[pdf] Dossier - Jules Verne Club

Het Dossier
JULES VERNE
36 525 dagen
onder de grond
GRAVURE ALPHONSE DE NEUVILLE IN VINGT MILLE LIEUES SOUS LES MERS, UITGEVERIJ HETZEL, 1870
Franse romanschrijver
was geen visionair, maar kind van zijn tijd
Koerier van de techniek
18
Een reusachtige inktvis van
8 m lengte zuigt zich met zijn
tentakels vast aan het raam
van de salon van de Nautilus.
18 MAART 2005EDE INGENIEURE5
Jules Verne (1828-1905), een visionair,
futuroloog en profeet? Een roman-
schrijver die in zijn fantastische boeken
de onderzeeër, vliegmachine, film,
televisie, maanreizen en atoomwapens
voorspelde? Integendeel, Verne was er
juist trots op dat zijn verhalen waren
gebaseerd op wetenschappelijke feiten.
Hij richtte in zijn oeuvre wel een
standbeeld op voor de toegepaste
wetenschap: ingenieurs zijn alles-
kunners. Jules Verne, koerier van de
techniek.
Het kanon dat de capsule naar de
maan zou schieten, werd in een
diepe schacht in de grond gegoten.
Voor het lichten van de binnen-gietvorm
was een gigantische kurkentrekker
nodig.
tekst drs. garmt de vries
00 MAAND 2003EDE INGENIEURE00 19
TEKENING DANIEL LE NOURY, UIT DE REIS NAAR DE MAAN, UITGEVERIJ DELTOS ELSEVIER, 1975

20
Jules Verne in 1876.
Jules Verne werd op 8 februari 1828 in de havenstad Nantes
geboren. Zijn vader was advocaat en ook zijn moeder kwam uit
een gegoed milieu. Na zijn schooltijd vertrok Verne naar Parijs
om rechten te studeren, zodat hij later de praktijk van zijn
vader zou kunnen overnemen. In Parijs kwam de jonge Jules
echter in literaire kringen terecht. Hij voltooide zijn studie,
maar besloot zich verder aan de literatuur te wijden. Aanvankelijk
wilde hij voor het theater schrijven, maar de enkele stukken
van zijn hand die werden opgevoerd, brachten hem geen
overweldigend succes. Ook van de artikelen en verhalen die hij
voor het tijdschrift Musée des familles schreef kon hij niet
rondkomen. In 1857 trouwde Jules Verne met een jonge weduwe
die al twee dochters had. Om zijn gezin te onderhouden
Op 24 maart 2005 is het honderd jaar geleden
dat Jules Verne overleed. Klassiekers als De reis om de wereld in
80 dagen, 20.000 mijlen onder zee en Michael Strogoff, de koerier
van de tsaar vinden nog steeds nieuwe lezers. Veel boeken zijn
verfilmd of omgewerkt tot stripverhalen en die geven het
populaire beeld weer dat Verne een fantastische uitvinder was.
Allesbehalve. In het merendeel van Verne’s verhalen is geen
sprake van bijzondere machines of futuristische uitvindingen.
Wel wemelt het van de stoomschepen, treinen, telegrafen en
andere zaken die het hem mogelijk maakten zijn personages
de wereld rond te sturen. Verne was namelijk in de eerste
plaats schrijver van geografische romans.
Hij wilde de wereld beschrijven in romanvorm,
en er is dan ook vrijwel geen gebied
op aarde waar zich niet een van zijn
Wonderreizen heeft afgespeeld. Voor zijn
beschrijvingen baseerde hij zich op boeken
als de Nouvelle géographie universelle van Elisée Reclus en tijdschriften
als Le tour du monde, die hij uitploos op zoek naar
interessante feiten. Zijn romans doen soms bijna aan als reisgidsen.
Voor geografie had Jules Verne de grootste interesse, maar
ook de ontwikkelingen op vele andere terreinen volgde hij op
de voet. Al voordat hij doorbrak met zijn Wonderreizen, schreef
hij enkele populair-wetenschappelijke artikelen, onder andere
over ballonvaart. Maar ook in de Wonderreizen komen de
meest uiteenlopende onderwerpen aan bod. De roman
Avonturen van drie Russen en drie Engelsen gaat over een wetenschappelijke
expeditie die als doel heeft in zuidelijk Afrika een
deel van de 24 e meridiaan op te meten. Er wordt uitgebreid
stilgestaan bij het principe van de driehoeksmeting en bij het
belang van een nauwkeurige bepaling van de basis van de eerste
driehoek. Een zee voor de Sahara draait om het creëren van
een kunstmatige zee in de lager gelegen delen van de Sahara
door deze met een kanaal in verbinding te stellen met de
Jules Verne was in de
eerste plaats schrijver van
geografische romans
Dwarsdoorsnede
van de Nautilus, in
1982 getekend
door Jean-Pierre
Bouvet.
zuurstoftank slaapkamer
kapiteinskamer
BEURSMAKELAAR STORT ZICH OP LITERATUUR
sloep
salon bibliotheek eetkamer trappenhuis
slaaphut
18 MAART 2005EDE INGENIEURE5
nam Verne een baan als beursmakelaar aan, maar zijn hart lag
nog altijd bij de literatuur.
De doorbraak kwam pas in 1863, toen uitgever Hetzel Verne’s
eerste roman publiceerde: Vijf weken in een luchtballon.
Daarna verschenen er jaarlijks twee of drie boekdelen, die
samen de serie Voyages Extraordinaires vormden, in het
Nederlands bekend als Wonderreizen. In 1871 verhuisde Verne
naar Amiens, waar zijn vrouw vandaan kwam. Hij kocht een
jacht, de Saint-Michel III, waarmee hij reizen maakte naar
Nederland, de Britse eilanden en de Middellandse Zee. In 1888
werd Verne gekozen tot gemeenteraadslid. In die functie heeft
hij onder andere geijverd voor de bouw van een nieuw circus,
dat tegenwoordig zijn naam draagt. Al deze activiteiten weer-
Middellandse Zee. Deze Sahara-zee zou de omliggende gebieden
beter bereikbaar maken en een gunstige invloed hebben
op het klimaat. Andere romans zijn gewijd aan astronomie,
diamantwinning, de kunsttaal Esperanto en vele andere
onderwerpen.
DRIJFTOESTEL
Ook in verhalen die niet technisch of wetenschappelijk van
aard zijn, maakte Verne vaak dankbaar gebruik van allerlei
technische snufjes en wetenschappelijke feitjes. Zo gebruikt
de Chinees Kin-Fo in Wonderlijke avonturen van een Chinees het
op dat moment zeer moderne, maar tegenwoordig in de vergetelheid
geraakte rubberen drijftoestel van kapitein Boyton.
Hiermee kan men op zee blijven drijven zonder onderkoeld te
raken, er kan een zeil aan worden bevestigd en er is zelfs een
accessoire beschikbaar waarmee uit calciumfosfide vuur is te
maken. In De muiters van de James Cook wordt een moord
opgelost, doordat de gezichten van de moordenaars – het laatste
beeld dat het slachtoffer had gezien – op diens netvlies
legenda
onderdelen van de machinekamer
de batterijen
a weerstand
b spanningsregelaar
c relais om de polariteit om
te keren
d hendel om pomp in te
schakelen
de elektromotor
f twee magneten trekken om
beurten aan een hefboom,
verbonden met de krukas
j stroomverdeler naar magneten
k mechaniek om de draairichting
om te keren
kombuis 1 zout water 2 zoet water
keuken slaapruimte
bemanning
machinekamer
de tandwielkast
l koppeling
m hefboom aangedreven door
een wormwiel (n)
o wiel om het wormwiel te
verdraaien
het roer
t ketting verbonden met
stuurhuis
u kettingspanner
v tandwiel overbrenging
diversen
w stuwblok
x schroefaslager
GRAVURE ALPHONSE DE NEUVILLE IN VINGT MILLE LIEUES SOUS LES MERS, UITGEVERIJ HETZEL, 1870
bewaard is gebleven. Inmiddels is dit ‘feit’ door de wetenschap
weerlegd, maar in Verne’s tijd werd het algemeen geaccepteerd.
In Het testament van een zonderling wordt kort gesproken
over de pas ontdekte ‘ultra X stralen’:
‘Deze stralen bezitten een zo intense doordringende kracht dat ze dwars door het menselijk
lichaam gaan, en hebben de bijzondere eigenschap dat ze verschillende fotografische afbeeldingen
produceren al naar gelang het lichaam waar ze doorheen gaan dood of levend is.’
De grote kracht van Verne ligt in de manier waarop hij al
deze wetenswaardigheden wist in te bedden in spannende verhalen.
Niet voor niets verschenen de meeste van zijn romans in
feuilletonvorm in het tijdschrift Magasin d’éducation et de récréation,
gepubliceerd door Verne’s uitgever Hetzel. In de Wonderreizen
wordt het nuttige met het aangename verenigd. Veel
informatie wordt overgebracht in dialoogvorm: een deskundige
vertelt allerlei details over een bepaald onderwerp aan de overige
personages en daarmee ook aan de lezer. Maar soms verdwijnen
de personages en de plot voor langere tijd uit beeld en
worden er hele hoofdstukken gewijd aan een wetenschappelijke
verhandeling. Hierbij zorgen de illustraties voor verluchtiging
en extra verduidelijking, zoals bijvoorbeeld de gravure
over de schijngestalten van de maan in De reis naar de maan.
UITVINDERS
Deze uitwijdingen over wetenschappelijke en technische
achtergronden, waardoor zijn boeken soms bijna aandoen als
non-fictie, vormen één van de factoren die Verne’s verhalen
een grote mate van waarschijnlijkheid verlenen. De vele referenties
naar controleerbare feiten dienen hetzelfde doel. De
Wonderreizen staan bol van de verwijzingen naar reizigers,
geografen, uitvinders en andere reëel bestaande figuren. De
ontdekkingen in de roman liggen in het verlengde van de werkelijke
ontwikkelingen en verwijzen hier constant naar, zodat
realiteit en fantasie door elkaar lijken te lopen. De inbedding
van Verne’s fictie in de realiteit wordt versterkt door de vele
exacte aanduidingen van plaats en tijd die hij geeft.
Verne was er trots op dat zijn verhalen, hoe fantastisch ze
UIT DE REIS NAAR DE MAAN, UITGEVERIJ ELSEVIER, 1876
hielden Verne er niet van gestaag door te werken. Hij bouwde zelfs een
voorsprong op ten opzichte van de twee delen per jaar die hij volgens
zijn contract moest schrijven. Op 24 maart 1905 overleed Verne. Hij liet
een omvangrijk oeuvre achter: 76 romans, 22 novellen, 38 toneelstukken,
173 gedichten en enkele populair-wetenschappelijke boeken en artikelen.
Kapitein Nemo legt uit hoe de machinekamer werkt.
Rechts staan elementen van Bunsen, uitgevonden in
1841. In Verne’s verhaal werken de batterijen op kwik en
natrium (afkomstig uit zeewater). De opgewekte elektriciteit
drijft via een mechanisme van hefbomen en tandwielen
de schroef van de onderzeeër Nautilus aan.
op het eerste gezicht ook leken, altijd gebaseerd waren op
harde feiten. In verscheidene interviews heeft hij het verschil
aangegeven tussen zijn werkwijze en die van H.G. Wells. In
The First Men in the Moon stuurde Wells zijn personages naar
de maan met behulp van een materiaal dat de zwaartekracht
ophief. Verne gebruikte in De reis naar de maan
een gigantisch kanon, waarmee een kogel met
daarin drie reizigers naar de maan werd
geschoten. De methode van Verne is gebaseerd
op exacte berekeningen: als het kanon de
genoemde snelheid aan het projectiel kan
geven, zou de maan inderdaad worden bereikt.
Wells’ antizwaartekrachtmetaal daarentegen is zuivere fictie.
Omdat Verne zelf uiteraard niet alle benodigde achtergrondkennis
had, vroeg hij regelmatig advies aan deskundigen.
Zijn neef Henri Garcet, een wiskundige, voerde
bijvoorbeeld de berekeningen uit die nodig waren voor De reis
naar de maan. De benodigde afmetingen van het kanon, de
snelheid die de kogel moet bereiken, het moment waarop het
schot moet worden gelost, dat alles wordt in detail uitgewerkt.
En ook al zijn sommige berekeningen in de roman nogal met
de natte vinger uitgevoerd en lijken beslissingen soms meer
Boekomslag van De reis naar de
maan, waarin de capsule, met aan
boord drie maanreizigers, vanaf het
Amerikaanse Florida met een schietkanon
wordt gelanceerd. Uiteindelijk
zouden ze de maan nooit bereiken,
maar eromheen vliegen en weer op
de aarde terugkeren.
DVD-hoes van Around the World in
80 Days, Warner Home Video 2004
Het Dossier
JULES VERNE
De Nautilus was niet
de eerste onderzeeër
met die naam
18 MAART 2005EDE INGENIEURE5 21

Verne schreef populairwetenschappelijke
artikelen
over de ballonvaart
22
EEN OEUVRE VAN 76 ROMANS
De meeste romans van Jules Verne, 76 in totaal, zijn in het Nederlands
verschenen in de serie blauwe bandjes van Elsevier of in de Loeb-reeks.
Veel werken zijn ook door talloze andere uitgevers gepubliceerd. In dit
overzicht de belangrijkste boeken.
Cinq semaines en ballon (1863) /
Vijf weken in een luchtballon
Drie Engelsen maken een ontdekkingsreis
door Afrika aan boord van
een luchtballon. Door middel van
een slim systeem met waterstofverbranding
kan de ballon naar believen
stijgen of dalen en zodoende de
juiste windrichting opzoeken. In vijf
gemotiveerd te zijn door
Amerikaanse grootheidswaan
dan door exacte resultaten, het
fundament van de roman wordt gevormd door gedegen fysica.
Verne’s broer Paul, die zeeman van beroep was, hielp hem
met de nautische achtergronden van diverse romans, onder
andere van Het bestuurbare eiland. Dit boek gaat over een
kunstmatig eiland dat, aangedreven door twee reusachtige
schroeven, over de Stille Oceaan vaart. Verne legde zijn ideeën
voor aan zijn broer:
‘Het eiland is groot, 25 à 30 kilometer in omtrek. Denk je dat men het kan besturen zonder
roer met twee schroefsystemen aan weerszijden, bewogen door dynamo’s die aangedreven
worden door machines met een vermogen van een miljoen paardekracht. Kan men het roer
achterwege laten als men langzaam vaart, door de schroeven in tegengestelde richting te
laten bewegen?’
Paul Verne verifieerde de berekeningen en gaf Jules zelfs
het idee voor de ontknoping van de roman, zo blijkt uit de correspondentie
tussen de twee broers.
AARDAS
Het mooiste voorbeeld van een dergelijke samenwerking is
de roman Een schot in de lucht. Hierin vat de Gun-Club,
bekend van de maanroman, het plan op door middel van een
kanonschot de aardas te verplaatsen, zodat de noordpool kan
worden ontgonnen. Deze verandering zou grote delen van het
aardoppervlak onder water zetten. Gelukkig vergist rekenaar
Maston zich en maakt hij een fout van drie nullen in de
omtrek van de aarde. Dit resulteert in een
fout van een factor 10 12 in zijn eindresultaat.
De Gun-Club en de rest van de
wereld, en ook de lezer, komen daar pas
achter als het kanon afgevuurd is zonder
dat de aarde anders is gaan draaien. De
berekeningen voor deze roman werden uitgevoerd door ingenieur
Albert Badoureau. Aan het eind van de roman is een
extra hoofdstuk, van de hand van Badoureau zelf, opgenomen,
waarin alle in de roman genoemde resultaten wiskundig worden
aangetoond en waarin kwistig wordt gestrooid met traagheidsmomenten,
kegelsnedes en ontsnappingssnelheden.
De veelgeroemde ‘voorspellingen’ van Verne vinden eveneens
hun basis in de werkelijkheid. Verne’s Nautilus was niet
de eerste onderzeeër met die naam. In 1801 experimenteerde
ROBUR THE CONQUEROR, UITGAVE CLASSICS ILLUSTRATED, 1961.
VON DER ERDE ZUM MOND, DUITSE UITGAVE CLASSICS ILLUSTRATED, 1953.
18 MAART 2005EDE INGENIEURE5
weken wordt het continent van oost naar west overgestoken.
Voyages et aventures du capitaine Hatteras (1864-1865) / Reizen
en lotgevallen van kapitein Hatteras
De Britse kapitein Hatteras onderneemt een tocht naar de Noordpool.
De bemanning slaat aan het muiten
en zijn schip gaat verloren, maar hij
slaagt erin met een klein groepje
getrouwen zijn doel te bereiken.
De la terre à la lune (1865); Autour
de la lune (1869) / De reis
naar de maan
De Amerikaanse Gun-Club schiet
met een enorm kanon een kogel naar
Fulton al op de Seine met een
handaangedreven onderzeeër
die hij Nautilus noemde.
Diverse andere uitvinders probeerden in de loop van de
negentiende eeuw werkende modellen te construeren en in de
Amerikaanse burgeroorlog werden met succes onderzeeërs
ingezet. De fictieve Nautilus uit 20.000 mijlen onder zee berust
op dezelfde principes, die Verne goed had bestudeerd, maar
overtreft zijn voorgangers door zijn elektrische aandrijving,
zijn grote actieradius en de hoge druk die hij kan weerstaan.
Hetzelfde geldt voor Roburs Albatros, de vliegmachine in
Robur de Veroveraar. Verne was lid van de Société d’encouragement
pour la locomotion aérienne au moyen d’appareils plus
lourds que l’air. Zodoende kwam hij in contact met mensen als
Gustave de Ponton d’Amecourt en Gabriel de la Landelle, die
zich bezighielden met het ontwerpen van helikopters en andere
vliegende toestellen. Hun ervaringen verwerkte Jules Verne
bij de beschrijving van zijn Albatros.
ENERGIEBRON
Natuurlijk had Verne het als romanschrijver makkelijker
dan de ingenieurs die daadwerkelijk probeerden onderzeeërs
en vliegmachines te construeren. In zijn verhalen is de aandrijfkracht
geen probleem: alles werkt op elektriciteit, een
onuitputtelijke energiebron. Zoals kapitein Nemo van de
Nautilus aan zijn onvrijwillige gast professor Aronnax uitlegt:
‘Er bestaat een kracht die mij gehoorzaamt, die snel en met het grootste gemak werkt, die
voor alle gebruik geschikt is en bij mij aan boord van de grootste betekenis is; door deze
kracht gebeurt alles; zij verlicht en verwarmt mij en is de ziel van al mijn instrumenten; die
kracht is de elektriciteit.’
‘De elektriciteit?’ riep ik hoogst verbaasd.
‘Ja mijnheer.’
‘Maar kapitein, uw schip vaart bijzonder snel, wat moeilijk te rijmen valt met de kracht van
elektriciteit; de beweegkracht van elektriciteit is tot op heden bijzonder klein geweest en
heeft nog maar weinig kunnen uitwerken.’
‘Mijnheer de professor,’ antwoordde de kapitein, ‘mijn elektriciteit is niet de gewone die
iedereen kent, en dat is alles wat ik u ervan zeggen kan.’
Eenzelfde onverklaarde beweegkracht bezit de Albatros:
‘Wat de beweegkracht betreft, kan men Robur de eer toekennen als uitvinder beschouwd te
worden. [...] Hij had geen machine gebruikt om de elektriciteit op te wekken, maar uitsluitend
batterijen en accumulatoren. Welke echter de elementen of samenstellende delen van
die batterijen waren, welke zuren haar in werking brachten, dat was het geheim van Robur.
de maan. Op voorstel van de Fransman Michel Ardan nemen drie reizigers
in het projectiel plaats. Zij belanden in een baan om de maan, bestuderen
het hemellichaam van dichtbij en vallen ten slotte terug naar de
aarde, waar ze veilig in zee landen.
Les Enfants du capitaine Grant (1865-1867) / De kinderen van kapitein
Grant
Lord Glenarvan vindt een fles met een document van
een schipbreukeling, kapitein Grant. Samen met de
kinderen van de vermiste kapitein onderneemt Glenarvan
een zoektocht door Zuid-Amerika, Australië en
Nieuw-Zeeland.
Vingt mille lieues sous les mers (1869-1870) /
20.000 mijlen onder zee
De Franse zoöloog Aronnax belandt aan boord van de
En zo was het ook met die accumulatoren gesteld. Uit welke grondstof
waren de positieve en negatieve platen, waaruit zij bestonden,
samengesteld? Dat wist niemand te zeggen. De ingenieur had zich
om zeer gegronde redenen er wel voor gewacht een octrooi aan te
vragen. (…) Door dit alles werd een arbeidsvermogen verkregen dat, in paardekracht berekend,
om zo te zeggen oneindig genoemd moest worden.’
ONTSNAPPINGSSNELHEID
Als het voor de plot van zijn verhaal nodig was, wilde Verne
de feiten nogal eens verdraaien of technische problemen verdoezelen.
De eerder genoemde maanreis door middel van een
kanonschot is gedoemd te mislukken. De enorme versnelling
die nodig is om de ontsnappingssnelheid te bereiken zou geen
mens kunnen overleven. Bovendien zou de kogel door de hoge
luchtweerstand smelten en als een regen van aluminium op de
aarde neerdalen. Verne is zich bewust van deze problemen en
stipt ze ook kort aan, maar hij heeft er geen oplossing voor.
Daarom sleept hij de lezer mee in de vaart van het verhaal en
richt hij zich op de vragen waar hij wel een antwoord op heeft.
Lange tijd bestond de veronderstelling dat Verne in het
Hoes van het hoorspel Die Erfindung des Verderbens (Uit liefde voor de vlag)
van Andreas Scheinert, uitgeverij Litera, 1975.
ARGONOUTEN VAN DE KOSMOS, GRIEKSE UITGAVE CLASSICS ILLUSTRATED, 1961.
DIE ERFINDING DES VERDERBENS, HOORSPEL VAN ANDREAS SCHEINERT, UITGEVERIJ LITERA, 1975
geheimzinnige onderzeeër Nautilus van kapitein Nemo. Gedurende
enkele maanden bereist de Nautilus de wereldzeeën en kan Aronnax het
leven onder water van dichtbij leren kennen.
Une ville flottante (1870) / Een drijvende stad
Het geromantiseerde verslag van een reis die Jules Verne maakte aan
boord van de Great-Eastern, een van de grootste passagiersschepen
van zijn tijd.
Aventures de trois Russes et de trois Anglais (1871) /
Avonturen van drie Russen en drie Engelsen
Een Engels-Russische wetenschappelijke commissie
reist door zuidelijk Afrika om een deel van een meridiaan
op te meten. De te overwinnen hindernissen
komen niet alleen uit de wilde natuur, maar ook uit de
rivaliteit tussen de twee expeditieleiders en het uitbre-
begin van zijn carrière bijzonder positief stond
tegenover wetenschap en techniek, maar dat
hij in de loop van de tijd steeds pessimistischer
werd. Van het ongebreidelde enthousiasme in De reis
naar de maan via de twijfels in het slothoofdstuk van Robur de
Veroveraar naar de bedreigende situaties in Een schot in de lucht
en Uit liefde voor de vlag viel een duidelijke lijn te herkennen,
zo was het idee. Maar wie beter kijkt, ziet ook in de eerste
romans al enige bedenkingen, zoals bij Verne’s beschrijving
van de ‘vooruitgang’ van de ballistiek – dat wil zeggen van de
toename in het aantal mogelijke slachtoffers van één kanonschot
– in De reis naar de maan. En sinds de ontdekking van
het verloren gewaande manuscript van Parijs in de twintigste
eeuw en de publicatie van deze roman in 1994 valt niet meer
te ontkennen dat Verne ook in de beginjaren al
een kritische kijk had op de gevolgen van de
vooruitgang.
Uitgever Hetzel had het manuscript van
Parijs in de twintigste eeuw, waarmee Verne in
1863 kwam aanzetten, geweigerd omdat het
veel te somber was. In Verne’s twintigste-eeuwse Parijs is
geen ruimte meer voor kunst en emotie, de samenleving
draait om efficiëntie en vooruitgang. Muziek bestaat uit het
gaan zitten op het klavier van een piano, en als er al gedichten
worden geschreven, gaan die over onderwerpen als stoommachines
en chemische elementen. De vrouwen zijn ernstig en
onaantrekkelijk, en de natuur bestaat niet meer:
‘Weet je, Michel,’ ging oom verder, ‘de natuur, dat zijn voor mij niet in de eerste plaats de
bomen, de planten, de beken, de velden, dat is vooral de frisse lucht. Maar in een straal van
tien mijl rondom Parijs is geen frisse lucht meer. We waren jaloers op de Londense lucht en
met behulp van tienduizend fabrieksschoorstenen, van chemische produkten, kunstmest,
kolenrook, giftige gassen en uitwasemingen van de industrie hebben we een lucht samengesteld
die niet onderdoet voor die van het Verenigd Koninkrijk. Tenzij we ver weg gaan, te
ver voor mijn oude benen, hoef je er dus niet aan te denken ergens zuivere lucht in te ademen.
Als je het mij vraagt, kunnen we beter rustig thuisblijven, doen we de ramen goed
dicht en lunchen we zo goed mogelijk.’
Hetzel was bang dat het publiek, dat alleen nog Vijf weken
in een luchtballon had gelezen, zich door Parijs in de twintigste
eeuw zou laten afschrikken en dat Verne in ongenade zou vallen.
Bovendien paste deze pessimistische toekomstvisie niet
in Hetzels doelstelling de jeugd enthousiast te maken voor de
vooruitgang van de negentiende eeuw. Commercieel gezien
Het Dossier
JULES VERNE
De Nautilus was niet
de eerste onderzeeër
met die naam
18 MAART 2005EDE INGENIEURE5 23

In zijn beginjaren had
Verne al een kritische
kijk op de gevolgen van
de vooruitgang
ken van de Krimoorlog, waardoor de twee groepen tegenover elkaar
komen te staan.
Le tour du monde en quatre-vingts jours (1872) / De reis om de
wereld in 80 dagen
De flegmatieke en uiterst punctuele Brit Phileas Fogg gaat de weddenschap
aan dat hij in tachtig dagen rond de wereld kan
reizen. Vergezeld van zijn bediende Passepartout en
achtervolgd door de detective Fix, die hem van een
bankroof verdenkt, onderneemt Fogg zijn race tegen de
klok.
L’ile mystérieuse (1874-1875) / Het geheimzinnige
eiland
Vijf Amerikaanse schipbreukelingen stranden op een
eiland in de Stille Oceaan. Onder leiding van inge-
had Hetzel wel gelijk. Voor ons is het bovendien
een geluk dat het boek niet eerder is uitgegeven:
wij kunnen nu de tekst lezen als een
originele ‘Verne’, zonder de wijzigingen die Hetzel hem in
veel van zijn gepubliceerde romans liet aanbrengen.
WETENSCHAPPERS
Verne’s ambivalente houding ten opzichte van de mogelijkheden
die wetenschap en techniek de mensheid bieden, blijkt
duidelijk als we kijken naar de mensen die
zich in zijn boeken met wetenschap en techniek
bezighouden. Beroepen als ingenieur of
professor komen relatief veel voor in Verne’s
werk. In zijn verhalen zijn verschillende soorten
wetenschappers te onderscheiden, die de
verschillende manieren weerspiegelen waarop
de mens kan omgaan met zijn kennis.
Het eerste type is de wetenschapper als bron van kennis,
zoals de geograaf Jacques Paganel in De kinderen van kapitein
Grant. Deze geleerden zetten hun encyclopedische kennis in
voor de goede zaak en weten
de helden van het verhaal
regelmatig door helder denkwerk
uit een benarde positie
te redden. Zo voorziet
Paganel zijn reisgenoten van
nuttige informatie over de
gebieden die ze doorkruisen
en wekt hij in Nieuw-Zeeland
een kunstmatige vulkaanuitbarsting
op om aan de
Maori’s te ontkomen die hem
en zijn vrienden achtervolgen.
Vaak gebruikt Verne
deze wetenschappers ook om
een droge opsomming van
feiten te vermijden; in plaats
daarvan brengt de geleerde in
een dialoog de informatie
over. Een mooi voorbeeld
hiervan is de geschiedenis
GRAVURE GEORGE ROUX, UIT EEN SCHOT IN DE LUCHT, UITGEVERIJ ELSEVIER, 1890
De Epouvante (de verschrikking)
moest met gieren kunnen wedijveren.
nieur Cyrus Smith bouwen ze een nieuw bestaan op, waarbij ze Smiths
kennis ten volle benutten.
Michel Strogoff (1876) / Michael Strogoff, de koerier van de tsaar
Tijdens een invasie van de Tataren in Siberië wordt de telegraafverbinding
tussen Moskou en Irkoutsk verbroken. Michael Strogoff wordt
naar Irkoetsk gestuurd om de grootvorst te waarschuwen
voor een verrader die samenspant met de
Tataren.
Hector Servadac (1877) / Hector Servadac
Een komeet schampt de aarde en sleept enkele brokken
land mee. Een klein groepje mensen verblijft twee
jaar op de komeet, waarvan de baan zich tot voorbij
Jupiter uitstrekt.
van de ontdekkingsreizigers in Australië, die
Paganel opdist in de context van een weddenschap.
Er zijn ook nutteloze wetenschappers, die hun kennis op
geen enkele manier gebruiken. Dit zijn mensen die helemaal
opgaan in hun eigen wereldje en geen oog hebben voor wat er
om hen heen geschiedt. Voorbeelden hiervan zijn de entomoloog
Bénédict in Een kapitein van vijftien jaar, een vriendelijke
zonderling die als een groot kind wordt afgeschilderd, en de
geleerde Aristobulus Ursiclos in De wonderstraal, die met zijn
pedante toontje nogal op de zenuwen werkt van de romantisch
ingestelde Helena Campbell:
‘Zijn hinderlijkste gewoonte, die tot een ware monomanie uitgegroeid was, bestond daarin,
dat hij gevraagd of ongevraagd, te pas of te onpas, een verklaring wilde geven over alles wat
de natuurwetenschappen raakte.’
ORTHOPTER
De ambitieuze wetenschapper stelt de wetenschap boven
alles, en brengt daardoor zichzelf en anderen in gevaar. Een duidelijk
voorbeeld hiervan is John Hatteras in Reizen en lotgevallen
van kapitein Hatteras. Deze Brit is vastbesloten de Noordpool te
bereiken, en als hij daar een vulkaan aantreft, kunnen zijn
vrienden hem ternauwernood voor een val in de krater behoeden.
Hatteras overleeft de reis, maar verliest zijn verstand. In
het oorspronkelijke manuscript kwam John Hatteras overigens
om in de vulkaan. Verne’s uitgever Hetzel keurde deze ontknoping
– die volgens Verne de enige logische was – af, en Verne
zag zich gedwongen een ander einde te verzinnen.
Sommige wetenschappers misbruiken hun kennis voor
hun eigen belang. De ingenieur Robur, die in Robur de veroveraar
zijn luchtschip de Albatros nog af en toe inzet om levens
te redden, en zich tenslotte terugtrekt omdat de mensheid nog
niet eensgezind genoeg is voor de luchtvaart, verschijnt
opnieuw in Meester der wereld, ditmaal met een voertuig dat
zich zowel op land als in de lucht en op en onder water kan
voortbewegen. Met deze Epouvante waant Robur zich de heerser
der wereld: hij is sneller dan welk ander voertuig dan ook
en kan zich verschuilen op plaatsen waar niemand hem kan
volgen. Opvallend is dat Robur hierbij radicaal van techniek is
veranderd. De Albatros werd in de lucht gehouden door 74
horizontale schroeven. Het principe van de helikopter was volgens
Robur eenvoudig en daarom beter geschikt dan de andere
mogelijke oplossingen, namelijk de orthopter, die met
Un capitaine de quinze ans (1878) / Een kapitein van vijftien jaar
Als de bemanning van een schoener in zijn geheel omkomt bij de jacht
op een walvis, blijven enkele passagiers, onder wie de jonge Dick Sand,
hulpeloos achter. Ze stranden op een onbekende kust en krijgen te
maken met natuurgeweld en verraderlijke mensen.
Les tribulations d’un Chinois en Chine (1879) /
Wonderlijke avonturen van een Chinees /
Een Chinees drama
De jonge, rijke Kin-Fo raakt geruïneerd. Hij sluit een
levensverzekering af en vraagt zijn mentor, de filosoof
Wang, hem te vermoorden. Dan blijkt zijn fortuin toch
gered te zijn, en Kin-Fo wil zijn afspraak met Wang verbreken.
Deze is echter spoorloos, en Kin-Fo gaat naar
hem op zoek.
vleugels de natuurlijke vlucht van vogels probeert
na te bootsen, en het ‘vlakvliegtuig’ dat
zijn stijgkracht ontleent aan een hellend vlak
dat door verticale schroeven tegen de lucht wordt geduwd. De
Epouvante vliegt door middel van twee vleugels die aan de zijkant
bevestigd zijn. Of de vleugels ook voor de voortbeweging
zorgen of dat die wordt veroorzaakt door de twee Parsonsturbines
aan weerszijden van het voertuig, kan inspecteur
Strock, uit wiens perspectief het verhaal verteld wordt, niet
achterhalen.
Een variant op het voorgaande type is de wetenschapper
24 18 MAART 2005EDE INGENIEURE5 18 MAART 2005EDE INGENIEURE5
GRAVURE GEORGE ROUX, UIT MAÎTRE DU MONDE, UITGEVERIJ HETZEL, 1904
De Albatros, ontworpen door ingenieur Robur, heeft een romp van 30 m,
met voor en achter een schroef om vooruit te komen, en in totaal 74 verticale
schroeven om in de lucht te blijven.
REIZEN EN LOTGEVALLEN VAN KAPITEIN HATTERAS, ELSEVIER, 1881.
GRAVURE GEORGE ROUX, UIT MAÎTRE DU MONDE, UITGEVERIJ HETZEL, 1904
Le rayon vert (1882) / De wonderstraal / De geheimzinnige straal
De Schotse Helena Campbell wil, voordat zij trouwt, eerst de groene
straal zien. Dit is de laatste straal die bij helder weer van de in zee
ondergaande zon te zien is. Volgens een Schotse legende kan degene die
deze straal ziet zich niet meer in liefdeszaken vergissen.
Mathias Sandorf (1885)/ Mathias Sandorf
Een samenzwering van Hongaarse vrijheidsstrijders
wordt verijdeld en de leiders ter dood veroordeeld.
Alleen Mathias Sandorf weet te ontkomen. Jaren later
keert hij onder het pseudoniem dokter Antekirtt terug
om de verraders te straffen en de helpers te belonen.
Robur-le-Conquérant (1886) / Robur de Veroveraar
De ingenieur Robur ontvoert twee leden van een bal-
wiens kennis door anderen wordt misbruikt,
zoals de Franse chemicus Thomas Roch uit Uit
liefde voor de vlag. Deze heeft een bijzonder
krachtig explosief uitgevonden, de zogenoemde fulgurateur
Roch, maar is krankzinnig geworden toen hij zijn ontdekking
aan geen enkele staat kon verkopen. De piraat Ker Karraje
maakt zich van Roch meester en zet het wapen in voor eigen
doeleinden. Van het eilandje waarop hij zich heeft verschanst,
maakt hij een onneembare vesting. Elk oorlogsschip dat zich
binnen vijf mijl van het eiland waagt kan ogenblikkelijk worden
vernietigd. De piratenbende is daardoor onoverwinnelijk,
De Albatros met de ballon Go ahead, met voor en achter een schroef om
vooruit of achteruit te gaan. Door ballast over boord te gooien gaat de ballon
omhoog.
Het Dossier
JULES VERNE
25

TEKENING DANIEL LE NOURY, UIT DE REIS NAAR DE MAAN, UITGEVERIJ DELTOS ELSEVIER, 1975
26
longezelschap en neemt ze aan boord van zijn helikopter de Albatros
mee de wereld rond. Hij hoopt ze te overtuigen van de superioriteit van
zwaarder-dan-lucht-machines boven ballons, maar concludeert uiteindelijk
dat de mensheid nog niet rijp is voor de luchtvaart.
Sans dessus dessous (1889) / Een schot in de lucht
De Gun-Club bouwt een gigantisch kanon in de flank van de Kilimanjaro,
waarvan de terugslag de aardas moet verplaatsen. Het doel is de kolenvelden
rond de Noordpool bereikbaar te maken. Dat
hele gebieden zullen overstromen, is bijzaak voor de
megalomane Amerikanen.
L’ile à hélice (1895) / Het bestuurbare eiland
Een kunstmatig eiland, aangedreven door schroeven,
vaart over de Stille Oceaan. Het is eigendom van een
groep steenrijke Amerikanen. Het eiland is van alle
totdat Roch de Franse driekleur ziet wapperen
boven een naderend oorlogsschip, berouw
krijgt en het eiland vernietigt met een enorme
explosie van zijn fulgurateur.
KOMEET
Natuurlijk is de hierboven beschreven grove indeling niet
altijd strikt toepasbaar. Er zijn talloze gecompliceerdere figuren
die niet in één van bovengenoemde categorieën vallen.
Kapitein Nemo ontvlucht aan
boord van zijn Nautilus de
mensheid en deelt zijn kennis
over de wereld onder de zee
met niemand. Aan de andere
kant staat hij onderdrukte volkeren
bij en brengt hij schepen tot zinken.
Mathias Sandorf uit de gelijknamige
roman gebruikt zijn hypnotische krachten
en zijn onderzeeërs, de Electrics,
om wraak te nemen op de mensen die
hem ooit hebben verraden, maar ook
om personen die hij sympathiek vindt te
steunen. En Palmyrin Rosette, de astronoom
uit Hector Servadac, weet zijn lotgenoten
alles te vertellen over de
planeten waar de komeet Gallia langs
reist, maar hij is niet in staat enige
invloed uit te oefenen op de gang van
zaken.
Dat Verne kritisch stond ten
opzichte van technologische ontwikkelingen
betekent niet
dat hij deze processen
veroordeelde.
Integendeel, wetenschap
en techniek
kunnen gebruikt
worden om de
mensheid te hel-
20 000 MIJLEN ONDER ZEE, TEKENING GUION BEAUMONT, UITGEVERIJ VIJ, 1978.
gemakken voorzien, maar onderlinge rivaliteit leidt tot de vernietiging
van dit technische hoogstandje.
Face au drapeau (1896) / Uit liefde voor de vlag / De gevaarlijke
uitvinding
De Franse geleerde Thomas Roch, uitvinder van een ongekend krachtig explosief,
valt in handen van een piraat. De ingenieur Simon Hart, die incognito
over Roch waakt, probeert de plannen van de piraten te verijdelen.
Le testament d’un excentrique (1899) / Het testament
van een zonderling
Zes burgers van de stad Chicago nemen deel aan een
levend ganzenbord, met de Verenigde Staten van
Amerika als speelbord, om een miljoenenerfenis in de
wacht te slepen.
pen en een betere wereld op te bouwen. Het
grote gevaar is echter dat de mensheid niet
goed met deze verworvenheden omgaat. Wie
een technologische voorsprong heeft, kan
daar misbruik van maken, zoals Robur in
Meester der wereld. Een uitvinding kan in verkeerde handen vallen,
zoals de fulgurateur Roch in Uit liefde voor de vlag. Of
onderlinge onenigheid leidt tot onverantwoordelijke omgang
met de techniek, wat in een catastrofe kan eindigen, zoals de
vernietiging van Standard-Island in Het bestuurbare eiland.
SCHIPBREUKELINGEN
In Het geheimzinnige eiland zet Verne de toegepaste wetenschap
en de ingenieur op een voetstuk. De vijf schipbreukelingen,
die op een onbewoond eiland zitten, hebben alleen de
kleren die ze dragen, hun gezond verstand, wat de natuur hen
biedt en een ingenieur in hun gezelschap: Cyrus Smith. Bij
Verne zijn ingenieurs alleskunners:
‘De ingenieur was voor hen een wereld op zich, de verzameling van alle menselijke wetenschap
en kennis! Het kwam op hetzelfde neer, of men zich met Cyrus op een verlaten eiland
bevond of zonder Cyrus in de meest welvarende stad van de Unie. Met hem had men aan
niets gebrek. Met hem behoefde men nimmer te wanhopen. Al had men deze brave mensen
verteld, dat een vulkanische uitbarsting het eiland zou vernietigen, of dat het zou wegzinken
in de peilloze diepte van de Stille Zuidzee, zij zouden kalm hebben geantwoord: ‘Cyrus
is er! Daar is Cyrus!’
Met behulp van de kennis van Cyrus Smith doen de schipbreukelingen
op het eiland de geschiedenis van de menselijke
ontwikkeling dunnetjes over. Zij maken vuur met behulp van
twee horlogeglazen; ze bepalen hun positie aan de hand van
de stand van de zon; ze bakken potten en blazen glas; ze
maken zeep, een windmolen, een hydraulische lift en een
elektrische telegraaf. De ingenieur slaagt er zelfs in met
behulp van dierlijk vet, salpeter, ijzersulfide uit mineralen en
soda uit verkoolde planten een hoeveelheid nitroglycerine te
vervaardigen waarmee hij een complete rotswand opblaast.
De kolonisten, zoals de schipbreukelingen zichzelf noemen,
leven in goede harmonie samen. De enige gevaren die ze te
De lotgevallen van de capsule naar de maan werden gadegeslagen met een reuzentelescoop
bij de sterrenwacht van Cambridge, Engeland. De telescoop was gebouwd volgens het principe
van de astronoom Herschel: een spiegel onderaan de kijker weerkaatst het beeld een tweede
keer door de lens en wordt pas dan waargenomen.
18 MAART 2005EDE INGENIEURE5
Les frères Kip (1902) / De muiters van de ‘James Cook’
De kapitein van een handelsschip wordt vermoord. De Nederlandse
broers Karel en Pieter Kip worden ten onrechte van de moord
beschuldigd.
Maître du monde (1904) / Meester der wereld
Robur de Veroveraar is terug, nu met een voertuig waarmee hij zich op
land en in de lucht, zowel als op en onder water kan verplaatsen. Robur
waant zich meester der wereld, maar wordt uiteindelijk
door de natuur verslagen.
L’invasion de la mer (1905) / Een zee voor de
Sahara
Het plan van kapitein Roudaire om in de Sahara een
binnenzee aan te leggen wordt nieuw leven ingeblazen.
Een Franse missie die de werkzaamheden moet
duchten hebben, komen van buitenaf: een
bende piraten die de kolonisten naar het leven
staan en de uitbarsting van de vulkaan die aan
het slot van het boek het eiland verwoest. Dus,
hoeveel vertrouwen er ook bestaat in de menselijke
kennis, er zijn krachten waartegen zelfs de meest
geavanceerde techniek niet is opgewassen.
RAMPSPOED
Het bestuurbare eiland is het verhaal van een kunstmatig
eiland met een oppervlakte van 27 km 2 , gebouwd in opdracht
van een groep Amerikaanse miljardairs, die met hun eiland de
Stille Oceaan doorkruisen. Dit eiland, Standard-Island geheten,
is opgebouwd uit stalen compartimenten en een laag grond,
waarop planten en bomen kunnen gedijen. De voorstuwing
geschiedt door krachtige schroeven. Het eiland is voorzien van
alle moderne gemakken als telefoon, elektrische trams en elektrische
verlichting. Tabaksrook wordt op een centrale plaats
gemaakt, gezuiverd van nicotine, en via een speciaal leidingstelsel
huis-aan-huis verspreid. In de bibliotheek zijn fonografische
boeken voorhanden en telegrafische verbindingen met het
vasteland maken het mogelijk naar concerten te luisteren die in
New York of Londen worden gegeven. Zo lijken alle voorwaarden
voor een rustig en gelukkig leven aanwezig. Helaas
heerst er onenigheid tussen twee groepen Amerikanen, de
‘stuurboorders’ en de ‘bakboorders’. Op gegeven moment ontstaat
er een conflict over de te volgen route. De stuurboorders
maken zich meester van het ene stel schroeven, de bakboorders
van het andere stel. Door de tegenstrijdige opdrachten die de
twee groepen geven, begint het eiland om zijn as te draaien; uiteindelijk
wordt het door de grote centrifugaalkrachten uiteenge-
INTERNETBRONNEN
www.jules-verne.nl
Het Nederlandse Jules Verne Genootschap. Een overzicht van Verne-tentoonstellingen en
andere activiteiten rond de honderdste sterfdag en een (Nederlandse) bibliografie.
www.jules-verne.net
Het internationale Jules Verne Centrum in Amiens. Uitgebreid aanbod.
www.nantes.fr/mairie/services/responsabilites/dgc/julesverne/
Het Jules Verne Museum in Nantes. Een overzicht van de collectie.
www.jules-verne-hoerspiele.de
Duits overzicht van alle Jules Verne hoorspelen.
DE REIS NAAR DE MAAN, UITGEVERIJ AMSTERDAM BOEK, 1974
voorbereiden, wordt gehinderd door de Touaregs, die hun leefgebied
niet verloren willen laten gaan.
Voyage à reculons en Angleterre et en Ecosse (1989, geschreven in
1860) / Niet in het Nederlands vertaald
Semi-autobiografisch verslag van een reis die Jules Verne in 1859 maakte
naar Engeland en Schotland. Het verhaal bevat geen plot, maar is vooral
interessant door de beschrijving van Verne’s reisindrukken.
Paris au XXe siècle (1994, geschreven in 1863) /
Parijs in de twintigste eeuw
De jonge dichter Michel moet zich staande zien te
houden in het technocratische Parijs van 1963. Als
onbegrepen kunstenaar lijdt hij een armoedig
bestaan.
reten. Met moeite weten de bewoners zich te
redden. De boodschap is duidelijk: de techniek
kan nog zo veelbelovend zijn, als de mens zelf
niet de verantwoordelijkheid heeft er goed mee
om te gaan, zal rampspoed het gevolg zijn.
Een ander gevaar is dat mens, kunst en natuur ondergeschikt
raken aan de techniek. Deze overheersing, die in Parijs
in de twintigste eeuw een hoogtepunt bereikt, is
ook in andere romans zichtbaar. In Voyage à
reculons en Angleterre et en Ecosse geeft Verne
een indruk van de vervuiling en de armoede in
de Britse industriesteden. In Een drijvende stad,
een geromantiseerd verslag van Verne’s reis
met de Great-Eastern naar Amerika, bezoekt de verteller de
watervallen van de Niagara, die hij in poëtische bewoordingen
beschrijft. Dan raakt hij in gesprek met een ingenieur:
‘Is het niet mooi, mijnheer,’ zei ik tegen hem, ‘is het niet bewonderenswaardig!’
‘Ja,’ antwoordde hij, ‘maar wat een ongebruikte mechanische kracht, en wat een turbine
zou men met een dergelijke waterval kunnen laten draaien!’
Nooit heb ik sterker de lust gevoeld een ingenieur in het water te werpen!
Maar ook in deze werken hebben wetenschap en techniek
niet alleen een slechte kant. Verne was onder de indruk van de
Great-Eastern, die hij in lovende bewoordingen beschrijft. In
Voyage à reculons vertelt hij enthousiast over de kwaliteit van
de Britse spoorwegen. In het twintigste-eeuwse Parijs kunnen
drenkelingen met behulp van elektriciteit worden gereanimeerd.
Zoals steeds in Verne’s werk is het niet de wetenschap
zelf die wordt afgekeurd, maar de manier waarop mensen
ermee omgaan.
www.jules-verne-club.de
Duitse Jules Verne Club. Veel informatie over kapitein Nemo uit het boek 20.000 mijlen
onder zee.
www.najvs.org
Amerikaanse Jules Verne Genootschap. Overzicht recente Engelse uitgaven.
jv.gilead.org.il
Jules Verne Verzameling van Zvi Har’El. Uitgebreide digitale bibliotheek.
www.ice.hr/davors/ejvclub.htm
Kroatische Jules Verne Club. Veel over Mathias Sandorf.
Mens en natuur
kunnen ondergeschikt
raken aan de techniek
Het Dossier
JULES VERNE
36 525 dagen
onder de grond
18 MAART 2005EDE INGENIEURE5 27