Project Boeren & Biodiversiteit in Noord-Brabant - Spade

Project Boeren & Biodiversiteit
in Noord-Brabant
Inhoudelijk en financieel
eindrapport
Project Boeren en Biodiversiteit in Noord-Brabant
Datum 9 april 2009
Kenmerk ZBBA.09.0007
Contactpersoon ir. B. Bardoel
bart.bardoel@zlto.nl
013 - 583 62 10
Samengesteld door;
• Bart Bardoel, ZLTO Projecten
• Jan van der Zwaan, PION
• Martine Dellevoet, ZLTO Projecten
• Henk Antonissen, De Duinboeren
• Ton van Korven, ZLTO
Met technische inbreng van o.a.:
• Jan de Wit, LBI
• Dirk-Jan den Boer, NMI
• Bert Philipsen, ASG
• Anneloes Visser, CLM
• Peter Leendertse, CLM
• Bert Aasman, DLV
• Gert-Jan van Roessel, DLV

Inhoudsopgave
1. Inleiding...........................................................................................................................5
1.1 Aanleiding en achtergrond ......................................................................................5
1.2 Succesfactoren van het project ...............................................................................6
1.3 Projectorganisatie ...................................................................................................7
1.4 Leeswijzer...............................................................................................................7
1.5 Aanvullende informatie............................................................................................7
2. Doel van het project ........................................................................................................8
2.1 Doelstelling Boeren en Biodiversiteit .......................................................................8
2.2 Looptijd & gebied ....................................................................................................8
2.3 Prestatie indicatoren ...............................................................................................9
3. Financieel overzicht.......................................................................................................10
3.1 Projectbegroting en realisatie................................................................................10
3.2 Cofinanciering en subsidie ....................................................................................11
4. Proeftuin De Peel ..........................................................................................................12
4.1 Inleiding ................................................................................................................12
4.2 Doelstellingen proeftuin De Peel ...........................................................................12
4.3 Opzet en uitvoering...............................................................................................12
4.3.1 De demovelden.................................................................................................12
4.3.2 Het studieprogramma........................................................................................15
4.3.3 De studiebijeenkomsten....................................................................................15
4.3.4 Waardering .......................................................................................................16
4.4 Fokkerij en Biodiversiteit .......................................................................................16
4.5 Biodiversiteit op de bedrijven ................................................................................17
4.6 Samenwerking ......................................................................................................18
4.7 Uitgebreide beschrijving........................................................................................18
5. Proeftuin Duinboeren ....................................................................................................19
5.1 Algemeen..............................................................................................................19
5.2 Niveau Bodem ......................................................................................................19
5.3 Niveau gras en gewas...........................................................................................20
5.3.1 Demo’s gras en gewas......................................................................................21
5.3.2 Resultaten demo bodem. ..................................................................................22
5.3.3 Toelichting en resultaten gewasdemo’s.............................................................23
5.4 Niveau Dier ...........................................................................................................25
5.5 Niveau Bedrijf .......................................................................................................25
5.6 Nadere informatie .................................................................................................26

6. Proeftuin De Kempen ....................................................................................................27
6.1 Inleiding ................................................................................................................27
6.2 Doelstelling proeftuin De Kempen.........................................................................27
6.3 Werkwijze & Uitvoering .........................................................................................27
6.3.1 Ontwikkelen van het maatregelenpakket...........................................................27
6.3.2 Ondersteuning op groepsniveau .......................................................................27
6.3.3 Demonstratie directzaaien van maïs in grasland ...............................................28
6.4 Resultaten & Ervaringen .......................................................................................28
6.4.1 Resultaten en ervaringen met maatregelen.......................................................28
6.4.2 Compacte beschrijving van zes maatregelen ....................................................29
6.4.3 Bedrijfseconomische doorlichting van maatregelen...........................................32
6.4.4 Groepsbijeenkomsten .......................................................................................34
6.4.5 Resultaten directzaaien van maïs in grasland ...................................................35
6.5 Conclusies proeftuin De Kempen..........................................................................36
6.5.1 Uitgebreide beschrijving ....................................................................................36
7. Monitoring effectmeting & gereedschapskist .................................................................37
7.1 Inleiding ................................................................................................................37
7.2 Procedure .............................................................................................................37
7.3 Fasering opdracht .................................................................................................37
7.4 Selectie maatregelen voor gereedschapskist ........................................................38
7.5 Samenstellen en uitgifte gereedschapskist ...........................................................39
7.6 Nadere informatie .................................................................................................40
8. Communicatie ...............................................................................................................41
8.1 Inleiding ................................................................................................................41
8.2 Uitvoering communicatie activiteiten .....................................................................41
8.3 Communicatie spin-off ..........................................................................................43
9. Neveneffecten project Boeren en Biodiversiteit .............................................................45
Bijlagen
I Detailoverzicht begroting en realisatie
II Overzicht namen en adressen betrokkenen

1. Inleiding
Het project Boeren & Biodiversiteit in Noord-Brabant is gestart op 1-1-2007 en is op 31-12-
2008 beëindigd. In drie proeftuinen De Peel, De Kempen en De Duinboeren hebben 100
boeren en tuinders gewerkt aan een praktische invulling van biodiversiteit op bedrijfsniveau.
Het project is vooral succesvol geweest vanwege de aanpak vanuit de boerenpraktijk. In
groepsbijeenkomsten en individuele deelnemersproeven is geëxperimenteerd met
biodiversiteit. Door het project ‘bottom-up’ uit te voeren is het draagvlak onder de agrarische
ondernemers groot.
1.1 Aanleiding en achtergrond
Landbouwproductie kenmerkt zich door een hoog risico gecombineerd met een laag
rendement. De laatste decennia is steeds gewerkt aan het verhogen van het rendement
middels kostenbeheersing. Het productierisico is omlaag gebracht door bijvoorbeeld het
gebruik van kunstmatige hulpstoffen (o.a. bemestingen en gewasbescherming). Nu de
bodem van kostenbeheersing in zicht komt en anderzijds grenzen worden gesteld aan
externe input, komen andere manieren van risicobeheersing in beeld. Een stabiele productie
is hierbij een vorm van risicobeheersing. Meer stabiliteit kan worden bereikt door meer
gebruik te maken van biodiversiteit. Zowel qua omgeving, vee, gewassen als bodem. Een
robuuster systeem komt zo in beeld.
In dit project staat de gebiedsgerichte integrale aanpak van biodiversiteit in de boerenpraktijk
centraal. Biodiversiteit in de landbouw (ook wel agrobiodiversiteit genoemd) wordt
beschreven als: Het geheel aan plantaardige en dierlijke genetische bronnen, bodem- en
micro-organismen, insecten en andere flora en fauna in agro-ecosystemen, alsmede
elementen van natuurlijke habitats die relevant zijn voor agrarische productiesystemen. Deze
definitie laat zien dat het hierbij om drie niveaus gaat, waartussen een samenhang bestaat:
• Genetische bronnen:
Het materiaal dat erfelijke bouwstenen bevat voor dieren, planten en micro-organismen,
met een actuele of potentiële waarde voor de mens. In afnemende grootte gaat het om:
verschillende rassen of variëteiten van gedomesticeerde dieren en gewassen;
reproductieve delen van organismen en erfelijke bouwstenen.
• Functionele biodiversiteit:
De componenten van biodiversiteit in de landbouw die ecologische diensten verschaffen
(productie ondersteunende organismen en processen). Dit zijn planten en dieren die van
nut zijn voor de landbouwproductie (de 'life-support'-functie), alsmede biologische
productiefactoren zoals bestuivers, natuurlijke vijanden van ziekten en plagen, en het
bodemleven dat bijdraagt aan bodemvruchtbaarheid, -structuur en ziekteonderdrukking
(onder andere regenwormen, schimmels en bacteriën). Tevens dragen ze bij aan
nutriëntencycli, behoud van de waterkringloop en controle van erosie. Een hoger
organisch stikstofgehalte in de bodem kan bijdragen aan het vastleggen van
atmosferische koolstofdioxide. Een grotere verscheidenheid aan bodemorganismen in
landbouwgronden beïnvloedt het organisch stikstofgehalte positief.
• Begeleidende biodiversiteit:
De biologische en landschappelijke elementen die voortvloeien uit, dan wel afhankelijk
zijn van landbouwpraktijken. Dit zijn organismen die een indirecte relatie hebben met de
agrarische productie en een onderdeel vormen van het agro-ecosysteem, zoals
bijvoorbeeld weidevogels, het slootleven en landschapselementen.
- 5 -

1.2 Succesfactoren van het project
Medio 2005 waren er drie afzonderlijke projectplannen op het gebied van biodiversiteit in de
landbouw. Overlegplatform De Duinboeren wilden aan de slag met melkveehouders, de twee
ZLTO afdelingen Eersel/Veldhoven en Bladel hadden uitgewerkte voorstellen voor
akkerbouwers en melkveehouders en ook PION wilde aan de slag met zowel akkerbouw als
melkveehouderij. Provincie Noord-Brabant vond de drie initiatieven goed, echter een
bundeling van krachten was beter. Het LIB en ZLTO hebben de drie initiatieven
samengevoegd, en gezorgd voor synergie door een gemeenschappelijke uitvoering van
monitoring en communicatie. Vanaf 2006 is het project gestart met de uitvoering.
Aanvankelijk werden de verschillende proeftuinen afzonderlijk uitgevoerd. Gaande het
project is door eenieder geconstateerd dat het interessant en leerzaam is om van elkaar te
leren. De opzet van het project Boeren en Biodiversiteit was uniek. De proeftuinen De Peel,
De Kempen en De Duinboeren vormen het ‘hart’ van het project. Deze organisaties hebben
een directe binding met, en vertrouwen bij de boeren en tuinders in het gebied. Hierdoor
kunnen zij goed inschatten welke leervragen er bij de landbouwers zijn en kunnen hier op de
juiste manier invulling aangeven.
De deelname van de boeren en tuinders is gebaseerd op vrijwilligheid, maar dit is geen
vrijblijvendheid. Het bottom-up proces van deelname van de agrariërs zorgt voor draagvlak
en enthousiasme. Een succesfactor voor het project.
De technische uitvoering is in elke proeftuin ondergebracht bij een andere uitvoerder.
Hierdoor zijn in het project Boeren en Biodiversiteit de voornaamste organisaties op het
gebied van biodiversiteit in de landbouw in Nederland samengebracht, zoals NMI, LBI, CLM,
ASG, DLV. Deze organisaties hebben allen hun eigen specialisme en visie op landbouw en
biodiversiteit. Tijdens de looptijd van het project is de uitwisseling en samenwerking tussen
en met deze organisaties verder vorm gegeven.
De ZLTO heeft binnen het project een rol vervuld als “primus inter pares”. De aansturing en
beheer van het project, de coördinatie van monitoring effectmeting en de uitvoering van de
communicatie waren onder de hoede van ZLTO.
Inhoudelijk zijn in de proeftuinen thema’s en onderwerpen behandeld die aansluiten bij de
vragen van de deelnemende boeren en tuinders. Biodiversiteit is hier behandeld als
productiefactor in het bedrijf. Biodiversiteit wordt benaderd vanuit de visie van een agrarisch
ondernemer, welke effecten heeft biodiversiteit op de bedrijfsvoering, geeft dit meerwaarde
naar het milieu/maatschappij en wat zijn de effecten op arbeidsvreugde.
In de gemeenschappelijke onderdelen monitoring effectmeting is een praktische
gereedschapskist ontwikkeld. Hiermee kan op een concrete wijze biodiversiteit onder de
aandacht worden gemaakt bij deelnemers, maar ook bij overige boeren en tuinders. De
deelnemers hebben deze gereedschapskist ontvangen en zien dit als waardering van de
inzet in het project. De gemeenschappelijk vorm gegeven projectcommunicatie is positief
ontvangen, vooral de DVD van het project heeft veel waardering gekregen. De deelnemers
hebben hiermee een tastbare herinnering aan het project.
Resumerend, de succesfactoren het project;
- ‘Hart’ van het project zijn de proeftuinen met directe binding agrariërs
- Vraaggestuurde aanpak met betrokken en enthousiaste deelnemers
- Gespecialiseerde technische begeleiding vanuit verschillende partijen/invalshoeken
- Biodiversiteit benaderd vanuit milieu, bedrijfseconomie en maatschappij
- Gemeenschappelijke communicatie en profilering
- 6 -

1.3 Projectorganisatie
Het project Boeren & Biodiversiteit is een samenwerkingsproject tussen de Zuidelijke Land-
en Tuinbouworganisatie, Pion, De Duinboeren, De Kempen (ZLTO afdelingen
Eersel/Veldhoven en Bladel). De ZLTO is projectverantwoordelijke en namens de overige
partners aanvrager van het project. Er is subsidie verkregen vanuit de het LIB, Provincie
Noord Brabant en SGB. De projectleiding was in handen van ZLTO Projecten.
In elke proeftuin is het project gecoördineerd en is er technische begeleiding ingehuurd;
• In proeftuin De Duinboeren is de coördinatie uitgevoerd door Overlegplatform De
Duinboeren, door Henk Antonissen. De technische begeleiding is uitgevoerd door het
Louis Bolk Institituut (LBI), met name door Jan de Wit. LBI heeft het projectvoorstel,
voor eigen rekening en risico, mede opgesteld.
• Bij proeftuin De Peel is de coördinatie uitgevoerd door Jan van der Zwaan van
Platteland in Ontwikkeling (PION). De technische begeleiding was in handen van
Nutriënten Management Instituut (NMI), met name Dirk-Jan den Boer en de Animal
Sciences Group (ASG), m.n. Bert Philipsen. Het projectvoorstel voor eigen rekening
en risico opgesteld mede opgesteld door NMI en ASG.
• Proeftuin De Kempen is gecoördineerd door ZLTO Projecten, met name Martine
Dellevoet. De technische begeleiding in De Kempen is via een meervoudige
aanbesteding gegund aan de combinatie Centrum voor Landbouw en Milieu (CLM)
Anneloes Visser en Peter Leenderste en DLV, met name Bert Aasman.
Conform de afstemming en voorwaarden SGB is de opdracht van ZLTO Projecten, LBI en
NMI rechtstreeks uitgevoerd. Dit conform in de goedgekeurde projectbegroting gehanteerde
tarieven en maximale kosten.
1.4 Leeswijzer
De centrale doelstelling van het project is omschreven in hoofdstuk twee. In de hoofdstukken
4, 5 en 6 zijn de samenvattingen van de afzonderlijke proeftuinen weergegeven. De bijdrage
is afkomstig van de technische uitvoerders van elke proeftuin (LBI, NMI & ASG, CLM &
DLV). Het deelproject “Monitoring effectmeting en gereedschapskist” is beschreven in
hoofdstuk 7. De uitvoering van de gemeenschappelijke communicatie is uitgewerkt in
hoofdstuk 8.
1.5 Aanvullende informatie
Alle nieuwsbrieven, artikelen, rapportages van de proeftuinen, rapportage van monitoring
effectmeting e.d. zijn digitaal beschikbaar. Op de internetsite van www.Spade.nl (een
verzamel site van en over biodiversiteit) is deze informatie geplaatst en kan door eenieder
vrij gedownload worden. Ook de DVD-film is zien via deze internetsite. Voor elke proeftuin is
een rapportage opgesteld, waarin gedetailleerd ingegaan wordt op de resultaten van de
betreffende proeftuin.
- 7 -

2. Doel van het project
2.1 Doelstelling Boeren en Biodiversiteit
Het project heeft de volgende doelstelling:
Het ontwikkelen van robuuste landbouwsystemen
door gebruik te maken van natuurlijke processen
en de diversiteit in landbouwsystemen.
2.2 Looptijd & gebied
Het project Boeren en Biodiversiteit is op 1 januari 2007 officieel van start gegaan. Alle
uitvoeringsonderdelen zijn voor 15 november 2008 afgerond en opgeleverd. Het project is
conform het projectplan beëindigd op 31 december 2008.
De 3 proeftuinen waar het project is uitgevoerd zijn:
1. Proeftuin De Peel de plaatsen/gemeenten Asten, Mierlo-Helmond, Gemert-Bakel,
Laarbeek, Someren en Deurne.
2. Proeftuin De Duinboeren in de plaatsen/gemeenten Loon op Zand, Drunen, Vlijmen,
Helvoirt en Udenhout.
3. Proeftuin De Kempen in plaatsen/gemeenten Eersel, Veldhoven en Bladel.
- 8 -

2.3 Prestatie indicatoren
De projectpartners en de subsidieverstrekkers SGB en Provincie Noord-Brabant hebben
voorafgaand aan het project een aantal prestatie indicatoren afgesproken. Hierbij dient
opgemerkt te worden dat de ambitieniveaus van de projectpartners hoger zijn gesteld.
De prestatie indicatoren vanuit SGB zijn als volgt;
• Aantal beschrijvingen van maatregelen die genomen zijn ter verbetering van de
bodemkwaliteit en biodiversiteit, 14 stuks
• Aantal activiteiten ten behoeve van de monitoring van de effecten (definitiestudie en
gereedschapskist), 2 stuks
• Aantal activiteiten ten behoeve van de communicatie (minisymposium, opstellen
nieuwsbrief en DVD), 3 stuks
De prestatie indicatoren vanuit Provincie Noord-Brabant zijn als volgt;
• Proeftuin “Duinboeren”
- Er zijn in totaal 10 leersstrategieën benoemd (bodem, grasland, plan, dier, bedrijf)
- Er hebben drie studiegroep bijeenkomsten, excursie, open dagen of
demonstratiebijeenkomsten plaatsgevonden
• Proeftuin “De Peel”
- Er zijn twee demovelden biodiversiteit bodem en gewas.
- Een studiegroepprogramma en uitwerking is gereed
• Proeftuin “De Kempen”
- Er is een compacte beschrijvingen van vier maatregelen ter verbetering van de
bodemkwaliteit & biodiversiteit
- Er hebben vier studiegroepen plaatsgevonden
• Monitoring Effectmeting
- Een definitiestudie en een gereedschapskist is opgesteld.
• Communicatie & Communicatie ‘plus’
- Een mini-symposia is georganiseerd
- Er zijn nieuwsbrieven opgesteld
Een aantal prestatie indicatoren is tijdens de looptijd in overleg met de subsidieverstrekkers
op basis van voortschrijdend inzicht bijgesteld of anders geformuleerd. In bovenstaand
overzicht zijn de prestatie-indicatoren opgenomen zoals die bij het eind van het project
gelden.
- 9 -

3. Financieel overzicht
3.1 Projectbegroting en realisatie
Het totale projectbudget van Boeren en Biodiversiteit bedraagt € 1.252.315,82 (inclusief
BTW). De uiteindelijke kosten bedragen € 1.341.266,55. Het projectbudget is verdeeld in
zeven hoofdposten, die in onderstaande tabel zijn weergegeven. Tevens is vanuit
beheersmatig oogpunt een detailbegroting opgesteld, de detailbegroting is weergegeven in
bijlage I. Zowel de begroting op hoofdpostenniveau als de detailbegroting is tijdens het
project op basis van voortschrijdend inzicht bijgesteld. Begrotingswijzigingen zijn voorgelegd
en goedgekeurd door subsidieverstrekkers SGB.
Kosten
Begroting Kosten (oop) BTW In natura Totaal
Proeftuin De Peel 356.773,00 246.800,47 46.404,07 163.479,89 456.684,43
Proeftuin Duinboeren 400.733,84 241.108,38 45.366,15 91.918,83 378.393,36
Proeftuin De Kempen 190.342,50 115.784,30 21.978,08 75.148,74 212.911,12
Monitoring effectmeting 75.000,00 63.025,20 11.974,80 75.000,00
Communicatie 32.799,99 16.357,36 2.629,96 18.987,32
Communicatie 'plus' 34.127,01 36.551,54 1.308,40 37.859,94
Projectorganisatie & administratie 162.539,48 135.655,78 25.774,60 161.430,38
Totaal 1.252.315,83 855.283,03 155.436,06 330.547,46 1.341.266,55
Resumerend;
• Het totale projectbudget wordt overschreden. Deze overschrijding zit in proeftuinen De
Peel en De Kempen, en dan in de kosten en uren van deelnemers (zie ook § 3.2).
Aangezien het grote aantal deelnemers in De Peel, en meer dan verwacht aantal
deelnemers in De Kempen zijn deze hogere kosten te verklaren. Deze overschrijdingen
vormen voor het project echter geen probleem, het zijn ‘in natura’ gemaakte kosten die
niet (in baar geld) afgerekend worden.
• De totale ‘out of pocket’ kosten blijven voor het project binnen de begroting. Er resteert
een budget van € 4.634,38. Hiermee is het projectbudget voor 99,6% uitgeput.
- 10 -

3.2 Cofinanciering en subsidie
Het project Boeren en Biodiversiteit heeft vier projectpartners, PION, Overlegplatform De
Duinboeren, ZLTO en proeftuin De Kempen (bestaande uit de ZLTO afdelingen
Eersel/Veldhoven en Bladel). Tevens zijn er drie subsidiënten, SGB, Provincie Noord-
Brabant en het LIB. De financiële middelen van ZLTO zijn beschikbaar gesteld door NCBontwikkeling.
Projectverantwoordelijke ZLTO en de subsidiënten hebben de bijdragen
toegezegd in ‘baar geld’.
De drie proeftuinen co-financieren in natura door de inzet van de deelnemende boeren en
tuinders in het project. De deelnemers inzet bestaat uit uren en kosten en investeringen naar
aanleiding van het project. De uren van de deelnemers zijn gekapitaliseerd, er is gerekend
met een uurtarief van € 20. In totaal is de co-financiering in natura begroot als 25% van de
begrote kosten per proeftuin. De totale in natura bijdrage overschrijdt het budget met 39%. In
onderstaande kostenverdeling is de in natura bijdrage gemaximeerd.
Financiering
Toezegging Dekking (oop) BTW Verreking in
natura
Totaal %
PION (De Peel) 89.193,25 0,00 0,00 93.325,56 93.325,56 104,63%
De Duinboeren 100.183,46 0,00 0,00 91.918,83 91.918,83 91,75%
ZLTO Eersel/Veldhoven en Bladel (De Kempen) 47.585,62 0,00 0,00 51.717,94 51.717,94 108,68%
NCB-Ontwikkeling/ZLTO 97.502,58 81.934,94 15.567,64 0,00 97.502,58 100,00%
Provincie Noord-Brabant 297.628,00 250.107,56 47.520,44 0,00 297.628,00 100,00%
Provincie Noord-Brabant 15.450,95 12.983,99 2.466,96 0,00 15.450,95 100,00%
LIB 78.588,82 62.146,59 11.807,85 0,00 73.954,44 94,10%
SGB 526.183,12 526.183,12 0,00 0,00 526.183,12 100,00%
Totaal 1.252.315,81 933.356,20 77.362,89 236.962,33 1.247.681,42 99,63%
- 11 -

4. Proeftuin De Peel
4.1 Inleiding
Het Nutriënten Management Instituut NMI en de Animal Sciences Group ASG waren in
opdracht van PION inhoudelijk verantwoordelijk voor de uitvoering van het project in
proeftuin De Peel. Deze proeftuin omvat het landelijk gebied in de gemeenten Asten, Mierlo-
Helmond, Gemert-Bakel, Laarbeek, Someren/Deurne en Nuenen.
4.2 Doelstellingen proeftuin De Peel
Voor de proeftuin De Peel was een aantal specifieke doelen geformuleerd.
• Het toepassen van bodembiologische kennis om het gebruik van meststoffen te
verminderen.
• Het beter afstemmen van vruchtwisseling en bouwplan op de bodemkwaliteit.
• Voor de melkveehouderij zal aandacht geschonken worden aan het toepassen van
foktechnische kennis voor het ontwikkelen van een robuuste koe, die minder afhankelijk
is van het gebruik van antibiotica.
• Voor de akker- en tuinbouw is het gebruik van compost een extra aandachtspunt om de
ziektewerendheid te verbeteren en het gebruik van bestrijdingsmiddelen te verminderen.
• Deelnemers enthousiasmeren en activeren om gebruik te gaan maken van biodiversiteit
op hun bedrijven.
• Het versterken van de regio door het bevorderen van de samenwerking tussen
melkveehouders en akker- en tuinbouwers met aandacht voor het behoud van de
landschappelijke waarde van het gebied.
4.3 Opzet en uitvoering
Het programma in de proeftuin De Peel was opgebouwd uit de volgende onderdelen:
• Er zijn vier demovelden biodiversiteit aangelegd.
• Er is een studieprogramma opgesteld en uitgevoerd voor 3 studiegroepen.
• Er is een aantal bijeenkomsten Fokkerij & Biodiversiteit belegd).
• De deelnemers zijn actief na gaan denken over en aan de slag gegaan met biodiverstiteit
op hun bedrijven.
• Er is een bijeenkomst over samenwerking belegd met melkveehouders en akkerbouwers
4.3.1 De demovelden
In de proeftuin De Peel zijn vier demovelden aangelegd. De vier demovelden in proeftuin De
Peel waren:
1. kerende en niet kerende grondbewerking op bouwland;
2. groenbemester en aaltjes in snijmaïs;
3. drijfmest en compost op grasland; en
4. compost en grondbewerking op bouwland.
Het doel van de demovelden was
• laten zien wat je kunt met biodiversiteit;
• fungeren als inspiratiebron voor de studiegroepen: Discussie over mogelijkheden,
resultaten, voordelen en mogelijke belemmeringen;
• een enthousiaste proefveldhouder en uitstraling naar de omgeving; en
• een redelijke verklaring leveren voor de gevonden verschillen.
- 12 -

Kerende en niet kerende grondbewerking op bouwland
Op een bouwlandperceel van het bedrijf Joosten in Liessel is in 2007 een demo kerende en
niet kerende grondbewerking aangelegd.
Waarnemingen en resultaten
• Er waren geen verschillen in gewasontwikkeling en opbrengst tussen de verschillende
grondbewerkingen. De weersomstandigheden gedurende het groeiseizoen vertoonden
geen extremen waardoor één of meerdere behandelingen nadelig beïnvloed zijn.
• Op de velden met een niet kerende grondbewerking (cultivator en spitten) groeide meer
opslag van gladiolen dan op de velden die waren geploegd.
• Er was geen verschil in bewortelingsintensiteit en verdichting tussen de verschillende
bewerkingen.
Conclusies
• Voordelen van niet kerende grondbewerking zijn dat de gemakkelijk afbreekbare
organische stof boven in de bouwvoor blijft en het bodemleven meer gespaard wordt.
• Risico’s bij niet kerende grondbewerking zijn een grotere onkruid- en mogelijk ziektedruk
doordat gewasresten minder goed zijn in te werken.
• Niet kerende grondbewerking is een effectieve maatregel mits de risico’s zijn te
vermijden.
Groenbemester en aaltjes in snijmaïs
Op een snijmaïsperceel van het bedrijf Fleuren in De Mortel is een demo aangelegd.
Uitgangspunt bij de demo was om het Italiaans raaigras als onderzaai toe te passen en de
rogge als nazaai. Verder is een scherpe bemesting als uitgangspunt genomen om eventuele
effecten van de behandelingen goed tot uiting te laten komen.
Waarnemingen en resultaten
Het demoperceel bleek gedurende 2007 behoorlijk nat en structuurgevoelig. Dit had tot
gevolg dat:
• de groenbemesters en de maïs zich matig ontwikkelden;
• onderzaai van Italiaans raaigras niet goed mogelijk was; en
• in algemene zin de flexibiliteit om werkzaamheden uit te voeren beperkt was.
In februari 2008 is er door een communicatiestoring tussen Fleuren en zijn loonbedrijf per
abuis organisch materiaal van een vliegveldterrein in de omgeving opgebracht en ingefreesd.
Hierdoor konden geen effecten van de behandelingen meer worden verwacht en is de demo
voortijdig afgebroken.
Conclusies
• Er is geen informatie verkregen over het tijdstip van onderwerken en de soort
groenbemester op de ontwikkeling van aaltjes.
• De studiebijeenkomst over groenbemesters en het bezoek aan de demo in 2007 hebben
een grote bijdrage geleverd aan het besef dat een goed ontwikkelde groenbemester van
groot belang is voor de voorziening van het maïsland met organische stof.
Drijfmest en compost op grasland
Op een maaiperceel van het bedrijf Van Rixtel in Deurne is een demo aangelegd.
Waarnemingen en resultaten
• Het aanwenden van compost op grasland in het voorjaar gaf geen problemen met
gewasbedekking of resten e.d.
• In 2008 was de opbrengst van met name de eerste snede van het veld met alleen
compost wat lager dan de velden met drijfmest.
- 13 -

• Het ruweiwitgehalte van het gras van het veld met alleen compost was gemiddeld iets
lager dan van de velden met drijfmest.
• De analyses van de bodemkwaliteit laten zien dat met 60 m 3 dunne rundveemest de
hoeveelheid gemakkelijk afbreekbare organische stof en het bodemleven sterker
verhoogd zijn dan met 17 ton compost per ha.
Conclusies
• Het toedienen van compost aan grasland is bij het gebruik van zeer fijne compost (0-10
mm) goed mogelijk.
• Uit de waarnemingen kan worden afgeleid dat compost in de eerste snede een gedeelte
van de stikstof uit kunstmest vastlegt. Bij de bemesting dient hiermee rekening te worden
gehouden.
• Het verdient aanbeveling te overwegen de compost in het voorafgaande najaar toe te
dienen. De compost kan dan alvast verteren en mogelijk ook een deel van de nog
beschikbare N uit de bodem binden.
• Bij de keuze van de soort organische stof is het van belang om na te gaan welke
bodemeigenschappen men wil verbeteren. Compost levert meer stabiele organische stof.
Deze is vooral van belang voor het verbeteren van de bodemstructuur en voor het
verhogen van het gehalte aan organische stof. Wil men vooral het bodemleven
bevorderen dan heeft rundveedrijfmest de voorkeur. Deze levert meer gemakkelijk
afbreekbare organische stof.
• Het aanvoeren van extra organische stof is vooral van belang op bouwland. Grasland
bouwt zelf al organische stof op onder de graszode.
Compost en grondbewerking op bouwland
Op een bouwlandperceel in Beek en Donk van het bedrijf Krol te Gemert is een demo
aangelegd .
Waarnemingen en resultaten
• In 2007 is op de varianten met compost ongeveer 50 kg werkzame stikstof per ha meer
toegediend dan op de varianten met drijfmest. Dit heeft geleid tot een vergelijkbare
opbrengst en een vergelijkbaar ά-amino-N-gehalte in de bieten.
• In 2008 was de N-bemesting op de varianten met compost niet hoger dan op de
varianten met varkensdrijfmest. Dit heeft geresulteerd in een duidelijk lagere opbrengst
van de aardappelen.
• Tijdens de demo is onvoldoende rekening gehouden met de kalilevering uit de compost.
Dit heeft bij de bieten geleid tot een lagere winbaarheidsindex en dat kost financiële
opbrengst. Bij de aardappels lijkt de hogere kalibemesting geen negatief effect op de
kwaliteit van de aardappels te hebben. Wel is het K-getal in de bodem (onnodig) sterker
verhoogd.
• Het fosfaat uit de compost is voor 50 procent ingerekend. Na twee jaren was de
hoeveelheid direct beschikbaar fosfaat op de varianten met compost duidelijk hoger dan
op de varianten met varkensdrijfmest.
• De kwaliteit van de organische stof is geanalyseerd. Het twee jaar toedienen van circa 75
ton compost per ha leidde tot de sterkere verhoging van de hoeveelheid gemakkelijk
afbreekbare organische stof en tot meer bodemleven dan het toedienen van 2 jaar circa
20 m 3 varkensmest.
Conclusies
• De resultaten van beide jaren duiden erop dat door de compost (circa 80 ton per ha per
jaar) zo’n 50 kg N per ha per jaar wordt vastgelegd. Bij de bemesting dient hier onder
praktijkomstandigheden rekening mee gehouden te worden.
• Bij het toedienen van compost dient voldoende rekening gehouden te worden met de
kali. De werkzaamheid hiervan is 95 – 100 procent.
- 14 -

• Na 2 jaar toedienen van compost was het gehalte aan totaal C in de bodem op de
compostvarianten duidelijk hoger dan op de varianten met varkensmest. Bij een hoger
gehalte aan organische stof neemt het stikstofleverend vermogen toe. De stikstof die
eerst wordt vastgelegd komt later weer beschikbaar.
• De keuze voor compost of dierlijke mest is afhankelijk van de bodem. Op gronden met
structuurproblemen is het gebruik van compost aan te bevelen en op gronden met weinig
bodemleven het gebruik van dierlijke mest. Rundveemest bevat meer effectieve
organische stof dan varkensmest.
4.3.2 Het studieprogramma
In de proeftuin De Peel zijn drie studiegroepen gevormd.
De studiegroepen waren:
1. Melkveehouders in De Peel Noord. Deze studiegroep had 17 deelnemers en omvatte het
gebied: Gemert – Bakel – Laarbeek – Nuenen – Erp en Helmond.
2. Melkveehouders in De Peel Zuid. Deze studiegroep telde 15 deelnemers en omvatte het
gebied: Deurne – Asten – Someren.
3. Akker- en tuinbouwers in De Peel. Deze studiegroep had 11 deelnemers. De deelnemers
waren akkerbouwers met vollegronds groenteteelt.
Het studieprogramma voor elke studiegroep was opgebouwd uit 6 studiebijeenkomsten.
In dit hoofdstuk zijn de behandelde thema’s en de belangrijkste resultaten en conclusies
vermeld.
Het doel van het studieprogramma was
• deelnemers weten wat biodiversiteit inhoudt;
• ze hebben een positieve houding ten opzichte van biodiversiteit en stralen dit uit naar
hun omgeving;
• ze kennen de resultaten en ervaringen van de demovelden; en
• ze hebben een positieve houding om (maatregelen) biodiversiteit toe te passen op hun
bedrijven of passen deze al toe.
Het proces
In elke studiebijeenkomst is een onderwerp met betrekking tot biodiversiteit uitgediept.
Aan de deelnemers is steeds gevraagd welke onderwerpen ze in de studiebijeenkomsten
aan de orde wilden hebben. Deze wensen zijn in het studieprogramma verwerkt.
De bijeenkomsten zijn zoveel mogelijk gehouden op de bedrijven van de deelnemers. Op
deze bijeenkomsten is informatievoorziening afgewisseld met discussie over het behandelde
thema en een bezoek aan het gastbedrijf en/of aan een demoveld. Op het gastbedrijf
vertelde de deelnemer over zijn bedrijfsvoering en hoe hij biodiversiteit heeft ingepast op het
bedrijf. De deelnemers gaven aan welke onderdelen van de bedrijfsvoering opvielen en
gaven tips voor verbetering en mogelijkheden voor verdere toepassing van biodiversiteit.
Bij een bezoek aan een demoveld zijn de resultaten en de voor- en nadelen van de
toegepaste maatregelen voor biodiversiteit bediscussieerd.
4.3.3 De studiebijeenkomsten
Tijdens de studiebijeenkomsten zijn de volgende onderwerpen uitgediept en bediscussieerd;
• startbijeenkomst en demonstratie grondbewerking
• de bodem wat zie je eraan?
• groenbemesters optimaal inzetten voor verbeteren bodemkwaliteit
• bodemanalyse wat kun je ermee?
• precisielandbouw: mogelijkheden en kosten
• mestsoorten, rantsoen en mestkwaliteit
- 15 -

• gewasbeschermingsmiddelen: beperkt en selectief
• biodiversiteit in bedrijfsvoering voor sterker en gezonder bedrijf
Conclusies en resultaat
• Deelnemers waren geïnteresseerd. Ze hadden een positief kritische houding, wat
aanleiding gaf tot geanimeerde discussies op de bijeenkomsten. Ze weten in hoofdlijnen
wat biodiversiteit inhoudt.
• Gemiddeld was 70 - 75 procent van de melkveehouders aanwezig op de bijeenkomsten
en 60 – 65 procent van de akker- en tuinbouwers.
• Ze kennen de resultaten en ervaringen van de demovelden, maar hebben nog moeite
met vertaling naar hun eigen bedrijf.
• Ze hebben overwegend een positieve instelling ten opzichte van biodiversiteit, maar
kunnen dit nog meer uitstralen naar hun omgeving.
• Ze hebben een positieve houding om biodiversiteit toe te passen op hun bedrijven en/of
passen het al toe.
• Het opstarten van het project met een bezoek aan de bedrijven en het opstellen van een
individueel plan zal naar verwachting de betrokkenheid en inzet van de deelnemers
verhogen.
4.3.4 Waardering
Aan het einde van het studieprogramma is bij alle studiegroepen een evaluatie gehouden.
Deelnemers gaven aan de deelname aan het project als nuttig ervaren te hebben.
De wat oudere deelnemers merkten op dat een aantal zaken gepresenteerd zijn die zij in het
verleden ook al toepasten. De aandacht om gebruik te maken van de mogelijkheden van de
bodem en de teelt van gewassen om de bedrijfsvoering te optimaliseren was wat verslapt.
De groter wordende bedrijven met beperkt beschikbare arbeid noodzaakt tot meer aandacht
voor het fokken van een probleemloze koe. De studiegroep melkvee Noord waardeerde de
opzet en uitvoering met 7,5 à 8 en de studiegroepen melkvee Zuid en akkerbouw met een 7.
De deelnemers aan de bijeenkomsten Fokkerij en Biodiversiteit gaven aan de sessies als
nuttig ervaren te hebben.
4.4 Fokkerij en Biodiversiteit
Dit onderdeel was gericht op de melkveehouderij. Voor dit onderdeel zijn drie aparte
bijeenkomsten georganiseerd. Voor de eerste bijeenkomst zijn alle deelnemende
melkveehouders uitgenodigd. Voor de volgende bijeenkomsten konden de deelnemers een
keuze maken voor het bijwonen van een bijeenkomst gericht op kruisen tussen rassen of
een bijeenkomst gericht op kruisen binnen rassen.
Het doel van de bijeenkomsten was
• deelnemers kennen de mogelijkheden om gebruik te maken van biodiversiteit in de
fokkerij; en
• ze komen tot een bewustere keuze in de fokkerij en maken dit kenbaar.
Het proces
Het onderdeel Fokkerij en Biodiversiteit is getrokken door Bert Philipsen van de Animal
Sciences Group ASG. Deelname aan deze studiegroep was facultatief. In de eerste
bijeenkomst zijn de mogelijkheden van het benutten van biodiversiteit voor het fokken van
een koe met weerstand, een robuuste sterke koe, toegelicht. Deze koe heeft minder
complicaties, vraagt minder arbeid en heeft minder antibiotica nodig. De tweede bijeenkomst
was gericht op het kruisen tussen rassen en de derde bijeenkomst op het kruisen binnen
rassen. Deelnemers zijn uitgenodigd actief aan te geven hoe ze met fokkerij bezig zijn op
hun bedrijven en wat ze nu anders gaan doen.
- 16 -

Conclusie en resultaat
Fokkerij als onderdeel van biodiversiteit op melkveebedrijven was een schot in de roos. De
belangstelling was groot, de discussies boeiend. Met fokkerij en selectie zijn
melkveehouders dagelijks bezig. Aan het verruimen van het begrip en de toepasbaarheid
van biodiversiteit kan snel handen en voeten gegeven worden. Voor echte maatregelen op
dit thema is een project van meerdere jaren nodig.
Resultaat
• Deelnemers kennen de mogelijkheden om gebruik te maken van biodiversiteit in de
fokkerij, zowel binnen het ras als tussen de verschillende rassen.
• Ze komen tot een bewustere keuze in de fokkerij en maken dit kenbaar. Ja gedeeltelijk;
het kenbaar maken naar omgeving zal meer tijd vragen.
4.5 Biodiversiteit op de bedrijven
Doel en overzicht maatregelen
Als één van de doelen van het studieprogramma is aangegeven: ‘Deelnemers hebben een
positieve houding om (maatregelen) biodiversiteit toe te passen op hun bedrijven of passen
deze al toe. De maatregelen zijn per thema als volgt;
Bodemverdichting
• toepassen lage bandenspanning
• beperken gebruik zware machines
• land berijden bij voldoende draagkracht
• toepassen van minder werkgangen
• voorkomen vertrapping (melkveehouderij)
Organische stof
• rekening houden met soort mest/ mest met meer organische stof
• gebruik compost/champost (genoemd 4x akkerbouw en 3x melkveehouderij)
• ondiepe of niet kerende grondbewerking
• meer inzet/beter gebruik groenbemester, gewasresten meer achterlaten
• meer gaan beweiden (melkveehouderij)
• beperkt grasland vernieuwen (melkveehouderij)
Bouwplan/gewaskeuze
• verruimen bouwplan/meer aandacht rassenkeuze (akkerbouw)
• geen continuteelt snijmaïs (melkveehouderij)
• gebruik mengsels van meerdere grassoorten
• telen gras-klaver
Verzorging bodem/gewas
• dieper losmaken voor betere ontwatering en doorworteling (akkerbouw)
• niet zaaien onder natte omstandigheden (akkerbouw)
• kritisch met onkruidbestrijding/lage dosering
• streven naar lagere N-bemesting
Voeding
• gebruik structuurrijk ruwvoer voor betere kwaliteit mest
Dier
• fokken duurzame koe door benutten heterogeniteit binnen ras
• fokken duurzame koe door kruisen tussen rassen
Algemeen/landschap
• nestkasten
• boom in de wei
- 17 -

• land uitruilen met akkerbouwer
Conclusies:
• Deelnemers hebben een positieve houding ten opzichte van biodiversiteit.
• De deelnemers hebben aangegeven nu bewuster bezig te zijn met het benutten van de
variatie en de mogelijkheden van bodem, gewas en dier voor het optimaliseren van de
bedrijfsvoering. Gebruik maken van de biodiversiteit kan ook teeltoptimalisatie of
bedrijfsoptimalisatie genoemd worden.
4.6 Samenwerking
Er is een gezamenlijke bijeenkomst belegd met melkveehouders en akkerbouwers gericht op
samenwerking.
Doel
De gezamenlijke bijeenkomst had de volgende doelen:
• mogelijkheden (voordelen) van samenwerking op een rij zetten;
• uitwisselen van ervaringen van deelnemers die al samenwerken;
• zelfanalyse: past samenwerking bij mij en mijn bedrijf; en
• actievere houding ten opzichte van samenwerking.
Proces
In de studiebijeenkomsten is samenwerking regelmatig aan de orde geweest. Samenwerking
tussen en akker- en tuinbouwers geeft meer mogelijkheden om gebruik te maken van
biodiversiteit. De combinatie van meer benutten van biodiversiteit en aandacht voor het
behoud of verhogen van de landschappelijke waarde van het gebied leidt tot een sterkere
regio. De gezamenlijke bijeenkomst van melkveehouders en akker- en tuinbouwers was er
op gericht om de samenwerking meer handen en voeten te geven.
Conclusies
• De mogelijkheden (voordelen) van samenwerking zijn op een rij gezet.
• Deelnemers die al samenwerken hebben ervaringen uitgewisseld; dat werkte positief.
• Zelfanalyse: “Past samenwerking bij mij en mijn bedrijf?” is even mee gestoeid maar zou
eigenlijk een vervolg moeten krijgen.
• Aan het eind van de bijeenkomst gaf 90 procent van de aanwezigen aan een actievere
houding ten opzichte van samenwerking aan te gaan nemen.
4.7 Uitgebreide beschrijving
Nadere informatie over de uitvoering en resultaten van proeftuin De Peel is weergegeven in
de rapportagenr. 1115, zoals opgesteld door NMI en ASG. Deze rapportage is beschikbaar
via www.Spade.nl.
- 18 -

5. Proeftuin Duinboeren
5.1 Algemeen
In het project Boeren en Biodiversiteit zijn 32 deelnemers betrokken geweest bij de Proeftuin
Duinboeren. Naast individuele bedrijfsbezoeken en het begeleiden van specifieke demo’s
(die in de volgende paragrafen verder worden toegelicht) zijn er 9 studiegroepbijeenkomsten
gehouden. De deelname was hoog met een gemiddeld opkomstpercentage van 72 %.Voor
een betere bereikbaarheid en een lage discussiedrempel werden bij 4 bijeenkomsten de
deelnemers in twee groepen uitgenodigd. Daarnaast zijn er twee excursies gehouden (op 29
juni 2007 en 4 maart 2008), en is er 1 open dag georganiseerd (op 22 augustus 2008) Deze
open dag is ook door 34 niet-projectdeelnemers bezocht. Hierbij waren afgevaardigden van
provincie waaronder gedeputeerde Hoes, gemeenten, waterschap, DLG, ZLTO,
Natuurmonumenten, Brabants Landschap en veevoederindustrie.
Tijdens het project Boeren en Biodiversiteit is getracht een overzicht te maken van de
verschillende leer- en ontwikkelingsstrategieën voor biodiversiteit op
melkveehouderijbedrijven op verschillende niveaus (namelijk bodem, gras, gewas, dier en
bedrijf). Vanwege communicatieoverwegingen (zoals aansprekendheid, aanzetten tot actie,
informatief karakter voor de primaire doelgroep ed.) is dit uiteindelijk verwoord in 14 (sets
van) maatregelen. Deze zijn zowel geclusterd naar de verschillende biodiversiteitniveaus als
naar verschillende bedrijfsontwikkelingsstrategieën. De maatregelen staan in de volgende
paragrafen kort verwoord.
Een veel uitgebreidere (en mooiere) weergave hiervan is gedaan in de brochure “Eén plus
één is drie; biodiversiteitmaatregelen voor een rendabele melkveehouderij” (als pdf
beschikbaar via www.Spade.nl en op www.louisbolk.nl), welke breed is verspreid (oplage
>500) in de drie proeftuinen van het project Boeren en Biodiversiteit in Noord-Brabant en
daarbuiten. Overigens waren de publicatiekosten hiervan niet voor rekening van het project.
In deze publicatie zijn ook summiere schattingen gemaakt van de bedrijfseconomische
gevolgen van enkele biodiversiteitmaatregelen; echter dit onderwerp behoeft nadrukkelijk
verdere uitwerking in fase 2 (vervolgproject Boeren en Agrobiodiversiteit).
Daarnaast zijn 3 bijdrages geleverd aan de algemene projectnieuwsbrief en is er een
presentatie verzorgd op de algemene projectbijeenkomst van 29 januari 2008. Verder is er
een ruime medewerking geweest aan de algemene project-DVD (middels bijdragen van 2
projectdeelnemers, 1 projectuitvoerder en tijdens een studiegroepbijeenkomst), en zijn er 2
bijdrages geleverd aan de artikelenreeks over het project in de Nieuwe Oogst.
5.2 Niveau Bodem
Bij dit niveau zijn 3 maatregelen onderscheiden, namelijk:
• Het verzorgen en ontlasten van de bodem
• Het voeden van het bodemleven
• Direct zaaien van maïs (zonder ploegen).
De eerste maatregel kan voor alle soorten bedrijven interessant zijn, terwijl de laatste 2
maatregelen vooral voor intensievere bedrijven mogelijk interessant zijn.
Gedurende het hele project bleek de interesse in maatregelen op dit niveau ook hoog te zijn.
Tijdens de peiling aan het einde van fase 1 bleek meer dan 70% van de deelnemers actief
bezig te zijn met het verzorgen en ontlasten van de bodem en 10% hiermee actief te worden
in de toekomst.
- 19 -

Ten aanzien van het bodemleven voeden worden ook veel biodiversiteitgerichte activiteiten
ontplooid (48 resp. 24%). Een maatregel zoals het direct zaaien van maïs wordt echter door
maar weinigen (

Tijdens de peiling aan het einde van fase 1 bleek meer dan 70% van de deelnemers actief
bezig te zijn met optimale graslandverzorging. Velen gaven aan dat dit ook een onderwerp is
waar melkveehouders altijd mee bezig zijn en blijven, zonder dat dit altijd tot bevredigende
resultaten leidt die niet voor verbetering vatbaar zijn.
Ook de overige maatregelen op dit niveau worden echter redelijk breed toegepast of er
bestaat veel belangstelling om ze in de toekomst toe te passen, namelijk:
• Grasklaver: 48 resp. 43%
• Gras(kruiden)mengsels: 19 resp. 29%
• Graan: 14 resp. 19%
• Mengteelten: 2 resp. 24%.
5.3.1 Demo’s gras en gewas
In april 2007 is een graslanddemo aangelegd bij Laurens Klerks (Helvoirt). Hierbij ging het
vooral om het effect van grasmengsels boven monoculturen te illustreren, naast het effect
van mogelijk beter aangepaste grassoorten boven Engels raaigras, voor een puur
maaiperceel op de droogtegevoelige zandgrond. Na het opstartjaar 2007, werden de
verwachtte verschillen in 2008 goed zichtbaar:
• Rietzwenkgras en Kropaar brengen duidelijk meer op dan Engels raaigras.
• Nadeel van zowel Rietzwenkgras als Kropaar is dat de verteerbaarheid en
smakelijkheid meestal duidelijk lager zijn, zodat de bruikbaarheid in pure vorm zeer
beperkt is voor melkvee. Wel kan Rietzwenkgras en Kropaar voor meer structuur
zorgen in een te snel rantsoen, en daarmee de benutting van het complete rantsoen
verbeteren.
• De mengsels met Kropaar en Engels raaigras of Rietzwenkgras doen het beter dan
het gemiddelde. Ze produceren zelfs meer dan de hoogst productieve afzonderlijke
grassoort (Kropaar). Zeker een mengsel van Engels raaigras met Kropaar is dan
interessant: door Engels raaigras gemengd met Kropaar in te zaaien kan de droge
stof opbrengst sterk verhoogd worden, terwijl verteerbaarheid (en dus VEM-waarde)
beter is dan van pure Kropaar. Waarschijnlijke oorzaak is dat de grassoorten qua
groeivorm elkaar aanvullen: Kropaar als diep wortelende polvormer doet het goed
samen met het meer oppervlakkig wortelende, zodevormende Engels raaigras.
Rietzwenkgras lijkt meer een tussenpositie in te nemen.
• De berekende stikstofefficiëntie van de dieper wortelende grassoorten Rietzwenk en
Kropaar lijkt hoger te zijn.
Daarnaast is in 2008 bij Dankers (Dongen-Vaart) een demo aangelegd om de waarde van
een mengsel van peulvruchten en graan voor marginale gronden vast te stellen. Deze
gronden, veelal met natuurdoelstelling waarop niet of nauwelijks bemest mag worden,
komen steeds algemener beschikbaar, maar de opbrengsten vallen vaak tegen.
Dit was ook het geval bij de demo die bij Dankers in 2007 was aangelegd met spelt en
rogge: de opkomst van deze wintergranen was zodanig slecht en de onkruiddruk zo hoog,
dat uiteindelijk niet eens geoogst is. De demo in 2007 van graan op gescheurd grasland liet
zien dat bij betere bodemcondities wel een redelijke opbrengst mogelijk is met graan zonder
chemische (en slechts beperkte mechanische) onkruidbestrijding. Echter de opbrengsten
waren ook daarbij te laag voor brede toepassing op goede landbouwgronden, waarschijnlijk
omdat de gebruikte graansoorten zelden een hoog opbrengstniveau bereiken (triticale, tarwe
of gerst zijn daarvoor beter geschikt).
- 21 -

Uit de demo van 2008 blijkt dat:
• de opbrengst van zomergranen waarin een goede mechanische onkruidbeheersing is
toegepast (meerdere keren tijdig wiedeggen) voor natuurgronden heel redelijk kan
zijn.
• de opbrengst van de graan-peulvruchtmengsels vergelijkbaar is met de pure granen;
de mengsels hebben dan het voordeel dat de (voeder)waarde aanmerkelijk hoger is.
Overige gewasdemo’s (zomertarwe en haver, puur en gemengd in 2007 bij Cees van
Nostrum, zie foto; graan als dekvrucht bij voorjaarsinzaai van grasland in 2008 bij Arie
Rijnen) waren door omstandigheden mislukt of onvoldoende aangeslagen om conclusies aan
te verbinden.
Tenslotte is in 2008 een graslanddemo aangelegd bij Sjef Broeders (de Moer) welke in een
mogelijke vervolgfase van het project Boeren en Biodiversiteit kan dienen als demonstratie
van de waarde van een uitgebreidere diversiteit in het grasland in relatie tot het
bemestingsniveau.
5.3.2 Resultaten demo bodem.
De vergelijkingsdemo gras - grasklaver is aangelegd, met van elke behandeling 3
herhalingen. In het kader van Boeren en Biodiversiteit Brabant zijn diverse
bodemparameters geanalyseerd. De meeste parameters gaven geen verschillen. Hieronder
zijn enkel de relevante verschillen gegeven (plus de opbrengstcijfers uit eerdere jaren).
Demo bodem Marcel van Bijsterveld
GRAS
GRASKLAVER
30 m3 10 t com 30 m3+260 kg N 0 kg N/ ha 30 m3 10 t com 30 m3+260 kg N
Ds-opbrengst 100% =
2005 12,3 ton ds 77 70 100 79 89 86 93
2006
Klaveropbrengst
9,1 ton ds 84 77 100 70 89 87 93
2005 3,4 ton ds 100 92 106 46
2006 1,2 ton ds 100 61 115 92
Enkele bodemparameters
pH 4,9 5,2 4,7 4,7 5,1 4,7
Os% 3,83 4,08 3,83 3,88 3,95 3,65
N-totaal 1371 1442 1368 1466 1487 1408
Wortelmassa 5,67 4,8 5,29 3,37 3,64 3,76
Aantal wormengaten op 20 cm 116 59 109 153 153 163
- 22 -

5.3.3 Toelichting en resultaten gewasdemo’s.
Graslandmengsels
De demo is in april 2007 aangelegd bij Laurens Klerks (Helvoirt) met 10 varianten in drie
herhalingen. Onderstaand de belangrijkste ruwe resultaten gemeten in 2008.
Tabel 1: Opbrengst (in ton ds/ha).
snede nr's in 2008
Variant 1 2 3 4 5 Totaal
RZ 4,61 1,79 2,23 4,32 2,39 15,34
KP 5,49 1,37 2,65 4,16 2,01 15,69
ER 4,53 1,28 2,08 3,87 2,08 13,83
RZ+KP 5,53 1,57 2,43 4,29 2,15 15,97
RZ+ER 4,55 1,57 1,86 4,19 2,12 14,29
ER+RZ 4,69 1,49 2,29 4,32 2,39 15,18
KP+RZ 5,84 1,49 2,56 4,10 2,29 16,28
KP+ER 6,04 1,55 2,64 4,14 2,06 16,42
ER+KP 5,27 1,44 2,81 3,82 2,09 15,43
RZ+KP+
ER
5,45 1,44 2,49 3,97 2,23 15,58
Tabel 2: Aandeel van de verschillende grassoorten (% in ds).
% in 2e snede
Variant Krop ER RZ
RZ 0 0 99
KP 99 0 0
ER 0 97 1
RZ+KP 81 0 17
RZ+ER 0 41 57
ER+RZ 0 75 24
KP+RZ 61 0 37
KP+ER 88 10 1
ER+KP 70 27 1
RZ+KP+
ER
75 15 9
Tabel 3: Gemiddelde voerkwaliteit van de drie verschillende grassoorten (gewogen
gemiddelde van 5 snedes).
Ruw Ruwe
Ruw
VEM DVE OEB VOS FOS SW eiwit celst Ruw as VCOS Suiker vet NDF ADF ADL
RZ 837,6 81 18 656 557 2,4 172 280 102 73,0 74 35 575 300 23
Krop 822,6 78 17 644 546 2,5 169 292 107 72,1 62 36 597 317 29
ER 930,1 91 14 712 611 2,1 178 251 103 79,4 119 37 505 269 18
- 23 -

Tabel 4: Berekende N-efficiëntie van de drie verschillende grassoorten.
Totaal opbrengst (kg/ha)
Ruw eiwit N N-efficientie (%)
Rietzwenk 2640 422 108
Kropaar 2652 424 109
Engels Raaigras 2457 393 101
Demo’s granen en peulvruchten.
1) In 2008 is bij Dankers (Dongen-Vaart) een demo aangelegd om de waarde van een
mengsel van peulvruchten en graan vast te stellen voor marginale gronden.
Opbrengsten zijn gegeven in onderstaande tabel.
Opbrengst Rassen
Mengsel ton/ha Graan Peulvrucht
Gerst-lupine 3,5 Class Boruta
Tarwe-lupine 4,1 Lavett Boruta
Tarwe-lupine -4,3 Lavett Boregine
Tarwe-veldboon -3,5 Lavett Imposa
Haver 4,2 Flämingsprofi
Zomertarwe 3,6 Lavett
Zomertarwe 4,1 Granny
Zomergerst 3,9 Class
2) Opbrengsten van demo 2007 bij Dankers; wintergraan op gescheurd grasland.
Op gescheurd grasland
Spelt bemest met 20 m3 Spelt bemest met 20 m /ha 3 /ha
Spelt onbemest
Rogge
kg/ha
4205
3450
3512
3) Aangelegde demo rijk grasland voor verschillende bemestingsniveaus.
De demo bestaat uit 7 verschillende mengsels (van grassen en/of kruiden) welke in 3
herhalingen op 3 verschillende bemestingsniveaus (circa 50, 190 en 340 kg werkzame N per
ha) zullen worden onderhouden.
Waar bij de demo bij Klerks met alleen 3 grassoorten vooral het principe van de waarde van
een mengsel bij een gegeven, intensief, gebruik centraal stond, wordt in de nieuwe demo
gestreefd naar zowel demonstratie van de verschillen als gevolg van een verschil in
intensiviteit (de waarde van mengsels is groter bij een extensiever gebruik) als demonstratie
van een veel rijker palet aan gewasdiversiteit.
- 24 -

5.4 Niveau Dier
Biodiversiteitmaatregelen op dierniveau zijn moeilijk realiseerbaar /om te zetten in
demonstraties (te lange termijn, te ingrijpend in bedrijfsvoering). Maatregelen zijn dan ook
vooral bediscussieerd in bijeenkomsten en de uitvoering /ontwikkeling ervan begeleid. Om dit
onderwerp nader te belichten zijn er voor een kleinere groep geïnteresseerden specifieke
bijeenkomsten geweest op 5 juni 2007, 20 februari en 14 november 2008. Daarnaast heeft,
vooral op het gebied van het gebruik van eigen (natuurlijk dekkende) stieren, enig
bedrijfsbegeleidend advieswerk plaatsgevonden.
Tevens was het onderwerp gebruikskruising een belangrijk aandachtspunt tijdens de
excursie van 4 april 2008.
Binnen dit niveau zijn 3 maatregelen onderscheiden:
• Gerichte stierkeuze passend bij de bedrijfsomstandigheden
• Gebruikskruising
• Fokken met natuurlijk dekkende stieren
De laatste 2 maatregelen passen veelal beter op extensievere bedrijven of verbrede
landbouwbedrijven.
Tijdens de peiling aan het einde van Boeren en Biodiversiteit bleek meer dan 70% van de
deelnemers actief bezig te zijn met een gerichte stierkeuze. Velen gaven aan dat dit ook een
onderwerp is waar melkveehouders altijd mee bezig zijn en blijven, zonder dat dit altijd tot
bevredigende resultaten leidt die niet voor verbetering vatbaar zijn.
52% gaf aan bezig te zijn met gebruikskruisingen, vaak echter slechts op een (beperkt) deel
van de veestapel. Verrassenderwijs gaf ook 33% aan actief te zijn met natuurlijk dekkende
stieren (en 10% mogelijk in de toekomst). Vaak betreft dit echter ook slechts een deel van de
veestapel. Daarnaast gaf 14% aan hiermee (veelal bewust) gestopt te zijn.
5.5 Niveau Bedrijf
Ook biodiversiteitmaatregelen op bedrijfsniveau zijn moeilijk realiseerbaar en/of om te zetten
in demonstraties (te lange termijn, te ingrijpend in bedrijfsvoering). Maatregelen zijn dan ook
vooral bediscussieerd tijdens bedrijfsbezoeken en studiebijeenkomsten, vooral de
studiegroepbijeenkomsten van 25 september 2007 (over voeding in bedrijfsverband) en 4
juni 2008 over het gebruik van gras met uitgestelde maaidatum.
Hieruit blijkt dat er ook vaak sprake is van een overlap met andere biodiversiteitniveaus,
namelijk zowel aandacht voor bedrijfseffecten van biodiversiteitmaatregelen op andere
niveaus als het begeleiden of testen van maatregelen die vanwege bedrijfsoverwegingen van
belang zijn. Zo is in 2007 een demo begeleid bij Cees op ’t Hoog (Haaren) die een geschikt
gewas zocht voor percelen die uitgewisseld worden met een aardbeienteler. Voorwaarde
was daarbij: inzaai in voorjaar en ruimen voor 1 augustus. Gerst-erwten is daarvoor een
geschikt gewas met hoge opbrengst in korte tijd en een goede voederwaarde, maar
daarnaast is ter vergelijking ook pure erwten ingezaaid als belangrijkste component van het
gewas waar Op ’t Hoog eerst voor opteerde (gras-erwten). De opbrengst van vooral gersterwten
was zeer goed; door omstandigheden is het niet gemeten (slechts visueel).
- 25 -

Binnen dit niveau zijn 3 maatregelen onderscheiden:
• Gespreide maaidatum van de 1 e snede.
• Ruimte voor nuttige planten en dieren
• Samenwerking voor verruiming van de vruchtwisseling
Tijdens de peiling aan het einde van het project Boeren en Biodiversiteit bleek meer dan
50% van de deelnemers actief bezig te zijn met een gespreide maaidatum (waar 14%
bewust ermee gestopt zegt te zijn). Met het ruimte maken voor planten en dieren (middels
houtwallen, perceelsranden, zwaluwnesten ed.) is 33% actief en wil daarnaast 11% hiermee
in de toekomst aan de slag. Ook het samenwerken voor een verruimde vruchtwisseling wordt
door velen gepraktiseerd: bijna 30% doet dit nu en nog eens ruim 30% wil dit ook in de
toekomst.
5.6 Nadere informatie
Nadere informatie over de uitvoering en resultaten van proeftuin De Duinboeren is
weergegeven in de rapportage één plus één is drie, zoals opgesteld door LBI en De
Duinboeren. Deze rapportage is beschikbaar via www.Spade.nl en www.louisbolk.nl.
- 26 -

6. Proeftuin De Kempen
6.1 Inleiding
In de drie zogenaamde proeftuinen is op verschillende manieren ingezet op het benutten van
biodiversiteit. In de Kempen is de doelstelling gericht op het vergroten van de
bodemvruchtbaarheid, inclusief de aaltjesproblematiek, het onderdrukken van ziekten en
plagen met hulp van natuurlijke vijanden en het bevorderen van vee en gewassen die goed
zijn aangepast aan de lokale, natuurlijke omgeving.
6.2 Doelstelling proeftuin De Kempen
1. Bevorderen van de inzet van een aantal ondergrondse en bovengrondse
biodiversiteitmaatregelen in de Kempen.
2. Uittesten en demonstreren van deze maatregelen op een 15-tal bedrijven in 2007 met
een uitbreiding tot 25 bedrijven in 2008
3. Indicatief analyseren van de effectiviteit en economische aspecten van deze
maatregelen.
6.3 Werkwijze & Uitvoering
6.3.1 Ontwikkelen van het maatregelenpakket
In aanloop naar de start van het project is met deelnemers en adviseurs is een bijeenkomst
gehouden om een beeld te krijgen van het animo en de interesses rondom biodiversiteit bij
boeren uit de Kempen. Zo is er per thema een groslijst aan maatregelen ontstaan. CLM en
DLV hebben deze maatregelen geïnventariseerd en daar nog een aantal mogelijkheden aan
toegevoegd. Iedere deelnemer heeft een keuze gemaakt uit een ondergronds en
bovengronds thema om mee aan de slag te gaan.
Maatregelen ondergronds: Maatregelen bovengronds:
• Bodemstructuur verbeteren • Weerstand koeien vergroten
• Bodemleven stimuleren • Natuurlijke vijanden stimuleren
• Bemesting optimaliseren • Wildschade aanpakken via biodiversiteit
Op basis van deze thema’s aan maatregelen is per deelnemer een persoonlijk actieplan
opgesteld. Uitvoering van het maatregelenpakket: de deelnemers zijn aan het werk gegaan
met minimaal twee maatregelen, één bovengronds en één beneden het maaiveld, zoals
opgesteld in het actieplan. De deelnemers hebben zowel individueel als op groepsniveau
ondersteuning gekregen.
6.3.2 Ondersteuning op groepsniveau
De deelnemers hebben informatie gekregen via bedrijfsbezoeken van de adviseur, maar ook
via bijeenkomsten met andere boeren. Uitwisselen van ervaringen is een belangrijk doel
tijdens deze bijeenkomsten. Bijna maandelijks zijn bijeenkomsten georganiseerd. Kleinere
bijeenkomsten waar een paar deelnemers bij elkaar zijn gekomen, zijn onderling met de
adviseur vastgelegd. Bijeenkomsten betroffen o.a.;
• Inventarisatie animo en interesses bij boeren uit Kempen
• Excursie en brainstorm biodiversiteit in Limburg
• Excursie composteringsbedrijf
- 27 -

• Randenbeheer langs akkers en grasland
• Bijeenkomst in de potstal
• Demonstratie onderwerken groenbemesters
• Bodem in relatie tot gewasopbrengst: ‘Bodemschat’, ‘Gruwelroute’
• Composteren op het eigen bedrijf
• Veevoeding
• Demonstratiepercelen mais
• Gewasschade door vogels aanpakken.
6.3.3 Demonstratie directzaaien van maïs in grasland
Het is bekend dat in veehouderijrotaties met name de teelt van snijmaïs een grote aanslag
doet op de bodemkwaliteit en bodembiodiversiteit. Hoge nitraatcijfers na de teelt, lage
organisch stofgehaltes, verdichting en insporing door de late oogst met zware machines en
achteruitgang van bodemleven door kerende grondbewerking. Om meerdere redenen is er
daarom behoefte aan een verbetering van de teeltmethode. Direct zaaien van maïs in een
partnergewas zoals gras kan hier een oplossing bieden. Naast verliesbeperking van stikstof
en organische stof plus onkruidbeheersing richt het biodiverse systeem, met inzet van
speciale mechanisatie, zich ook op verbetering van bodemstructuur (ontwatering, beluchting,
doorworteling) en bodemleven. Het systeem kan juist ook belangrijk zijn voor lagere
leemhoudende zandgronden in het gebied waar nu enkel grasland mogelijk is.
Op een demoperceel bij een van de deelnemers is in mei 2008 een graslandperceel op vijf
verschillende manieren bewerkt en ingezaaid met maïs. Daarbinnen zijn nog een aantal subbehandelingen
aangelegd waardoor in totaal 10 objecten zijn ontstaan.
Doel is de verschillende methodes van inzaaien te vergelijken op de volgende punten:
opbrengst, N-dynamiek en effecten op bodemkwaliteit en bodemleven (regenwormen). Een
methode is het directzaaien van maïs in gras. In juli is er een bijeenkomst gehouden waar de
deelnemers zelf het gewas, de beworteling en de bodemstructuur van de objecten hebben
beoordeeld.
6.4 Resultaten & Ervaringen
6.4.1 Resultaten en ervaringen met maatregelen
Voor de drie thema’s onder de grond en de drie thema’s boven de grond wordt nagegaan
wat het effect is op biodiversiteit en wat de ervaringen zijn van de deelnemers. Voor een
aantal maatregelen staat dat hierna beschreven. Met name voor bodemmaatregelen is een
direct zichtbaar of meetbaar resultaat meestal niet te geven vanwege de korte looptijd van
het project. Desondanks hebben veel boeren vertrouwen in de maatregel, omdat onderzoek
heeft aangetoond dat op lange termijn het effect groot is. In totaal zijn 30 maatregelen door
de deelnemers uitgevoerd.
- 28 -

6.4.2 Compacte beschrijving van zes maatregelen
Bodemstructuur verbeteren
• Op het land bij voldoende draagkracht en lage bandenspanning
Een gewas ontwikkelt zich het beste in een niet verdichte bodem waar voldoende
vocht, lucht en mineralen beschikbaar zijn. Door hoge belasting van de bodem tijdens
berijding worden de luchtgevulde poriën dichtgedrukt. Vrijwel alle deelnemers houden
rekening met weersomstandigheden voordat ze het land op gaan. Een kwart van de
deelnemers gebruikt daarbij een lage bandenspanning.
Wel kan de praktische toepasbaarheid nog lastig zijn omdat op de openbare weg de
bandenspanning hoger moet zijn. Daarnaast combineren negen deelnemers het
zaaien met een grondbewerking.
Deze maatregelen hebben de volgende effecten: behoud van gezonde beworteling
en voorkomen van bijv. vertakte bieten, de bodem raakt minder snel verzadigd met
water. De verhouding lucht en water is belangrijk om droogte- of waterschade te
voorkomen. Het bodemleven is ook gebaat bij een juiste verhouding lucht en vocht in
de bodem. Het bodemleven is mede bepalend voor de mineralenvoorziening van het
gewas. Ook kan het gewas zich beter ontwikkelen bij een losse bodemstructuur met
voldoende lucht en vocht. De wortels zijn goed ontwikkeld om mineralen optimaal te
benutten waardoor uitspoeling naar het grond- en oppervlaktewater beperkt is.
• Groenbemester telen voor betere bodem en opbrengst
Alle deelnemers met maïs telen als volggewas een groenbemester. Dit is wettelijk
verplicht op zandgronden. Het telen van een groenbemester kent verschillende
voordelen. Na de teelt van maïs leggen groenbemesters een deel van de nutriënten
vast, zodat minder uitspoeling van nitraat plaats vindt. Na het inwerken van de
groenbemester omstreeks februari komen nutriënten en organische stof beschikbaar
in de bodem. Doorworteling van de bodem in de winter draagt bij tot een verbeterde
structuur en waterafvoer. Daar profiteert het bodemleven van, waardoor ze optimaal
nutriënten vrij kunnen maken voor het volggewas. Landschappelijk is een
groenbemester interessant omdat de bodem in de winterperiode bedekt blijft. Het
bodemleven van een begroeit perceel is aan het einde van de winter rijker dan een
braakliggend perceel.
Wel kunnen groenbemesteres de vermeerdering van aaltjes versterken. De keuze
van de groenbemester is belangrijk om het risico op aaltjesvermeerdering te
minimaliseren. Twee deelnemers hebben om die reden bewust een andere
groenbemester gebruikt (bijv. blad-rammenas in plaats van rogge). Tijdens de
demonstratie ‘Onderwerken van groenbemesters’ waren diverse mechanische
technieken te zien, die het doodspuiten van een groenbemester met het schadelijke
glyfosaat overbodig maakt.
• GPS technieken
Een van de deelnemers heeft een GPS-gestuurde spuit. Aangezien hij een
loonwerkbedrijf heeft, kunnen ook andere deelnemers van precisiebespuitingen
gebruik maken. Vier deelnemers hebben ervaring opgedaan met het gebruik van
satellietbeelden. Aan de hand van de satellietbeelden kunnen zij zien hoe het op hun
percelen gesteld is met o.a. het bodemvocht, verdamping, stikstofgehalte, biomassa
van het gewas. Op deze manier kunnen zij beter inspelen op de behoeftes van het
gewas en kan gericht beregend en bemest worden. De vier deelnemers hebben sinds
2008 een abonnement op dit systeem.
Dit jaar stond voornamelijk in het teken van de grond beter leren kennen. Een
deelnemer heeft voor diverse gewassen (erwten, bonen, gras, maïs) satellietbeelden
opgevraagd. De andere deelnemers hebben kennisgemaakt met de
- 29 -

odemeigenschappen van een perceel met schorseneren, aardappelen en maïs. In
de toekomst zullen zij maatregelen nemen om de zwakke plekken in bodem en
gewas aan te pakken.
Bodemleven stimuleren
• Bodemleven sparen bij (onkruid)bestrijding
Het bodemleven is een belangrijke schakel tussen bodem en gewas. Het
bodemleven verwerkt dood plantenmateriaal en mest tot deze opneembaar zijn voor
het gewas. De gangen die regenwormen graven en de uitwerpselen die zij
achterlaten zorgen voor een goede bodemstructuur waarin voldoende vocht
aanwezig is. Wortels kunnen vrij groeien. Het bodemleven onmisbaar voor een
gezond gewas. Ook vormen ze voedsel voor vogels. Schimmels zijn belangrijk voor
de instandhouding van bodemaggregaten. Een kwart van de deelnemers is
overgeschakeld op alternatieve middelen. In maïs kan beter Mikado
(1 milieubelastingspunt voor bodemleven) in plaats van Maister (1600 milieubelastingspunten)
worden gebruikt. Een voorbeeld in suikerbiet is Pirimor (530
milieubelastingspunten) vervangen door Teppeki (3 punten).
• Met klaver meer diversiteit in grasland
Klaver vergroot de diversiteit van het grasland. Klaver bindt in samenwerking met
bacteriën stikstof uit de lucht waardoor het gebruik van kunstmest kan ver-minderen.
Gras-klaver werkt mee aan het herstel van de bodem doordat er tot twee keer zoveel
wormen voorkomen dan onder gras. Hierdoor herstelt de bodemstructuur sneller.
Bovendien is de waterinfiltratie hoger onder grasklaver dan onder gras. Ervaring leert
dat het beheer van grasklaverland meer aandacht vraagt. Het handhaven van een
goed klaveraandeel (40% bedekking) is niet eenvoudig. Ook de voerkwaliteit varieert
sterker (met het klaveraandeel). Vier deelnemers hebben ervaring opgedaan. Voor
deelnemers is de drijfveer ook om met minder mest toch een goede kwaliteit voer
voor de koeien te kunnen produceren.
• Niet-kerende grondbewerking
Bij niet-kerende grondbewerking blijft de organische stof boven in de bouwvoor. Dit
leidt tot een beter kiembed, want de organische stof zorgt voor bodemleven en
daarmee voor ziektewering. Vijf deelnemers hebben de ploeg laten staan en hebben
een vastetandcultivator ingezet. Ook op het demonstratieperceel ‘maïs doorzaaien in
grasland’ is als vergelijking de cultivator ingezet.
Bemesting optimaliseren
• Organische stof toevoegen in de vorm van compost
Compost werkt positief op het bodemleven, bijvoorbeeld regenwormen. Het
toedienen van gecomposteerde mest levert een positieve bijdrage aan de bodemstructuur.
De stikstof uit gecomposteerde mest komt langzaam ter beschikking voor
het gewas. Hierdoor kan het gewas evenwichtiger groeien, waardoor ziekten en
plagen minder kans hebben. Dit leidt tot een verminderd gebruik van chemische
middelen en dat spaart weer natuurlijke vijanden.
• Precisiebemesting en spaakwielbemester
Een van de deelnemende loonwerkers heeft een spaakwielbemester. Zes andere
deelnemers hebben hier gebruik van gemaakt. Tijdens een bijeenkomst bij een
bemestingsproef op grasland waar een grasgroenmengsel (korrel), entec (korrel)
ureum (vloeibaar spuiten) en anasol (spaakwielbemester) zijn toegepast, was
opvallend dat de latere toediening (bijna 3 wkn) en lagere dosering van anasol na
twee snedes een relatieve hoge drogestofopbrengt (93% tov normaalopbrengst) gaf.
• Koolzaadstro in de stal
Veehouders die hebben geëxperimenteerd met het gebruik van koolzaadstro in de
stal zijn zeer tevreden. Zij geven aan dat het organischestofgehalte van de mest
- 30 -

dusdanig omhoog gaat dat zij hiermee ook een bijdrage kunnen leveren aan het
instandhouden van het organischestofgehalte in de bodem van hun percelen.
Weerstand koeien vergroten
• Voeding
Onder biodiversiteit valt ook het efficiënt benutten van het ruwvoer. Vrijwel alle
veehouders hebben een rantsoenanalyse laten uitvoeren, waar o.a. het volgende
advies uit voort kwam. Indien de praktijk op het bedrijf het toelaat is het aantrekkelijk
twee graskuilen te voeren. Een kuil met weinig ruw eiwit wordt dan gevoerd samen
met een kuil die veel ruw eiwit bevat. Als gevolg hiervan hoeft er minder eiwit in de
vorm van krachtvoer te worden aangevoerd.
Negen veehouders voeren al bewust meer structuurrijk voer aan de koeien of zijn
hiermee aan de slag gegaan naar aanleiding van een kuil- of rantsoenanalyse. Zeven
deelnemers voeren bijvoorbeeld luzerne.
• Stalinrichting
Enkele deelnemers hebben aanpassingen aan de stal gedaan, dat varieerde van het
stalklimaat aanpassen (2x), vergroten van de ligruimte van de koeien (3x), het
opruwen van de roosters (2x) tot aanschaffen van matrassen (1x). De maatregelen
vergroten het comfort voor de koeien, de koeien blijven soepeler lopen, blijven actief
zoeken naar voedsel en produceren zo genoeg melk.
Natuurlijke vijanden stimuleren
• Gebruik maken van vogels in en om de stal
Het aantrekken van vogels kan met eenvoudige middelen. Ze verminderen vliegen en
muizen rondom de boerderij. Zwaluwen, mussen en andere zangvogels maken zich
verdienstelijk door vliegen en muggen te vangen die agrariërs en vee kunnen
irriteren. De boerenzwaluw vangt zowel in de stal als daarbuiten vliegen en muggen.
De huiszwaluw doet dit alleen buiten. Behalve de zwaluw worden direct andere
vogels bevordert die soms in oude nesten van de boerenzwaluwen broeden zoals
winterkoninkjes, grauwe vliegenvangers en zwarte roodstaarten. In een kolonie
huiszwaluwen broeden soms huismussen in nesten van de huiszwaluw.
• Natuurlijke vijanden sparen bij bestrijding
In de teelt van wintertarwe kunnen luizen een plaag vormen. De natuurlijke vijand van
de luis is het lieveheersbeestje. Telers die door middel van een bespuiting van het
gewas de luizen willen bestrijden, moeten goed opletten dat het middel niet de
natuurlijke bestrijders van luizen dood. Met behulp van de Milieumeetlat hebben
telers in de Kempen bijvoorbeeld gelet op het gebruik van Allegro.
Wildschade aanpakken via biodiversiteit
• In de Kempen heeft een aantal telers last van schade door vogels, zoals kraaien,
duiven en kauwen in het gewas (maïs, kerstbomen, erwten) en in de kuil. Een
inventarisatie van mogelijke maatregelen is uitgevoerd voorafgaand aan het opstellen
van een plan van aanpak. Twee belangrijke punten om tot een succesvolle aanpak te
komen, is het afwisselen van maatregelen om gewenning bij vogels te voorkomen en
de praktische uitvoerbaarheid moet eenvoudig zijn. Met het oog op deze twee punten
bleken visuele, akoestische, vang- en bestrijdingsmethoden en het aantrekken van
natuurlijke vijanden de meest interessante categorieen.
Uit de evaluatie bleek dat er ca. 10 nestkasten zijn gebouwd en verspreid zijn over de
omgeving. Drie deelnemers hebben op hun eigen erf een nestkast geplaatst en een
deelnemer heeft daarbij ook een zitpaal geplaatst. Het eerste jaar wordt meestal nog
geen gebruik gemaakt van de kasten als nestplaats. Om roofvogels te lokken is het
ook belangrijk dat er voedsel te vinden is in de omgeving. Door niet ‘onder de draad’
te maaien, creëer je ruigtes waar bijvoorbeeld muizen te vinden zijn. Visuele en
- 31 -

akoestische middelen zijn ingezet, waarbij de imitatieroofvogel weinig effect heeft
gehad, omdat deze niet windbestendig was.
6.4.3 Bedrijfseconomische doorlichting van maatregelen
Bodemstructuur verbeteren
• Op het land bij voldoende draagkracht en lage bandenspanning
Rijden met een lage bandenspanning (0,4 bar in voorjaar en op andere momenten
0,8) en werken onder optimale omstandigheden, geeft voor diverse gewassen hogere
opbrengst. Opbrengstderving door hoge belasting en intensieve berijding worden
voor maïs geschat op gemiddeld 7%. Voor grasland is een opbrengstdaling vooral in
de eerste snede te verwachten. Daarnaast bespaart een verlaging van de
bandenspanning bij ploegen van 1,6 naar 1,0 bar 12% brandstof. Dit is een
kostenbesparende maatregel. Minder berijding spaart de bodemstructuur en daarmee
de leefomgeving van het bodemleven.
• Groenbemester telen voor betere bodem en opbrengst
Na de teelt van maïs vangen groenbemesters een belangrijk deel van de nutriënten.
Na het inwerken van de groenbemester komen nutriënten en organische stof
beschikbaar in de bodem. Hierdoor kan bespaard worden op meststoffen. Op
zandgronden geldt een verplichting om na de teelt van maïs een groenbemester te
verbouwen. In de Kempen wordt vaak gekozen voor rogge, maar door te kiezen voor
bladrammenas is de kans op een overheersing van aaltjes geringer. Een boer
investeert 30 euro per ha meer door bladrammenas te zaaien in plaats van rogge. Op
termijn is het telen van een groenbemester kostenneutraal of positief.
• GPS technieken
Voor een individuele boer is het aanschaffen van een GPS systeem een grote
investering. Daarentegen hebben steeds meer loonwerkers machines die uitgerust
zijn met een GPS-systeem. Ook investeren loonwerkers in machines die meerdere
werkgangen kunnen combineren, dubbelluchtsystemen en zelfs machines waarvan
de bandenspanning automatisch aangepast kan worden. Een van de deelnemers uit
het project is loonwerker en gebruikt GPS. Zijn ervaring is dat er 7% minder overlap is
bij werkzaamheden. Alleen al het rechtrijden levert een besparing op van meststoffen
en gewasbeschermingsmiddelen. De GPS op zijn spuitmachine stuurt de doppen aan
waardoor de dosering kan worden verlaagd. Zijn klanten besparen hierdoor op
middelkosten.
Bodemleven stimuleren
• Bodemleven sparen bij (onkruid)bestrijding
Gebruik van een herbicide dat het bodemleven niet of nauwelijks schaadt is gemiddeld
niet duurder dan middelen die wel een negatief effect hebben. In sommige
gevallen is het mechanisch bestrijden van onkruid goedkoper dan met een spuitmachine
het land op te gaan en de daarbij komende middelkosten. Een goede
bodemstructuur en nutriëntenvoorziening naar het gewas is waardevol, dit kan
tientallen procenten gewasopbrengst schelen.
• Met klaver meer diversiteit in grasland
Een mengsel van gras met rode en witte klaver zonder stikstofbemesting heeft
minstens een vergelijkbare opbrengst als gras bemest met 300 kg stikstof uit
kunstmest en drijfmest. Door 150 kg stikstof per ha minder te strooien wordt circa
€180 bespaard en een hoeveelheid fossiele energie gelijk aan 135 liter diesel.
Grasklaver is eiwitrijker dan matig bemest gras en minder gevoelig voor roest. Het
klaveraandeel varieert sterk per perceel en binnen percelen. Bij de de keuze van
ruwvoerbijvoeding en krachtvoer moet hier rekening mee worden gehouden.
- 32 -

• Niet-kerende grondbewerking
Bij niet-kerende grondbewerking blijft de organische stof boven in de bouwvoor. Op
termijn hoeft hierdoor minder organischestof via meststoffen te worden aangevoerd.
Een nadeel is dat onkruiden meer kans hebben om te overleven. De ploeg vervangen
door een cultivator kan ook brandstof schelen. Bewerk de grond niet dieper dan nodig
is. Bijv. 1 cm dieper ploegen betekent 140 ton extra grond per hectare omzetten.
Bemesting optimaliseren
• Organische stof toevoegen in de vorm van compost
Kant en klare compost aanschaffen kost afhankelijk van het type compost niets tot
een geringe vergoeding en kan besparen op kosten voor aanvoer van mineralen en
gebruik van chemische middelen. Wel is de kwaliteit van compost sterk verschillend,
dus een bewuste keuze is van belang. Door het composteren van slootmaaisel van
eigen percelen worden transport- en stortkosten (omzetten, afdekken) uitgespaard.
Zelf composteren brengt kosten voor monsteranalyse en compostdoek (alleen
periode 1 november – 1 maart) met zich mee. Het vergt tijd om ervaring op te doen
voor het maken van een goede composthoop.
• Precisiebemesting en spaakwielbemester
GPS technieken zorgen er in de precisielandbouw voor dat er 7% minder overlap bij
werkzaamheden is. Alleen al het rechtrijden levert een besparing op bij bemesting.
Doordat er geen verspilling optreedt, is uitspoeling van nutriënten naar grond- en
oppervlaktewater beperkt. Het gebruik van een spaakwielbemester zorgt voor een
nauwkeurige toediening, maar biedt ook de mogelijkheid om een voor de plant
makkelijk opneembare meststof toe te dienen (anasol). GPS aanschaffen is een
investering die met name voor loonwerkers of grote bedrijven kosteneffectief is.
Weerstand koeien vergroten
• Voeding
Onder biodiversiteit valt ook het efficiënt benutten van het ruwvoer. Vrijwel alle
veehouders hebben een rantsoenanalyse laten uitvoeren, waar o.a. het volgende
advies uit voort kwam. Indien de praktijk op het bedrijf het toelaat is het aantrekkelijk
twee graskuilen te voeren. Een kuil met weinig ruw eiwit wordt dan gevoerd samen
met een kuil die veel ruw eiwit bevat. Als gevolg hiervan hoeft er minder eiwit in de
vorm van krachtvoer te worden aangevoerd. Uitgaande van een besparing van 0,25
kg eiwitkern per melkkoe resulteert dit op een bedrijf van 60 melkkoeien en een
winterperiode van 180 dagen in een besparing van 2700 kg eiwitkernbrok per jaar.
Uitgaande van een krachtvoerprijs van €24 per 100 kg hebben we het over een
bedrag van €650. Omdat er minder eiwit uit krachtvoer wordt aangevoerd, gaat er
minder stikstof verloren via ureum en hoeft er ook minder mest te worden afgevoerd.
• Stalinrichting
Investeren in de stal levert op lange termijn minder gezondheidsproblemen bij koeien
op. Ventileren levert comfort en rust in de stal. Het investeren in matrassen kan
€10.000 kosten, maar het is heel wat waard als een koe een jaar langer melk
produceert. Koeien blijven soepeler, blijven bewegen en gaan actief op zoek naar
eten en geven voldoende melk. Een minder ingrijpende investering waar vooral
droogstaande koeien of afkalvende koeien bij gebaat zijn is het gebruik van stro in
plaats van zaagsel in de stal. De koeien hebben in deze periode veel gewicht te
verplaatsten bij het opstaan en lopen. De stro vermindert de druk op de hakken,
waardoor er minder snel vocht op hoopt en verwondingen ontstaan. Een baal stro
kost wel een paar euro meer dan zaagsel, maar een koe die weer vlot melk
produceert is veel waard. In een potstal kunnen alle koeien profiteren van het comfort
van stro. In andere stallen is de kans op verstopping van de roosters te groot.
- 33 -

Natuurlijke vijanden stimuleren
• Gebruik maken van vogels in en om de stal
Het aantrekken van vogels kan met eenvoudige middelen. Ze verminderen vliegen en
muizen rondom de boerderij. Aanschaf van kunstnesten kost een klein bedrag
(minder dan 100 euro). Wanneer minder vliegenmiddelen nodig zijn, bespaart dit een
klein bedrag.
• Natuurlijke vijanden sparen bij bestrijding
Gebruik van een gewasbeschermingsmiddel dat niet of nauwelijks schaadt is
gemiddeld niet duurder dan middelen die wel een negatief effect hebben op
natuurijke vijanden.
Wildschade aanpakken via biodiversiteit
• Een imitatieroofvogel kost ongeveer 170 euro en een gaskanon ruim 300 euro. Een
roofvogelkast is te koop voor een paar tientjes of kost een paar uur arbeid. Deze
middelen zijn meerdere jaren geschikt om te gebruiken. Vogels kunnen schade
aanrichten door jonge plantjes van kool en bonen of maiskolven en graanhalmen uit
te pikken. Een van de deelnemers geeft aan dat 25% van de opbrengst hierdoor
verloren kan gaan. De kuil is vaak doelwit voor kraaien, zij bevuilen het voer voor de
koeien.
6.4.4 Groepsbijeenkomsten
In totaal zijn er 36 bijeenkomsten georganiseerd waarvan er in een twintigtal bijeenkomsten
2 tot 3 deelnemers een onderwerp hebben behandeld. Voor 16 grotere bijeenkomsten
hebben de deelnemers per post een uitnodiging ontvangen. Gemiddeld waren er bij deze
bijeenkomsten 5,8 deelnemers. Het eerste jaar deden er 18 deelnemers mee en in laatste
jaar 25. Procentueel gezien was gemiddeld 41% van de deelnemers van die doelgroep
aanwezig. De opkomst varieerde behoorlijk van 12-100% van de doelgroep. Hieronder staat
een impressie van de grote bijeenkomsten.
• Bodem in relatie tot gewasopbrengst
Veel deelnemers zijn geïnteresseerd in wat zich in de grond afspeelt. Ze weten dat
het heel belangrijk is voor een gezond gewas, maar het is lastig te weten hoe het
gesteld is met de bodem en hoe verbeteringen zijn aan te brengen. Een demonstratie
van het programma ‘Bodemschat’ liet zien hoe het perceel van een van de
deelnemers meer gewas zou opbrengen als de structuur zou worden verbeterd. Op
dat moment stond er een groenbemester die na de maïs is gezaaid. Aangezien de
boer toch graag nog een jaar maïs wilde zaaien is gekozen voor een nieuwe
techniek: maïs doorzaaien in grasland. Aan de hand van een profielkuil en boringen
is gezamenlijk het programma ‘Bodemschat’ uitgevoerd. Alle deelnemers hebben het
programma mee naar huis gekregen om zelf aan de slag te gaan. Later is het gewas
en de bodem onder de loep genomen in een ‘gruwelroute’ die aaltjes zichtbaar maakt
en de deelnemers inzicht geeft in het aanpakken van dit probleem.
• Compost toepassen en zelf maken
Voor beide groepen, akkerbouwers en veehouders, waren bijeenkomsten over
compost interessant. Een excursie naar een composteringsbedrijf leverde inzicht in
de herkomst van compost, compostsoorten, de manier waarop een boer kan laten
bepalen wat de bodem nodig heeft en hoe voor specifieke situaties speciale composten
kunnen worden samengesteld. Dit heeft voor een aantal deelnemers aanleiding
gegeven om de grond te laten analyseren en compost aan te schaffen. In een
volgende bijeenkomst konden de telers zich verdiepen in het maken van compost op
het eigen bedrijf. Hiervoor was een gastspreker uitgenodigd die veel ervaring heeft.
De deelnemers konden hier met al hun vragen terecht. Voor de bijeenkomst was ook
- 34 -

waterschap de Dommel uitgenodigd. Het waterschap heeft een project lopen op het
gebied van compostering van slootmaaisel. Hier zouden de deelnemers bij kunnen
aansluiten.
• Huisvesting en voeding voor gezond vee
Nadat alle veehouders een individueel bezoek hadden gekregen van de adviseurs is
een groepsbijeenkomst georganiseerd naar een bedrijf van een van de deelnemers.
Doel was de mogelijkheden te zien om via goede huisvesting de gezondheid van de
koe te verbeteren. Het bedrijf heeft een potstal met stro in de open ruimten en
zaagsel in de boxen. In een volgende bijeenkomst is behandeld hoe veevoeding kan
bijdragen aan een gezonde koe. De meegebrachte kuilmonsters van de deelnemers
en de eigenschappen van de melk zijn besproken. Later was er nog de mogelijkheid
om een Koeien & Kansen bedrijf te bezoeken.
• Natuurlijke vijanden
Een groep deelnemers heeft jaarlijks last van gewasschade en schade aan de kuil
door vogels. Zij wilden met behulp van biodiversiteit (natuurlijke vijanden) hiervoor
een aanpak bedenken. Er is een inventarisatie gedaan naar de vogels die schade
veroorzaken, de gewassen, locatie en het moment waarop schade optreedt. Dit heeft
geresulteerd in het uitwisselen van afweermiddelen en het plaatsen van nestkasten.
De aanpak is geëvalueerd.
6.4.5 Resultaten directzaaien van maïs in grasland
Tijdens het seizoen is een aantal keer waarnemingen gedaan aan de plantontwikkeling en
de bodemkwaliteit. Al snel was te zien dat met name de direct gezaaide maïs sterk achter
bleef in ontwikkeling. De grootste oorzaak hiervoor was het mislukken van het stilzetten van
de grasgroei. De round-up bespuiting die uitgevoerd was voor de inzaai had onvoldoende
effect gehad waardoor de jonge maïs veel concurrentie heeft ondervonden van het nog
groeiende gras. Van de overige maïs deed met name die was ingezaaid door de
spitzaaicombinatie, de rijenbemesting en de plantversterkende middelen het beste. De
ingezaaide maïs zonder kerende grondbewerking bleef iets achter ten opzichte van de
andere varianten. Een deel van de verklaring leek daarbij vooral in de ondergrond te vinden.
Met name de direct gezaaide maïs had nog last van de gecompacteerde grond. Wortels
konden moeilijk het gebied tussen de maïsrijen (waar de woelpoot van de zaaimachine niet
gelopen had) bereiken. Bij de maïs gezaaid door de niet-kerende grondbewerking zag je
vooral een verstoring in de wortelgroei in de diepere lagen (beneden de 20 cm). De beste,
ongestoorde wortelgroei was te zien bij de gespitte grond. Dit is te verklaren doordat de
grond na spitten niet meer bereden is en dus overal goed doorwortelbaar bleef. Op de
geploegde stukken was te zien dat de insporing van de zaaitrekker een licht verstoord
wortelbeeld tot gevolg had.
- 35 -

6.5 Conclusies proeftuin De Kempen
• In totaal hebben in het project Boeren en Biodiversiteit in de Kempen 10 akkerbouwers
en 15 veehouders zich verdiept in de betekenis van biodiversiteit voor hun
bedrijfsvoering. Zij hebben zelf aangegeven met welke thema’s zij aan de slag willen.
• Daar zijn drie thema’s uit voortgekomen gericht op de bodem en drie thema’s gericht op
biodiversiteit boven de grond.
o Bodemstructuur verbeteren
o Bodemleven stimuleren
o Bemesting optimaliseren.
o Weerstand koeien vergroten
o Natuurlijke vijanden stimuleren
o Wildschade aanpakken via biodiversiteit.
• De deelnemers hebben in totaal 30 maatregelen toegepast die biodiversiteit bevorderen
op de bedrijven.
• De deelnemers vinden tweederde van de maatregelen eenvoudig toepasbaar. Sommige
maatregelen zijn vooral geschikt voor loonwerkers en grote bedrijven (GPS, machines
om werkgangen te combineren).
• De kosten zijn in het algemeen beperkt. Enkele maatregelen leveren op korte termijn
kostenbesparing op (zoals het scheren van het vee of het weren van vogels in het
gewas). Indirect bespaart een boer ook brandstof en is zuiniger op zijn materiaal
(banden). Enkele maatregelen kunnen op lange termijn kosten besparen, maar vragen
wel een investering, zoals compost toevoegen en GPS technieken.
• Positieve effecten van de maatregelen op de bedrijfsvoering zijn na anderhalf jaar nog
niet hard te maken met cijfers. Maatregelen gericht op de bodem vergen meerdere jaren
om duidelijk het effect op bodemleven of het organischestofgehalte te kunnen meten. Dit
geldt ook voor maatregelen gericht op de veestapel (huisvesting en gezondheid). Wat
betreft de natuurlijke vijanden zijn meer roofvogels gesignaleerd, dit heeft nog niet direct
broedpaartjes opgeleverd in de nestkasten. Er is een seizoen geëxperimenteerd met een
gezamenlijk plan voor de aanpak van gewasschade door vogels. De gewasschade was
niet anders dan vorig jaar. Wijzigingen in het plan zijn met de deelnemers overlegd.
• Individuele begeleiding werkt goed. Groepsbijeenkomsten zijn belangrijk maar hebben
niet altijd prioriteit. Gemiddeld 41% van de doelgroep was aanwezig op de
bijeenkomsten. Demonstraties van nieuwe middelen (compost), technieken (doorzaaien
van maïs in gras, spaakwielbemester) en methoden (potstal-systeem, ‘Bodemschat’)
wekken belangstelling.
• Het experiment directzaaien van maïs in grasland is nog niet volledig geanalyseerd.
Ondergronds is te zien dat de bodem door berijding op sommige plekken verdicht is
waardoor de maïs minder goed opkomt. De gespitte bodem is het minst verdicht. De
drogestofopbrengsten zijn het hoogst op de geploegde en gespitte objecten.
6.5.1 Uitgebreide beschrijving
Nadere informatie over de uitvoering en resultaten van proeftuin De Kempen is weergegeven
in rapportage, zoals opgesteld door CLM en DLV. Deze rapportage is beschikbaar via
www.Spade.nl.
- 36 -

7. Monitoring effectmeting & gereedschapskist
7.1 Inleiding
Om een uitspraak te kunnen doen over de effecten van het project Boeren & Biodiversiteit is
een onderdeel monitoring opgezet. Het hoofddoel van de monitoring is ondersteuning te
kunnen bieden aan het creëren van draagvlak voor de te nemen maatregelen. Deelnemers
aan het project dienen voor zichzelf zichtbaar te kunnen maken welke effecten de genomen
maatregelen hebben. Het instrument dat hiervoor wordt opgezet is een praktische
‘gereedschapskist’ voor (potentiële) projectdeelnemers. Met behulp van deze
gereedschapskist kan de boer zelf proefondervindelijk vaststellen wat de effecten van de
toepassing van biodiversiteit zijn. Zien is geloven.
7.2 Procedure
De opdracht monitoring effectmeting & gereedschapskist is meervoudig aanbesteed. Er is
een aanbestedingsdocument opgesteld en bij zes organisaties is een offerte-aanvraag
ingediend. Er zijn twee organisaties die (beide in combinatie) een offerte hebben ingediend,
namelijk LBI & PPO en CLM & NMI. Op basis van het criterium ‘meest economische
aanbieding’ is een gunningsadvies opgesteld en is de opdracht gegund aan CLM & NMI.
7.3 Fasering opdracht
1. Opstellen van een definitiestudie.
De definitiestudie is gestart met het op een rij zetten van verschillende onderzoeken.
Hieruit is een totaaloverzicht aan maatregelen op het gebied van biodiversiteit
gemaakt, in totaal zijn nu 99 maatregelen beschreven. De maatregelen zijn ingedeeld
in een hoofdcategorie en subcategorie. Betreffende de bedrijfseconomische aspecten
is een kwalitatieve inschatting gemaakt. Het gaat om een zo goed mogelijke
inschatting, geen precieze becijfering. Op drie onderdelen is ‘gescoord’ worden;
Biodiversiteit, Toepasbaarheid en bedrijfseconomisch.
2. Beschrijven van een gereedschapskist.
De gereedschapskist is een overzicht van praktisch uitvoerbare maatregelen. Hierbij
is ook duidelijk gemaakt wat de praktische mogelijkheden zijn. Er is een
onderverdeling gemaakt in (I) maatregelen in onderzoek (II) praktijk rijpe maatregelen
en (III) maatregelen die reeds ingepast zijn in de bedrijfsvoering.
3. Ontsluiting van de informatie uit de gereedschapskist
Uit de opdracht monitoring effectmeting komt interessante informatie. Van belang is
dat deze informatie ook terechtkomt bij boeren, zodat ze zelf kunnen zien wat
biodiversiteit voor hen oplevert. In de offerteaanvraag is gevraagd naar suggesties
hoe deze informatie ontsloten kan worden. Uiteindelijk is het idee uitgewerkt om een
fysieke gereedschapskist te maken, waarin de hulpmiddelen, instrumenten en
beschrijvingen zijn opgenomen.
- 37 -

7.4 Selectie maatregelen voor gereedschapskist
De beoordeling van de maatregelen heeft geleid tot een selectie van maatregelen die hoog
scoren op de drie beoordelingscriteria. De maatregelen die geschikt zijn om op te nemen in
de gereedschapskist, voldoen over het algemeen aan de volgende eisen:
• Een groot effect op biodiversiteit;
• Makkelijk toe te passen door de agrariër;
• De agrariër heeft baat bij het toepassen.
De 15 maatregelen voor de gereedschapskist zijn geselecteerd in overleg met de
projectgroep. De projectgroep heeft de selectie gebaseerd op de voorkeursmaatregelen van
deelnemers uit de drie proeftuinen (Peel, Duinboeren en Kempen). Onder het thema
‘Bodemstructuur’ is een aantal maatregelen samengevoegd, omdat deze eenvoudig met
elkaar zijn toe te passen en elkaar versterken door ze samen uit te voeren. Van de 16
thema’s die onderscheiden zijn, komen er 15 thema’s terug in de gereedschapskist. Bij ieder
thema hoort een maatregel.
De 15 maatregelen zijn:
• Op het land bij voldoende draagkracht, gebruik van lage bandenspanning,
dubbelluchtsysteem, sleepslangsysteem, minder zware machines en combineren
werkgangen. Deze maatregelen hebben allemaal te maken met het sparen van de
bodemstructuur. Het bodemleven is gebaat bij een losse bodemstructuur met
voldoende lucht en vocht. Het gewas ontwikkelt zich het beste in een niet verdichte
bodem. Het is aan te raden om de verschillende systemen te combineren met een
lage bandenspanning. Een bandenspanningsmeter is een onmisbaar apparaat. De
maatregelen zijn makkelijk toe te passen en vergen een investering wanneer het
systeem niet voorhanden is.
• Benutten compost in brede zin (o.a. maaisel uit bermen en slootkanten gebruiken
voor compostering). Deze maatregel is interessant voor agrariërs, omdat zij door het
benutten van reststromen de kringloop op hun bedrijf meer gesloten houden.
Compost op het land brengen, helpt het organische stof gehalte van de bodem op
peil houden. Dit komt de structuur van de bodem ten goede en is onderdeel van het
bodemvoedselweb.
• Middelengebruik aanpassen en/of mechanisch bestrijden.
Het effect op biodiveristeit is groot. Met behulp van de milieumeetlat wordt duidelijk of
een middel schadelijk is voor het bodemleven (bijv. regenwormen) en voor natuurlijke
vijanden van plagen. De milieumeetlat biedt ook alternatieven. Het mechanisch
bestrijden van onkruiden is gunstig voor waterleven en grondwaterkwaliteit.
• Gebruik gras/klaver mengsels
Veel agrariërs hebben ervaring met het gebruik van gras/klaver mengsels en hebben
baat doordat het gebruik van kunstmest kan verminderen. Bovendien vergroot het de
diversiteit van het grasland.
• Vogels stimuleren in brede zin (o.a. zwaluwen in of bij de stal laten nestelen)
Het aantrekken van vogels kan met eenvoudige middelen. Ze verminderen vliegen en
muizen rondom de boerderij.
• Zomer: Kruidenranden als huisvesting voor insecten. Hele jaar: Hagen (meidoorn, els
e.d) planten en onderhouden. Een meer natuurlijke omgeving vergroot de
biodiversiteit , doordat de omgeving aantrekkelijker is voor vogels en insecten.
Kruidenranden en hagen moeten jaarlijks onderhouden worden.
• Altijd water in de sloot (o.a. peilbeheer watergang sturen)
Om biodiversiteit rond en in de sloot te houden, is het goed om constant water in de
sloot te hebben. Dit vergt inzicht in de waterhuishouding op perceelsniveau.
- 38 -

• Gras onderzaaien in maïs/Groenbemester gebruiken en daarna inwerken.
Het telen van een groenbemester kent vele voordelen. Daardoor is het effect op
biodiversiteit groot. Na de teelt van maïs vangen groenbemesters een belangrijk deel
van de nutriënten. Na het inwerken van de groenbemester komen nutriënten en
organische stof beschikbaar in de bodem. Doorworteling van de bodem in de winter
draagt bij tot een verbeterde structuur en waterafvoer.
• Dikke/dunne fractie mest gebruiken
Door het toepassen van mestfracties op specifieke percelen kan de
nutriëntenvoorziening op die percelen beter geoptimaliseerd worden. Het zelf
scheiden van de mest vereist ervaring.
• Niet-kerende grondbewerking (onderscheid klei/zandgrond)
Het bodemleven in onbewerkte gronden is groter dan in bewerkte gronden. In de
akkerbouw kan het goed zijn om een niet-kerende grondbewerking uit te voeren om
het bodemleven te sparen. Bij ernstige problemen met bacteriën en schimmels in de
bodem kan echter wel een kerende grondbewerking worden geadviseerd.
• Precisiebemesting/-bespuiting/-beregening (spaakwielbemester, GPS, vaste rijpaden)
Een belangrijk voordeel van precisielandbouw is het besparen van mest en
bestrijdingsmiddelen. Daarbij spoelen er minder middel en mineralen uit naar het
grond- en oppervlaktewater. Steeds meer agrariërs en loonwerkers hebben machines
met GPS tot hun beschikking.
• Samenwerking veehouder en akkerbouwer: Gras in rotatie opnemen tegen
bodemziekten.
Gras opnemen in het bouwplan is een vorm van natuurlijke bestrijding van
bodemziekten door uitputting. In overleg met veehouder of akkerbouwer kunnen
zonder middelen bodemziekten worden bestreden. De optimale keus kan pas
gemaakt worden als duidelijk is welke bodemziekten in een bepaald perceel een
belangrijke rol spelen.
• Koe met weerstand, resultaat: minimaliseren gebruik antibiotica
Door andere rassen in te kruisen en gebruik te maken van de gunstige
eigenschappen die al in de veestapel voorkomen kan een koe met weerstand worden
gefokt. Een voordeel is dat een koe aangepast aan de omstandigheden minder
afhankelijk is van antibiotica. Per bedrijf kan een keuze worden gemaakt welke
weerstandscriteria het eerst verbeterd dienen te worden.
• Zelf krachtvoer verbouwen op extensief bedrijf
Door een gewas toe te voegen aan het bouwplan wordt de biodiversiteit vergroot. Op
deze manier is er minder mineralenaanvoer van buiten af nodig. Dit vergroot de
efficiëntie van het bedrijf.
7.5 Samenstellen en uitgifte gereedschapskist
De gereedschapskisten zelf zijn gemaakt van hout. In totaal zijn er 120 exemplaren
vervaardigd, 10 voor de uitvoerders van deze opdracht, 10 voor de projectpartners en
subsidiënten en 100, voor elke deelnemer van het project Boeren en Biodiversiteit één. De
gereedschapskisten zijn gevuld met de informatie, materialen en hulpmiddelen.
Het maken van de houten gereedschapskist is gebeurd door risicojongeren van
dagbestedingsproject Titan (www.titan-nederland.nl). De gereedschapskist is een goed
voorbeeld van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Verbetering van de biodiversiteit
(Planet), bedrijfseconomische meerwaarde voor boeren (Profit) en de vervaardiging door
risicojongeren van het dagbestedingproject Titan Nederland (People) springen daarbij in het
oog. Op initiatief van CLM heeft Titan de kistenbouw ter hand genomen. Boer en ZLTObestuurder
Peter Brouwers nam de eerste kist in ontvangst uit handen van twee jongeren die
de kisten gemaakt hadden.
- 39 -

7.6 Nadere informatie
De definitiestudie zoals opgesteld door CLM en NMI is raadpleegbaar via de internetsite van
www.Spade.nl. Tevens is hier ook de beschrijving van alle maatregelen in de
gereedschapskist in een aparte bundel opgenomen en voor eenieder te downloaden.
- 40 -

8. Communicatie
8.1 Inleiding
De uitvoering van het project bestaat uit drie proeftuinen en de opdracht monitoring
effectmeting. Tevens was het een doel van het project Boeren & Biodiversiteit om op een
juiste manier een communicatie op gang te brengen over het thema biodiversiteit. Centrale
boodschap hierbij is dat biodiversiteit een belangrijk onderwerp is, dat hier ook voor land- en
tuinbouwers op een praktische manier invulling aan gegeven kan worden. Het toepassen van
biodiversiteit past immers binnen de kaders van duurzaam ondernemen.
In de uitvoering van de communicatie is tevens rekening gehouden met beperkende
voorwaarden. De term ‘biodiversiteit’ heeft in de landbouwsector niet altijd een positief
imago, dit is vooral ingegeven met de associaties met het woord ‘biodiversiteit’. Ook een
belangrijk aandachtspunt bij communicatie was de ligging van de drie proeftuinen. Het
organiseren van gemeenschappelijke bijeenkomsten was lastig gezien de geografische
afstand die deelnemers dan dienen te overbruggen.
Uitdaging binnen de communicatie-uitvoering was om dwarsverbanden te leggen tussen de
drie proeftuinen
8.2 Uitvoering communicatie activiteiten
In de projectgroep is een instrumenten en activiteitenmatrix opgesteld om de communicatie
vorm te geven. De volgende activiteiten zijn uitgevoerd;
• Pay-off
Speciaal is een pay-off voor het project geformuleerd, te weten: “Boeren & Biodiversiteit.
Benut de kracht van de natuur”. Deze pay-off is steeds gebruikt bij de externe
communicatie.
• Deelnemersboekjes Bodemsignalen
Onder de deelnemers aan het project zijn boekjes uitgereikt van ‘bodemsignalen’. In dit
boekje wordt op een praktische wijze ingegaan op biodiversiteit en mogelijkheden voor
het eigen bedrijf. De boekjes bieden naast inzicht voor de deelnemers ook draagvlak
voor het project.
• Posters Boeren & Biodiversiteit
Er zijn posters ontwikkeld speciaal voor het project Boeren & Biodiversiteit. Voor alle
proeftuinen is een set van drie posters beschikbaar. Deze posters worden gebruikt bij
symposia, demonstratiebijeenkomsten, regiobijeenkomsten, etc. De posters zijn
duurzaam vervaardigd zodat deze ook gebruikt kunnen worden na afloop van het
project. Tevens zijn de posters digitaal beschikbaar en zijn voor eenieder vrij te
downloaden via www.Spade.nl
• Bijeenkomst 'Kennis maken en kennis delen'
De startbijeenkomst ‘Kennis maken en kennis delen’ heeft plaatsgevonden op 24 januari
2008. Een groep van ruim 50 personen heeft de bijeenkomst in Oirschot bijgewoond. Er
is gestart met een gezamenlijke lunch. Vanuit LNV heeft Joost Reus een toelichting
gegeven over het beleid vanuit de EU over biodiversiteit. Daarna is de visie en werkwijze
per proeftuin uitgelicht. Gespreksleider was Derk Bosscher, deze akkerbouwer uit
Groningen, en presentator/weerman bij TV-Groningen heeft er een leerzame en leuke
middag van gemaakt.
• Interne nieuwsbrief
Er zijn drie interne nieuwsbrieven verschenen in het project. In de nieuwsbrieven zijn
wetenswaardigheden vanuit de drie proeftuinen in beeld gebracht. De nieuwsbrief is
verstuurd naar de deelnemers en naar een aantal overig geïnteresseerden. De
nieuwsbrieven zijn ook digitaal beschikbaar en te downloaden via www.Spade.nl.
- 41 -

• Standaard persbericht
Een standaard persbericht is vervaardigd, deze is steeds de basis voor verstuurde
persberichten. Uiteraard is in de persberichten melding gemaakt wie de projectpartners
en subsidiënten zijn van het project.
• Er is een A3-inlay “Boeren en Biodiversiteit” vervaardigd. Dit is in de huisstijl van het
project opgemaakt en tevens zijn de projectpartners en subsidiënten vermeld op de A3inlay.
Deze inlay is gebruikt voor de nieuwsbrieven, uitnodigingen, projectbeschrijving, en
ook voor de beschrijving van de maatregelen in de gereedschapskist.
• Mini-symposium 'Aan de slag met wat er leeft'
Het mini-symposium over Boeren en Biodiversiteit 'Aan de slag met wat er leeft' heeft
plaatsgevonden op 16-10-2008 bij Riestenblik in Leende. Europarlementariër Esther de
Lange was hierbij aanwezig. In een leuke en luchtige opzet is gediscussieerd over
boeren, beleid, biodiversiteit en de koppelingen en dwarsverbanden daartussen. Er is
gestart met een gezamenlijke lunch. Daarna zijn de aanwezigen (in totaal ca. 40
personen) uiteengegaan in groepen en is tijdens boerengolf per groep gediscussieerd.
Aansluitend is de discussie in de vorm van een Lagerhuisdebat binnen verder voortgezet.
Als give-away hebben de deelnemers van het mini-symposium een nestkastje mogen
ontvangen. In de derde nieuwsbrief is teruggeblikt op het mini-symposium.
• Artikelenreeks in Nieuwe Oogst
In Nieuwe Oogst, het ledenblad van ZLTO, is periodiek een aantal artikelen verschenen
over het project. Hiermee wordt een grote doelgroep bereikt, de totale oplage is circa
30.000. Standaard bij elk artikel is een kader over het project opgenomen met het doel
van het project, de projectpartners en de subsidiënten van het project. Alle artikelen zijn
digitaal beschikbaar en zijn voor eenieder vrij te downloaden via www.Spade.nl
- Het eerste artikel uit de artikelenreeks in Nieuwe Oogst is verschenen op 27 juli 2007,
met als onderwerp “Bestuurlijke visie vanuit de drie proeftuinen”
- Het tweede artikel uit de artikelenreeks is verschenen op 13 oktober 2007. Het thema
is ‘biodiversiteit en gewas’.
- Het derde artikel uit de artikelenreeks in Nieuwe Oogst is verschenen op 22 maart
2008. Het thema is demonstratievelden bij het project.
- Het vierde artikel uit de artikelenreeks in Nieuwe Oogst is verschenen op 14 juni
2008, het thema is bodemkwaliteit.
- Het vijfde artikel uit de artikelenreeks in Nieuwe Oogst is verschenen op 6 september
2008, met als thema is de relatie tussen biodiversiteit en klimaat (en vice versa).
- Het zesde en laatste artikel is verschenen 10 januari 2009. In dit afsluitende artikel
zijn stakeholders van buiten het project geïnterviewd met de vraag wat zij vinden van
het project Boeren en Biodiversiteit.
• DVD ‘Boeren & Biodiversiteit’
Er is een aanbesteding uitgevoerd voor de opdracht “vervaardigen DVD” ten behoeve
van het project Boeren en Biodiversiteit. Voor deze aanbesteding zijn in totaal zeven
offertes opgevraagd en vijf offertes ontvangen. In de projectgroep zijn de offertes
inhoudelijk beoordeeld, en is een unaniem besluit tot gunning van de opdracht genomen.
Bureau Beeldtaal heeft de DVD-film eind 2008 afgerond en opgeleverd. Er zijn in totaal
vijf opnamedagen geweest, met in totaal 12 uur beeldmateriaal. Medio november 2008 is
de DVD-film opgeleverd, en is deze meteen gebruikt tijdens de afsluitende bijeenkomsten
in de proeftuinen en bij de themabijeenkomst van het LIB. De DVD-film is ook Engelstalig
ondertiteld en in een oplage van 500 stuks gedrukt. De DVD-film is ook via internet te
bekijken namelijk via de overkoepelende website www.Spade.nl en via de website
www.biodiversiteitbrabant.nl.
Met de DVD-film zijn we erin geslaagd om het ‘abstracte onderwerp’ biodiversiteit op een
goede manier onder de aandacht te brengen. Enerzijds wordt goed aangegeven wat
biodiversiteit is. Ook van belang is dat deelnemers zelf aangeven wat ze met
biodiversiteit op het eigen bedrijf kunnen en doen. Tevens wordt het onderwerp
- 42 -

iodiversiteit op een actieve en dynamische manier voor het voetlicht gebracht, dit is een
bewuste opzet om biodiversiteit aantrekkelijk te maken.
Door de Engelstalige ondertiteling kan de DVD ook in het buitenland gebruikt worden. Op
verzoek van DG Landbouw Mw. A. Wouters is de DVD ook verstuurd naar de vaste
kamercommissie voor Landbouw.
• Afsluitingsbijeenkomsten drie maal
In elke proeftuin heeft een afsluitingsbijeenkomst plaatsgevonden. Er is teruggeblikt op
het project, wat heeft het project voor de deelnemers opgeleverd. Tevens is gezamenlijk
de DVD-film bekeken. Ook hebben de deelnemers de gereedschapskist ontvangen bij de
afsluitingsbijeenkomst. Door de afsluitende bijeenkomst per proeftuin plaats te laten
vinden was de opkomst vanuit de deelnemers heel groot. Tevens was het positief dat in
de afsluitende bijeenkomsten ook is ingegaan op de resultaten vanuit de andere
proeftuinen. Hierdoor zijn er goede dwarsverbanden gelegd.
• Nederlandse brochure Boeren & Biodiversiteit.
Een projectbeschrijving c.q. brochure is opgesteld. Deze projectbrochure is tevens
digitaal beschikbaar via de internetsite www. Spade.nl.
• Engelstalige brochure Boeren & Biodiversiteit
De projectbeschrijving Biodiversiteit is vertaald in het Engels. Hiermee kan ook buiten
Nederland het doel en uitwerking van het project onder de aandacht worden gebracht.
Deze projectbrochure is tevens digitaal beschikbaar via de internetsite www.Spade.nl.
• Deelnemers enquête
Begin 2008 is een enquête onder alle deelnemers uitgevoerd. De resultaten van de
enquête zijn via de nieuwsbrief teruggekoppeld. Conclusie is dat de deelnemers tevreden
zijn over het project. Tevens worden er suggesties gedaan, deze kunnen meegenomen
worden in het vervolgproject. Op basis van de eerste enquête is een tweede enquête
opgesteld. De enquête is eind 2008 verstuurd naar de deelnemers.
• Overzicht krantenartikelen
De artikelen die in kranten en dergelijke zijn verschenen zijn zoveel mogelijk verzameld.
In totaal zijn 23 artikelen verzameld, deze zijn allen digitaal beschikbaar en op te vragen
bij de projectleiding.
8.3 Communicatie spin-off
Naast de communicatie activiteiten hebben onderstaande activiteiten plaatsgevonden. Deze
zijn niet georganiseerd vanuit het project maar tijdens deze bijeenkomsten is het project
Boeren en Biodiversiteit wel goed onder de aandacht gebracht.
• Themabijeenkomst LIB op 26-11-2008
De themabijeenkomst van het LIB over biodiversiteit heeft plaatsgevonden op 26
november. Het bedrijf van deelnemer Tonny Meulensteen is bezocht, hier is een
toelichting gegeven door Tonny en door Henk Antonissen (Duinboeren). Er is ingegaan
op de visie en strategie van het bedrijf en specifiek over het project Boeren en
Biodiversiteit. In totaal waren er ca. 35 aanwezigen, waaronder DG Landbouw Mw. A.
Wouters, de gedeputeerden Rüpp en Hoes, aantal bestuurders ZLTO, directeur LNV-
Zuid. De bijeenkomst was zeer interessant, de profilering van het project Boeren en
Biodiversiteit was zeer goed. Afgesproken is dat de aanwezigen de DVD toegestuurd
krijgen, tevens wordt de DVD verstuurd naar de vaste kamercommissie van landbouw.
• FABII opgenomen in boekje
Op 14 januari 2009 heeft een bijeenkomst plaatsgevonden over het FABII project. Het
project Boeren en Biodiversiteit was één van de projecten die als voorbeeld zijn
weergegeven in het naslagwerk van FABII.
• Ontsluiting van de informatie via spade.nl
Alle informatie die beschikbaar is uit het project Boeren en Biodiversiteit is digitaal
beschikbaar. Zo is ook alle informatie op de nationale biodiversiteits-internetsite
- 43 -

www.Spade.nl geplaatst.
• ZLTO-congres, voorbeeld project
Het ZLTO congres heeft plaatsgevonden op 11 december 2008, thema was deze keer
duurzaamheid. In drie workshops is ingegaan op dit thema, waarbij één workshop veel
aandacht heeft besteed aan het project Boeren en Biodiversiteit. De DVD-film is hierbij
ook getoond. Hiermee is het project onder de aandacht van een grote groep
geïnteresseerden gebracht.
- 44 -

9. Neveneffecten project Boeren en Biodiversiteit
Het project Het project Boeren en Biodiversiteit heeft de in het projectvoorstel genoemde
doelstellingen bereikt. Naast deze doelstellingen zijn nog een aantal andere effecten
(spin-off) gerealiseerd. In onderstaand overzicht worden de neveneffecten toegelicht;
• Beleidsinventarisatie LNV/VROM
Het project Boeren en Biodiversiteit is één van de zes projecten die onderzocht en
beschreven is voor een beleidsevaluatie. De heer Pasmans van Novioconsult heeft
deze beleidsevaluatie uitgevoerd, in opdracht van de ministeries LNV en VROM. Doel
van het onderzoek is om de minister te informeren of het beleid omtrent biodiversiteit
effectief is en of er eventuele bijstelling dient plaats te vinden. De heer Pasmans
heeft de bijeenkomst Kennis maken & Kennis delen bezocht. Tevens is hij in de
projectgroep geweest. Op basis van een factsheet is ook een bezoek met een
discussie geweest bij een deelnemer van het project in proeftuin De Peel.
De rapportage is beschikbaar via de internetsite van het ministerie van LNV,
rapportnummer 33663.
• Vervolgproject Boeren en Agrobiodiversiteit
De samenwerking van de projectpartners en de resultaten uit het project Boeren en
Biodiversiteit hebben aanleiding gegeven om een vervolgproject te ontwikkelen.
Provincie Noord-Brabant is ook positief over een voortzetting. Begin 2009 wordt het
projectvoorstel verder ontwikkeld en wordt de financiering gezocht. Het project gaat
enerzijds over verder Verdieping van biodiversiteitsmaatregelen, anderzijds
Verbreding van bestaande maatregelen en Verspreiding van kennis en kunde.
• In Het groene Woud worden deelnemersbijeenkomsten georganiseerd op basis van
de ervaringen uit het project Boeren en Biodiversiteit. Belangrijke basis voor deze
bijeenkomsten is de DVD-film en de Gereedschapskist.
• Duurzaam ondernemen is een belangrijk onderwerp binnen de ZLTO. Het project
Boeren & Biodiversiteit is een van de voorbeeldprojecten bij ZLTO voor Duurzaam
ondernemen. Het project is een voorbeeld omdat de ‘drie P’s (people, profit, planet)
in één project onder de aandacht komen.
• Zoals in deze rapportage gemeld is veel technische expertise in het project aanwezig.
De samenwerking tussen technische begeleiders is door het project bevorderd;
o CLM en NMI hebben in een samenwerkingscombinatie het onderdeel
monitoring effectmeting uitgevoerd
o CLM en DLV hebben in Proeftuin De Kempen op basis van de ervaringen in
proeftuin De Duinboeren LBI ingehuurd.
o Bij de afsluitingsbijeenkomst van De Peel is een gastspreker vanuit De
Duinboeren ingeschakeld.
o De Duinboeren hebben bij hun afsluitingsbijeenkomst een gastspreker vanuit
Pion ingeschakeld
- 45 -

Project Boeren en Biodiversiteit
Begroting vs Realisatie
Begroting Realisatie
Bedrag BTW Totaal Bedrag BTW Totaal
1
De Peel
uren Pion 46.165,06 8.771,36 54.936,42 50.383,56 9.572,88 59.956,44
2 uren NMI 95.487,04 18.142,54 113.629,58 91.919,21 17.464,64 109.383,85
3 uren P-ASG 70.582,69 13.410,71 83.993,40 71.230,59 13.533,82 84.764,41
4 loonwerk 2.574,00 489,06 3.063,06 3.063,06 0,00 3.063,06
5 studiegroep 4.080,00 775,20 4.855,20 2.469,68 469,24 2.938,92
6 samenwerking 4.080,00 775,20 4.855,20 4.281,08 813,41 5.094,49
7 inzet boeren biodiversiteit 32.999,04 6.269,82 39.268,86 141.091,78 0,00 141.091,78
8 inzet boeren demobedrijven 12.220,42 2.321,88 14.542,30 14.542,30 0,00 14.542,30
9 bemonstering 21.420,00 4.069,80 25.489,80 22.183,63 3.306,17 25.489,80
10 reiskosten 2.850,00 541,50 3.391,50 3.464,96 458,52 3.923,48
11 overige 7.351,00 1.396,69 8.747,69 5.650,51 785,39 6.435,90
356.773,01 456.684,43
Duinboeren
12 Uren overlegplatform 38.514,56 7.317,77 45.832,33 31.450,00 5.975,50 37.425,50
13 Uren LBI 144.797,81 27.511,58 172.309,40 144.448,47 27.445,20 171.893,67
14 Loonwerk 2.530,00 480,70 3.010,70 2.142,78 407,13 2.549,91
15 Externe expertise 4.556,00 865,64 5.421,64 0,00 0,00 0,00
16 Inzet boeren studiegroep 32.379,75 6.152,15 38.531,90 38.410,00 0,00 38.410,00
17 Inzet boeren demobedrijven 19.926,00 3.785,94 23.711,94 22.623,83 0,00 22.623,83
18 Bemonstering 77.963,00 14.812,97 92.775,97 83.171,65 9.934,46 93.106,11
19 Reiskosten (LBI) 5.771,00 1.096,49 6.867,49 4.394,99 835,05 5.230,04
20 Klein materiaal 5.063,00 961,97 6.024,97 2.038,89 387,39 2.426,28
21 Overige kosten 5.250,00 997,50 6.247,50 4.346,60 381,42 4.728,02
400.733,84 378.393,36
22
De Kempen
Projectleiding 25.760,00 4.894,40 30.654,40 25.760,00 4.894,42 30.654,42
23 Kennisoverdracht 73.080,00 13.885,20 86.965,20 73.069,00 13.883,11 86.952,11
24 Uitwerking en rapportage 11.550,00 2.194,50 13.744,50 9.284,00 1.763,96 11.047,96
25 Klein materiaal 3.361,00 638,59 3.999,59 3.361,00 638,59 3.999,59
26 Loonwerk 4.200,00 798,00 4.998,00 4.200,00 798,00 4.998,00
27 Bemonstering 18.900,00 3.591,00 22.491,00 17.816,91 0,00 17.816,91
28 Inzet agrariërs groepen 15.120,00 2.872,80 17.992,80 49.834,83 0,00 49.834,83
29 Inzet agrariërs individueel 6.300,00 1.197,00 7.497,00 7.497,00 0,00 7.497,00
30 Onvoorzien 1.680,68 319,33 2.000,01 110,30 0,00 110,30
190.342,50 212.911,12
- 46 -
Bijlage 1,
Detailoverzicht begroting en realisatie

Project Boeren en Biodiversiteit
Begroting vs Realisatie
monitoring effectmeting
31 definitiestudie 12.605,04 2.394,96 15.000,00 12.605,04 2.394,96 15.000,00
32 gereedschapskisten 50.420,17 9.579,83 60.000,00 50.420,16 9.579,84 60.000,00
75.000,00 75.000,00
communicatie
33 Interne nieuwsbrief 5.490,78 1.043,25 6.534,03 5.330,87 927,76 6.258,63
34 Persberichten en artikelen 2.036,97 387,03 2.424,00 1.966,25 373,59 2.339,84
35 Uitwisselingsbijeenkomsten voorlopers 1.680,67 319,33 2.000,00 1.242,10 178,05 1.420,15
36 Studiedag begeleiders 485,97 92,33 578,30 0,00 0,00 0,00
37 Uitwisselingsbijeenkomst overige projecten 3.361,34 638,66 4.000,00 3.382,94 630,87 4.013,81
38 Openlucht mini-symposium 8.403,36 1.596,64 10.000,00 4.435,20 519,69 4.954,89
25.536,33 18.987,32
communicatie 'plus'
39 Startbijeenkomst 5.698,47 754,02 6.452,49 5.698,47 754,02 6.452,49
40 instructie DVD 24.928,18 10,00 24.938,18 24.936,81 1,37 24.938,18
41 Afsluitingsbijeenkomst 8.403,36 1.596,64 10.000,00 5.916,26 553,01 6.469,27
41.390,67 37.859,94
projectorganisatie & administratie
42 accountantsverklaring(en) 5.042,02 957,98 6.000,00 4.110,00 780,90 4.890,90
43 projectmanagement 131.545,78 24.993,70 156.539,48 131.545,78 24.993,70 156.539,48
162.539,48 161.430,38
Totaal 1.056.614,17 195.701,65 1.252.315,83 1.185.830,49 155.436,06 1.341.266,55
- 47 -

Organisatie Naam Adres Pc en Plaats Telefoonnummer E-mail adres
DLV Dhr. ing. B. Aasman Hapseweg 33A 5446 PP Wanroij 0485-470476 b.f.aasman@dlv.nl
Duinboeren Dhr. E. Ansems Gijzelsestraat 3a 5268 KM Helvoirt 0411-643639 emiel@duinboeren.nl
Duinboeren Dhr. H. Antonissen Gijzelsestraat 3a 5268 KM Helvoirt 0411-643639 henk@duinboeren.nl
ZLTO Mw. G.J.C.M. Baijens-Wijne Ir. Mettropweg 3 5528 NV Hoogeloon 0497-387949 baijens3@planet.nl
De Duinboeren Dhr. J. van Balkom De Heikant 10A 5268 KP Helvoirt 0411-642603 v.o.f.dekerkhoeve@hotmail.com
Projectleiding Dhr. ir. B. Bardoel Postbus 91 5000 MA Tilburg 013-5836210 bart.bardoel@zlto.nl
NMI Dhr. ir. D.J. den Boer Postbus 250 6700 AG Wageningen 0317-467700 dirkjan.denboer@nmi-agro.nl
ZLTO Dhr. ing. P. Brouwers Laageindsbroek 13 5447 NL Rijkevoort 0485-371444 pbrouwers@wxs.nl
ZLTO Projecten Mw. ir. M. Dellevoet Postbus 91 5000 MA Tilburg 013-5836218 martine.dellevoet@zlto.nl
Louis Bolk Instituut Dhr. ir. N.J.M van Eekeren Hoofdstraat 24 3972 LA Driebergen 0343-523862 n.vaneekeren@louisbolk.nl
NMI Mw. M. Hanegraaf Postbus 250 6700 AG Wageningen m.c.hanegraaf@nmi-agro.nl
ZLTO Belangenbehartiging Dhr. ing. J. van Hees Postbus 91 5000 MA Tilburg joos.van.hees@zlto.nl
Dienst Landelijk Gebied Mw. P.G.T. Heinrichs-Nijhuis Postbus 1180 5004 BD Tilburg 013-5950595 p.g.t.heinrichs@minlnv.nl
ZLTO Dhr. ing. T. van Korven Postbus 91 5000 MA Tilburg 013-5836213 ton.van.korven@zlto.nl
Provincie Noord-Brabant Dhr. W. van Lankveld Postbus 90151 5200 MC 's-Hertogenbosch 073-6808670 wvlankveld@brabant.nl
Centrum voor Landbouw & Milieu Dhr. dr. P.C. Leendertse Postbus 62 4100 AB Culemborg 0345-470751 pele@clm.nl
Pion Dhr. P. van Leeuwen Elsendorpseweg 33 5424 TB Elsendorp petervanleeuwen@kpn-officedsl.nl
ZLTO De Kempen Dhr. W.G.J.P. Maas Berken 6 5521 PC Eersel
Pion Dhr. T. Meulensteen Middenweg 4 5741 TL Beek en Donk 0492-465291 leato@hetnet.nl
Praktijkonderzoek Veehouderij Dhr. ing. A.P. Philipsen Postbus 2176 8203 AD Lelystad
Projectleiding Dhr. ir. R. Schrauwen Postbus 91 5000 MA Tilburg 013-5836208 rob.schrauwen@zlto.nl
Louis Bolk Instituut Dhr. E.J.M. Thijssen Hoofdstraat 24 3972 LA Driebergen 0343-523860 E.Thijssen@louisbolk.nl
ZLTO De Kempen Dhr. M. Tholen Hoogeloonsedijk 42 5507 RM Veldhoven 040-2055099 m.tholen@zonnet.nl
Provincie Noord-Brabant Dhr. drs. H.J.S.M. Vissers Postbus 90151 5200 MC 's-Hertogenbosch 073-680 8482 HVissers@brabant.nl
Pion Dhr. R. Wessels Postbus 75 5420 AB Gemert 0492-385642
LIB Dhr. ir. drs. G.J. Wilms Postbus 512 5000 AM Tilburg 013-5426429 geertwilms@stuurgroeplib.net
Louis Bolk Instituut Dhr. J. de Wit Hoofdstraat 24 3972 LA Driebergen j.dewit@louisbolk.nl
Pion Dhr. J. van der Zwaan Postbus 75 5420 AB Gemert 0492-385642 jvdzwaan@pion-depeel.nl
- 48 -
Bijlage 2,
Overzicht namen en adressen betrokkenen