dr. L’entreprise et le droit 

Enviro Enviro Droit: cahiers du droit de l’environnement 

EPC = E.P.C. Evaluation du préjudice corporel : commentaire 

au regard de la jurisprudence 

(losbladig) 

EST = E.S.T. Economisch en sociaal tijdschrift 

Ethiek & Recht Ethiek en recht in de gezondheidszorg 

ETL European Transport Law - Europäisches 

Transportrecht 

Euredia Euredia: revue européenne de droit bancaire 

& financier 

Eur.Vervoerr. = ETL Europees vervoerrecht - European 

Transport Law 

Ex.Crim. Excerpta Criminologica 

L’Exp.-compt.b. L’Expert-comptable belge: revue de 

l’Institut des experts-comptables 

Fare Act. Gerechtelijk akkoord en faillissement: 

actualiteit 

Fatik Fatik. Kontakt- en informatieblad voor 

gevangeniswezen en reklassering 

Fid.Ber. Fiduciaire berichten 

Fisc.Act. Fiscale actualiteit: wekelijkse nieuwsbrief 

Fisca Fisca: tijdschrift van de Vlaamse kamer 

van het Instituut van belastingsconsulenten 

van België 

Fisc.Koer. De fiscale koerier 

V&A 109 


Fiscologue Fiscologue 

Fiscologue (I.) Fiscologue international 

Fiscoloog Fiscoloog: nieuwsbrief over fiscaliteit 

Fiscoloog (I.) Fiscoloog internationaal 

FJF = F.J.F. Fiscale jurisprudentie 

FJF = F.J.F. Jurisprudence fiscale 

Hand. Parlementaire Handeligen 

Handelspr. Handelspraktijken: permanent documentatiesysteem 

(Pratiques du Commerce) 

Hosp. Hospitalia 

Huis.just. L’Huissier de justice 

Huis.just.- digest L’Huissier de justice - Digest 

Huur Huur. Het huurrecht in de praktijk 

Huurbl. Huurdersblad 

IBR Studies Instituut der bedrijfsrevisoren. Studies 

en documenten / Studies IBR: controle, 

recht, fiscaliteit, accountancy, 

financiën, beroep 

ICIP-Ing.Cons. ICIP L’ingénieur-conseil - Intellectual 

property (ook als RDI) 

I.C.J.Reports International Court of Justice. Reports 

of judgments, advisory opinions and 

orders 

IDj Information et documentation juridiques 

Inf.IDAC = Informatieblad. Instituut der accoun- 

Inf.I.D.A.C. tants 

Info Jura Info-jura: maandelijkse informatie over 

rechtspraak en rechtsleer 

Inforevue Inforevue : tijdschrift van de geintegreerde 

politie 

Inforevue Inforevue : magazine de la police intégrée 


Inf.RIZIV = 

Inf.R.I.Z.I.V. 


RIZIV. Informatieblad / Informatieblad 

van het Rijksinstituut voor Ziekte- 

en Invaliditeitsverzekering 

Inf.Soc.Secr. Unie van de erkende sociale secretariaten 

van werkgevers. Informatiebulletin 

Ing.Cons. L’ingénieur-conseil: revue technique et 

juridique des droits intellectuels 

Intern.Fisc.Act. Internationale fiscale actualiteit 

Intern.Vervoerr. Internationaal vervoerrecht over land en 

zee 

IRDI = I.R.D.I. Droits intellectuels 

IRDI = I.R.D.I. Intellectuele rechten 

Ius Ius. Interuniversitair studententijdschrift 

Ius & Actores Ius & Actores: Revue des acteurs de la 

justice - Tijdschrift voor de actoren 

van het gerecht 

Iuvis Iuvis. Juridisch tijdschrift uitgegeven 

door de Juridische Commissie BFE- 

FIGAS 

Jb.Hand. Jaarboek handelspraktijken 

Jb.Hand.Med. Jaarboek handelspraktijken en mededinging 

Jb.Kred. Jaarboek kredietrecht 

Jb.Kred.C.S. Jaarboek kredietrecht en collectieve 

schuldenregeling 

Jb.LRB = Jb.L.R.B. Jaarboek lokale en regionale belastingen 

Jb.Mens. Jaarboek mensenrechten 

Jb.TRD = Jb.T.R.D. Rechtsdocumentatie: juridisch, fiscaal 

en sociaalrechtelijk jaarboek 

JCB = J.C.B. Jurisprudence commerciale de Belgique 

(de Bruxelles) 

JCE = J.C.E. Jurisprudence du Conseil d’état 

J.C.Fl. Jurisprudence commerciale des 

Flandres 

V&A 111 


JCJ = J.C.J. Jurisprudence du code judiciaire (losbladig) 

JDE = J.D.E. Journal de droit européen 

JDF = J.D.F. Journal de droit fiscal 

J.dr.jeun. Journal du droit des jeunes (ook als JDJ) 

JDSC = J.D.S.C. Recueil annuel de jurisprudence en droit 

des sociétés commerciales 

JJD = J.J.D. Journal des juristes democrates 

JJP = J.J.P. Journal des juges de paix (et de police) 

J.J.Pol. Journal des juges de police 

JL = J.L. Jurisprudence de Liège 

JLMB = J.L.M.B. Revue de jurisprudence de Liège, Mons 

et Bruxelles 

JLO = J.L.O. Jurisprudence du louage d’ouvrage 

J.Ordre Pharm. Jurisprudence et informations de 

l’Ordre des pharmaciens 

Journ.jur. Le journal du juriste 

Journ.prat.dr.fisc.fin. Journal pratique de droit fiscal et financier 

Journ.proc. Journal des procès 

JPA = J.P.A. Jurisprudence du port d’Anvers 

J.Police Le journal de la police 

JRS = J.R.S. Jurisprudentie van de Raad van State 

JT = J.T. Journal des tribunaux 

JTDE = J.T.D.E. Journal des tribunaux - Droit européen 

J.T.dr.eur. Journal des tribunaux - Droit européen 

(bij voorkeur JTDE) 

J.T.O. Journal des tribunaux d’outre-mer 

JTT = J.T.T. JTT: Droit du travail, droit de la sécurité 

sociale, droit judiciaire social, droit 

pénal social 

JTT = J.T.T. Journal des tribunaux du travail 

JTT = J.T.T. JTT: Arbeidsrecht,sociale zekerheid, 

sociaal procesrecht, sociaal strafrecht 



Juger Juger: revue de l’Association syndicale 

des magistrats 

Jura Falc. Jura Falconis. Juridisch wetenschappelijk 

studententijdschrift 

Jur.Charleroi Revue de jurisprudence de l’arrondissement 

de Charleroi 

Jur.comm.Fl. Jurisprudence commerciale des 

Flandres 

Jur.dr.soc.B.L.N. Jurisprudence du droit social Bruxelles - 

Louvain - Nivelles 

Jur.FPE = Jur.F.P.E. Jurisprudence. Féderation professionnelle 

des producteurs et distributeurs 

d’électricite de Belgique. FPE 

Jur.Hainaut Revue de jurisprudence du Hainaut 

Jur.HvJ Jurisprudentie van het Hof van Justitie 

en van het Gerecht van Eerste Aanleg 

Jurim Pratique Jurimpratique: revue pratique de 

l’immobilier 

Juristenkrant De Juristenkrant 

Jur.Niv. Recueil de la jurisprudence du Tribunal 

de Nivelles 

Jur.trav.Brux. Jurisprudence des juridictions du travail 

de Bruxelles 

Just News Just News: interne krant van de Federale 

overheidsdienst justitie 

Jv.Arbitragehof Jaarverslag van het Arbitragehof 

Jv.Cass. Jaarverslag van het Hof van Cassatie 

Jv.GwH Jaarverslag van het Grondwettelijk Hof 

Jv.HRJ = Jv.H.R.J. Jaarverslag van de Hoge Raad voor Justitie 

Jv.RvS Jaarverslag van de Raad van State 

Kijk Uit Kijk uit. Accountancy, fiscaliteit en 

sociale wetgeving voor de ondernemer 

V&A 113 


Larcier Cass. Larcier Cassation 

L.B. Lex Belgica 

L.Bas. La Basoche 

Le trait d’union Le trait d’union 

Leefmilieu Leefmilieu 

Liga Liga voor Mensenrechten. Nieuwsbrief 

Limb.Rechtsl. Limburgs rechtsleven 

Lokaal Lokaal: VVSG-magazine voor 

gemeente en OCMW 

LRB = L.R.B. Lokale en regionale belastingen 

MB = M.B. Moniteur belge 

Med.BUFR = Mededelingenblad Belgische unie van 

Med.B.U.F.R. fiskale raadgevers 

Medi-ius Medi-ius: geneeskunde, recht, verzekering 

Med.V.B.O. VBO Mededelingen 

Mém.adm. Mémorial administratif (pub. off. de 

chaque province francophone) 

MER = M.E.R. Milieu- en energierecht: driemaandelijkse 

duiding bij recente wetgeving, 


Mil.Bed. Milieu en bedrijf: veertiendaagse 

nieuwsbrief over milieubeheer, 

afval, lozingen, gevaarlijke stoffen 

en vergunningen 

Mil.Info Milieurecht info 

Min.just.circ. Recueil des circulaires, instructions et 

autres actes émanés du Ministère de 

la justice ou relatifs à ce département 

Min.J.Omz. Verzameling der omzendbrieven, dienstvoorschriften 

en andere bescheiden 

door het Ministerie van justitie uitgegeven, 

... 

MJT = M.J.T. Marxistisch juridisch tijdschrift 



M.not.fisc. Notariat. Mensuel du notariat et de la 

fiscalité 

Monde ass. Monde de l’assurance 

Mouv.comm. Mouvement communal 

NC = N.C. Nullum Crimen: Tijdschrift voor strafen 

strafprocesrecht 

NJW = N.J.W. Nieuw Juridisch Weekblad 

NNK = N.N.K. Nieuw Notarieel Kwartaalschrift 

Non-Marchand Non marchand: management, droit et 

finance 

Notariaat Nieuwsbrief notariaat 

Notarius Notarius: praktijk en opinies 

Not.Fisc.M. Notariaat: notarieel en fiscaal maandblad 

(ook als NFM) 

Novelles Les Novelles - Encyclopedie (Reeks) 

N.Tijd.Pol. Nieuw tijdschrift voor politiek 

OCMW Visies = OCMW visies 

O.C.M.W.Visies 

Off.Pol. L’officier de police 

Omnia Frat. Omnia Fraterne 

Omnil. Omnilegie 

Or. Oriëntatie: sociaal recht - personeelsbeleid 

O.R. Het ondernemingsrecht (bij voorkeur als 

DAOR) 

Orde dag De orde van de dag. Criminaliteit en 

samenleving 

Ors. Orientations: droit social - gestion du 

personnel 

P&B = P.& B. Tijdschrift voor procesrecht en bewijsrecht 

P&B = P.& B. Proces en bewijs 

P&O P&O praktijkblad 

Pacioli Pacioli: bulletin van het beroepsinstuut 

van boekhouders 

V&A 115 


Pacioli Pacioli: bulletin de l’Institut professionnel 

des comptables 

Pand.b. Pandectes belges 

Pand.pér. Pandectes périodiques 

Panopticon Panopticon: tijdschrift voor strafrecht, 

criminologie en forensisch welzijnswerk 

Parl.St. Parlementaire Stukken - Parlementaire 

Bescheiden - Parlementaire Documenten 

- Parlementaire Voorbereiding 

Pas. Pasicrisie belge 

Pasin. Pasinomie 

Pb.C. Publicatieblad van de Europese 

Gemeenschappen - Mededelingen 

Pb.L. Publicatieblad van de Europese 

Gemeenschappen - Wetgeving 

Per.Ber.IBR = Instituut der bedrijfsrevisoren. Perio- 

Per.Ber.I.B.R. dieke berichten / IBR 

Personeel Personeelszaken 

Pol Pol: revue van de federale politie 

Politeia Politeia: revue professionnelle belge des 

services de police 

Politeia Politeia: Belgisch politievakblad 

Politie J. Politiejournaal 

Pol.Off. Politieofficier 

Pro jus. Pro justitia 

PM Pro memorie: bijdragen tot de rechtsgeschiedenis 

der Nederlanden 

Publ.Cour eur.D.H. Publications de la Cour européenne des 

droits de l’homme. Série A: arrêts et 

décisions 

Publ.Cour eur.D.H. Publications de la Cour européenne des 

droits de l’homme. Série B: mémoires, 

plaidoiries et documents 



Publ.Eur.Court H.R. Publications of the European Court of 

Human Rights. Series B: Pleadings, 

Oral arguments and Documents 

Publ.Eur.Court H.R. Publications of the European Court of 

Human Rights. Series A: Judgements 

and Decisions 

Q.R. Questions et réponses parlementaires 

RJDA = R.J.D.A. Recueil de jurisprudence du droit administratif 

et du Conseil d’état 

RABG = R.A.B.G. Rechtspraak Antwerpen Brussel Gent 

RACE = R.A.C.E. Recueil des arrêts du Conseil d’état 

RAJB = R.A.J.B. Recueil annuel de jurisprudence belge 

Rap.ann.CA = 

Rap.ann.C.A. 

Rapport annuel de la Cour d’arbitrage 

Rap.ann.Cass. Rapport annuel de la Cour de cassation 

Rap.ann.CC = Rapport annuel de la Cour constitutio- 

Rap.ann.C.C. nelle 

Rap.ann.CE = 

Rap.ann.C.E. 

Rapport annuel du Conseil d’état 

Rap.ann.CSJ = Rapport annuel du Conseil supérieur de 

Rap.ann.C.S.J. justice 

RBDC = R.B.D.C. Revue belge de droit constitutionnel 

RBDI = R.B.D.I. Revue belge de droit international 

RBSS = R.B.S.S. Revue belge de sécurité sociale 

R.Cass. Recente arresten van het Hof van Cassatie 

RCB = R.C.B. Revue de la concurrence belge 

RCDC = R.C.D.C. Revue critique de droit criminel 

RCJB = R.C.J.B. Revue critique de jurisprudence belge 

RCSJ = R.C.S.J. Revue catholique sociale et juridique 

RDC = R.D.C. Revue de droit commercial belge 

RDI = R.D.I. Revue de droit intellectuel - Tijdschrift 

intellectuele eigendom - Review of 

intellectual property law (ook als 

ICIP-Ing. Cons.) 

V&A 117 


RDIDC = R.D.I.D.C. Revue de droit international et de droit 

comparé 

RDJB = R.D.J.B. Répertoire décennal de la jurisprudence 

belge 

RDJP = R.D.J.P. Revue de droit judiciaire et de la preuve 

RDPC = R.D.P.C. Revue de droit pénal et de criminologie 

RDS = R.D.S. Revue de droit social 

RDTI = R.D.T.I. Revue du droit des technologies de 

l’information 

Rec.Arr.RvS Recente arresten van de Raad van State 

Rec.CIJ = Rec.C.I.J. Cour internationale de justice. Recueil 

des arrêts, avis consultatifs et ordon- 

Rec.CJCE = 

Rec.C.J.C.E. 

nances 

Recueil de la jurisprudence de la Cour 

de justice et du Tribunal de première 

instance 

Rec.Cour eur.D.H. Cour européenne des droits de l’homme. 

Recueil des arrets et décisions (ook 

als Rec. CEDH) 

Rec.gén.enr.not. Recueil général d’enregistrement et du 

notariat 

Rechtsk.T. Rechtskundig tijdschrift voor België 

Rechtspr.Arb.Br. Rechtspraak van de Arbeidsgerechten 

Rechtspr.BFE = 

Rechtspr.B.F.E. 

van Brussel 

Rechtspraak. Bedrijfsfederatie der 

Voortbrengers en Verdelers van 

Electriciteit in België. BFE 

Rechtspr.Soc.R.B.L.N. Rechtspraak van sociaal recht: Brussel - 

Leuven - Nijvel 

Rec.lois decr.arr. Recueil des lois, décrets et arrêtés 

REDRIM Revue de droit immobilier 

Registratierechten Registratierechten. Nieuwsbrief 

Reper Reper. Répertoire informatisé de la doctrine 

juridique dans les revues belges 

et étrangères 



Rep.Eur.Court H.R. European court of human rights. 

Reports of judgments (ook als Rep. 

ECtHR) 

Rép.fisc. Répertoire fiscal 

Rép.not. Répertoire notarial (Losbladige reeks) 

Rep.RJ = Rep.R.J. Repertorium RJ 

Res Publica Res publica: tijdschrift voor politologie 

Res Jur.Imm. = RJI Res et jura immobilia: driemaandelijks 

tijdschrift van zaken- en bouwrecht 

Res.jur.imm = RJI Res et jura immobilia : revue trimestrielle 

du droit de la construction 

et des biens 

Rev.acc.trav. Revue des accidents du travail et de 

droit industriel 

Rev.adm. Revue de l’administration et du droit 

administratif de la Belgique 

Rev.banc.fin. Revue bancaire et financière (Forum 

financier) 

Rev.banque Revue de la banque 

Rev.b.compt. Revue belge de la comptabilité 

Rev.b.dr.const. Revue belge de droit constitutionnel (bij 

voorkeur RBDC) 

Rev.b.dr.intern. Revue belge de droit international (bij 

voorkeur RBDI) 

Rev.b.séc.soc. Revue belge de sécurité sociale (bij 

voorkeur RBSS) 

Rev.comm. La revue communale 

Rev.comm. La revue communale de Belgique: journal 

de droit administratif 

Rev.cons.prud. Revue des conseils de prud’hommes 

Rev.dr.b. Revue de droit belge 

Rev.dr.commun. Revue de droit communal 

Rev.dr.étr. Revue du droit des étrangers 

Rev.dr.fam. Revue de droit familial 

V&A 119 


Rev.dr.intern.comp. Revue de droit international et de droit 

comparé (bij voorkeur RDIDC) 

Rev.dr.mil. Revue de droit militaire et de droit de la 

guerre 

Rev.dr.min. Revue de droit minier 

Rev.dr.pén. Revue de droit pénal et de criminologie 

(bij voorkeur RDPC) 

Rev.dr.pén.mil. Revue de droit pénal militaire et de droit 

de la guerre 

Rev.dr.rur. Revue de droit rural 

Rev.dr.santé Revue de droit de la santé 

Rev.dr.ULB = Revue de droit de l’U.L.B. 

Rev.dr.U.L.B. 

Rev.dr.ULg Revue de la Faculté de droit de l’Université 

de Liège 

Rev.exp. Revue de l’expert 

Rev.faill. Revue des faillites, concordats, liquidations, 

séquestres 

Rev.fisc. Revue fiscale 

Rev.Gd. Revue de la Gendarmerie 

Rev.hist.dr. Revue d’histoire du droit 

Rev.IPC = Rev.I.P.C. Revue I.P.C. 

Rev.prat.not.b. Revue pratique du notariat belge 

Rev.not.b. Revue du notariat belge (bij voorkeur 

RNB) 

Rev.prat.dr.comm. Revue pratique de droit commercial 

belge 

Rev.prat.soc. Revue pratique des sociétés civiles et 

commerciales (bij voorkeur RPS) 

Rev.rec. Revue des receveurs 

Rev.Rw. Revue van de Rijkswacht 

Rev.trav. Revue du travail 

Rev.trim.D.H. Revue trimestrielle des droits de 

l’homme (bij voorkeur RTDH) 



Rev.trim.dr.fam. Revue trimestrielle de droit familial (bij 

voorkeur RTDF) 

Rev.T.V.A. = Rev.TVA Revue de la TVA 

Rev.Ubiquité Revue Ubiquité 

Revue@dipr.be Revue de droit international privé (ook 

als RDIPR) 

Rev.urb. Revue juridique et économique de 

l’urbanisme et de l’environment 

RGAR = R.G.A.R. Revue générale des assurances et des 

responsabilités 

RGCF = R.G.C.F. Revue générale du contentieux fiscal 

RGDC = R.G.D.C. Revue générale de droit civil belge 

RGF = R.G.F. Revue générale de fiscalité 

RHA = R.H.A. Rechtspraak van de haven van Antwerpen 

RIC = R.I.C. Revue internationale de la concurrence 

RIDA = R.I.D.A. Revue internationale des droits de 

l’antiquité 

RIEJ = R.I.E.J. Revue interdisciplinaire d’études juridiques 

RISA = R.I.S.A. Revue internationale des sciences administratives 

RJI = R.J.I. Res et jura immobilia 

RLGB = R.L.G.B. Recueil de la législation générale en 

vigueur en Belgique 

R.Med.Rechtspr. Raad voor de mededinging. Driemaandelijks 

tijdschrift van rechtspraak 

RNB = R.N.B. Revue du notariat belge 

R.Orde Apoth. Rechtspraak en mededelingen van de 

orde der apothekers 

RPDB = R.P.D.B. Répertoire pratique du droit belge - 

Encylopedie (Reeks) 

RPOT = R.P.O.T. Rechtsactualiteit, privacy, openbaarheid 

en nieuwe technologie 

V&A 121 


RPS = R.P.S. Revue pratique des sociétés civiles et 

commerciales 

RRD = R.R.D. Revue régionale de droit 

RRS = R.R.S. Recht, religie en samenleving 

RTDF = R.T.D.F. Revue trimestrielle de droit familial 

RTDH = R.T.D.H. Revue trimestrielle des droits de 

l’homme 

RW = R.W. Rechtskundig weekblad 

RWD = R.W.D. Rechtspraak omtrent werken dienstverhuring 

SEW = S.E.W. Sociaal-economische wetgeving: tijdschrift 

voor Europees en economisch 

recht 

Soc.Act. Sociale actualiteit: wekelijkse informatie 

over sociaal recht en personeelsbeleid 

Soc.Kron. Sociaalrechtelijke kronieken 

Soc.Weg. Sociale Wegwijzer 

Sport & Recht Sport & Recht: nieuwsbrief 

St.Doc.BCNAR = 

St.Doc.B.C.N.A.R. 

Studies en documenten van het Belgisch 

Centrum voor Normalisatie van de 

Accountancy en het Revisoraat 

Stud.Dipl. Studia Diplomatica 

Successierechten Successierechten. Nieuwsbrief 

TAA = T.A.A. Tax audit & accountancy 

T.Aann. Tijdschrift voor aannemingsrecht 

T.Acc. Tijdschrift voor accountants en boekhouders 

T.Agr.R. Tijdschrift voor agrarisch recht 

T.App. Tijdschrift voor appartements- en 

immorecht 

TASN = T.A.S.N. Tijdschrift der arbeidsongevallen en van 

sociaal- en nijverheidsrecht 

TAVW = T.A.V.W. Tijdschrift voor aansprakelijkheid en 

verzekering in het wegverkeer 



T.Bankw. Tijdschrift voor bank- en financiewezen 

TBBR = T.B.B.R. Tijdschrift voor Belgisch burgerlijk 

recht 

T.Belg.Not. Tijdschrift voor Belgische notarissen 

TBH = T.B.H. Tijdschrift voor Belgisch handelsrecht 

TBM = T.B.M. Tijdschrift voor Belgische mededinging 

TBO = T.B.O. Tijdschrift voor bouwrecht en onroerend 

goed 

TBP = T.B.P. Tijdschrift voor bestuurswetenschappen 

en publiekrecht 

T.Desk. Tijdschrift van de deskundige 

Tegenspraak Tegenspraak: kritisch tijdschrift over 

recht en maatschappij 

TEM = T.E.M. Tijdschrift voor economie en management 

TEP = T.E.P. Tijdschrift Estate Planning 

T.Fam. Tijdschrift voor Familierecht 

T.Fin.R. Tijdschrift financieel recht 

TFR = T.F.R. Tijdschrift voor fiscaal recht 

T.Gem. Tijdschrift voor gemeenterecht 

T.Gez. Tijdschrift voor gezondheidsrecht 

TGR = T.G.R. Tijdschrift voor Gentse rechtspraak 

T.Huur. Tijdschrift huurrecht 

Tijdschrift@ipr.be Tijdschrift voor internationaal privaatrecht 

(ook als TIPR) 

TJK = T.J.K. Tijdschrift voor jeugdrecht en kinderrechten 

T.Mil.R. Tijdschrift voor militair recht en oorlogsrecht 

T.Mil.Strafr. Tijdschrift voor militair strafrecht en 

oorlogsrecht 

TMR = T.M.R. Tijdschrift voor milieurecht 

T.Not. Tijdschrift voor notarissen + Tabellen 


TOGOR Tijdschrift voor onroerendgoedrecht 

V&A 123 


T.Ontv. Tijdschrift van de ontvangers 

TORB = T.O.R.B. Tijdschrift voor onderwijsrecht en 

onderwijsbeleid 

T.Orde Geneesh. Tijdschrift van de nationale raad Orde 

van Geneesheren 

T.Pol. Tijdschrift van de politierechters 

TPR = T.P.R. Tijdschrift voor privaatrecht 

Trav.Com.ét.et lég.not. Travaux du Comité d’études et de législation 

du notariat - Féderation royale 

des notaires de Belgique 

TRD&I = T.R.D.& I. Tijdschrift rechtsdocumentatie en - 

informatie 

TRG = T.R.G. Tijdschrift voor rechtsgeschiedenis 

TROS = T.R.O.S. Tijdschrift voor ruimtelijke ordening en 

stedenbouw 

TRV = T.R.V. Tijdschrift voor rechtspersoon en vennootschap 

T.Sport Tijdschrift voor sportrecht 

TSR = T.S.R. Tijdschrift voor sociaal recht 

T.Strafr. Tijdschrift voor strafrecht: jurisprudentie, 

nieuwe wetgeving en doctrine 

voor de praktijk 

Turnh.Rechtsl. Turnhouts rechtsleven 

T.v.B.R. = TvBR Tijdschrift voor Brugse rechtspraak 

T.Verz Tijdschrift voor verzekeringen 

TVG = T.V.G. Tijdschrift voor de Vlaamse gemeentesecretaris 

TvMR = T.v.M.R. Tijdschrift voor mensenrechten 

T.Vred. Tijdschrift van de vrede- (en politierechters) 

T.Vreemd. Tijdschrift voor vreemdelingenrecht 

TVV = T.V.V. Tijdschrift verkoop vastgoed 

TVW = T.V.W. Tijdschrift voor wetgeving 

T.Wrr. Tijdschrift van de werkrechtersraden 



TWVR = T.W.V.R. Tijdschrift voor West-Vlaamse rechtspraak 

V&F = V.& F. Vennootschapsrecht en fiscaliteit 

VAV = V.A.V. Verkeer, aansprakelijkheid, verzekering 

Verkeersrecht Verkeersrecht - jurisprudentie 

Versl.CSW = 

Versl.C.S.W. 

Verslagen en debatten. Comité voor studie 

en wetgeving. Koninklijke federatie 

het Belgische notariaat. 

Verz.W. De verzekeringswereld 

Verz.Wett.Besl. Verzameling van wetten en besluiten 

van België 

Verz.Wett.Decr.Besl. Verzameling der wetten, decreten en 

besluiten 

Vigiles Vigiles: tijdschrift voor politierecht 

Vigiles Jb. Vigiles: Jaarboek politierecht / Vigiles: 

Annuaire droit de police 

Vl.Jurist Vlaams jurist vandaag 

Vl.T.Gez. Vlaams tijdschrift voor gezondheidsrecht 

Vr.en Antw. Parlementaire Vragen en Antwoorden 

VVSR Jb. Vereniging voor de vergelijkende studie 

van het recht in België en Nederland. 

Jaarboek 

VZW VZW: veertiendaagse nieuwsbrief voor 

bestuursleden en adviseurs van 

vzw’s 

VZW Info VZW info / VZWBB 

W.Akte Waarvan akte 

Wegverkeer Wegverkeer: nieuwsbrief 

Zoeklicht Zoeklicht: viermaandeljks tijdschrift 

voor internationaal humanitair recht 

ZW Zonder winstoogmerk. Management en 

recht in de praktijk 

V&A 125 


3.4. Andere afkortingen 

246. In juridische teksten worden de volgende afkortingen 

geregeld gebruikt. (Zie ook randnummer 27.) 

ad interim a.i. 

advocaat-generaal Adv. Gen. 

afdeling afd. 

aflevering afl. 

algemene rol AR 

algemene vergadering AV 

alinea al. 

alternatieve geschillenbeslechting ADR 

(alternative dispute resolution) 

arbeidsauditeur Arb. Aud. 

arrondissement arr. 

artikel(en) art. 

auditeur Aud. 

belasting over de toegevoegde waarde BTW of btw 

beleggingsvennootschap met vast kapitaal bevak 

beleggingsvennootschap met veranderlijk 

kapitaal 

bevek 

besloten vennootschap met beperkte BVBA of bvba 

aansprakelijkheid 

bevestigd door bevest. 

bijlage bijl. 

bijvoorbeeld bv. 

bladzijde(n) p. 

buitengewone zitting BZ 

burgerlijke partij BP 

burgerlijke aansprakelijkheid BA 

(c) Cassatiebeschikking 

RvS 

collectieve arbeidsovereenkomst CAO of cao 

college van burgemeester en schepenen CBS 



comité com. 

commanditaire vennootschap Comm. V. 

commanditaire vennootschap op aandelen Comm. VA 

commissie comm. 

compagnie co. 

conclusies concl. 

confer/conferatur cf. 

conso(o)rten cons. 

coöperatieve vennootschap CV of cv 

coöperatieve vennootschap met beperkte CVOA of cvoa 

en hoofdelijke aansprakelijkheid 

cum suis c.s. 

de dato d.d. 

deel / delen dl. / dln. 

directoraat-generaal DG 

doctor dr. 

economisch samenwerkingsverband ESV of esv 

editie ed. 

editor(s) ed(s). 

en andere(n) et al. 

en volgende et seq. 

erratum err. 

facsimile facs. 

federale overheidsdienst FOD 

gecoördineerd gec. 

gemeenschap(s) / gemeenschappelijk gem. 

gemeentelijk gemeent. 

gepubliceerd gepubl. 

gewone commanditaire vennootschap Comm. V. 

handelsregister HR 

hoofdstuk hfdst. 

ibidem ibid. 

in casu i.c. 

in fine i.f. 

in oprichting i.o. 

in werking getreden i.w.tr. 

V&A 127 


jaargang jrg. 

Kruispuntbank der Ondernemingen 

(nummer) 

KBO-nr. 

laatste lid l.l. 

landbouwvennootschap LV of lv 

littera litt. 

losbladig losbl. 

meester mr. 

memorie van toelichting MvT 

minister(ie) min. 

naamloze vennootschap NV of nv 

niet gegeven n.g. 

noot van de redactie n.v.d.r. 

nummer(s) nr. / nrs. 

onuitgegeven onuitg. 

Openbaar Centrum voor Maatschappelijk 

Welzijn 

OCMW 

Openbaar Ministerie OM 

opmerking opm. 

overweging overw. 

pagina p. 

paragraaf § 

paritair comité PC 

plaatsvervangend(e) plv. 

programmatorische overheidsdienst POD 

pro memorie p.m. 

proces-verbaal PV 

procureur des Konings PK 

procureur-generaal PG 

professor prof. 

provincie / provinciaal prov. 

qualitate qua q.q. 

recto r° 

rubriek rubr. 

sine dato s.d. 



sine loco s.l. 

sine loco nec dato s.l.n.d. 

substituut subst. 

tegen (versus) v. 

terbeschikkingstelling van de regering TBR 

trefwoord v° 

uitgave ed. 

vennootschap met sociaal oogmerk VSO of vso 

vennootschap onder firma vof 

verbo v° 

verbroken door verbr. 

vereniging zonder winstoogmerk vzw 

vergelijk (vgl.) / beter: cf. 

versus v. 

voetnoot vn. 

volume vol. 

waarnemend. wnd. 

zonder jaar s.d. 

zonder plaats s.l. 

zonder plaats of jaar s.l.n.d. 

V&A 129

4. BIJLAGE: ALFABETISCHE LIJST VAN VAAK 

AANGEHAALDE WETTEN EN BESLUITEN 

Wet 16 maart 1803 tot regeling van het notarisambt organieke 

wet notariaat 

Burgerlijk Wetboek B.W. 

Wetboek van strafvordering 17 november 1808 Sv. 

Wet 10 januari 1824 over het recht van erfpacht, B.S. 10 januari 

1824 erfpachtwet 

Wet 10 januari 1824 over het recht van opstal, B.S. 10 januari 

1824 opstalwet 

Wet 1 oktober 1833 op de uitleveringen, B.S. 1 oktober 1833 

uitleveringswet 1833 

Gemeentewet 30 maart 1836 gemeentewet; Gem.W. 

Provinciewet 30 april 1836, B.S. 23 december 1891 provinciewet; 

Prov.W. 

Wet 10 april 1841 op de buurtwegen wet buurtwegen 

Wet 29 oktober 1846 op de inrichting van het Rekenhof, B.S. 

1 november 1846 Rekenhofwet 

Wet 18 april 1851 op het faillissement, het bankroet en het uitstel 

van betaling, B.S. 24 april 1851 faillissementswet 

1851; Faill.W. 1851 

Hypotheekwet 16 december 1851, B.S. 22 december 1851 

hypotheekwet; Hyp.W. 

Boswetboek 19 december 1854 Brussels Hoofdstedelijk 

Gewest, B.S. 22 december 1854 Bosw. 

Wet 18 november 1862 houdende invoering van het warrantstelsel, 

B.S. 20 november 1862 warrantwet 

Strafwetboek 8 juni 1867, B.S. 9 juni 1867 Sw. 

Wet 4 oktober 1867 op de verzachtende omstandigheden, B.S. 

5 oktober 1867 wet verzachtende omstandigheden 

V&A 131 

BIJLAGE 

Akte 17 oktober 1868 van Mannheim, B.S. 29 september 1954 

Rijnvaartakte van Mannheim 

Militair strafwetboek 27 mei 1870, B.S. 4 juni 1870 Mil.Sw. 

Wet 5 mei 1872 betreffende het pand en de commissie, B.S. 

7 mei 1872 handelspandwet 

Wet 15 december 1872 houdende Titels I tot IV van Boek I van 

het Wetboek van Koophandel, B.S. 22 december 1872 

W.Kh. 

Uitleveringswet 15 maart 1874, B.S. 17 maart 1874 uitleveringswet 

1874 

Wet 11 juni 1874 betreffende de verzekeringen, B.S. 14 juni 

1874 verzekeringswet 

Protestwet 10 juli 1877, B.S. 13 juli 1877 protestenwet 

Wet 17 april 1878 houdende de voorafgaande titel van het 

Wetboek van Strafvordering, B.S. 25 april 1878 voorafgaande 

titel Sv.; V.T.Sv. 

Wet 1 april 1879 betreffende de fabrieks- en handelsmerken, 

B.S. 3 april 1879 wet fabrieks- en handelsmerken 

Wet 21 augustus 1879 op de zee- en binnenvaart, B.S. 

4 september 1879 zeewet 

Wet 3 mei 1880 op het parlementair onderzoek, B.S. 5 mei 1880 

wet parlementair onderzoek 

Jachtwet 28 februari 1882, B.S. 3 maart 1882 jachtwet 

Wet 25 augustus 1885 die de wetgeving betreffende de koopvernietigende 

gebreken herziet, B.S. 28 augustus 1885 wet 

koopvernietigende gebreken 

Auteurswet 22 maart 1886, B.S. 26 maart 1886 auteurswet 

1886 

Veldwetboek 7 oktober 1886, B.S. 14 oktober 1886 Veldw. 

Wet 31 mei 1888 tot invoering van de voorwaardelijke invrijheidstelling 

in het strafstelsel, B.S. 3 juni 1888 wet voorwaardelijke 

invrijheidstelling 

Wet 25 augustus 1891 betreffende de vervoerovereenkomsten, 

B.S. 26 augustus 1891 vervoerwet 


BIJLAGE 

Kieswetboek 12 april 1894, B.S. 15 april 1894 Kiesw. 

Wet 10 maart 1900 op de arbeidsovereenkomst, B.S. 14 maart 

1900 arbeidsovereenkomstenwet werklieden 

Wet 16 mei 1900 tot erfregeling van de kleine nalatenschappen, 

B.S. 21 mei 1900 wet kleine nalatenschappen 

Wet 24 oktober 1902 op het spel, B.S. 22 december 1902 wet 

verbod kansspelen 

Wet 12 augustus 1911 tot behoud van de schoonheid der landschappen, 

B.S. 19 augustus 1911 wet behoud schoonheid 

landschappen 

Gecoördineerde wetten 15 september 1919 op de mijnen, groeven 

en graverijen, B.S. 3 maart 1920 mijnwet 

Wet 25 oktober 1919 betreffende het in pand geven van een 

handelszaak, het endossement van de factuur, alsmede de 

aanvaarding en de keuring van de rechtstreeks voor het verbruik 

gedane leveringen, B.S. 21 november 1919 wet 

inpandgeving handelszaak 

Wet 24 februari 1921 betreffende het verhandelen van giftstoffen, 

slaapmiddelen en verdovende middelen, psychotrope 

stoffen, ontsmettingsstoffen en antiseptica en van de stoffen 

die kunnen gebruikt worden voor de illegale vervaardiging 

van verdovende middelen en psychotrope stoffen, B.S. 

6 maart 1921 drugswet 

Wet 24 mei 1921 tot waarborging der vrijheid van vereeniging, 

B.S. 28 mei 1921 wet vrijheid van vereniging 

Wet 25 juni 1921 tot het innen van een recht op de openbare 

kunstveilingen, ten bate der kunstenaars, auteurs der verkochte 

werken, B.S. 20 augustus 1921 wet volgrecht 

Wet 27 juni 1921 betreffende de verenigingen zonder winstoogmerk, 

de internationale verenigingen zonder winstoogmerk 

en de stichtingen, B.S. 1 juli 1921 vzw-wet 

Wet 24 juli 1921 op de ongewilde buitenbezitstelling van de 

titels aan toonder, B.S. 10 augustus 1921 titels aan toonderwet 

V&A 133 

BIJLAGE 

Internationaal Verdrag 25 augustus 1924 voor de éénmaking 

van bepaalde regelen inzake cognossementen van 

25 augustus 1924, zoals gewijzigd door het Wijzigingsprotocol 

van 23 februari 1968, B.S. 1 juni 1931 Haags-Visbysche 

regels; Hague-Visby Rules; Hague Rules 

Wet 10 maart 1925 op de electriciteitsvoorziening, B.S. 25 april 

1925 elektriciteitswet 1925 

Wetboek diverse rechten en taksen 2 maart 1927, B.S. 6maart 

1927 W.Taksen 

Wet 5 juni 1928 houdende regeling van de arbeidsovereenkomst 

wegens scheepsdienst, B.S. 26 juli 1928 arbeidsovereenkomstenwet 

schepelingen 

Wet 9 april 1930 tot bescherming van de maatschappij tegen 

abnormalen, gewoontemisdadigers en plegers van bepaalde 

seksuele strafbare feiten, B.S. 11 mei 1930 wet bescherming 

maatschappij 1930 

Wet 6 augustus 1931 houdende vaststelling van de onverenigbaarheden 

en ontzeggingen betreffende de Ministers, gewezen 

Ministers en Ministers van staat, alsmede de leden en 

gewezen leden van de wetgevende kamers, B.S.14 augustus 

1931 wet onverenigbaarheden 

Gemeentekieswet 4 augustus 1932, B.S. 12 augustus 1932 

gemeentekieswet 

Wet 3 januari 1933 op de vervaardiging van, de handel in en het 

dragen van wapens en op den handel in munitie, B.S. 22 juni 

1933 wapenwet 1933 

Wet 29 juli 1934 waarbij de private milities verboden worden, 

B.S. 6 augustus 1934 wet privémilities 

Koninklijk besluit 22 24 oktober 1934 betreffende het rechterlijk 

verbod aan bepaalde veroordeelden en gefailleerden om 

bepaalde ambten, beroepen of werkzaamheden uit te oefenen, 

B.S. 27 oktober 1934 wet beroepsuitoefeningsverbod 


BIJLAGE 

Wet 15 juni 1935 op het gebruik der talen in gerechtszaken, B.S. 

22 juni 1935 taalwet gerechtszaken 

Koninklijk besluit nr. 185 9 juli 1935 op de bankcontrole en het 

uitgifteregime voor titels en effecten, B.S. 10 juli 1935 

bankbesluit 

Koninklijk besluit 15 oktober 1935 houdende algemeen reglement 

der scheepvaartwegen van het Koninkrijk, B.S. 

15 oktober 1936 algemeen reglement der scheepvaartwegen 

Gecoördineerde wetten 30 november 1935 op de handelsvennootschappen, 

B.S. 5 december 1935 vennootschappenwet; 

Venn.W. 

Koninklijk besluit 31 maart 1936 houdende algemeen reglement 

van de successierechten, B.S. 7 april 1936 KB 

W.Succ. 

Wetboek der successierechten 31 maart 1936, B.S. 7 april 1936 

W.Succ. 

Wet 1 april 1936 op de arbeidsovereenkomst wegens dienst op 

binnenschepen, B.S. 16 april 1936 arbeidsovereenkomstenwet 

binnenschippers 

Wet 27 juni 1937 houdende herziening van de wet van 

16 november 1919, betreffende de regeling der luchtvaart, 

B.S. 26 juli 1937 luchtvaartwet 

Koninklijk besluit 2 oktober 1937 houdende het statuut van het 

Rijkspersoneel, B.S. 8 oktober 1937 statuut rijkspersoneel 

Besluitwet 14 november 1939 betreffende de beteugeling van 

de dronkenschap, B.S. 18 november 1939 wet beteugeling 

dronkenschap; dronkenschapwet 

Wetboek der registratie-, hypotheek- en griffierechten 

30 november 1939, B.S. 1 december 1939 W.Reg. 

Samengeordende wetten 19 december 1939 betreffende de kinderbijslag 

voor loonarbeiders, B.S. 22 december 1939 kinderbijslagwet 

werknemers 

V&A 135 

BIJLAGE 

Wet 22 januari 1945 betreffende de economische reglementering 

en de prijzen, B.S. 24 januari 1945 prijzenwet 

Algemeen reglement voor de arbeidsbescherming 11 februari 

1946, B.S. 3 april 1946 ARAB 

Wet 19 augustus 1948 betreffende de prestaties van algemeen 

belang in vredestijd, B.S. 21 augustus 1948 wet prestaties 

algemeen belang 

Besluit 23 augustus 1948 van de Regent tot regeling van de 

rechtspleging voor de afdeling bestuursrechtspraak van de 

Raad van State, B.S. 23 augustus 1948 procedurereglement 

R.v.St. 

Wet 20 september 1948 houdende organisatie van het bedrijfsleven, 

B.S. 27 september 1948 wet organisatie bedrijfsleven; 

bedrijfsorganisatiewet 

Verdrag 4 november 1950 tot bescherming van de rechten van 

de mens en de fundamentele vrijheden, B.S. 19 augustus 

1955 EVRM 

Verdrag 18 april 1951 tot oprichting van de Europese Gemeenschap 

voor Kolen en Staal, B.S. 6 augustus 1952 KS; 

EGKS-verdrag 

Handelshuurwet 30 april 1951, B.S. 10 mei 1951 handelshuurwet 

Internationaal verdrag 28 juli 1951 betreffende de status van 

vluchtelingen, B.S. 4 oktober 1953 vluchtelingenverdrag 

Wet 5 maart 1952 betreffende de opdecimes op de strafrechtelijke 

geldboeten, B.S. 3 april 1952 wet opdecimes 

geldboeten 

Aanvullend protocol 20 maart 1952 bij het verdrag tot bescherming 

van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, 

B.S. 19 augustus 1955 eerste aanvullend protocol 

EVRM 

Wet 10 juni 1952 betreffende de gezondheid en de veiligheid 

van de werknemers, alsmede de salubriteit van het werk en 


BIJLAGE 

van de werkplaatsen, B.S. 19 juni 1952 gezondheids- en 

veiligheidswet; veiligheidswet werknemers 

Wet 16 maart 1954 betreffende de controle op sommige instellingen 

van openbaar nut, B.S. 24 maart 1954 wet toezicht 

parastatalen; wet toezicht instellingen openbaar nut 

Gecoördineerde wetten 31 december 1955 op de wisselbrieven 

en orderbriefjes, B.S. 19 januari 1956 wisselbriefwet 

Wet 2 mei 1956 op de postcheck, B.S. 13 juni 1956 

postchequewet 

Verdrag 19 mei 1956 betreffende de overeenkomst tot internationaal 

vervoer van goederen over de weg (C.M.R.), B.S. 

8 november 1962 CMR 

Wet 1 juli 1956 betreffende verplichte aansprakelijkheidsverzekering 

inzake motorrijtuigen, B.S. 15 juli 1956 WAM 1956 

Wet 26 december 1956 op de Postdienst, B.S. 30 december 

1956 postwet 

Verdrag 25 maart 1957 tot oprichting van de Europese Gemeenschap, 

B.S. 25 december 1957 EG; EEG-verdrag; EGverdrag; 

EEG 

Verdrag 25 maart 1957 tot oprichting van de Europese Gemeenschap 

voor Atoomenergie (Euratom) en bijhorende documenten, 

B.S. 25 december 1957 Euratom-verdrag; EA 

Verdrag 25 maart 1957 betreffende de werking van de Europese 

Unie Geconsolideerde versie van het EG-Verdrag na het 

Verdrag van Lissabon, B.S. 17 december 2007 VWEU 

Protocol 17 april 1957 betreffende het Statuut van het Hof van 

Justitie van de Europese Economische Gemeenschap, B.S. 

25 december 1957 statuut H.v.J. EG 

Wet 3 juni 1957 betreffende de polders, B.S. 21 juni 1957 polderwet 

Wet 9 juli 1957 tot regeling van de verkoop op afbetaling en 

van zijn financiering, B.S. 26 juli 1957 afbetalingswet 

Wet 3 januari 1958 betreffende de cessies en inpandgevingen 

van schuldvorderingen op de Belgische Staat uit hoofde van 

V&A 137 

BIJLAGE 

werken en leveringen, B.S. 16 januari 1958 wet schuldvorderingen 

op de staat 

Verdrag 3 februari 1958 tot instelling van de Benelux Economische 

Unie, B.S. 27 oktober 1960 Benelux-verdrag 

Wet 30 april 1958 betreffende de handelingsbekwaamheid van 

de minderjarige voor sommige spaarverrichtingen, B.S. 

10 mei 1958 wet bankverrichtingen minderjarigen 

Wet 17 juli 1959 tot invoering en ordening van maatregelen ter 

bevordering van de economische expansie en de oprichting 

van nieuwe industrieen, B.S. 29 augustus 1959 wet economische 

expansie 1959 

Wet 27 juni 1960 op de toelaatbaarheid van de echtscheiding 

wanneer ten minste één van de echtgenoten een vreemdeling 

is, B.S. 9 juli 1960 echtscheidingswet vreemdelingen 

Wet 15 juli 1960 tot zedelijke bescherming van de jeugd, B.S. 

20 juli 1960 wet zedelijke bescherming jeugd 

Wet 1 maart 1961 betreffende de invoering in de nationale wetgeving 

van de eenvormige wet op de cheque en de inwerkingtreding 

van deze wet, B.S. 2 februari 1962 chequewet 

Wet 31 mei 1961 betreffende het gebruik der talen in wetgevingszaken, 

het opmaken, bekendmaken en inwerkingtreden 

van wetten en verordeningen, B.S. 21 juni 1961 afkondigingswet 

Wet 13 juni 1961 betreffende de coördinatie en de codificatie 

van wetten, B.S. 11 juli 1961 coördinatiewet 

Wet 23 juni 1961 betreffende het recht tot antwoord, B.S. 8juli 

1961 antwoordrechtwet 

Wet 27 juli 1961 betreffende de eenzijdige beëindiging van de 

voor onbepaalde tijd verleende concessies van alleenverkoop, 

B.S. 5 oktober 1961 alleenverkoopwet 

Europees Sociaal Handvest 18 oktober 1961, B.S. 28 december 

1990 ESH 

Eenvormige Beneluxwet 19 maart 1962 op de merken, B.S. 

14 oktober 1969 Benelux merkenwet; BMW 


BIJLAGE 

Wet 29 maart 1962 houdende organisatie van de ruimtelijke 

ordening en van de stedebouw – Vlaams Gewest, B.S. 

12 april 1962 stedenbouwwet 

Gecoördineerde dienstplichtwetten 30 april 1962, B.S. 9mei 

1962 dienstplichtwet 

Wet 26 juli 1962 betreffende de rechtspleging bij hoogdringende 

omstandigheden inzake onteigening ten algemenen 

nutte, B.S. 31 juli 1962 onteigeningswet 

Wet 27 juli 1962 tot vaststelling van een werkgeversbijdrage in 

het verlies geleden door de Nationale Maatschappij der Belgische 

Spoorwegen ingevolge de uitgifte van abonnementen 

voor werklieden en bedienden, B.S. 31 juli 1962 wet bijdrage 

vervoerskosten 

Wet 16 april 1963 betreffende de sociale reclassering van de 

minder-validen Duitstalige Gemeenschap, B.S. 23 april 

1963 reclasseringswet mindervaliden (D.Gem.) 

Tweede Protocol 6 mei 1963 bij het Verdrag tot bescherming 


waarbij aan het Europese Hof voor de rechten van de mens 

de bevoegdheid wordt verleend advies uit te brengen over 

de betekenis van de bepalingen van het Verdrag, B.S. 

3 oktober 1970 tweede aanvullend protocol EVRM 

Wet 26 juni 1963 tot instelling van de Orde van Architecten, 

B.S. 5 juli 1963 architectenwet 

Wet 1 juli 1963 houdende toekenning van een vergoeding voor 

sociale promotie, B.S. 17 juli 1963 wet sociale promotie 

Wet 30 juli 1963 houdende taalregeling in het onderwijs, B.S. 

22 augustus 1963 taalwet onderwijs 

Wet 9 augustus 1963 tot instelling en organisatie van een regeling 

voor verplichte verzekering voor geneeskundige verzorging 

en uitkeringen, B.S. 1 november 1963 ziv-wet 

1963 

Vierde protocol 16 september 1963 bij het Verdrag tot bescherming 

van de rechten van de mens en de fundamentele vrij- 

V&A 139 

BIJLAGE 

heden, tot het waarborgen van bepaalde rechten en 

vrijheden, die niet reeds in het Verdrag en in het eerste Aanvullend 

Protocol daarbij zijn opgenomen, B.S. 3 oktober 

1970 vierde aanvullend protocol EVRM 

Koninklijk besluit 20 december 1963 betreffende arbeidsvoorziening 

en werkloosheid, B.S. 18 januari 1964 werkloosheidsbesluit 

1963 

Wet 25 maart 1964 op de geneesmiddelen, B.S. 17 april 1964 

geneesmiddelenwet 

Wet 10 juni 1964 op het openbaar aantrekken van spaargelden, 

B.S. 20 juni 1964 wet openbaar aantrekken spaargelden 

Wet 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de 

probatie, B.S. 17 juli 1964 probatiewet 

Verdrag 1 juli 1964 houdende een eenvormige wet inzake de 

totstandkoming van internationale koopovereenkomsten 

betreffende roerende lichamelijke zaken, B.S. 14 januari 

1971 LUF-verdrag 

Verdrag 1 juli 1964 houdende een eenvormige wet inzake de 

internationale koop van roerende lichamelijke zaken, B.S. 

14 januari 1971 LUVI-verdrag 

Wet 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij tegen de 

abnormalen en de gewoontemisdadigers, B.S. 17 juli 1964 

wet bescherming maatschappij 1964 

Gecoördineerde wetten 20 juli 1964 betreffende het handelsregister, 

B.S. 8 augustus 1964 handelsregisterwet 

Koninklijk besluit 30 juli 1964 houdende de voorwaarden waaronder 

de toepassing van de wet betreffende de verplichte 

verzekering voor geneeskundige verzorging en uitkeringen, 

gecoördineerd op 14 juli 1994, tot de zelfstandigen wordt 

verruimd, B.S. 13 augustus 1964 ziektekostenbesluit zelfstandigen 

Overeenkomst 10 september 1964 inzake het uitwisselen van 

gegevens met betrekking tot het verkrijgen van nationaliteit, 

B.S. 31 december 1974 ICSID 


BIJLAGE 

Wet 28 december 1964 betreffende de bestrijding van de luchtverontreiniging, 

B.S. 14 januari 1965 wet luchtverontreiniging 

Wet 2 april 1965 waarbij de dopingpraktijk verboden wordt bij 

sportcompetities, B.S. 6 mei 1965 dopingwet 

Wet 8 april 1965 tot instelling van de arbeidsreglementen, B.S. 

5 mei 1965 arbeidsreglementenwet 

Wet 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste 

nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven 

feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte 

schade, B.S. 15 april 1965 jeugdbeschermingswet 

Wet 12 april 1965 betreffende het vervoer van gasachtige produkten 

en andere door middel van leidingen, B.S. 7mei 

1965 gaswet 1965 

Wet 12 april 1965 betreffende de bescherming van het loon der 

werknemers, B.S. 30 april 1965 loonbeschermingswet 

Wetboek 23 november 1965 van de met inkomstenbelastingen 

gelijkgestelde belastingen, B.S. 18 januari 1966 WIGB 

Wet 28 juni 1966 betreffende de schadeloosstelling van de 

werknemers die ontslagen worden bij sluiting van ondernemingen, 

B.S. 2 juli 1966 sluitingswet 1966 

Wetten 18 juli 1966 op het gebruik van de talen in bestuurszaken, 

B.S. 2 augustus 1966 taalwet bestuurszaken 

Eenvormige Beneluxwet 25 oktober 1966 inzake tekeningen of 

modellen, B.S. 29 december 1973 BTMW; Benelux 

tekeningen- of modellenwet 

Internationaal Verdrag 19 december 1966 inzake burgerrechten 

en politieke rechten, B.S. 6 juli 1983 BUPO 

Wet 30 juni 1967 tot verruiming van de opdracht van het Fonds 

tot vergoeding van de in geval van sluiting van ondernemingen 

ontslagen werknemers, B.S. 13 juli 1967 sluitingswet 

1967 

V&A 141 

BIJLAGE 

Wet 3 juli 1967 betreffende de preventie van of de schadevergoeding 

voor arbeidsongevallen, voor ongevallen op de weg 

naar en van het werk en voor beroepsziekten in de overheidssector, 

B.S. 10 augustus 1967 arbeidsongevallenwet 

overheidspersoneel 

Koninklijk besluit 34 20 juli 1967 betreffende de tewerkstelling 

van werknemers van vreemde nationaliteit, B.S. 29 juli 1967 

buitenlandse arbeidskrachtenwet 1967 

Koninklijk besluit 38 27 juli 1967 houdende inrichting van het 

sociaal statuut der zelfstandigen, B.S. 29 juli 1967 sociaal 

statuut der zelfstandigen 

Gerechtelijk Wetboek 10 oktober 1967, B.S. 31 oktober 1967 

Ger.W. 

Koninklijk besluit 50 24 oktober 1967 betreffende het rusten 

overlevingspensioen voor werknemers, K.B. 27 oktober 

1967 pensioenwet werknemers 

Koninklijk besluit 80 10 november 1967 betreffende de Orde 

der apothekers, B.S. 14 november 1967 apothekerswet 

Koninklijk besluit 79 10 november 1967 betreffende de Orde 

der geneesheren, B.S. 14 november 1967 artsenwet 

Koninklijk besluit 55 10 november 1967 tot regeling van het 

juridisch statuut der ondernemingen gespecialiseerd in 

financieringshuur, B.S. 14 november 1967 financieringshuurwet 

Koninklijk besluit 72 10 november 1967 betreffende het rusten 

overlevingspensioen der zelfstandigen, B.S. 14 november 

1967 pensioenwet zelfstandigen 

Koninklijk besluit 56 10 november 1967 tot bevordering van 

het gebruik van giraal geld, B.S. 14 november 1967 wet 

giraal geld 

Koninklijk besluit 78 10 november 1967 betreffende de uitoefening 

van de gezondheidszorgberoepen, B.S. 14 november 

1967 wet uitoefening gezondheidszorgberoepen (tot 

1 september 2001: wet uitoefening geneeskunst) 


BIJLAGE 

Koninklijk besluit 21 december 1967 tot vaststelling van het 

algemeen reglement betreffende het rusten overlevingspensioen 

voor werknemers, B.S. 16 januari 1968 algemeen 

reglement werknemerspensioen 

Koninklijk besluit 22 december 1967 houdende algemeen 

reglement betreffende het rusten overlevingspensioen der 

zelfstandigen, B.S. 10 januari 1968 algemeen reglement 

pensioen zelfstandigen 

Verordening (EEG, EURATOM, EGKS) 259/68 29 februari 

1968 van de Raad tot vaststelling van het Statuut van de 

ambtenaren van de Europese Gemeenschappen en de regeling 

welke van toepassing is op de andere personeelsleden 

van deze Gemeenschappen, alsmede van bijzondere maatregelen 

welke tijdelijk op de ambtenaren van de Commissie 

van toepassing zijn, B.S. 4 maart 1968 ambtenarenstatuut 

EG 

Wet 16 maart 1968 betreffende de politie over het wegverkeer, 

B.S. 27 maart 1968 wegverkeerswet 

Wet 20 juli 1968 betreffende de toekenning van wachtgelden 

aan de werknemers die getroffen worden door sommige 

sluitingen van ondernemingen, B.S. 1 augustus 1968 sluitingswet 

1968 

Verdrag 27 september 1968 betreffende de rechterlijke 

bevoegdheid en de tenuitvoerlegging van beslissingen in 

burgerlijke en handelszaken, B.S. 31 maart 1971 Europees 

executieverdrag; EEX-verdrag 

Wet 5 december 1968 betreffende de collectieve arbeidsovereenkomsten 

en de paritaire comités, B.S. 15 januari 1969 

CAO-wet 

Wet 1 april 1969 tot instelling van een gewaarborgd inkomen 

voor bejaarden, B.S. 29 april 1969 wet gewaarborgd inkomen 

bejaarden 

V&A 143 

BIJLAGE 

Wet 7 juni 1969 tot vaststelling van de tijd gedurende welke 

geen opsporing ten huize of huiszoeking mag worden verricht, 

B.S. 28 juni 1969 huiszoekingswet 

Wet 27 juni 1969 tot herziening van de besluitwet van 

28 december 1944 betreffende de maatschappelijke zekerheid 

der arbeiders, B.S. 25 juli 1969 RSZ-wet 

Wet 27 juni 1969 betreffende het toekennen van tegemoetkomingen 

aan de minder-validen, B.S. 15 juli 1969 wet 

tegemoetkomingen mindervaliden 

Wetboek 3 juli 1969 van de belasting over de toegevoegde 

waarde, B.S. 17 juli 1969 Btw-wetboek; WBTW 

Pachtwet 4 november 1969, B.S. 25 november 1969 pachtwet 

Wet 4 november 1969 tot beperking van de pachtprijzen, B.S. 

25 november 1969 wet beperking pachtprijzen 

Koninklijk besluit 28 november 1969 tot uitvoering van de wet 

van 27 juni 1969 tot herziening van de besluitwet van 

28 december 1944 betreffende de maatschappelijke zekerheid 

der arbeiders, B.S. 5 december 1969 uitvoeringsbesluit 

RSZ-wet 

Internationale Overeenkomst 23 april 1970 betreffende het reiscontract 

(C.C.V.), B.S. 17 mei 1973 CCV 

Wetten 3 juni 1970 betreffende de preventie van beroepsziekten 

en de vergoeding van de schade die uit die ziekten voortvloeit, 

B.S. 27 augustus 1970 beroepsziektenwet 

Wet 16 juni 1970 betreffende de meeteenheden, de meetstandaarden 

en de meetwerktuigen, B.S. 2 september 1970 ijkwet 

Wet 30 juni 1970 tot wijziging van de wettelijke rentevoet, B.S. 

24 juli 1970 wet wettelijke rentevoet 

Wet 22 juli 1970 op de ruilverkaveling van landeigendommen 

uit kracht van de wet, B.S. 4 september 1970 ruilverkavelingswet 

Koninklijk besluit 30 november 1970 tot vaststelling van het 

tarief van de invorderbare kosten bedoeld in artikel 1022 


BIJLAGE 

van het gerechtelijk wetboek, B.S. 3 december 1970 

besluit rechtsplegingsvergoeding 

Wet 15 december 1970 op de uitoefening van beroepswerkzaamheden 

in de kleine en middelgrote handels- en 

ambachtsondernemingen, B.S. 20 maart 1971 vestigingswet 

Wet 30 december 1970 betreffende de economische expansie, 

B.S. 1 januari 1971 wet economische expansie 1970 

Arbeidswet 16 maart 1971, B.S. 30 maart 1971 arbeidswet 

Wet 26 maart 1971 op de bescherming van de oppervlaktewateren 

tegen verontreiniging Vlaams Gewest, B.S. 1 mei 1971 

wet verontreiniging oppervlaktewateren (Vl.) 

Wet 10 april 1971 betreffende de arbeidsongevallen, B.S. 

24 april 1971 arbeidsongevallenwet; AOW 

Gecoördineerde wetten 28 juni 1971 betreffende de jaarlijkse 

vakantie van de werknemers, B.S. 30 september 1971 jaarlijkse 

vakantiewet 

Wet 30 juni 1971 betreffende de administratieve geldboeten 

toepasselijk in geval van inbreuk op sommige sociale wetten, 

B.S. 13 juli 1971 wet administratieve geldboeten 

Wet 3 juli 1971 tot indeling van de leden van de wetgevende 

kamers in taalgroepen en houdende diverse bepalingen 

betreffende de cultuurraden voor de Nederlandse cultuurgemeenschap 

en voor de Franse cultuurgemeenschap, B.S. 

6 juli 1971 taalgroepenwet 

Wet 9 juli 1971 tot regeling van de woningbouw en de verkoop 

van te bouwen of in aanbouw zijnde woningen, B.S. 

11 september 1971 woningbouwwet 

Wet 14 juli 1971 betreffende de handelspraktijken, B.S. 30 juli 

1971 handelspraktijkenwet 1971; WHP 

Koninklijk besluit 20 juli 1971 houdende instelling van een uitkeringsverzekering 

en een moederschapsverzekering ten 

voordele van de zelfstandigen en van de meewerkende echt- 

V&A 145 

BIJLAGE 

genoten, B.S. augustus 1971 arbeidsongeschiktheidsbesluit 

zelfstandigen 

Wet 20 juli 1971 tot instelling van een gewaarborgde gezinsbijslag, 

B.S. 7 augustus 1971 wet gewaarborgde gezinsbijslag 

Berner Conventie 24 juli 1971 voor de bescherming van werken 

van letterkunde en kunst van 9 september 1886, aangevuld 

te Parijs op 4 mei 1896, herzien te Berlijn op 13 november 

1908, aangevuld te Bern op 20 maart 1914, herzien te Rome 

op 2 juni 1928, te Brussel op 26 juni 1948, te Stockholm op 

14 juli 1967 en te Parijs op 24 juli 1971, B.S. 10 november 

1999 Berner Conventie 

Reglement 2 december 1971 voor het vervoer van gevaarlijke 

stoffen over de Rijn (ADNR), B.S. 23 december 1971 

ADNR 

Internationale bepalingen 20 oktober 1972 ter voorkoming van 

aanvaringen op zee, 1972, B.S. 12 juni 1976 COLREG 72 

Wet 16 november 1972 betreffende de arbeidsinspectie, B.S. 

8 december 1972 arbeidsinspectiewet 

Gecoördineerde wetten 12 januari 1973 op de Raad van State, 

B.S. 31 maart 1973 R.v.St.-wet 

Wet 13 maart 1973 betreffende de vergoeding voor onwerkzame 

voorlopige hechtenis, B.S. 10 april 1973 wet 

onwerkzame voorhechtenis 

Wet 16 juli 1973 waarbij de bescherming van de ideologische 

en filosofische strekkingen gewaarborgd wordt, B.S. 

16 oktober 1973 wet ideologische strekkingen 

Wet 18 juli 1973 betreffende de bestrijding van de geluidshinder, 

B.S. 14 september 1973 geluidshinderwet 

Decreet 19 juli 1973 tot regeling van het gebruik van de talen 

voor de sociale betrekkingen tussen de werkgevers en de 

werknemers, alsmede van de door de wet en de verordeningen 

voorgeschreven akten en bescheiden van de ondernemingen, 

B.S. 6 september 1973 Ned. taaldecreet 


BIJLAGE 

Wet 24 juli 1973 tot instelling van een verplichte avondsluiting 

in handel, ambacht en dienstverlening, B.S. 1september 

1973 avondsluitingswet 

Verdrag 5 oktober 1973 inzake de verlening van Europese 

octrooien (Europees octrooiverdrag), B.S. 7 oktober 1977 

Europees octrooiverdrag 

Eenvormige wet 26 november 1973 betreffende de dwangsom, 

B.S. 20 februari 1980 dwangsomwet 

Wet 4 januari 1974 betreffende de feestdagen, B.S. 31 januari 

1974 feestdagenwet 

Wet 22 juli 1974 op de giftige afval – Vlaams Gewest, B.S. 

1 maart 1975 wet giftig afval 

Wet 7 augustus 1974 tot instelling van het recht op een 

bestaansminimum, B.S. 18 september 1974 bestaansminimumwet 

Wet 19 december 1974 tot regeling van de betrekkingen tussen 

de overheid en de vakbonden van haar personeel, B.S. 

24 december 1974 wet vakbonden overheidspersoneel 

Wet 12 mei 1975 tot verruiming van de opdracht van het Fonds 

tot vergoeding van de in geval van sluiting van ondernemingen 

ontslagen werknemers, B.S. 6 juni 1975 sluitingswet 

1975 

Wet 29 juni 1975 betreffende de handelsvestigingen, B.S. 1juli 

1975 wet handelsvestigingen 

Wet 9 juli 1975 betreffende de controle der verzekeringsondernemingen, 

B.S. 29 juli 1975 controlewet verzekeringen 

Wet 17 juli 1975 met betrekking tot de boekhouding van de 

ondernemingen, B.S. 4 september 1975 boekhoudwet 

Koninklijk besluit 1 december 1975 houdende algemeen reglement 

op de politie van het wegverkeer en van het gebruik 

van de openbare weg, B.S. 9 december 1975 Wegcode 

Decreet 3 maart 1976 tot bescherming van monumenten en 

stads- en dorpsgezichten, B.S. 22 april 1976 monumentendecreet 

V&A 147 

BIJLAGE 

Wet 29 maart 1976 betreffende de gezinsbijslag voor zelfstandigen, 

B.S. 6 mei 1976 kinderbijslagwet zelfstandigen 

Wet 30 maart 1976 betreffende de economische herstelmaatregelen, 

B.S. 1 april 1976 wet economische 

herstelmaatregelen 

Wet 28 juni 1976 houdende voorlopige regeling van de tijdelijke 

arbeid, de uitzendarbeid en het ter beschikking stellen 

van werknemers ten behoeve van gebruikers, B.S. 

7 augustus 1976 uitzendarbeidswet 1976 

Wet 6 juli 1976 tot beteugeling van het sluikwerk met handelsof 

ambachtskarakter, B.S. 20 juli 1976 sluikarbeidswet 

Organieke wet 8 juli 1976 betreffende de openbare centra voor 

maatschappelijk welzijn, B.S. 5 augustus 1976 OCMWwet 

Wet 12 juli 1976 betreffende het herstel van zekere schade veroorzaakt 

aan private goederen door natuurrampen, B.S. 

13 augustus 1976 natuurrampenwet 

Wet 14 juli 1976 betreffende de overheidsopdrachten voor aanneming 

van werken, leveringen en diensten, B.S. 

28 augustus 1976 overheidsopdrachtenwet 1976 

Wet 14 juli 1976 betreffende de wederzijdse rechten en verplichtingen 

van echtgenoten en de huwelijksvermogensstelsels, 

B.S. 18 september 1976 wet 

huwelijksvermogensstelsels 

Wet 19 juli 1976 tot instelling van een verlof voor de uitoefening 

van een politiek mandaat, B.S. 24 augustus 1976 wet 

politiek verlof 

Verdrag 19 november 1976 inzake beperking van aansprakelijkheid 

voor zeevorderingen, B.S. 6 oktober 1989 LLMC 

Wet 10 januari 1977 houdende regeling van de schadeloosstelling 

voor schade veroorzaakt door het winnen en het pompen 

van grondwater, B.S. 8 februari 1977 grondwaterwet 

Zesde Richtlijn 77/388/EEG 17 mei 1977 van de Raad betreffende 

de harmonisatie van de wetgevingen der Lid-Staten 


BIJLAGE 

inzake omzetbelasting – Gemeenschappelijk stelsel van 

belasting over de toegevoegde waarde: uniforme grondslag, 

B.S. 13 juni 1977 zesde btw-richtlijn 

Wet 8 juli 1977 houdende goedkeuring van volgende internationale 

akten: 1. Verdrag betreffende de eenmaking van enige 

beginselen van het octrooirecht, opgemaakt te Straatsburg 

op 27 november 1963; 2. Verdrag tot samenwerking inzake 

octrooien, en Uitvoeringsreglement, opgemaakt te Washington 

op 19 juni 1970; 3. Verdrag betreffende de verlening van 

Europese octrooien (Europees Octrooiverdrag), Uitvoeringsreglement 

en vier Protocollen, opgemaakt te München 

op 5 oktober 1973; 4. Verdrag betreffende het Europees 

octrooi voor de Gemeenschappelijke Markt (Gemeenschapsoctrooiverdrag), 

en Uitvoeringsreglement, opgemaakt te 

Luxemburg op 15 december 1975, B.S. 30 september 1977 

wet goedkeuring octrooiverdragen 

Algemene wet 18 juli 1977 inzake douane en accijnzen, B.S. 

21 september 1977 algemene wet douane en accijnzen; 

AWDA 

Wet 24 februari 1978 betreffende de arbeidsovereenkomst voor 

betaalde sportbeoefenaars, B.S. 9 maart 1978 arbeidsovereenkomstenwet 

betaalde sportbeoefenaars 

Wet 3 juli 1978 betreffende de arbeidsovereenkomsten, B.S. 

22 augustus 1978 arbeidsovereenkomstenwet 

Wet 12 juli 1978 betreffende het accijnsregime van alcohol, 

B.S. 21 september 1978 alcoholwet 

Wet 4 augustus 1978 tot economische heroriëntering, B.S. 

17 augustus 1978 wet gelijkheid man-vrouw 1978 

Koninklijk besluit 5 23 oktober 1978 betreffende het bijhouden 

van sociale documenten, B.S. 2 december 1978 sociale 

documentenwet 

Richtlijn 79/409/EEG 2 april 1979 van de Raad inzake het 

behoud van de vogelstand, B.S. 25 april 1979 vogelrichtlijn 

V&A 149 

BIJLAGE 

Wetten 28 mei 1979 betreffende de organisatie van de Middenstand, 

B.S. 7 juli 1979 middenstandswet 

Wetten 20 februari 1980 houdende het statuut van de gewetensbezwaarden, 

gecoördineerd op 20 februari 1980, B.S. 

19 maart 1980 gewetensbezwaardenwet 

Verdrag der Verenigde Naties 11 april 1980 inzake Internationale 

Koopovereenkomsten betreffende Roerende Zaken, 

B.S. 1 juli 1997 Weens koopverdrag 

Uniforme regelen 9 mei 1980 betreffende de Overeenkomst van 

internationaal spoorwegvervoer van goederen (C.I.M.), B.S. 

7 september 1983 CIM 1980 

Uniforme Regelen 9 mei 1980 betreffende de overeenkomst van 

internationaal spoorwegvervoer van reizigers en bagage 

(C.I.V.), B.S. 7 september 1983 CIV 1980 

Verdrag 9 mei 1980 betreffende het internationale spoorwegvervoer 

(C.O.T.I.F.) en bijlagen, B.S. 7 september 1983 Cotif 

1980 

Verdrag 19 juni 1980 inzake het recht dat van toepassing is op 

verbintenissen uit overeenkomst, B.S. 9 oktober 1987 EVO 

Bijzondere wet 8 augustus 1980 tot hervorming der instellingen, 

B.S. 15 augustus 1980 bijzondere wet hervorming 

instellingen 

Gewone wet 9 augustus 1980 tot hervorming der instellingen, 

B.S. 15 augustus 1980 gewone wet hervorming instellingen 

Wet 15 december 1980 betreffende de toegang tot het grondgebied, 

het verblijf, de vestiging en de verwijdering van 

vreemdelingen, B.S. 31 december 1980 vreemdelingenwet 

Wet 29 juni 1981 houdende de algemene beginselen van de 

sociale zekerheid voor werknemers, B.S. 2 juli 1981 algemene 

beginselenwet sociale zekerheid 

Decreet 2 juli 1981 betreffende de voorkoming en het beheer 

van afvalstoffen, B.S. 25 juli 1981 afvalstoffendecreet 


BIJLAGE 

Wet 30 juli 1981 tot bestraffing van bepaalde door racisme en 

xenophobie ingegeven daden, B.S. 8 augustus 1981 antiracismewet 

Koninklijk besluit 4 april 1981 houdende politie- en scheepvaartreglement 

voor de Belgische territoriale zee, de havens 

en de stranden van de Belgische kust, B.S.1 september 1981 

politie- en scheepvaartreglement voor de Belgische territoriale 

zee 

Koninklijk besluit 15 9 maart 1982 tot aanmoediging van de 

inschrijving op of de aankoop van aandelen of bewijzen van 

deelgerechtigdheid in Belgische vennootschappen, B.S. 

12 maart 1982 AFV-aandelenwet 

Decreet 30 juni 1982 inzake de bescherming van de vrijheid 

van het taalgebruik van de Franse taal in de sociale betrekkingen 

tussen de werkgevers en hun personeel, alsook van 

akten en dokumenten van ondernemingen opgelegd door de 

wet en de reglementen, B.S. 27 augustus 1982 Fr. taaldecreet 

Verdrag 10 december 1982 van de Verenigde Naties inzake het 

recht van de zee, B.S. 23 juni 1998 VN-zeerechtverdrag 

Koninklijk besluit 187 30 december 1982 betreffende de 

oprichting van coördinatiecentra, B.S. 13 januari 1983 wet 

coördinatiecentra 

Wet 2 februari 1983 tot invoering van een testament in de internationale 

vorm en tot wijziging van een aantal bepalingen 

betreffende het testament, B.S. 11 oktober 1983 wet internationaal 

testament 

Wet 21 februari 1983 betreffende de verkoop van sommige achtergelaten 

voorwerpen, B.S. 2 april 1983 wet achtergelaten 

voorwerpen 

Zesde protocol 28 april 1983 bij het verdrag tot bescherming 


inzake de afschaffing van de doodstraf, B.S. 11 augustus 

1995 zesde aanvullend protocol EVRM 

V&A 151 

BIJLAGE 

Wet 24 mei 1983 betreffende de algemene normen die de kwaliteitsobjectieven 

bepalen van oppervlaktewater bestemd voor 

welbepaalde doeleinden, B.S. 15 juni 1983 wet kwaliteitsnormen 

oppervlaktewateren 

Wet 28 juni 1983 houdende de inrichting, de bevoegdheid en de 

werking van het Arbitragehof, B.S. 8 juli 1983 Arbitragehofwet 

Wet 19 juli 1983 op het leerlingenwezen voor beroepen uitgeoefend 

door werknemers in loondienst, B.S. 31 augustus 1983 

leerovereenkomstenwet 

Wet 8 augustus 1983 tot regeling van een Rijksregister van de 

natuurlijke personen, B.S. 21 april 1984 rijksregisterwet 

Koninklijk besluit 230 21 december 1983 betreffende de stage 

en de inschakeling van jongeren in het arbeidsproces, B.S. 

28 december 1983 wet jongerenstage 

Wet 28 december 1983 betreffende de vergunning voor het verstrekken 

van sterke drank, B.S. 30 december 1983 wet vergunningsrecht 

sterke drank 

Wet 29 december 1983 betreffende de huur van onroerende 

goederen, B.S. 30 december 1983 huurwet 1983 

Wet 31 december 1983 tot hervorming der instellingen voor de 

Duitstalige Gemeenschap, B.S. 18 januari 1984 wet Duitstalige 

gemeenschap 

Decreet 24 januari 1984 houdende maatregelen inzake het 

grondwaterbeheer, B.S. 5 juni 1984 grondwaterdecreet 

Wet 28 maart 1984 op de uitvindingsoctrooien, B.S. 9maart 

1985 octrooiwet 

Code wallon 14 mei 1984 de l'aménagement du territoire, de 

l'urbanisme et du patrimoine, B.S. 19 mei 1984 CWA- 

TUPE 

Wet 15 mei 1984 houdende maatregelen tot harmonisering in de 

pensioenregelingen, B.S. 22 mei 1984 wet harmonisering 

pensioenregelingen 


BIJLAGE 

Wetboek van de Belgische nationaliteit 28 juni 1984, B.S. 

12 juli 1894, B.S. 12 juli 1984 WBN 

Protocol 7 22 november 1984 bij het Verdrag tot Bescherming 

van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden 

zevende aanvullend protocol EVRM 

Herstelwet 22 januari 1985 houdende sociale bepalingen, B.S. 

24 januari 1985 wet loopbaanonderbreking; wet 

educatief verlof 

Achtste Protocol 19 maart 1985 bij het verdrag van 1950 tot 

bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele 

vrijheden, B.S. 18 december 1985 achtste aanvullend 

protocol EVRM 

Wet 12 april 1985 waarbij het Fonds tot vergoeding van de in 

geval van sluiting der ondernemingen ontslagen werknemers 

belast wordt met de uitbetaling van een overbruggingsvergoeding, 

B.S. 19 juni 1985 sluitingswet 1985 

Akkoord 14 juni 1985 tussen de Regeringen van de Staten van 

de Benelux Economische Unie, van de Bondsrepubliek 

Duitsland en van de Franse Republiek betreffende de geleidelijke 

afschaffing van de controles aan de gemeenschappelijke 

grenzen, B.S. 29 april 1986 Schengenakkoord 

Decreet 28 juni 1985 betreffende de milieuvergunning, B.S. 

17 september 1985 milieuvergunningsdecreet 

Wet 15 juli 1985 betreffende het gebruik bij dieren van stoffen 

met hormonale, anti-hormonale, beta-adrenergische of produktiestimulerende 

werking, B.S. 4 september 1985 wet 

hormonen dieren 

Wet 22 juli 1985 betreffende de wettelijke aansprakelijkheid op 

het gebied van de kernenergie, B.S. 31 augustus 1985 wet 

aansprakelijkheid kernenergie 

Wet 1 augustus 1985 houdende fiscale en andere bepalingen, 

B.S. 6 augustus 1985 wet schadevergoeding gewelddaden; 

wet bescherming schuldeisers overheid 

V&A 153 

BIJLAGE 

Wet 13 juni 1986 betreffende het wegnemen en transplanteren 

van organen, B.S. 14 februari 1987 orgaantransplantatiewet 

Wet 13 augustus 1986 betreffende de uitoefening van de ambulante 

activiteiten, B.S. 24 september 1986 wet ambulante 

handel 1986 

Wet 27 februari 1987 betreffende de tegemoetkomingen aan 

personen met een handicap, B.S. 1 april 1987 wet tegemoetkoming 

gehandicapten; gehandicaptenvergoedingenwet 

Wet 17 maart 1987 betreffende de invoering van nieuwe 

arbeidsregelingen in de ondernemingen, B.S. 12 juni 1987 

wet nieuwe arbeidsregelingen 

Dierengezondheidswet 24 maart 1987, B.S. 17 april 1987 dierengezondheidswet 

Wet 31 maart 1987 tot wijziging van een aantal bepalingen 

betreffende de afstamming, B.S. 27 mei 1987 afstammingswet 

Wet 15 mei 1987 betreffende de namen en voornamen, B.S. 

10 juli 1987 wet namen en voornamen 

Wet 24 juli 1987 betreffende de tijdelijke arbeid, de uitzendarbeid 

en het ter beschikking stellen van werknemers ten 

behoeve van gebruikers, B.S. 20 augustus 1987 uitzendarbeidswet 

1987 

Wet 7 augustus 1987 op de ziekenhuizen, B.S. 7 oktober 1987 

ziekenhuiswet 1987 

Nieuwe Gemeentewet 24 juni 1988, B.S. 3 september 1988 

nieuwe gemeentewet 

Wet 29 augustus 1988 op de erfregeling inzake landbouwbedrijven 

met het oog op het bevorderen van de continuïteit, B.S. 

24 september 1988 wet erfrechtregeling landbouwbedrijven 

Verdrag 16 september 1988 betreffende de rechterlijke 

bevoegdheid en de tenuitvoerlegging van beslissingen in 


BIJLAGE 

burgerlijke en handelszaken, B.S. 25 november 1988 

EVEX-verdrag 

Bijzonder decreet 19 december 1988 betreffende de Vlaamse 

Autonome Hogescholen, B.S. 29 december 1988 ARGOdecreet 

Bijzondere wet 6 januari 1989 op het Arbitragehof, B.S. 

7 januari 1989 bijzondere wet Arbitragehof 

Bijzondere wet 12 januari 1989 met betrekking tot de Brusselse 

instellingen, B.S. 14 januari 1989 bijzondere wet Brusselse 

instellingen 

Bijzondere wet 16 januari 1989 betreffende de financiering van 

de Gemeenschappen en de Gewesten, B.S. 17 januari 1989 

bijzondere wet financiering gemeenschappen en gewesten 

Wet 2 maart 1989 op de openbaarmaking van belangrijke deelnemingen 

in ter beurze genoteerde vennootschappen en tot 

reglementering van de openbare overnameaanbiedingen, 

B.S. 24 mei 1989 wet openbare overnameaanbiedingen 

Verdrag 20 november 1989 inzake de rechten van het kind, B.S. 

13 juli 1991 kinderrechtenverdrag 

Wet 21 november 1989 betreffende de verplichte aansprakelijkheidsverzekering 

inzake motorrijtuigen, B.S. 8 december 

1989 WAM 1989 

Programmawet 22 december 1989, B.S. 30 december 1989 

wet deeltijdse arbeid 

Wet 15 januari 1990 houdende oprichting en organisatie van 

een Kruispuntbank van de sociale zekerheid, B.S. 

22 februari 1990 wet Kruispuntbank Sociale Zekerheid 

Koninklijk besluit 6 maart 1990 op de geconsolideerde jaarrekening 

van de ondernemingen, B.S. 27 maart 1990 besluit 

geconsolideerde jaarrekening 

Decreten 4 april 1990 inzake bijzondere jeugdbijstand, B.S. 

8 mei 1990 decreet bijzondere jeugdbijstand 

V&A 155 

BIJLAGE 

Wet 23 mei 1990 inzake de overbrenging tussen Staten van veroordeelde 

personen, de overname en de overdracht van het 

toezicht op voorwaardelijk veroordeelde of voorwaardelijk 

in vrijheid gestelde personen, en de overname en de overdracht 

van de tenuitvoerlegging van vrijheidsbenemende 

straffen en maatregelen, B.S. 20 juli 1990 wet tussenstaatse 

overbrenging veroordeelden 

Bosdecreet 13 juni 1990, B.S. 28 september 1990 bosdecreet 

Overeenkomst 19 juni 1990 ter uitvoering van het tussen de 

regeringen van de Staten van de Benelux Economische 

Unie, de Bondsrepubliek Duitsland, en de Franse Republiek 

op 14 juni 1985 te Schengen gesloten akkoord betreffende 

de geleidelijke afschaffing van de controles aan de gemeenschappelijke 

grenzen, B.S. 15 oktober 1993 Schengenuitvoeringsovereenkomst 

Wet 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon 

van de geesteszieke, B.S. 27 juli 1990 wet bescherming 

persoon geesteszieke 

Wet 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, B.S. 

14 augustus 1990 voorlopige hechteniswet 1990 

Wet 20 juli 1990 tot instelling van een flexibele pensioenleeftijd 

voor werknemers en tot aanpassing van de werknemerspensioenen 

aan de evolutie van het algemeen welzijn, B.S. 

15 augustus 1990 wet flexibele pensioenleeftijd 

Richtlijn 90/434/EEG 23 juli 1990 van de Raad betreffende de 

gemeenschappelijke fiscale regeling voor fusies, splitsingen, 

gedeeltelijke splitsingen, inbreng van activa en aandelenruil 

met betrekking tot vennootschappen uit 

verschillende lidstaten en voor de verplaatsing van de statutaire 

zetel van een SE of een SCE van een lidstaat naar een 

andere lidstaat, B.S. 20 augustus 1990 fusierichtlijn 

Richtlijn 90/435/EEG 23 juli 1990 van de Raad betreffende de 

gemeenschappelijke fiscale regeling voor moedermaat- 


BIJLAGE 

schappijen en dochterondernemingen uit verschillende Lid- 

Staten, B.S. 20 augustus 1990 moeder-dochterrichtlijn 

Wet 6 augustus 1990 betreffende de ziekenfondsen en de landsbonden 

van ziekenfondsen, B.S. 28 september 1990 wet 

ziekenfondsen 

Protocol 9 6 november 1990 bij het Verdrag tot bescherming 

van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheid, 

B.S. 30 september 1995 negende aanvullend protocol 

EVRM 

Wet 4 december 1990 op de financiële transacties en de financiële 

markten, B.S. 22 december 1990 wet financiële 

transacties 

Decreet 12 december 1990 betreffende het bestuurlijk beleid, 

B.S. 21 december 1990 decreet bestuurlijk beleid 

Wet 2 januari 1991 betreffende de markt van de effecten van de 

overheidsschuld en het monetair, B.S. 25 januari 1991 

beleidsinstrumentarium wet effectenmarkt overheidsschuld 

Decreet 23 januari 1991 inzake de bescherming van het leefmilieu 

tegen de verontreiniging door meststoffen, B.S. 

28 februari 1991 mestdecreet 

Besluit 6 februari 1991 van de Vlaamse regering houdende 

vaststelling van het Vlaams reglement betreffende de 

milieuvergunning (Vlarem I), B.S. 26 juni 1991 Vlarem I 

Wet 20 februari 1991 met betrekking tot huishuur, B.S. 

22 februari 1991 huurwet 1991; woninghuurwet 

Wet 25 februari 1991 betreffende de aansprakelijkheid voor 

produkten met gebreken, B.S. 22 maart 1991 wet productaansprakelijkheid 

Wet 19 maart 1991 houdende bijzondere ontslagregeling voor 

de personeelsafgevaardigden in de ondernemingsraden en in 

de comités voor veiligheid, gezondheid en verfraaiing van 

de werkplaatsen alsmede voor de kandidaat-personeelsafge- 

V&A 157 

BIJLAGE 

vaardigden, B.S. 29 maart 1991 wet ontslagregeling personeelsafgevaardigden 

Gerecht van eerste aanleg Reglement 2 mei 1991 voor de procesvoering 

reglement voor procesvoering Ger. EG 

Wet 12 juni 1991 op het consumentenkrediet, B.S. 9 juli 1991 

wet consumentenkrediet 

Reglement 19 juni 1991 voor de procesvoering reglement 

voor procesvoering H.v.J. EG 

Wet 14 juli 1991 betreffende de handelspraktijken en de voorlichting 

en bescherming van de consument, B.S. 29 augustus 

1991 handelspraktijkenwet 1991; WHPC 

Samenordening 17 juli 1991 van de wetten op de Rijkscomptabiliteit, 

B.S. 21 augustus 1991 wet rijkscomptabiliteit 

Wet 19 juli 1991 betreffende de bevolkingsregisters, de identiteitskaarten, 

de vreemdelingenkaarten en de verblijfsdocumenten 

en tot wijziging van de wet van 8 augustus 1983 tot 

regeling van een Rijksregister van de natuurlijke personen, 

B.S. 3 september 1991 wet bevolkingsregisters 

Wet 22 juli 1991 betreffende de thesauriebewijzen en de depositobewijzen, 

B.S. 21 september 1991 wet thesauriebewijzen 

en deposito's 

Jachtdecreet 24 juli 1991, B.S. 7 september 1991 jachtdecreet 

Wet 29 juli 1991 betreffende de uitdrukkelijke motivering van 

de bestuurshandelingen, B.S. 12 september 1991 wet motivering 

bestuurshandelingen 

Wet 5 augustus 1991 tot bescherming van de economische 

mededinging, B.S. 11 oktober 1991 wet economische 

mededinging 1991 

Ordonnantie 29 augustus 1991 houdende organisatie van de 

planning en de stedebouw, B.S. 7 oktober 1991 ordonnantie 

planning en stedenbouw 


BIJLAGE 

Koninklijk besluit 25 november 1991 houdende de werkloosheidsreglementering, 

B.S. 31 december 1991 werkloosheidsbesluit 

1991 

Verdrag 7 februari 1992 betreffende de Europese Unie, B.S. 

29 juli 1992 EU; EU-verdrag 

Verdrag 7 februari 1992 betreffende de Europese Unie Geconsolideerde 

versie na het Verdrag van Lissabon, B.S. 

17 december 2007 VEU 

Tiende Protocol 25 maart 1992 bij het Verdrag tot bescherming 

van de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden, 

B.S. 2 september 1994 tiende aanvullend protocol 

EVRM 

Wetboek 10 april 1992 van de inkomstenbelastingen 1992, B.S. 

30 juli 1992 WIB92 

Richtlijn 92/43/EEG 21 mei 1992 van de Raad inzake de 

instandhouding van de natuurlijke habitats en de wilde flora 

en fauna, B.S. 22 juli 1992 habitatrichtlijn 

Wet 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst, B.S. 

20 augustus 1992 wet landverzekeringsovereenkomst 

Wet 4 augustus 1992 op het hypothecair krediet, B.S. 

19 augustus 1992 wet hypothecair krediet 

Wet 5 augustus 1992 op het politieambt, B.S. 22 december 1992 

wet politieambt 

Koninklijk besluit 23 september 1992 houdende politiereglement 

van de Beneden-Zeeschelde, B.S. 17 oktober 1992 

politiereglement van de Beneden-Zeeschelde 

Koninklijk besluit 23 september 1992 houdende scheepvaartreglement 

voor de Beneden-Zeeschelde, B.S. 17 oktober 1992 

scheepvaartreglement voor de Beneden-Zeeschelde 

Koninklijk besluit 23 september 1992 houdende scheepvaartreglement 

voor het Kanaal van Gent naar Terneuzen, B.S. 

17 oktober 1992 scheepvaartreglement voor het kanaal 

van Gent naar Terneuzen 

V&A 159 

BIJLAGE 

Wet 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke 

levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens, 

B.S. 18 maart 1993 wet verwerking persoonsgegevens 

Overeenkomst 6 januari 1993 tussen het Koninkrijk België en 

het Koninkrijk der Nederlanden tot regeling van het scheepvaartverkeer 

en van de recreatie op de gemeenschappelijke 

Maas, ondertekend te Brussel op 6 januari 1993, B.S. 

6 maart 2003 scheepvaartreglement gemeenschappelijke 

Maas 

Wet 12 januari 1993 betreffende een vorderingsrecht inzake 

bescherming van het leefmilieu, B.S. 19 februari 1993 wet 

vorderingsrecht leefmilieu 

Ordonnantie 4 maart 1993 inzake het behoud van het onroerende 

erfgoed, B.S. 7 april 1993 ordonnantie onroerend 

erfgoed 

Wet 22 maart 1993 op het statuut van en het toezicht op de kredietinstellingen, 

B.S. 19 april 1993 wet statuut kredietinstellingen 

Decreet 30 juni 1993 houdende bescherming van het archeologisch 

patrimonium, B.S. 15 september 1993 decreet 

archeologisch patrimonium 

Decreet 14 juli 1993 houdende maatregelen tot bescherming 

van de kustduinen, B.S. 31 augustus 1993 duinendecreet 

Koninklijk besluit 27 augustus 1993 tot uitvoering van het Wetboek 

van de inkomstenbelastingen 1992, B.S. 13 september 

1993 KB WIB92 

Verordening (EG) 40/94 20 december 1993 van de Raad inzake 

het gemeenschapsmerk, B.S. 14 januari 1994 Gemeenschapsmerkverordening 

Wet 24 december 1993 betreffende de overheidsopdrachten en 

sommige opdrachten voor aanneming van werken, leveringen 

en diensten, B.S. 22 januari 1994 overheidsopdrachtenwet 

1993 


BIJLAGE 

Wet 16 februari 1994 tot regeling van het contract tot reisorganisatie 

en reisbemiddeling, B.S. 1 april 1994 reiscontractenwet 

Gecoördineerde Grondwet 17 februari 1994, B.S. 17 februari 

1994 G.W. 

Wet 11 april 1994 betreffende de openbaarheid van bestuur, B.S. 

30 juni 1994 wet openbaarheid bestuur 

Overeenkomst 15 april 1994 inzake de handelsaspecten van de 

intellectuele eigendom, B.S. 23 december 1994 TRIPsovereenkomst 

Wet 30 juni 1994 betreffende het auteursrecht en de naburige 

rechten, B.S. 27 juli 1994 auteurswet 1994 

Wet 30 juni 1994 houdende omzetting in Belgisch recht van de 

Europese richtlijn van 14 mei 1991 betreffende de rechtsbescherming 

van computerprogramma's, B.S. 27 juli 1994 

wet bescherming computerprogramma's 

Gecoördineerde wet 14 juli 1994 betreffende de verplichte verzekering 

voor geneeskundige verzorging en uitkeringen, 

B.S. 27 augustus 1994 ziv-wet 1994 

Verdrag 11 januari 1995 tussen het Koninkrijk België, het 

Vlaams Gewest en het Koninkrijk der Nederlanden tot herziening 

van het reglement ter uitvoering van artikel IX van 

het Tractaat van 19 april 1839 en van hoofdstuk II, afdelingen 

1 en 2, van het Tractaat van 5 november 1842, zoals 

gewijzigd, voor wat betreft het loodswezen en het gemeenschappelijk 

toezicht daarop (Scheldereglement), B.S. 

24 december 1999 Scheldereglement 

Decreet 22 februari 1995 betreffende de bodemsanering, B.S. 

29 april 1995 bodemsaneringsdecreet 

Wet 22 maart 1995 tot instelling van federale ombudsmannen, 

B.S. 7 april 1995 wet federale ombudsmannen 

Wet 27 maart 1995 betreffende de verzekerings- en herverzekeringsbemiddeling 

en de distributie van verzekeringen, B.S. 

14 juni 1995 wet verzekeringsbemiddeling en distributie 

V&A 161 

BIJLAGE 

Wet 11 april 1995 tot invoering van het «handvest» van de 

sociaal verzekerde, B.S. 6 september 1995 wet handvest 

sociaal verzekerde 

Wet 13 april 1995 houdende bepalingen tot bestrijding van de 

mensenhandel en van de mensensmokkel, B.S. 25 april 1995 

wet bestrijding mensenhandel en kinderpornografie 

Wet 13 april 1995 betreffende de handelsagentuurovereenkomst, 

B.S. 2 juni 1995 wet handelsagentuurovereenkomst 

Decreet 19 april 1995 tot aanvulling van het decreet van 5 april 

1995 houdende algemene bepalingen inzake milieubeleid 

met een titel betreffende bedrijfsinterne milieuzorg, B.S. 

4 juli 1995 decreet bedrijfsinterne milieuzorg 

Decreet 19 april 1995 betreffende de organisatie en de werking 

van de loodsdienst van het Vlaamse Gewest en betreffende 

de brevetten van havenloods en bootman, B.S. 5 september 

1995 loodsdecreet 

Bijzondere wet 2 mei 1995 betreffende de verplichting om een 

lijst van mandaten, ambten en beroepen, alsmede een vermogensaangifte 

in te dienen, B.S. 26 juli 1995 bijzondere 

wet aangifte mandaten en vermogen 

Besluit 1 juni 1995 van de Vlaamse regering houdende algemene 

en sectorale bepalingen inzake milieuhygiëne (Vlarem 

II), B.S. 31 juli 1995 Vlarem II 

Besluit 5 maart 1996 van de Vlaamse regering houdende vaststelling 

van het Vlaams reglement betreffende de bodemsanering, 

B.S. 27 maart 1996 Vlarebo 

Decreet 16 april 1996 betreffende de waterkeringen, B.S. 1juni 

1996 dijkendecreet 

Decreet 16 april 1996 betreffende de landschapszorg, B.S. 

21 mei 1996 landschapsdecreet 

Wet 26 juli 1996 tot modernisering van de sociale zekerheid en 

tot vrijwaring van de leefbaarheid van de wettelijke pen- 


BIJLAGE 

sioenstelsels, B.S. 1 augustus 1996 wet modernisering 

sociale zekerheid 

Wet 4 augustus 1996 betreffende het welzijn van de werknemers 

bij de uitvoering van hun werk, B.S. 18 september 

1996 wet welzijn werknemers; welzijnswet werknemers 

Koninklijk besluit 26 september 1996 tot bepaling van de algemene 

uitvoeringsregels van de overheidsopdrachten en van 

de concessies voor openbare werken, B.S. 18 oktober 1996 

AAV 

Decreet 22 oktober 1996 betreffende de ruimtelijke ordening 

gecoördineerd op 22 oktober 1996, B.S. 15 maart 1997 stedenbouwdecreet 

1996 

Wet 28 oktober 1996 betreffende de teruggave van cultuurgoederen 

die op onrechtmatige wijze buiten het grondgebied 

van bepaalde buitenlandse Staten zijn gebracht, B.S. 

21 december 1996 wet teruggave cultuurgoederen 

Wet 6 december 1996 betreffende de huisarbeid, B.S. 

24 december 1996 wet huisarbeid 

Wet 17 december 1996 houdende tijdelijke en gedeeltelijke uitvoering 

van artikel 103 van de Grondwet, B.S. 18 december 

1996 wet vervolging federale ministers 

Gecoördineerde wet 24 december 1996 tot organisatie van de 

openbare kredietsector en van het bezit van de deelnemingen 

van de openbare sector in bepaalde privaatrechtelijke 

financiële vennootschappen, B.S. 31 december 1996 wet 

organisatie openbare kredietsector 

Ordonnantie 5 juni 1997 betreffende de milieuvergunningen, 

B.S. 26 juni 1997 ordonnantie milieuvergunning 

Decreet 15 juli 1997 houdende de Vlaamse Wooncode, B.S. 

19 augustus 1997 Vlaamse Wooncode 

Wet 17 juli 1997 betreffende het gerechtelijk akkoord, B.S. 

28 oktober 1997 wet gerechtelijk akkoord 1997 

Faillissementswet 8 augustus 1997, B.S. 28 oktober 1997 faillissementswet 

1997; Faill.W. 1997 

V&A 163 

BIJLAGE 

Decreet 21 oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en het 

natuurlijk milieu, B.S. 10 januari 1998 decreet natuurbehoud 

Besluit 17 december 1997 van de Vlaamse regering tot vaststelling 

van het Vlaams reglement inzake afvalvoorkoming en - 

beheer (VLAREA), B.S. 16 april 1998 Vlarea 1997 

Wet 23 april 1998 houdende diverse bepalingen met betrekking 

tot de instelling van een Europese ondernemingsraad of van 

een procedure in ondernemingen met een communautaire 

dimensie of in concerns met een communautaire dimensie 

ter informatie en raadpleging van de werknemers, B.S. 

21 mei 1998 wet Europese ondernemingsraad 

Wet 25 juni 1998 tot regeling van de strafrechtelijke verantwoordelijkheid 

van ministers, B.S. 27 juni 1998 wet strafrechtelijke 

verantwoordelijkheid ministers 

Wet 5 juli 1998 betreffende de collectieve schuldenregeling en 

de mogelijkheid van verkoop uit de hand van de in beslag 

genomen onroerende goederen, B.S. 31 juli 1998 wet collectieve 

schuldenregeling 

Decreet 14 juli 1998 betreffende de euro, B.S. 31 juli 1998 

eurodecreet; euro-decreet 

Wet 31 augustus 1998 houdende omzetting in Belgisch recht 

van de Europese richtlijn van 11 maart 1996 betreffende de 

rechtsbescherming van databanken, B.S. 14 november 1998 

wet bescherming databanken 

Waalse Huisvestingscode, B.S. 4 december 1998 Waalse 

Huisvestingscode 

Wet 7 december 1998 tot organisatie van een geïntegreerde 

politiedienst, gestructureerd op twee niveaus, B.S. 5 januari 

1999 wet geïntegreerde politiedienst 

Decreet 2 maart 1999 houdende het beleid en het beheer van de 

zeehavens, B.S. 8 april 1999 havendecreet 

Wet 10 maart 1999 tot wijziging van de wet van 6 april 1995 

inzake de secundaire markten, het statuut van en het toezicht 


BIJLAGE 

op de beleggingsondernemingen, de bemiddelaars en beleggingsadviseurs, 

tot fiscale regeling van de verrichtingen van 

lening van aandelen en houdende diverse andere bepalingen, 

B.S. 14 april 1999 wet secundaire markten 

Wet 15 maart 1999 betreffende de beslechting van fiscale 

geschillen, B.S. 27 maart 1999 wet fiscale geschillenregeling 

Wet 29 april 1999 betreffende de organisatie van de gasmarkt 

en het fiscaal statuut van de elektriciteitsproducenten, B.S. 

11 mei 1999 aardgaswet 

Wet 29 april 1999 betreffende de organisatie van de elektriciteitsmarkt, 

B.S. 11 mei 1999 elektriciteitswet 1999 

Wet 30 april 1999 betreffende de tewerkstelling van buitenlandse 

werknemers, B.S. 21 mei 1999 buitenlandse 

arbeidskrachtenwet 1999 

Wet 3 mei 1999 betreffende het vervoer van zaken over de weg, 

B.S. 30 juni 1999 wet goederenvervoer over de weg 

Wet 7 mei 1999 op de kansspelen, de kansspelinrichtingen en 

de bescherming van de spelers, B.S. 30 december 1999 

kansspelwet 

Wetboek van vennootschappen 7 mei 1999, B.S. 6 augustus 

1999 W.Venn. 

Wet 7 mei 1999 op de gelijke behandeling van mannen en vrouwen 

ten aanzien van de arbeidsvoorwaarden, de toegang tot 

het arbeidsproces en de promotiekansen, de toegang tot een 

zelfstandig beroep en de aanvullende regelingen voor 

sociale zekerheid, B.S. 19 juni 1999 wet gelijkheid manvrouw 

1999 

Decreet 18 mei 1999 houdende de organisatie van de ruimtelijke 

ordening, B.S. 8 juni 1999 stedenbouwdecreet 1999 

Wet 25 mei 1999 betreffende de Belgische internationale 

samenwerking, B.S. 1 juli 1999 wet Belgische internationale 

samenwerking 

V&A 165 

BIJLAGE 

Uniforme Regelen 3 juni 1999 betreffende de overeenkomst 

van internationaal spoorwegvervoer van goederen (CIM – 

Aanhangsel B bij het Verdrag), B.S. 11 oktober 2006 CIM 

1999 

Uniforme Regelen 3 juni 1999 betreffende de overeenkomst 

van internationaal spoorwegvervoer van reizigers (CIV – 

Aanhangsel A bij het Verdrag), B.S. 11 oktober 2006 CIV 

1999 

Protocol 3 juni 1999 houdende wijziging van het Verdrag 

betreffende het internationale spoorwegvervoer (COTIF) 

van 9 mei 1980 (Protocol 1999), B.S. 30 augustus 2007 

Cotif 1999 

Wet 13 juni 1999 betreffende de controlegeneeskunde, B.S. 

13 juli 1999 wet controlegeneeskunde 

Gecoördineerde wet 1 juli 1999 tot bescherming van de economische 

mededinging, B.S.1 september 1999 wet economische 


Verordening (EG) 1348/2000 29 mei 2000 van de Raad inzake 

de betekening en de kennisgeving in de lidstaten van 

gerechtelijke en buitengerechtelijke stukken in burgerlijke 

of in handelszaken, B.S. 30 juni 2000 betekeningsverordening 

Verordening (EG) nr. 1347/2000 29 mei 2000 van de Raad 

betreffende de bevoegdheid en de erkenning en tenuitvoerlegging 

van beslissingen in huwelijkszaken en inzake de 

ouderlijke verantwoordelijkheid voor gemeenschappelijke 

kinderen, B.S. 30 juni 2000 Brussel II verordening 

Verordening (EG) 1346/2000 29 mei 2000 van de Raad betreffende 

insolventieprocedures, B.S. 30 juni 2000 insolventieverordening 

Decreet 17 juli 2000 houdende de organisatie van de elektriciteitsmarkt, 

B.S. 22 september 2000 elektriciteitsdecreet 

Wet 28 november 2000 inzake informaticacriminaliteit, B.S. 

3 februari 2001 wet informaticacriminaliteit; WIC 


BIJLAGE 

Verordening (EG) 44/2001 22 december 2000 van de Raad 

betreffende de rechterlijke bevoegdheid, de erkenning en de 

tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken, 

B.S. 16 januari 2001 EEX-verordening 

Verordening nr. 1206/2001/EG 28 mei 2001 van de Raad 

betreffende de samenwerking tussen de gerechten van de 

lidstaten op het gebied van bewijsverkrijging in burgerlijke 

en handelszaken, B.S. 27 juni 2001 bewijsverordening 

Decreet 6 juli 2001 houdende de organisatie van de gasmarkt, 

B.S. 3 oktober 2001 aardgasdecreet 

Verordening (EG) 6/2002 12 december 2001 van de Raad 

betreffende Gemeenschapsmodellen, B.S. 5 januari 2002 

Gemeenschapsmodellenverordening 

Wet 2 mei 2002 betreffende de verenigingen zonder winstoogmerk, 

de internationale verenigingen zonder winstoogmerk 

en de stichtingen, B.S.11 december 2002 nieuwe vzw-wet 

Wet 25 februari 2003 ter bestrijding van discriminatie en tot 

wijziging van de wet van 15 februari 1993 tot oprichting van 

een Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding, 

B.S. 17 maart 2003 antidiscriminatiewet 

Wet 11 maart 2003 betreffende bepaalde juridische aspecten 

van de diensten van de informatiemaatschappij, B.S. 

17 maart 2003 wet elektronische handel 

Wet 28 april 2003 betreffende de aanvullende pensioenen en het 

belastingstelsel van die pensioenen en van sommige aanvullende 

voordelen inzake sociale zekerheid, B.S. 15 mei 2003 

wet aanvullende pensioenen 

Richtlijn 2003/48/EG 3 juni 2003 van de Raad betreffende 

belastingheffing op inkomsten uit spaargelden in de vorm 

van rentebetaling, B.S. 26 juni 2003 spaarrichtlijn 

Ordonnantie 17 juli 2003 houdende de Brusselse Huisvestingscode, 

B.S. 9 september 2003 Brusselse Huisvestingscode 

Verordening nr. 2201/2003/EG 27 november 2003 van de Raad 

betreffende de bevoegdheid en de erkenning en tenuitvoer- 

V&A 167 

BIJLAGE 

legging van beslissingen in huwelijkszaken en inzake de 

ouderlijke verantwoordelijkheid, en tot intrekking van Verordening 

(EG) nr. 1347/2000, B.S. 23 december 2003 

Brussel IIbis verordening 

Besluit 5 december 2003 van de Vlaamse regering tot vaststelling 

van het Vlaams reglement inzake afvalvoorkoming en – 

beheer, B.S. 30 april 2004 Vlarea 2003 

Decreet 2 april 2004 tot vermindering van de uitstoot van broeikasgassen 

in het Vlaamse Gewest door het bevorderen van 

het rationeel energiegebruik, het gebruik van hernieuwbare 

energiebronnen en de toepassing van flexibiliteitsmechanismen 

uit het Protocol van Kyoto, B.S. 23 juni 2004 REGdecreet 

Brussels Wetboek 9 april 2004 van Ruimtelijke Ordening, B.S. 

26 mei 2004 BWRO 

Verordening nr. 805/2004/EG 21 april 2004 van het Europees 

parlement en de Raad tot invoering van een Europese executoriale 

titel voor niet-betwiste schuldvorderingen, B.S. 

30 april 2004 EET-verordening 

Wet 16 juli 2004 houdende het Wetboek van internationaal privaatrecht, 

B.S. 27 juli 2004 Wetboek IPR 

Benelux-Verdrag 25 februari 2005 inzake de intellectuele 

eigendom (merken en tekeningen of modellen), B.S. 26 april 

2006 BVIE; Benelux-verdrag intellectuele eigendom 

Gemeentedecreet 15 juli 2005, B.S. 31 augustus 2005 gemeentedecreet 

(Vl.) 

Richtlijn nr. 2005/44/EG 7 september 2005 van het Europees 

Parlement en de Raad betreffende geharmoniseerde River 

Information Services (RIS) op de binnenwateren in de 

Gemeenschap, B.S. 30 september 2005 RIS-richtlijn 

Scheepvaartreglement 21 maart 2006 voor het kanaal Brussel- 

Schelde, B.S. 21 maart 2006 scheepvaartreglement voor 

het kanaal Brussel-Schelde 


BIJLAGE 

Wet 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van de 

veroordeelden tot een vrijheidsstraf en de aan het slachtoffer 

toegekende rechten in het raam van de strafuitvoeringsmodaliteiten, 

B.S. 15 juni 2006 wet strafuitvoering 

Wet 8 juni 2006 houdende regeling van economische en individuele 

activiteiten met wapens, B.S. 9 juni 2006 wapenwet 

2006 

Wet 15 juni 2006 overheidsopdrachten en bepaalde opdrachten 

voor werken, leveringen en diensten, B.S. 15 februari 2007 

overheidsopdrachtenwet 2006 

Wet 16 juni 2006 betreffende de gunning, informatie aan kandidaten 

en inschrijvers en wachttermijn inzake overheidsopdrachten 

en bepaalde opdrachten voor werken, leveringen 

en diensten, B.S. 15 februari 2007 standstillwet 2006 

Wet 15 september 2006 tot bescherming van de economische 

mededinging, gecoördineerd op 15 september 2006, B.S. 

29 september 2006 gecoördineerde wet economische 


Koninklijk besluit 24 september 2006 houdende vaststelling 

van het algemeen politiereglement voor de scheepvaart op 

de binnenwateren van het Koninkrijk, B.S. 3 oktober 2006 

algemeen politiereglement voor de scheepvaart op de 

binnenwateren 

Wet 4 december 2006 houdende de omzetting in Belgisch recht 

van de richtlijn 2001/84/EG van het Europees Parlement en 

de Raad van 27 september 2001 betreffende het volgrecht 

ten behoeve van de auteur van een oorspronkelijk kunstwerk, 

B.S. 23 januari 2007 volgrechtwet 

Wet 1 april 2007 op de openbare overnamebiedingen, B.S. 

26 april 2007 overnamewet 

Koninklijk besluit 27 april 2007 op de openbare overnamebiedingen, 

B.S. 23 mei 2007 Overnamebesluit 

V&A 169 

BIJLAGE 

Wet 15 mei 2007 tot vaststelling van een juridisch kader voor 

sommige verleners van vertrouwensdiensten, B.S. 17 juli 

2007 wet verleners vertrouwensdiensten 

Decreet 18 januari 2008 houdende flankerende en stimulerende 

maatregelen ter bevordering van de participatie in cultuur, 

jeugdwerk en sport, B.S. 4 april 2008 participatiedecreet 

Decreet 14 maart 2008 houdende de ontsluiting en de uitwisseling 

van informatie over ondergrondse kabels en leidingen, 

B.S. 6 mei 2008 KLIP-decreet

JURIDISCHE VERWIJZINGEN EN AFKORTINGEN - Kluwer

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?