Docentenhandleiding Ik & Geld 2013 - Codename Future

Ik en Geld
Docentenhandleiding
VMBO

Voorwoord
Veel scholen besteden al aandacht aan financiële educatie. Het is niet alleen door ‘de
crisis’ dat dit onderwerp hoog op de agenda staat. Het is ook een aspect van burgerschap
dat –nog los van het morele vraagstuk (hoe verdien je je geld?)- veel verschil maakt:
wie zichzelf op financieel gebied goed weet te redden, heeft meer vrijheid en autonomie
om eigen keuzes te maken. Een belangrijke vaardigheid in de 21 ste eeuw.
‘Ik en Geld’ laat leerlingen op een aansprekende en actieve manier nadenken over
diverse financiële vraagstukken die direct gerelateerd zijn aan de eigen belevingswereld.
De vijf lessen zijn in 2012 in opdracht van de Nederlandse Vereniging van Banken
ontwikkeld door Codename Future. Na een pilot op 10 scholen is het materiaal op punten
aangescherpt en is in de handleiding de specifieke koppeling gemaakt -met opdrachten
uit bestaande methodes Economie voor de onderbouw (VMBO en Havo/VWO). De lessen
kunnen deels het lesprogramma van Economie vervangen maar zijn ook los daarvan
inzetbaar, bijvoorbeeld in mentoruren of bij Mens en Maatschappij-lessen.
In de lessen is op verschillende plekken gebruik gemaakt van materiaal van de Stichting
Weet Wat Je Besteedt (WWJB, Edgie) en het Nibud. We bedanken deze organisaties en
ook uitgeverijen Noordhoff, ThiemeMeulenhoff en Malmberg en de pilot-scholen voor de
zeer gewaardeerde feedback op de pilotversie van de modules.
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 2

INHOUDSOPGAVE
1. Het lespakket ............................................................................................... 4
1.1 Gebruik ......................................................................................................... 4
1.2 Omvang en locatie van de les ........................................................................... 4
1.3 Aanpak ......................................................................................................... 4
2. Doelen .......................................................................................................... 5
2.1 Doelgroep ..................................................................................................... 5
2.2 (Kern)doelen ................................................................................................. 5
3. Inhoud van de lessen ................................................................................... 6
4. Aansluiting lesmethodes op ‘Ik en Geld’ ....................................................... 8
5. Samenwerkingspartners ............................................................................... 9
6. Praktische zaken .......................................................................................... 9
6.1 Aanvragen wachtwoorden ................................................................................ 9
6.2 Inlogprocedure ............................................................................................... 9
6.3 Workspace-tips ............................................................................................ 10
6.4 Docentmateriaal ........................................................................................... 10
7. Module 1 Mijn levensstijl ............................................................................ 11
7.1 Leerdoelen .................................................................................................. 11
7.2 Voorbereiding .............................................................................................. 11
7.3 Lesinhoud ................................................................................................... 11
8. Module 2 Mijn inkomsten ............................................................................ 15
8.1 Leerdoelen .................................................................................................. 15
8.2 Voorbereiding .............................................................................................. 15
8.3 Lesinhoud ................................................................................................... 15
9. Module 3 Mijn uitgaven............................................................................... 17
9.1 Leerdoelen .................................................................................................. 17
9.2 Voorbereiding .............................................................................................. 17
9.3 Lesinhoud ................................................................................................... 17
10. Module 4 Mijn bank .................................................................................... 19
10.1 Leerdoelen ............................................................................................ 19
10.2 Voorbereiding ........................................................................................ 19
10.3 Lesinhoud ............................................................................................. 19
11. Module 5 Mijn toekomst ............................................................................. 23
11.1 Leerdoelen ............................................................................................ 23
11.2 Voorbereiding ........................................................................................ 23
11.3 Lesinhoud ............................................................................................. 23
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 3

1. Het lespakket
1.1 Gebruik
‘Ik en Geld’ bestaat uit vijf lessen, elk met een deel dat leerlingen zelfstandig doorwerken
en een deel dat klassikaal wordt nabesproken. Deze lessen kunnen los van elkaar
gegeven worden. Het zijn zelfstandige eenheden die eenvoudig kunnen worden ingepast
in de gebruikte economiemethode.
1.2 Omvang en locatie van de les
De modules gaan uit van 50 minuten lestijd. Voor het eerste deel hebben leerlingen
toegang nodig tot een computer (idealiter in tweetallen). Afhankelijk van de
voorzieningen op school vindt dit deel van de les plaats met eigen laptops, in de
mediatheek of een computerlokaal. Het tweede deel en de afsluiting gebeurt via het
digibord of een beamer, bij voorkeur in een leslokaal.
1.3 Aanpak
De lessen zijn opgenomen in de Workspace van Codename Future. Deze digitale
leeromgeving vormt het hart van de lessen waar de kennisoverdracht plaatsvindt.
Leerlingen werken de eerste helft van de les alleen of in tweetallen zelfstandig aan de
lesstof. Een deel van de antwoorden van leerlingen wordt centraal opgeslagen. Deze
antwoorden worden later voor de nabespreking getoond op het digibord.
In het tweede, klassikale, deel worden onderdelen uit het eerste deel nabesproken.
Daarnaast komt meningsvorming hier aan de orde. In dit deel komen de antwoorden
terug die leerlingen in het eerste deel hebben ingevoerd.
De les wordt afgesloten met een werkblad. Dit werkblad print u vooraf, zodat u het direct
na de digibordles als afronding gebruikt kan worden. Aan dit werkblad werkt elke leerling
zelfstandig. Het werkblad gaat in op een onderdeel van de les en vormt de afsluiting.
Introductie en
Kennisoverdracht
Digibordles met
meningvormend
onderdeel
Afronding
Een individueel deel in het computerlokaal
Klassikaal deel onder begeleiding van de
docent, met behulp van een beamer of digibord
Werkblad met verwerkingsopdracht
30 minuten
15 minuten
5 – 10 minuten
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 4

2. Doelen
2.1 Doelgroep
De doelgroep bestaat uit leerlingen die voor het eerst economie krijgen. Bij de meeste
scholen zullen dat leerlingen zijn uit het tweede leerjaar. Het ligt voor de hand de lessen
in te zetten bij het vak economie. Ze kunnen ook gebruikt worden bij maatschappijleer of
tijdens een mentoruur.
2.2 (Kern)doelen
Ik en Geld sluit aan bij de volgende kerndoelen:
Mens en Maatschappij
42. De leerling leert in eigen ervaringen en in de eigen omgeving effecten te herkennen
van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren, consumeren en
budgetteren, verkeer en milieu.
Wiskunde
22. De leerling leert de structuur en de samenhang te doorzien van positieve en
negatieve getallen, decimale getallen, breuken, procenten en verhoudingen en leert
ermee te werken in zinvolle en praktische situaties.
23. De leerling leert exact en schattend rekenen en redeneren op basis van inzicht in
nauwkeurigheid, orde van grootte, en marges die in een gegeven situatie passend zijn.
25. De leerling leert informele notaties, schematische voorstellingen, tabellen, grafieken
en formules te gebruiken om greep te krijgen op verbanden tussen grootheden en
variabelen.
Eindtermen
Wat betreft de eindtermen bestaat er aansluiting bij een aantal VMBO eindtermen en dan
met name wat betreft de exameneenheden K1, K4a, K4b. K3 en K5 komen indirect aan
de orde. Voor HAVO/VWO is de aansluiting niet aan de orde. Ik en Geld biedt
onderbouwleerstof gericht op financiële zelfredzaamheid en gaat niet over het vak
economie als zodanig.
Leerdoelen financiële educatie
Er zijn twee leidinggevende documenten met leerdoelen financiële educatie, van Nibud
en van WWJB. Het materiaal van ‘Ik en Geld’ sluit aan bij een groot deel van deze
doelen. De doelen zijn in beide bestanden net anders geformuleerd. In de handleiding
staan per module 3 of 4 leerdoelen uit het meest recente leerdoelendocument, namelijk
dat van Nibud: Leerdoelen & competenties, herziene versie 2013.
De volledige versie van deze leerdoelen zijn te downloaden via de volgende link:
www.nibud.nl/fileadmin/user_upload/Documenten/PDF/2013/leerdoelen_en_competentie
s_jong._uitg._mei_2013.pdf
Niveau
De inhoud van de lessen is voor VMBO en Havo/VWO in grote lijnen gelijk. Op een aantal
punten zijn er verschillen, met name waar het gaat om rekenopdrachten (percentages,
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 5

Excel). Dit is in de omschrijving van de les in de handleiding en in de PowerPoint
aangegeven.
3. Inhoud van de lessen
De lessenserie 'Ik en Geld' bestaat uit 5 modulen van elk 50 minuten.
Les Titel Beschrijving van het thema
1 Mijn
levensstijl
2 Mijn
inkomsten
Leerdoelen
De leerlingen kunnen een inschatting maken van de prijs van een
product.
De leerlingen onderkennen de invloed van reclame op hun
bestedingen.
De leerlingen begrijpen dat verschillende voorkeuren en
prioriteiten tot verschillende keuzes leiden.
Centrale begrippen
waarde, merk, beïnvloeding (bewust, onbewust), reclame,
bestedingen, status, impulsiviteit, risico’s
Beschrijving
Wat is geld eigenlijk waard? Wat kun je kopen voor je geld? Ben je je
bewust van de invloed van reclame en van hoeveel geld je eigenlijk
uitgeeft? Daar gaat deze module over. Dit wordt gekoppeld aan de
leefstijl / het bestedingspatroon van leerlingen (de geldtypetest van
Stichting WWJB, www.edgie.nl).
Leerdoelen
De leerlingen weten dat zij en de werkgever zich moeten houden
aan bepaalde regels als ze werken.
De leerlingen weten de consequenties van hun
bestedingsbeslissingen.
De leerlingen weten wat rente is.
De leerlingen kunnen uitrekenen hoe lang ze voor een spaardoel
moeten sparen.
Centrale begrippen
inkomstenbronnen, natura, rente, loon, inkomen, zakgeld, belgeld,
kleedgeld, rondkomen, minimumloon, regels over werk
Beschrijving
Jongeren moeten zorgen dat ze inkomen hebben. Anders is het lastig
om een eigen leven in te vullen. Zakgeld, kleedgeld, baantje, belgeld,
het zijn allemaal bronnen van inkomsten. In deze les gaan we in op
die bronnen van inkomsten en hoe leerlingen ervan rond kunnen
komen.
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 6

3 Mijn
uitgaven
Leerdoelen
4 Mijn bank Leerdoelen
5 Mijn
toekomst
De leerlingen weten om welke uitgaven ze niet heen kunnen.
De leerlingen kunnen de totale werkelijke kosten van een aankoop
berekenen, waarbij de aanschafprijs en bijkomende producten en
kosten worden meegenomen.
De leerlingen kunnen inschatten of een bepaalde aanbieding echt
een voordeel oplevert.
De leerlingen kunnen zich laten informeren (in winkels en/of op
internet) voordat ze een product kopen.
Centrale begrippen
uitgaven, vaste lasten, eenmalig / incidentele uitgaven, persoonlijke
uitgaven, huishoudelijke uitgaven, levensbehoeften, voorwaarden,
overzicht, prijzen vergelijken, besparen
Beschrijving
Jongeren hebben nog niet veel uitgaven. Toch verliezen ze vaak het
overzicht. Dat komt bijvoorbeeld door onverwachte bijkomende kosten
of doordat de voorwaarden (bij een abonnement) niet goed zijn
gelezen. Deze les gaat over verschillende soorten uitgaven en de
keuzes die je hebt als je op het punt staat iets te kopen.
De leerlingen weten wat de functie van een bank is.
De leerlingen kunnen hun uitgaven controleren.
De leerlingen kennen de (financiële) consequenties van rood staan,
kopen op afbetaling en een lening afsluiten.
De leerlingen zijn op de hoogte van gevaren bij betalen, zoals
skimming.
Centrale begrippen
bankzaken, spaarrekening, betaalwijzen (contant, giraal),
betaalrekening, internetbankieren, krediet, schuld, lenen, rente,
sparen, saldo, overzicht, rood staan, voorschieten
Beschrijving
Sparen en lenen zijn, naast het betalingsverkeer, de diensten van de
bank waar de meeste mensen gebruik van maken. In deze les wordt
bovendien aandacht besteed aan geldezels, kopen op afbetaling, rood
staan en lenen (van klasgenoten en vrienden).
Leerdoelen
De leerlingen weten dat er een minimumjeugdloon bestaat.
De leerlingen weten wat belasting is en waarom je dat betaalt.
De leerlingen die werken, zijn in staat zich op de hoogte te stellen
van wet- en regelgeving omtrent arbeidstijden en de toegestane
werkzaamheden.
De leerlingen weten met welke vaste lasten je te maken krijgt als
je zelfstandig woont.
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 7

Centrale begrippen:
loon, minimumloon, loonstrook, belasting, brutosalaris, nettosalaris,
belastingteruggave, eigen bedrijf, BTW, productprijs, omzet, winst,
inkoopwaarde, bedrijfskosten, reserveringen
Beschrijving
Deze les gaat over de toekomst en geldzaken: geld verdienen,
belasting terugvragen, wet- en regelgeving rondom werk maar ook
over een eigen bedrijf (hoeveel verdien je? hoe bepaal je de prijs van
een product?)
4. Aansluiting lesmethodes op ‘Ik en Geld’
De thema’s in ‘Ik en Geld’ sluiten aan bij de meest gebruikte lesmethodes. Waar de
lesmethodes over het algemeen veel kennis en achtergronden bieden, maakt ‘Ik en Geld’
op een activerende en aansprekende manier de vertaling naar de persoonlijke financiële
situatie van de jongeren.
In de bijlage vindt u een overzicht waarin is weergegeven waar Ik en Geld aansluit bij
lesmethodes economie. Het gaat om de volgende methodes:
Malmberg
Praktische economie, economie en M&O voor de onderbouw; leeropdrachtenboek (vierde
druk, 2010)
Economisch bekeken; handboek VMBO-bk (6e druk, 2004)
Economisch bekeken; handboek Havo/VWO (6e druk, 2005)
Noordhoff Uitgevers
Pin*code; VMBO-bk leerwerk-boeken A+B (5e editie, 2011)
Pin*code; 2 VMBO-T/ Havo leerboek (5e editie, 2011)
Pin*code; 2 Havo/VWO leerboek (5e editie, 2012)
ThiemeMeulenhoff
200%; 2 VMBO-T/Havo leerwerkboek en leeropdrachtenboek (1e druk, 2013)
Percent Economie; leerwerkboek kgt (1e druk, 2007)
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 8

5. Samenwerkingspartners
‘Ik en Geld’ is ontwikkeld in opdracht van de Nederlandse Vereniging van Banken en in
samenwerking met de Stichting Weet Wat Je Besteedt (WWJB) en het Nibud. De
Nederlandse Vereniging van Banken behartigt de belangen van ongeveer 75 banken die
in Nederland actief zijn. Veel van de leden ontwikkelen activiteiten voor het voortgezet
onderwijs. Deze variëren van gastlessen tot projectweken en van lesmateriaal tot
voorstellingen. Informatie hierover is te vinden op de websites van de verschillende
banken.
Om jongeren te bereiken heeft WWJB het eigen jongerenplatform- Edgie (www.edgie.nl),
waar jongeren kunnen mee discussiëren en op de hoogte worden gehouden van actuele
financiële onderwerpen. Meer informatie over Stichting Weet Wat Je Besteedt:
www.wwjb.org.
Het Nibud (Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting) is een onafhankelijke organisatie
die consumenten informeert en adviseert over geldzaken. In het lesmateriaal wordt
herhaaldelijk verwezen naar resultaten uit het Nibud Scholieren Onderzoek (2012-2013).
Het hele rapport is te vinden op de website van Nibud:
www.nibud.nl/fileadmin/user_upload/Documenten/PDF/2013/NSO_2013_defdef.pdf
Op verschillende plekken in de modules worden deze participanten genoemd of worden
door hen ontwikkelde materialen gebruikt, zoals korte filmpjes, educatieve games en
werkbladen.
6. Praktische zaken
6.1 Aanvragen wachtwoorden
Om toegang te krijgen tot de les hebben de leerlingen een individuele toegangscode
nodig. Deelname is gratis. U verkrijgt de wachtwoorden door u in te schrijven op
www.codenamefuture.nl/ikengeld of door telefonisch contact op te nemen. De
contactgegevens vindt u hieronder. Eventueel kan Codename Future u ondersteunen bij
de uitvoering van het project. Prijzen op aanvraag.
Codename Future
Zeestraat 71
2518 AA Den Haag
070 – 302 47 70
info@codenamefuture.nl
6.2 Inlogprocedure
Het inloggen in de les gaat als volgt:
Algemene informatie voor scholen:
Martijn Spekman
070 – 302 47 70
06 – 10 905 840
martijn@codenamefuture.nl
1. Ga naar http://codenamefuture.nl;
2. Vul gebruikersnaam en wachtwoord in, rechts van de website bij ‘inloggen’;
3. Ga naar het tabblad ‘School’;
4. Ga naar het lesarrangement ‘Ik en Geld';
5. Klik op de lestitel om de les te openen.
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 9

6.3 Workspace-tips
De les opent altijd op de plaats waar je de vorige keer gebleven was.
Leerlingen (en u ook) kunnen hun wachtwoord (niet hun gebruikersnaam)
wijzigen via
> Persoonlijk > Instellingen > Wachtwoord wijzigen.
Bureaublad van de leeromgeving wijzigen?
> Persoonlijk > Instellingen > Workspace.
Is een leerling het wachtwoord vergeten? U kunt het als docent altijd terugvinden:
> Organisatie > Gebruikers > naam invullen > Zoeken
De leerlingen kunnen hun antwoorden zelf controleren door op ‘Antwoorden tonen’
te klikken, onderaan de pagina. Ze moeten dan wel eerst iets hebben ingevuld.
6.4 Docentmateriaal
Voor docenten zijn er verschillende ondersteunende materialen ontwikkeld. Zo is er op
verzoek van gebruikers in de pilot-fase een PowerPointpresentatie gemaakt die als handout
geprint kan worden. Hieronder leest u meer.
Digibord, PowerPoint hand-out, handleiding, werkbladen
De nabespreking in het digibordgedeelte wordt in de eerste plaats geleid door de
inhoudelijke bespreekpunten op het digibord. Daarbij is een PowerPointpresentatie
beschikbaar die als hand-out geprint kan worden. In de PowerPoint staat
achtergrondinformatie en aanwijzingen voor een verdieping van de leerstof, een dia per
paragraaf uit de digibordles.
In de handleiding vindt u naast de inhoud van de lessen in de Workspace (inclusief links
die de leerlingen volgen om de opdrachten te kunnen maken) aanwijzingen voor de
voorbereiding van de les. Voor sommige onderwerpen is achtergrondinformatie
toegevoegd. In het leerdoelenoverzicht (paragraaf 3, Inhoud van de lessen) staan bij
iedere module de belangrijkste begrippen die aan de orde komen. Met name voor
laagtaalvaardige leerlingen is het aan te raden deze begrippen eventueel extra toe te
lichten en het begrip te controleren.
De verwerkingsopdrachten op de werkbalden print u voorafgaand aan elke les.
Alle materialen kunt u kosteloos downloaden op
www.codenamefuture.nl/ikengeld.
Interessante achtergrondinformatie:
organisatie bestand link
Nibud Leerdoelen Financiële
Educatie, herziene versie
2013
Nibud Nibud Scholieren
Onderzoek 2012-2013
www.nibud.nl/fileadmin/user_upload/Documenten/PDF/2013/lee
rdoelen_en_competenties_jong._uitg._mei_2013.pdf
www.nibud.nl/fileadmin/user_upload/Documenten/PDF/2013/NS
O_2013_defdef.pdf
WWJB MoneyMindSets (2011) http://www.wwjb.org/onderzoeken/boek-moneymindsets-alleswat-je-moet-weten-over-jongeren-en-geld/
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 10

7. Module 1 Mijn levensstijl
7.1 Leerdoelen
De leerlingen kunnen een inschatting maken van de prijs van een product.
De leerlingen onderkennen de invloed van reclame op hun bestedingen.
De leerlingen begrijpen dat verschillende voorkeuren en prioriteiten tot verschillende
keuzes leiden.
7.2 Voorbereiding
Leerlingen maken een geldtypentest. Deze test is ontwikkeld door WWJB en is te vinden
op www.edgie.nl. Bij deze test hoort een handleiding met achtergrondinformatie over de
geldtypen, de test en onderzoek dat WWJB heeft uitgevoerd onder jongeren van
verschillende leeftijden. Dit is gratis te downloaden via:
http://www.nibud.nl/fileadmin/user_upload/Documenten/PDF/2011/Moneymindsets-
WWJB.pdf
Print vooraf voor elke leerling een werkblad ‘Ik ben Ik’. Als u ervoor kiest de slogans uit
de verwerkingsopdracht op te laten hangen in de klas, dan hebt u bovendien papier,
tekenmateriaal en bevestigingsmateriaal nodig.
7.3 Lesinhoud
1a. Introductie
1b. De waarde van geld
Leerlingen schatten de prijs van verschillende producten en reageren op twee stellingen.
De stellingen worden komen terug in de digibordles.
1c. Bewust en onbewust
Veel gedrag is onbewust. Hoe (on)bewust denken leerlingen dat zij zelf zijn?
1d. Onbewuste invloed van reclame
Javier Guzman legt in een kort filmpje uit wat reclame met je doet. Het filmpje komt
terug in de digibordles om nader te bespreken.
1e. Weet jij wat je besteedt?
Leerlingen vullen een aantal vragen in over hun bestedingspatroon.
1f. Wat voor een geldtype ben jij?
Leerlingen beantwoorden de 26 stellingen van de geldtypetest op www.edgie.nl.
De antwoorden worden gescoord op 6 dimensies en vertaald naar 4 types. Vooral de
score op ‘impulsiviteit’ en ‘statusgerichtheid zijn bepalend voor de uitslag. De indeling die
het WWJB hanteert, is van belang omdat de financiële risico’s van de verschillende
leefstijlgroepen verschilt. Levensgenieters en trendsetters lopen de grootste kans op
financiële problemen, terwijl de regelaar een zeer lage kans hierop heeft.
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 11

Samenvatting Geldtypentest
Trendsetter
Je ziet er goed uit. Je bent zelfverzekerd. Je hebt
gevoel voor humor. Je geeft geld gemakkelijk uit. Je
koopt mooie en dure spullen. Niet alleen omdat je ze
mooi vindt, maar ook om indruk te maken op
anderen. Als Trendsetter vind je het leuk om uit te
gaan. Niets is je te gek. Je geeft graag een rondje
aan vrienden. Je kunt slecht tegen kritiek. Je vindt
het fijn om dingen te bezitten.
Tip: Zet geld opzij voor later. Geef niet meer uit
dan je hebt.
Levensgenieter
Jij leeft in het hier en nu. Altijd opgewekt en vrolijk.
Je houdt van het goede leven en daarom wil je alles
meemaken. Je doet graag leuke dingen met vrienden
en gaat vaak uit. Je bent een gulle gever en zorgt
goed voor de mensen om je heen. Als Levensgenieter
maak je je geen zorgen over de toekomst. Geld heb
je alleen maar nodig om leuke dingen te kunnen
doen. Soms ben je ongeduldig en denk je niet goed
na. Je koopt regelmatig spullen waar je later spijt van
hebt.
Tip: Probeer zorgvuldig met geld om te gaan.
Schrijf dingen op zodat je weet waar je geld
heen gaat en hoe je kunt sparen voor de
toekomst.
Probeer te sparen voor grote aankopen.
Regelaar
Je bent een koopjesjager en voorzichtig met geld
uitgeven. Je krijgt graag advies. Je hebt je zaakjes
goed op orde. Je zet voor- en nadelen op een rijtje
voor je iets gaat doen. Jij weet altijd precies
hoeveel geld je nog hebt. Je zorgt dat je altijd nog
wat geld hebt voor als je plotseling iets moet kopen.
Voor de Regelaar draait de wereld niet om geld. Je
maakt je soms teveel zorgen.
Tip: Probeer te genieten van de dingen die je
doet en hebt!
Toekomstplanner
Je kent graag veel mensen. Je vindt het belangrijk
een goede eerste indruk achter te laten. Je kleedt je
netjes. Je bedenkt van te voren hoe dingen moeten
verlopen. Je houdt niet van onverwachte zaken. Je
bent zuinig. Sommige mensen vinden je gierig. Geld
uitgeven kan later nog.
Je weet wat je wilt en zorgt dat dat gebeurt. Je spaart
voor de dingen die je wilt hebben. Je maakt geen
schulden. Je kunt ontevreden worden, doordat je
teveel op je geld let.
Tip: Het geluk ligt ook in de kleine dingen,
geniet zo veel mogelijk van het leven!
Deze 4 geldtypen zijn gebaseerd op 6 kenmerken die iets zeggen over de houding van
jongeren ten opzichte van geld:
1. impulsiviteit
2. statusgerichtheid
3. behoefte aan zekerheid
4. onafhankelijkheid
5. leenaversie (weerzin tegen lenen)
6. leenbereidheid
Impulsiviteit en statusgerichtheid zijn de toonaangevende dimensies waarin de geldtypen
zijn onderverdeeld.
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 12

1g. Ik ben…
De leerlingen zien hier de omschrijving van de groepen die WWJB hanteert.
1h. Geldproblemen?
Leerlingen denken na over het gedrag van de geldtypen: welke geldtypen komen
gemakkelijk in de problemen?
1i. Afsluiting
Leerlingen die tijd hebben, schatten de kosten van een concertbezoek. De andere
opdracht gaat over de Schone Kleren Campagne: wij willen graag goedkope kleding,
maar wat is daarvan de consequentie?
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 13

Module 1: Werkblad Ik ben ik – antwoorden
1. Ik ben zuinig.
2. Ik denk goed na over mijn aankopen en vind goed
advies belangrijk.
3. Ik vind het belangrijk hoe anderen tegen me
aankijken.
4. Ik doe graag gezellige dingen met vrienden.
5. Ik geef geld makkelijk uit.
6. Ik heb een gat in mijn hand.
7. Ik heb veel kans op schulden.
8. Ik hou van orde en regelmaat.
9. Ik koop graag dure dingen.
10. Ik koop veel dingen in de uitverkoop.
11. Ik moet regelmatig geld lenen van anderen.
12. Ik spaar om zaken te kopen.
13. Ik vind geld niet belangrijk.
14. Ik denk goed na over wat ik doe.
15. Ik vind plezier in het leven belangrijk.
16. Ik weet precies hoe ik er financieel voor sta
trendsetter
X
X
X
X
regelaar
X
X
X
X
levensgenieter
X
X
X
X
toekomstplanner
X
X
X
X

8. Module 2 Mijn inkomsten
8.1 Leerdoelen
De leerlingen weten dat zij en de werkgever zich moeten houden aan bepaalde regels
als ze werken.
De leerlingen weten de consequenties van hun bestedingsbeslissingen.
De leerlingen weten wat rente is.
De leerlingen kunnen uitrekenen hoe lang ze voor een spaardoel moeten sparen.
8.2 Voorbereiding
Print het werkblad of laat leerlingen sollicitatieformulieren verzamelen bij verschillende
winkels / werkgevers uit de buurt. Dit soort formulieren zien er net even anders uit en
zijn best moeilijk in te vullen doordat er vaak verschillende woorden gebruikt worden
voor bijvoorbeeld ´voornaam en achternaam´. Je komt ook tegen: geboortenaam,
meisjesnaam, familienaam’.
8.3 Lesinhoud
1a. Introductie
1b. Eigen geld
Leerlingen kijken een filmpje van Delta Lloyd: Hoe jongeren met geld omgaan. Welke
jongere heeft de beste deal gesloten met zijn of haar ouders (100 euro, 1 euro, 65 euro).
1c. Inkomsten sorteren
Dit is een praktische oefening als vervolg op 1b.
1d. Inkomstenbronnen
Leerlingen maken kennis met de verschillende bronnen van inkomsten. De
inkomstenbronnen zijn afgestemd op de leeftijdsgroep van de leerlingen.
1e. Zakgeld
Leerlingen vergelijken hun eigen situatie met de situatie van leeftijdsgenoten via de
website van het Nibud. Ook wordt duidelijk dat de hoogte van zakgeld niet zomaar te
vergelijken is. De een moet er meer van betalen dan de ander.
1f. Vergoedingen
Leerlingen geven aan of ze bel- en/of kleedgeld ontvangen en bedenken een voordeel en
een nadeel van kleedgeld. De uitkomst wordt later op het digibord geprojecteerd.
1g. Loon
Leerlingen vullen in of ze een baantje hebben en hoeveel ze daarmee verdienen. De
uitkomst wordt later op het digibord geprojecteerd. De vragen kunnen worden
beantwoord door de tabel (Bron: Rijksoverheid) goed te lezen.
1h. Rente
VMBO krijgt algemene informatie over rente. Havo/VWO berekent rente op rente als je
1000 euro 10 jaar vastzet tegen 3%. Deze som komt voor VMBO terug in de digibordles,
terwijl Havo/VWO een andere verdiepende som krijgt.
1i. Natura
Leerlingen noemen 3 dingen die zij van hun ouders/verzorgers krijgen.
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 15

1j. Rondkomen
Leerlingen geven aan of ze kunnen rondkomen van hun inkomsten. Het resultaat komt
terug op het digibord. Ze vullen ook in hoeveel geld ze maandelijks ontvangen uit de
verschillende inkomstenbronnen. De waarde in euro van de spullen die ze in natura
krijgen, is een schatting.
1k. Afsluiting
Snelle leerlingen vullen de test in op de Spaarnavigator (Nibud),
http://service.nibud.nl/spaarnavigator/startscherm.aspx. Een andere optie is dat ze
kijken op de scholierensite van FNV Jong en een aantal vragen over veiligheid op het
werk beantwoorden.
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 16

9. Module 3 Mijn uitgaven
9.1 Leerdoelen
De leerlingen weten om welke uitgaven ze niet heen kunnen.
De leerlingen kunnen de totale werkelijke kosten van een aankoop berekenen,
waarbij de aanschafprijs en bijkomende producten en kosten worden meegenomen.
De leerlingen kunnen inschatten of een bepaalde aanbieding echt een voordeel
oplevert.
De leerlingen kunnen zich laten informeren (in winkels en/of op internet) voordat ze
een product kopen.
9.2 Voorbereiding
Leerlingen vullen op het werkblad in welke uitgaven zij zelf hebben aan snoep en snacks
gedurende een week. Dit wordt nog inzichtelijker als u hen vooraf vraagt om bonnetjes
te bewaren. Het werkblad is gemaakt door Stichting WWJB. U vindt de link naar de gratis
download in paragraaf 6.4: docentmateriaal.
9.3 Lesinhoud
1a. Introductie
1b. Wat zou je doen… met een miljoen?
Leerlingen bekijken een fragment van een filmpje en gaat over de vraag: ‘wat zou jij
doen met een miljoen’?
1c. Soorten uitgaven
De verschillende soorten uitgaven worden op een rijtje gezet: incidentele uitgaven,
huishoudelijke uitgaven, persoonlijke uitgaven en vaste lasten. Dit onderdeel is gericht
op kennisoverdracht. In blad 1d. gaan de leerlingen met deze kennis aan de slag.
1d. Ordenen
Leerlingen verwerken de stof van 1c.
1e. Levensbehoeften
Op de website van Nibud staat een stukje over prioriteiten stellen. Leerlingen lezen het
stuk en geven aan wat bij hen op nummer 1 staat.
1f. Een scooter
Leerlingen bekijken een filmpje van het project ‘Uit de min’ van Humanitas.
1g. Wat kost een scooter?
In de Excelsheet worden de kosten van de scooter berekend. Er kan discussie ontstaan
over de vraag of het rijbewijs moet worden meegerekend. Als je geen scooter zou rijden,
maak je de kosten niet. Dus het zijn wel kosten die vastzitten aan het rijden op een
scooter.
VMBO-leerlingen berekenen de kosten per maand door de jaarlijkse uitgaven te delen
door 12. Havo/VWO werkt in een Excelbestand. Ze vullen een ander bedrag in en
bekijken het resultaat op jaarbasis (hoeveel bespaar je?).
1h. De voorwaarden van een abonnement
Leerlingen bekijken weer een filmpje van Uit de Min (Humanitas). Wat kan er gebeuren
als je de voorwaarden niet goed leest?
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 17

1i. Een mobieltje kopen
Leerlingen geven aan wat voor hen belangrijke overwegingen zijn als ze een (andere)
telefoon willen hebben.
1j. Bereken je dataverbruik
Telefonie en het risico van veel dataverbruik wordt aan de orde gesteld. Steeds meer
abonnementen zijn gebaseerd op het dataverbruik en minder op belminuten en SMS
bundels. Maar hoeveel data verbruik je eigenlijk maandelijks? En als je over je datalimiet
heen gaat, wat zijn dan de kosten?
1k. Een telefoonabonnement kiezen
Deze oefening draait om het invullen van gegevens in een vergelijkingsmodule en het
interpreteren van de informatie die daaruit komt.
1l. Een gratis mobieltje?
Leerlingen komen erachter dat een ‘gratis’ mobiel niet gratis is. In de eerste plaats
omdat een abonnement zonder mobiel goedkoper is dan een abonnement met een
‘gratis’ mobiel. Sterker nog: je betaalt per saldo meer voor de telefoon dan wanneer je
deze los koopt.
1m. Afsluiting
Leerlingen die snel klaar zijn, maken een opdracht over *Bliep.
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 18

10. Module 4 Mijn bank
10.1 Leerdoelen
De leerlingen weten wat de functie van een bank is.
De leerlingen kunnen hun uitgaven controleren.
De leerlingen kennen de (financiële) consequenties van rood staan, kopen op
afbetaling en een lening afsluiten.
De leerlingen zijn op de hoogte van gevaren bij betalen, zoals skimming.
10.2 Voorbereiding
Print het werkbladen over skimmen. Deze maken de leerlingen in tweetallen. Eventueel
nog een groot exemplaar (A3 of groter) om op te hangen. De slogans om te
waarschuwen tegen skimmen kunnen er dan omheen gehangen worden.
Extra informatie: Skimmen is een groot probleem. Het kost de banken miljoenen euro’s
per jaar. Je kunt een geldautomaat die geskimd is, herkennen aan een extra frontje voor
de gleuf waar het pasje in moet. Bij de bovenste rij is de linker niet geskimd.
Ook is er vaak een camera verborgen. In de middelste rij is de rechter geskimd. Er is een
extra frontje en boven het beeldscherm zit een balk waar de camera in zit.
Bij de onderste foto is de linker geskimd. Hier is een nieuwe mantel om de automaat
gezet, waarin de skimapparatuur zit. Deze vorm van skimmen is moeilijk te herkennen.
Ook de EMV-chip (het nieuwe pinnen) blijkt redelijk eenvoudig te skimmen te zijn. Lastig
van deze vorm van skimmen is dat deze moeilijker aan de automaat te zien is.
10.3 Lesinhoud
1a. Introductie
1b. Activiteiten van een bank
In VMBO les bekijken leerlingen een filmpje over wat een bank doet.
In de H/V les zoeken de leerlingen uit welke banken zijn aangesloten bij de NVB en wat
zij precies aanbieden. Deze opdracht vraagt wat uitzoekwerk van leerlingen. Via de
ledenlijst van de NVB (deze wordt regelmatig aangepast, leerlingen komen er via
www.nvb.nl > vereniging > publicaties > ledenlijst) kijken ze op de website van een
bank. Het gaat er vooral om dat ze zien wat voor soorten diensten er zijn en dat banken
verschillen.
1c. Mijn bankzaken
Leerlingen geven aan of ze hun eigen bankrekening en betaalpas hebben.
1d. Betalen
Leerlingen geven aan welke vormen van betalen ze gebruiken. Tijdens de digibordles
wordt er teruggekomen op de voordelen en de nadelen. Bijgaand achtergrondinformatie:
Betaalvorm Voordelen Nadelen
Munten/biljetten Altijd duidelijk hoeveel geld
je nog hebt.
Kan overal gebruikt
worden.
Betaalpas Veilig.
Bij verlies kun je de pas
snel laten blokkeren, zodat
je geen geld kwijt raakt.
Kun je eenvoudig kwijtraken.
Niet verzekerd.
Zwaar.
Moeilijk om overzicht te
houden over hoeveel geld je
nog hebt.
Pincode vergeten.
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 19

iDeal Snel.
Blokkering als je 3 keer een
foute pincode hebt ingevuld.
Je moet internet beschikbaar
Veilig.
hebben.
Inloggegevens kunnen
kwijtraken.
Blokkering als je 3 keer een
foute pincode hebt ingevuld.
Overboeking Veilig Overboeking duurt vaak 24
uur.
Je moet internet beschikbaar
hebben.
Inloggegevens kunnen
kwijtraken.
1e. Overzicht
Bijzonder is dat de codes van bank tot bank verschillen. Op het afschrift of op internet is
wel altijd een legenda te vinden. Bij het afschrift in het lesmateriaal zijn de codes:
AC = Acceptgiro
TB = Terugboeking
BA = Betaalautomaat
MA = Machtiging
1f. Mijn saldo
Leerlingen geven aan of zij inzicht hebben in hun bankzaken en of ze gemakkelijk lenen.
De uitkomsten komen terug op het digibord en worden vergeleken met landelijke
gegevens uit het Nibud Scholierenonderzoek 2012-2013.
1g. Sparen en rente
Leerlingen zien dat banken werken met verschillende rentepercentages en begrijpen hoe
je bepaalt wat de gunstigste regeling is (niet de hoeveelheid extra geld die je krijgt, die
is afhankelijk van je inleg -maar de hoogte van de rente).
1h. Geld lenen kost geld
Via de website www.berekenhet.nl zoeken leerlingen uit hoeveel je extra betaalt op een
lening van 1300 euro. Hieronder staat het resultaat dat je vindt op de website:
Kosten Lening
Lening € 1.300
Effectieve rente 16 %
Looptijd 22 maand
Maandbedrag (termijn) € 67
Totale kosten € 1.474
1i. Filmpje
Leerlingen kijken de eerste 7 minuten van een SchoolTV filmpje waarin een man
uiteindelijk toch maar geen nieuwe TV koopt.
1j. Afsluiting
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 20

Leerlingen lezen een hulpvraag van een leerling op Edgie en kiezen uit de tips de beste
tip. Dit komt terug in de digibordles. www.edgie.nl/Artikel/geld-coach-ik-kom-nu-steedsin-de-problemen-doordat-ik-rood-sta-help
Module 4: Mijn bank – antwoordblad
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 21

3 Verwerking
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 22

11. Module 5 Mijn toekomst
11.1 Leerdoelen
De leerlingen weten dat er een minimumjeugdloon bestaat.
De leerlingen weten wat belasting is en waarom je dat betaalt.
De leerlingen die werken, zijn in staat zich op de hoogte te stellen van wet- en
regelgeving omtrent arbeidstijden en de toegestane werkzaamheden.
De leerlingen weten met welke vaste lasten je te maken krijgt als je zelfstandig
woont.
11.2 Voorbereiding
Het werkblad gaat over een eigen schoolkantine. Kopieer voldoende werkbladen vooraf.
Aanvullend kunt u leerlingen een prijslijst uit de schoolkantine laten halen en / of de
beheerder uitnodigen om feedback te geven op de plannen voor de eigen schoolkantine
te geven. Hebben leerlingen met alle kosten rekening gehouden? En met de doelgroep?
Dit werkblad is afkomstig van Stichting WWJB.
11.3 Lesinhoud
1a. Introductie
1b. Werken
Leerlingen vullen in of ze eigen baas willen worden of in loondienst willen werken. Ook
hoeveel ze denken te gaan verdienen.
1c. Rijk
In het filmpje zijn alleen miljonairs opgenomen die hun geld zelf verdiend hebben. De
meeste echt rijken der aarde hebben hun vermogen geërfd. (bijv. in Nederland: Charlene
de Carvalho-Heineken (€ 5 miljard) en Erik Brenninkmeijer en familie (C&A, € 22
miljard)).
1d. Werken voor geld
Leerlingen beantwoorden waar/niet waar vragen rondom werk en het verschil tussen
werken in loondienst / eigen baas zijn / zwart werk.
1e. Belasting 1
Leerlingen kijken een filmpje over Sophie die belasting kan terugvragen. Ook het begrip
bruto / nettoloon komt terug. Dit filmpje is niet openbaar toegankelijk, alleen via de ELO.
1f. Belasting 2
Leerlingen beantwoorden waar/nietwaar vragen over belasting.
1g. Poll
In de poll stemmen leerlingen op de volgende poll. De resultaten komen terug in de
digibord-les.
1h. Minimumloon
Leerlingen lezen informatie over het minimumloon. En denken na over de vraag of zij

loonsverhoging zouden durven te vragen als ze erachter komen dat ze te weinig
verdienen. Dit komt terug in het digibord.
1i. Loonstrook
Leerlingen bekijken een loonstrookje en berekenen hoeveel er aan belasting is
ingehouden en lezen af hoeveel dagen de werknemer heeft gewerkt.
1j. Een eigen bedrijf
Wat betekent het om een eigen bedrijf te hebben? Aan de hand van het voorbeeld van
Peters inkomen (winkel computerbenodigdheden) verkennen ze het verschil met een
baan in loondienst.
1k. Omzet, kosten en winst
Leerlingen oefenen met begrippen rondom omzet, winst, inkoopwaarde en
bedrijfskosten.
1l. Winst berekenen
Aan de hand van gegeven bedragen berekenen leerlingen de winst van een fictieve
winkel.
1m. De prijs van een product
De winkelier wil een product gaan verkopen. Leerlingen berekenen de BTW en bepalen
zelf hoeveel er bij de inkoopprijs op moet voor verkoop. Het antwoord wordt in de
digibordles nabesproken: kies je voor een hoge marge (en verkoop je misschien
minder?) of ga je op een relatief lage prijs zitten zodat het in elk geval verkocht wordt…?
1n. Een huis financieren
In de video wordt het afsluiten van een hypotheek besproken. Het is een verkorte versie
van een video van Delta Lloyd.
1o. Kostgeld
Het Nibud raadt ouders met thuiswonende, werkende, niet-studerende kinderen aan om
kostgeld te vragen. Een discussie waard!
1p. Afsluiting
Leerlingen die snel klaar zijn, doen een spel van het Nibud. De link is:
http://service3.nibud.nl/kostt/. Vooraf bepalen leerlingen de duur van het spel. Bij
tijdgebrek kunt u het spel 2 of 3 minuten laten spelen. Na afloop krijgen leerlingen
feedback op hun beslissingen en inzicht in de consequenties van sommige keuzes
(bijvoorbeeld dat je veel geld kwijt bent aan afhaalpizza als je niet investeert in een
fornuis).
BIJ DEZE VERWERKINGSOPDRACHT IS GEEN NAKIJKMODEL. LEERLINGEN BEPALEN ZELF
WIE DE ‘WINNAAR’ IS.
>>> Ik en Geld | Docentenhandleiding VMBO/HAVO/VWO 24