Nederlandse trofeeën uit drie oorlogen - Collectie - Legermuseum

Nederlandse trofeeën uit drie oorlogen
door Drs. J. G. Kerkhoven
Ter inleiding
Door alle eeuwen heen hebben grotere en kleinere gemeenschappen uiterlijke kentekenen
bezeten om zich van elkander te onderscheiden. Vaandels en standaarden ontwikkelden zich
in de vroege middeleeuwen uit de linten en banderollen, waarmede in de Oudheid uiterlijke
kentekenen van een gemeenschap waren opgesmukt. Deze tekens hadden in het verre
verleden de vorm van op stokken geplaatste plastische afbeeldingen van vereerde goden, dan
wel fetischen. Deze verdwenen van de stok, maar verschenen vaak gestikt of geschilderd op
het doek. Godschalk Stewech (een schrijver uit de 17e eeuw) stelde vast, dat de Romeinse
soldaat zijn centurio of cohorte kon herkennen aan bepaalde kentekenen en cijfers, maar dat
soldaten van zijn eigen tijd hun veldtekens herkenden aan symbool en kleur op het
vaandeldoek.
Rijk van vorm en bont van kleuren waren die Middeleeuwse vaandels met kostbaar stikwerk
en damast. Uitsluitend heraldieke kleuren, ontleend aan familie- of stadswapen, werden
gebruikt voor vaandels, standaards, wimpels, evenals voor wapenschild en helmteken.
Wanneer de koninklijke heervaart was verzameld, wemelde het van veldtekens van stad en
adel in welhaast barbaarse pracht. Toen de huursoldaat verscheen, als de ruggegraat van
afdelingen militairen die werden bezoldigd uit belastingen geheven van gewest of stad door
een steeds sterker wordend centraal gezag, wapperden boven zijn hoofd vaandels met kleuren
en symbolen van hem die dit gezag als souverein droeg, ofwel van hem die zo’n afdeling
vormde, kleedde en bewapende alvorens deze te verhuren.
Vaandel en Vaandrig onafscheidelijk
Hij, die zo'n vaandel of standaard droeg, was meestal een jonge edelman dan wel een
voornaam burger. Dit veldteken en symbool van eenheid gold als een kostbaar pand, waarvan
verlies of overgave als een schande werd beschouwd door hen, die zich van die eenheid
bewust waren. Huursoldaten daarentegen of stedelijke waardgelders hadden daarover geheel
andere gedachten. Een vaandrig echter werd geacht zich dood te vechten voor het hem
toevertrouwde dundoek, zoals die b.v. in de rampzalige Slag bij Poitiers in 1354 door Jean
Froissart werd geschilderd:
„Là se combattit vassaiement messire Joffrois de Chargny et estoit toute la presse et la huée
sur lui, pourtant qu'il portait la souveraine banniére du Roy et il meysmes avait sa bannière
devant lui . . . et là fut mors et occis messire Joffrois de Chargny et les bannières de France
jettées par terre . . ."
Religieuze afbeeldingen op vaandels gaven de soldaten leeuwenmoed tijdens de Kruistochten.
Afbeeldingen van Onze Lieve Vrouw en San Jago wapperden vóór en boven de Spanjaarden,
toen dezen de Moren voor Granada in 1492 versloegen, een wapenfeit in schone verzen en
melodie verheerlijkt door de hofcomponist Juan del Encina voor de Katholieke Vorsten:
„Una generosa Virgen Een edele maagd
Es fuercoles viene dando Geeft de soldaten moed

Un famoso caballero Een beroemd ridder
Delante viene volando Komt vooraan vliegen
Con una crux colorado Met een rood kruis
Y una espada relumbrando Een blinkend zwaard
D'un rico manto vestido En kostbare mantel (om)
Toda la genre guiando- Voert hij de troep aan”
In de 16e eeuw namen de gesloten militaire afdelingen in de verschillende Europese staten
bepaalde vormen aan, gegrond op de organisatie der Franse laat-middeleeuwse „bendes des
ordonnances” van Lodewijk X en de tactiek van de Zwitsers en Spanjaarden. Zo'n afdeling -
aangeduid als regiment, Haufe, tercio of ost - telde 8 tot 15 vendels, Fahnen, banderas of
bendes. Elk vendel had zijn eigen vaandel, waarnaar de soldaten zich moesten richten, aldus
de Franse militair en diplomaat Raymond de Beccarie de Pavie kort ná 1538, terwijl de
vaandels zich op hun beurt naar het geluid van de trommelslag richtten:
„Les souldars se doyvent donc gouverner selon les enseignes et les enseignes selon le
son . . . qu'elle marche en telle guise que les pas respondent a la batterie des
tabourins."
Gonzalo de Cordoba, de „Grap Capitan” der Katholieke Vorsten en als zodanig de
grondlegger van de organisatie van het staande Spaanse leger uit de XVIe eeuw, trof
maatregelen, dat de vaandels voor alle soldaten goed zichtbaar waren.
Het Spaanse regiment of tercio telde 15 compagnieën of banderas. Elke tercio onder een
maestro de campo had een eigen vaandel. De hiertoe behorende compagnieën onder bevel van
capitànos hadden elk een eigen vaandel of bandera met de heraldieke kleuren van de capitàn,
die een compagnie gevormd of gerecruteerd had. De vaandeldrager of „alfarez” werd door de
capitàn gekozen uit de officieren van zijn compagnie. Vóór de overhandiging van het vaandel
werd dit eerst gezegend en gewijd door de aalmoezenier en daarna in aanwezigheid van de
soldaten door de capitàn aan de alfarez ter hand gesteld „voor de eer van de vorst, het tercio
en heel de bandera”. Daarop zwoer de „alfarez” zijn bandera (= vaandel) tot de dood te
verdedigen.
De Spaanse officier Sancho de Londono (± 1569) deelt mede, dat de „alfarez” het vaandel
alleen ter hand nam als de strijd begon, tijdens het optrekken van de wacht of bij een defilé
voor de koning of de kapitein-generaal. Op mars daarentegen droeg de „banderado” het
vaandel; „goed verzorgde mannen, die sterk zijn”. Wanneer de „alfarez” het vaandel droeg,
moest hij dit af en toe omhoogsteken, maar nooit laten slepen of de grond laten raken, omdat
de „bandera” de koninklijke macht verbeeldde, een werktuig was tot het geven van zichtbare
bevelen en een teken van eendracht en broederlijkheid.
De plichten en vereiste hoedanigheden van de vaandrig werden door schrijvers uit die tijd
nauwkeurig omschreven. Hij moet een voorbeeld zijn van plichtsbetrachting, wellevendheid
en moed, hij moet voor zijn vaandel sneuvelen, ja er zijn doodskleed van maken. In het
gevecht stonden de vaandrigs naast en achter elkaar, midden in de slaghoop gevormd door het
regiment, in gezelschap van tamboers en pijpers en beschermd door gelederen piekeniers. De
vaandrig moest de soldaten aanmoedigen en eventueel opnieuw verzamelen. Hij moest tijdens
een vlucht het vaandel verscheuren en een verlies daarvan mocht hij niet overleven.
„Werd ich geschossen in ein Hand
In die ander hab ichs baldt gevandt
Werd ich dann auch darein verwundt
Nemb ich mein Fendlein in den Mundt

Oder wickle mich gar dar ein
Lass beim Fendlein das Leben mein;”
zoals Fronsperger in ± 1550 de vaandrig berijmde.
De vaandrig te paard met zijn standaard gestoken in een koker aan zijn rechtervoet, moest
zorgen dat hij bij alarm het punt vormde waar omheen de ruiters zich opstelden. Hij moest de
kapitein of ritmeester, die de compagnie aanvoerde, eventueel vervangen en de standaard of
cornet tijdens het gevecht zolang mogelijk rechtop houden. Op hem rijmde Fronsberger:
„Ich bin der rayssigen Fendrich
Hoher geburt, keck und manlich
Mein Fahnen in der höhen schwebt
So und sich ein lärmen erhebt
Bin ich der erste auff meimem Pferdt
Den nechsten fürs Läger begeert
Lass fliegen meinep Fahnen frey
Mein Reutter kennen mich darbey . . ."
De vaandrig bezwoer op het vaandel al die opgesomde plichten te vervullen en er zijn
voorbeelden te over uit die oude tijd dat zo'n jonge, vrijgevochten en trotse kerel deze eed
gestand deed. Tijdens de godsdienstoorlogen in Frankrijk stierf de Italiaanse vaandrig
Justiniano Bentio gewikkeld in zijn vaandel op de wallen van Châtellerault in 1569 en een
jaar later vond op dezelfde wijze de drager van het zgn. kolonelsvaandel der Gardes
Françaises voor La Rochelle de dood.
Verlies bracht dus dood of schande mee, verovering roem, beloning en promotie. Trofeeën in
de vorm van vaandels en standaards waren daarom begeerd door de een en berouwd door de
ander . . .
Spaanse veldtekens;
Variatie en inspiratie
De Bourgondische en Habsburgse heersers hadden de bevolking der Lage Landen reeds
vertrouwd gemaakt met de blauwe en later rode schuinkruisen op hun vaandels, bestaande uit
onvervalste knoestige doornenstokken of slanke gestyleerde en getinneleerde palen.
Afbeeldingen van de Slag bij Pavia in 1525 en bij Grevelingen in 1558 tonen deze overal
herkenbare vaandels en standaarden boven de Spaanse troepen uitstekend, in een periode
waarin zij zich reeds de tijdelijke faam van onoverwinnelijkheid verwierven.
De komst van Spaanse en Italiaanse regimenten infanterie en compagnieën ruiters onder Alva
in 1567 had alleen al uit militair oogpunt een bepaald demoraliserende uitwerking. Al ging het
gevecht bij Heiligerlei door onbesuisd optreden voor hen verloren, de superieure tactiek bij
Jemmingen en het sluwe consequente uitwijken voor Willem van Oranje, bevestigden de
geduchtheid, gevechtskracht en snelheid van de Spanjaarden.
Bernardo de Mendoza deelde in zijn boek over de oorlog in de Nederlanden van 1567 tot
1577 mede, dat na de Slag bij Jemmingen op 21 Juli 1568 24 veroverde vaandels naar Alva
werden gebracht; de andere veldtekens van Lodewijk van Nassau waren in de Eem gegooid:
„.…de vingtquatre enseignes qu'ils avoient les vingt furent ceste nuit, ou le jour
ensuyvant apportees au Duc et le reste (à ce que l'on sceut depuis) jettes en
la rivière…”

De steeds grotere aantallen Duitsers en Walen, die in Spaanse dienst traden, vergrootten
echter tevens hun roep van wreedheid en tuchteloosheid.
Spaanse vaandels en standaarden vormden een grote verscheidenheid van kleuren, motieven
en vormen. Onder Alva waren de vaandels langgerekt en afgerond, soms driehoekig.
Vierkante vormen kwamen echter ook al voor, want voor een staatsieschip van Philips II
werden er van deze soort een aantal gemaakt.
Het vaandeldoek was van zijde en samengesteld, d.w.z. de motieven werden apart gesneden
en geverfd en daarna tot één geheel aan elkaar genaaid. De grootte ervan was indrukwekkend,
nl. 3,5 à 4 meter in het vierkant. De broeking, d.w.z. het aan de stok vastzittende gedeelte van
het doek, was met spijkers met vergulde koppen daarop bevestigd, terwijl de vrij dunne
essenhouten stok bovenaan was voorzien van een vergulde piek en onderaan van een kleine
ronde en verzwaarde knop, terwijl een of twee kwasten onder de piek waren vastgemaakt.
Per regiment infanterie verschilden de compagniesvaandels telkens naar de motieven, terwijl
de kleuren gelijk bleven.
De veel kleinere ruitervanen, standaards of cornetten waren van damast en omzoomd met
zijden franje. De vorm wisselde van vierkant tot driehoek, die vaak was ingesneden, waardoor
men korte of lange slippen verkreeg. De ruitervaan was enkelvoudig en beschilderd. De zgn.
kolonelsvaandels der cavalerie droegen prachtig goud- of zilverstikwerk in de vorm van
religieuze voorstellingen of familiewapens. A1 deze vaandels waren bevestigd aan een lans.
Zeer gevarieerd waren de motieven in de velden der vaandels. Men zag rechte en gegolfde
horizontale banen, kwartieren van vlammen, schubben en gestapelde vuurslagen, maar ook
enkelvoudige kwartieren beladen met monogrammen of spheren. De zomen hadden weer
andere variëteiten in de vorm van geschaakte blokken, ruiten, rozetten, klaverbladen,
meanders of cirkels. Dwars daardoor sneden de palen der St. Andrieskruisen die binnen de
kwartieren aanleiding gaven tot tegengestelde motiefstanden. A1 deze levendigheid is flauw
weerspiegeld in de gravures, waarmede Baudartius van Deynse zijn werk over het eerste deel
van de 80-jarige Oorlog liet verluchten. Het was hierin echter niet te doen om documentatie,
maar om decoratie, die vaak eentonig kan zijn. Al moeten wij dus geen betrouwbaarheid van
weergave verwachten, kenmerkend is deze collectie gravures toch door de veelzijdigheid van
de motieven. Schuinsgebaande vaandels met een spheer beladen zijn te zien bij de
onthoofding van Egmond en Hoorne in 1568 en geschaakte vaandels tijdens de Slag bij
Jemmingen (1568). En ons wordt een - met vier rijen blokken voorziene - geschaakte
vaandelzoom getoond, tijdens de uitmoording van Naarden in 1572. Baudartius laat in een
afbeelding van een gevecht bij Hardenberg in 1580 een Spaans ruitervaan zien, vierkant van
vorm met Bourgondisch kruis en rond het middelpunt een keten. Bij de inneming van
Antwerpen in 1580 ontwaren wij ruitervanen met de Habsburgse zwarte adelaar of met het
Bourgondisch kruis van doornstokken.
Een tijdgenoot van Baudartius was de graveur Hogenberg, die eveneens talrijke militaire
feiten heeft uitgebeeld. Hij beeldde bij de verovering van Loevestein in 1570 Spaanse
vaandels af met geschaakte stroken of met een schuinskruis bestaande uit vier zwaarden,
welker gevesten het middelpunt vormen. Geschaakte vaandels zijn bij hem te zien op een
gravure voorstellende het Beleg van Alkmaar in 1573. Vergeten wij niet, dat ook Alva een
geschaakt wapenschild had en dat een geschaakt vaandel van blauw en zilver rechts op het
beroemde schilderij van Velasquez „Las Lanzas” is afgebeeld, welk schilderij de overgave
van Breda aan Spinola in 1624 weergeeft.
Dit schilderij brengt ons vervolgens op de kleuren, welke voor de samengestelde en
enkelvoudige vaandels en standaarden der Spaanse troepen werden gebruikt. Onze beste bron
daarvoor vormt een collectie gekleurde tekeningen van allerlei vaandrigs en ruiters, die
gedurende de jaren 1577 tot 1583 te Mechelen in garnizoen hebben gelegen.

Deze unieke verzameling is waarschijnlijk getekend door Cornelis de Gorter en bevindt zich
tegenwoordig in Brussel. Vijf bladen hiervan zijn gewijd aan Spaanse troepen en wel twee
aan vaandrigs van infanterie-afdelingen en drie aan de cavalerie. Volgens de kledij zijn de
vaandrigs Duitsers of Walen, dan wel zijn het Paternoster-knechten van Montigny uit 1578.
Van de laatste is er één vaandel met de berg Sion en gouden rozenkransen; het andere heeft
zomen van ruiten in rood, wit en groen. Het ene vaandel der Duitsers en Walen heeft in de
kwartieren driehoeken, bestaande uit rode, zwarte en witte banen met randen van rode en
zwarte gegolfde banen. Een vaandel van Antwerpse schutters vertoont Bourgondische kruisen
op geschuinde balken van zilver, waarbij de kwartieren om en om met oranje-wit-blauwe
vlammen of schuin naar elkaar toelopende banen, bestaande uit witte en blauwe kepers zijn
opgevuld. Een ander schuttersvaandel uit de collectie De Gorter vertoont groene kwartieren
tussen het Bourgondische kruis met zomen, bestaande uit rijen oranje-blauw-witte vuurslag-
of schutmotieven.
De ruitervanen zijn licht rechthoekig van vorm en vertonen o.a. een vleeskleurige Gekruisigde
op gouden Golgotha op zwart veld, omgeven door gouden kader en wit-zwarte franje of een
gouden spheer op groen veld door eveneens gouden kader omgeven en rood-wit-groene
franje. Lansvaantjes zijn zwart-wit geblokt of rood met korte insnijdingen, waarop een
doodskop en skelet op rood veld staan afgebeeld.
Deze lange reeks opsommingen van kleuren en vormen was onvermijdelijk om een aanloop te
hebben voor enig begrip van de later te bespreken trofeeën.
De Spaanse beroepssoldaat, naar heilige overtuiging vechtend voor Dios, Patria y Rey in een
„ketters” gebied, was zeer trots op zijn vaandels, zijn eer en zijn regiment. Muiten deed hij
niet dadelijk als er geen soldij of voedsel was, in tegenstelling tot de gehuurde Duitse en
Waalse soldaten, maar wél als hij meende achtergesteld of beledigd te zijn. En dit laatste was
zo'n koppige en eigenzinnige Spaanse veteraan heel snel, vooral tegenover niet-Spaanse
bevelhebbers. Bij echte of vermeende bespotting van zijn geloof ontstak hij in razende woede
en oefende blinde wraakzucht zo gauw hij er de gelegenheid voor kreeg.
Zijn vaandel beschouwde hij als een teken van autoriteit van de koninklijke macht. De
„bandera” vertegenwoordigde zelfs „la persona real" van de koning zelf. In de nabijheid van
het vaandel mocht niet worden geschreeuwd, gescholden of onder elkaar gevochten en
rustende soldaten moesten hun geliefd dobbelspel staken als het vaandel voorbijkwam.
De „alfarez” of vaandeldrager moest immer bij zijn vaandel blijven. Verlating om welke
reden ook, zelfs door persoonlijke uitdaging kon onthoofding en in elk geval degradatie met
zich meebrengen.
Bernardo de Mendoza verhaalt hoe tijdens een nachtelijke storm, gedurende het Beleg van
Alkmaar in 1573, twee vaandels werden weggeblazen, terwijl de vaandrigs een schuilplaats
hadden gezocht, hetgeen hun op degradatie kwam te staan:
„De sorte que tout le camp fut quasi en route, les soldats se separans et
escartans aux lieux où ils se pouvoient garentir de la tempeste et de la pluye, ce
qui causa à deux portenseignes la perte de leurs drapeaux et la privation de
leurs charge par Don Fadrigue, pour le peu de comte qu'ils avoient faict
d'iceux."
In zijn boek over de Guerras Civiles schreef Carnero, die in de Nederlanden als soldaat had
gediend, hoe drie Spaanse tercio's die zich onvoorzichtig genoeg te ver in de Bommelerwaard
hadden gewaagd, door de tegenpartij werden afgesneden en geblokkeerd. De honger deed
zich gevoelen en men besloot eerst de vaandels te verbranden. Toen er geen uitweg meer was
bevroor door ingevallen vorst het ondergelopen gebied, waardoor de blokkade inderhaast
werd opgeheven en de Spanjaarden de weg terug vonden. Een andere Spaanse soldaat, die

onder Parma diende, beschreef hoe in 1592 het beroemde Tercio Viejo op ongerechtvaardigde
wijze door Parma werd ontbonden, nadat hun maestro de campo (kolonel) Don Sancho met
Von Mansfeld ruzie had gehad over een bepaald bevel. De in hun eer aangetaste vaandrigs
scheurden daarop de vaandels in repen en braken de stokken; officieren en onderofficieren
braken spontons en hellebaarden, terwijl de tamboers en trompetters hun instrumenten kapot
trapten.
De recruten in het hedendaagse Spaanse leger horen na afloop van hun eerste oefentijd eerst
een Mis in de open lucht, paraderen vervolgens en leggen daarna collectief een eed af. Dan
vormen zij één lange rij en defileren met ongedekt hoofd voor het regimentsvaandel, waarvan
zij in het voorbijgaan een gevatte slip kussen. Het geheel geschiedt in marstempo onder
pittige muziek. Tot besluit wordt een frontcolonne gevormd, waarna de recruten in rotten van
drie met gebogen en ongedekt hoofd onder het opgehouden vaandel doormarcheren.
De Trofeeën van Turnhout 1597
Stadhouder Maurits deed met zijn nieuwgevormde leger, georganiseerd volgens de regels
van de laat-Griekse schrijver Ailianos de krijgskans keren. Aanvankelijk werd hij daarbij
geholpen door Koning Philips II zelf, die met het wegzenden van Parma naar Frankrijk de
mogelijkheid tot de z.g. „Tien jaren" (1588-1598) had gegeven. Maurits greep zijn kans
direct en met een voor die tijd verrassende snelheid dook hij dan hier, dan daar op en
veroverde een aantal belangrijke vestingen na korte belegeringen op zwakke en vaak
geïsoleerde garnizoenen.
Evenwel bleek de betekenis van het door hem ingevoerde tactische gebruik van kleinere
groepen, de opvoering van de vuurkracht der infanterie en de snelheid van de met vuurroers
uitgeruste cavalerie in het gevecht te velde. De overwinningen bij Turnhout en Nieuwpoort
vormen hiervan de bewijzen.
Vier „Spaanse” regimenten, bestaande uit Duitsers, Walen en Napolitanen en vijf deels
Spaanse cavaleriecompagnieën, werden op 24 januari 1957 op de Tielse heide bij Turnhout
aangevallen door Staatse en Engelse troepen onder Maurits. De Spaanse cavalerie wendde
na een onstuimige Staatse aanval de teugel en liet de infanterie zonder enige dekking.
Duitsers en Walen werden in de rechterflank gegrepen en teruggeworpen op de Italianen. In
de verwarring schoten dezen te snel hun musketten af en „sloten die spiessen niet dicht te
samen, maar lieten se soo wijt van malkander als in een tochtordre; bedeckten ook die
vaendels (die in elk regiment een middelste gelit maeckten) niet ten beyden zijden met
spiessen, soo dat Prins Maurits' ruyterij door deze openinghe den eersten inbreuck
deden . . .” zoals Van Reyd mededeelt.
Afschuwelijk werd vervolgens onder de opeengepakte infanterie huisgehouden:
„. . . daer mocht men sien dat deur dese desordre elcken slach ende schoote
een mensch 't leven nam, want in min dan een cleyn half ure werden van dit
volc over de twee duysent dood geslagen ende cregen alle de vaandels van
dese vier regimenten die in 't ghetal acht ende dertigh werden ende daertoe
noch de cornette van Don Alonso de Montdragon ende een banderolle van
soetelaers,”
volgens Pieter Bor.
Over Geertruidenberg reisde Maurits terug naar Den Haag, waar hij plechtig werd begroet
door de Staten-Generaal en de Staten van Holland,

„daer mede brenghende XXXVIII vaendelen, die hy aldaer dede ophanghen
opde grootte sale met een cornette der ruyterye ende een banderolle van de
soetelaers, ende dede God alom openbaerlick dancken van sijn victorie,”
zoals Van Meeterm opsomt.
Het ophangen van de trofeeën had plaats op 4 februari d.a.v. Nog diezelfde dag besloten de
Staten-Generaal om aan iedere soldaat die een veroverd vaandel aan Maurits had gebracht,
dertig gulden beloning toe te kennen en 45 gulden aan hem die de standaard van
Mondragon had gegrepen, toen de vaandrig bij het terugwijken met zijn paard neerstortte.
Honderd gulden kreeg echter de graveur Jacob de Geyn van de Staten van Holland voor het
maken van „eene zeer sierlyke kaart" van het voorgevallen gevecht. De grootste beloning dus
voor het minste risico.
De Atlas van Stolk heeft twee goede afbeeldingen van deze slag. Een is de al vermelde Jacob
de Geyn, die op zo'n onnavolgbare wijze in zijn „Wapenhandelinge” de soldaten van Maurits
al exercerend vereeuwigde. Rechts op die afbeelding staat een cartouche omgeven door
vaandeltrofeeën. Een Latijns lofdicht bevind zich op die cartouche, gewijd aan Maurits en
geschreven door Huig de Groot, die hem toen nog bewonderde. De andere afbeelding stamt
uit dezelfde tijd. Het is een oudtijds gekleurde voorstelling door B. Dolendo, terwijl ook
Baudartius de Slag bij Turnhout op een gravure liet uitbeelden:
Op deze drie afbeeldingen komen telkens vaandeltrofeeën voor. Opnieuw valt de grote
verscheidenheid in motieven der vaandels op, hoewel zij zonder uitzondering het
Bourgondische kruis vertonen. Er zijn geschaakte en geruite exemplaren, maar ook rechte
banen, een schubbenveld of een Madonna in stralenkrans op wit veld zijn vertegenwoordigd.
Eén ruitervaan toont eveneens een Madonna, een ander toont een schuinkruis van twee rechte
palen op horizontaal gebaand veld. Van de spitsen der pieken en lansen, aan welke laatste de
doeken der vaandels en standaarden waren vastgeklonken, hingen een of twee kwasten. Het
valt op dat een deel van de Trofeeën is gescheurd en gerafeld; tekenen van lang gebruik of
van een verwoede strijd om dundoeken, die roem en geld betekenden voor de veroveraar.
Of...waren zij vóór de verovering reeds met opzet verscheurd?
Verovering en Herovering : Nieuwpoort 1600
Vraagt men de gemiddelde Nederlander, welk jaartal hem van de lagere school nog is
bijgebleven, dan zal dit zeker het jaartal „1600: Slag bij Nieuwpoort” zijn. Op 2 juli van dat
jaar werd het Spaanse leger op de stranden en in de duinen van Vlaanderen bij die plaats, door
Maurits na een zeer zware strijd verslagen.
De Stadhouder was eind Juni met een sterk leger vanuit Zeeuws-Vlaanderen opgerukt om het
kapernest Duinkerken voor altijd onschadelijk te maken. Ongeveer 17.000 man uitstekend
geoefende infanterie en artillerie stootten tussen Gent en Brugge door naar Oostende, terwijl
3.000 Staatse ruiters over het Vlaamse land uitzwermden in de - overigens vergeefse - hoop
dit gewest tot opstand te bewegen.
De Spaanse landvoogd Albrecht van Oostenrijk reageerde echter snel en verzamelde ruim
12.000 geharde infanteristen en ruiters bij Gent. Zijn echtgenote Isabella, dochter van de in
1594 overleden Philips II, wist zelfs enige duizenden muitende soldaten van allerlei landsaard
- in Diest verzameld - te bewegen voor deze keer mee te vechten onder eigen officieren en een
eigen vaandel.
Maurits' leger had zich op 1 juli rond de haven van Nieuwpoort gelegerd, toen hem de
volgende morgen vroeg het bericht verraste dat Spaanse troepen reeds ten Zuiden van
Oostende waren aangekomen. Direct werd Ernst Casimir van Nassau met een paar regimenten

infanterie en een viertal compagnieën ruiterij naar de brug van Leffinghem gezonden om een
vertragend gevecht te beginnen. Hij kwam echter te laat, zette niettemin een aanval door en
werd prompt op de flanken aangevallen.
Met zware verliezen week hij terug op Oostende. Liefst zeventien vaandels werden door de
tegenstander buitgemaakt.
Maurits verzweeg het bericht van de nederlaag, terwijl hij nu snel zijn troepen over de haven
bracht. In de late morgen van 2 Juli stelde hij vervolgens zijn troepen in drie linies op het
strand bij Nieuwpoort op. Zijn bewegelijke formaties omvatten 96 vendels infanterie,
waaronder Hollandse, Friese en Utrechtse, maar ook Engelse, Franse, Waalse, Zwitserse en
Duitse. Op de flanken en in de tussenruimten waren twaalf compagnieën ruiterij opgesteld en
zes stukken geschut. Om een eventuele vlucht te beletten, stuurde Maurits zijn schepen weg
en liet de bruggen over de haven van Nieuwpoort afbreken.
Hiertegenover stelde de Spaanse aanvoerder, Mendoza, Admiraal van Arragon, zijn beproefde
tercio’s op in diepe slaghopen met compagnieën musketiers en haakbus-schutters in de
voorste en achterste gelederen.
In totaal waren er ruim 90 vendels Spanjaarden, Italianen en Walen, alsmede tien
compagnieën ruiters op de flanken.
Langs het strand stonden - onder de persoonlijke leiding van Mendoza - de „ghemuytineerde"
piekeniers en ruiters.
Nog vóór de middag begon een verwoede strijd, waarin Maurits telkens de Spaanse ruiterij
langs het strand en in de duinen aanviel. De tercio's infanterie wonnen stap voor stap terrein in
verwoede gevechten, waarbij generlei krimp noch genade werd gegeven en het bloed bij
stromen vloeide. Maurits' linies braken evenwel niet, hoewel zijn ruiterij een ogenblik het
onderspit dreigde te delven. Overal was de Stadhouder aawezig en wist verscheidene malen
met de degen in de hand een crisis te overwinnen en zijn troepen opnieuw te laten aanvallen.
De derde cavalerie-aanval dreef de Spaanse ruiters van de duinen af, waardoor dezen boven
op hun eigen infanterie werden geworpen. Deze had al 25 vaandels op de Staatsen veroverd
toen vlak achter de terugwijkende eigen ruiters Staatse cavalerie de Spanjaarden in hun
ontblote linkerflank greep.
Een dreigende situatie sloeg in enkele ogenblikken om in een overwinning. De Spanjaarden
gaven hun veroverd strandterrein prijs, waarna hun beginnende terugtocht door een laatste
aanval der Staatse cavalerie en infanterie in een volslagen vlucht eindigde.
De verliezen waren aan beide zijden zeer ernstig; bijna 7.000 doden en gewonden lagen
verspreid in de duinen en op het strand. Maurits moest van een verdere vervolging afzien na
zijn overwinning, die een dubbeltje op zijn kant was geweest. In echt calvinistische geest
schreef daags daarna de Haagse predikant Ds. Uyt ten Bogaert, die de hele campagne had
meegemaakt, o.a.:
„De victorie is soodanich gheweest, dat ons volck tot driemael toe heeft
beginnen te deinsen ende by naest te vluchten, ende scheen Godt twee uyren
lang voor den vyandt te vechten, totdat ten lesten de vyandt door eenen
nieuwen gheweldighen aanval in de vlucht ghedreven is gheweest.”
Ongeveer 800 vijandelijke soldaten - onder wie zich ook de Admiraal van Arragon bevond -
werden gevangen genomen en een massa trofeeën buitgemaakt. Everhard van Reyd deelt
mede, dat:
„... honderd ende vijf vlieghende vaandels met drie ruitervanen (daer onder des
Admirants eygene was) werden gekregen, beneffens den standaert van die
gemuytineerde, gelijck oock wederom worden bekomen die seventhien

vaendelen van de nedergheleyde hoopen van graaf Ernst, met noch 25 in den
slach verlooren . . .”
Ds. Uyt den Bogaert beschreef als ooggetuige hoe Maurits de volgende morgen na de
plechtige dankzegging om 11 uur bij de gedeputeerden der Staten-Generaal in Oostende ging
eten en Mendoza als onvrijwillige gast meebracht,
„die meenighen droogen bucking creegh aan alle de canten . . . Over tafel
werden ghebracht veel vendels ende cornetten van den vijant ende wierden de
cornetten een tijdt langh over tafel ghehouden voor sijn Excellentie (daer den
Admirant by sat) om de inscriptien te lezen; denckt hoe den man te moede was
. . .”
Diezelfde gedeputeerden vertrokken op 16 juli d.a.v. per schip uit Oostende, via Middelburg
naar Bergen op Zoom. Omdat de aldaar begonnen vredesonderhandelingen met de Staten van
Brussel mislukten, vertrokken de gedeputeerden na enkele dagen - tegenwind noopte hen
daartoe - over het land van Putten naar Den Haag. In de avond van 23 juli kwamen zij daar
aan, „latende de bagagie mette vendelen ende cornetten in den slagh van Nieuwpoort verovert
te schepe volghen metten agent Tamet, clerquen, deurwaerders ende boden tot bewaringhe
van dien, dewelcke des volgenden daeghs opte naer noene (d.i. 24 juli dus) mede in den
Haghe ghearriveert zijn . . .”
De trofeeën, waaronder ook drie trompetten met vaantjes, werden op 28 juli d.a.v. in de Grote
Zaal van het Binnenhof geplaatst. Tevoren, op 3 juli, zodra het bericht van de overwinning
bekend was in Den Haag hadden de Staten-Generaal besloten om voor elk veroverd of
heroverd vaandel een beloning te geven van 30 gulden, en van 50 gulden voor elke kornet (=
ruitervaan of standaard).
Het totale aantal trofeeën hier veroverd is verschillend opgegeven door Nederlandse
tijdgenoten van de Slag bij Nieuwpoort. Pieter Bor en Anthonis Duyck, die als gedeputeerde
te velde zeer uitvoerig over de veldtochten van Maurits schreef, vermeldden 90 vaandels, 4
cornetten en 1 muiterstandaard. Iets latere schrijvers als Van Meteren en Van Reyd spreken
van 105 vaandels, 3 à 4 cornetten en 1 standaard: terwijl Baudartius en Van Loon spreken van
over de honderd vaandels en standaards. Zoals Dr. Scheltema in 1860 en Dr. van Luttervelt in
1948 houden we het op de laagste aantallen. De standaard vooral trok de aandacht, een
prachtstuk van blauw damast, met aan de ene kant een goudgeborduurde voorstelling van de
Madonna. Rechts voor haar lag een geknielde monnik en er waren op het doek en langs de
zomen verschillende strophen van lofzangen en gebedsverzen te lezen. Aan de andere zijde
was de Gekruisigde afgebeeld met alle passiewerktuigen en ook daar gebedsverzen.
Die standaard, vergeten wij dit niet, was afkomstig van muitende soldaten met zelfgekozen
officieren, „electos" genaamd, die overigens een strenge discipline handhaafden. Dit soort
lieden was lang tevoren schuldig geweest aan de Spaanse furie in Antwerpen in 1576 en
gruweldaden elders, bedreven ná biecht en mis en onder het vaandel van Christus, de
Madonna of San Iago . . . De indruk op de geplaagde boeten en stedelingen was dan ook
verbijsterend.
Ook afbeeldingen van de Slag bij Nieuwpoort tonen onderaan rechts cartouches met
opschriften, omgeven door vaandeltrofeeën. Het duidelijkst en stellig naar zelf geziene
voorbeelden vervaardigd is in zijn soort een gravure van Florens Balthasar, waarin om een
rijk versierde cartouche heen een groot aantal vaandels zijn uitgehangen, met daar bovenop
vijf ruitervanen, drie trompetten met vaantjes en de reeds omschreven rijk versierde standaard
der „ghemuytineerde”.

Voor deze prent betaalden de Staten-Generaal in 1601 550 pond aan de maker. De vanen
tonen de Madonna, San Iago, de Dood en de Habsburgse adelaar. Rijk aan verscheidenheid,
meer dan alle andere trofeeënafbeeldingen bij elkaar, zijn hier de vaandels met hun gevlamde,
geruite, geschubde en gebaande kwartieren, met hun zomen met meanders, blokpatronen en
zigzaglijnen. Hoe graag zouden we de achter de voorste vaandels verborgene in hun geheel
hebben gezien! Maar ook hier was de decoratie en niet de documentatie het belangrijkste.
Krijgsbuit: Beschrijving en Opsomming
Hoe kleurrijk moet toen de aanblik van de Grote Zaal, thans Ridderzaal, zijn geweest! Zeer
trots was Maurits op de beide collecties trofeeën. Een gravure van Willem Jacobsz. Delff
(1580-1638) toont de Stadhouder tot kniehoogte met links achter hem zijn beroemde zwarte
harnas, terwijl rechts een doorkijk door een portaal zicht geeft op een deel van de „Grote
Zaal”, waar een groot aantal trofeeën hangt. In het Rijksprentenkabinet te Amsterdam bevindt
zich eveneens een afbeelding van Maurits, in een ovaal, omhangen met vaandels, waarvan de
motieven met een vage stippellijn zijn weergegeven.
Op het beroemde paneel van D. van Deelen, voorstellende de „Grote Zaal” in 1651 - waarover
straks uitvoeriger - zijn rechts en links ook gevlamde infanterievaandels te zien en tegen de
schouw hangen de drie vermelde trompetten van Nieuwpoort. Links vooraan zijn ook
ruitervanen opgehangen met afbeeldingen van de Madonna en de Habsburgse adelaar.
Eveneens tegen de schouw en aan weerszijden daarvan zijn ruitervanen bevestigd, maar er
zijn er meer dan de zes, afkomstig van Turnhout en Nieuwpoort. De kleuren zijn echter
stereotiep en flets en de motieven decoratief; voor documentatie is ook dit paneel van
beperkte waarde. Maar de kleurenrijkdom en veelheid der trofeeën komt niettemin tot
uitdrukking.
Van meer belang voor ons is een serie van zes schilderijen van de Vlaming Denijs van Alsloot
(± 1570 - ± 1625), hofschilder van Albertus en Isabella. Deze serie heet „De Ommeganck van
1615”, welke een optocht te Brussel ter ere van Isabella voorstelt. Twee daarvan bevinden
zich in het Victoria en Albertmuseum in Londen en daarop komen vier vlaggen van de
gewapende Brusselse schutters voor. De velden, verdeeld in kwartieren door het rode St.
Andrieskruis, zijn wit, groen dan wel bezet met rood-wit-groene schubben of dito regelmatige
zeshoeken. De zomen vertonen zilveren meanders en cirkels langs gouden getinneleerde
palen, dan wel opvolgende ruiten met schuins geblokte rood-wit-groene randen en rozetten in
de hoeken (de gekleurde gravure van B. Dolendo en de verzameling gekleurde historieprenten
van de collectie Van Kittensteyn, beide in de Atlas van Stolk, zullen in de opgave van de
„bronnen en literatuur” nader worden besproken).
Veel eenvoudiger van motief maar met goed herkenbare kleuren zijn achttien Spaans-
Habsburgse vaandeltrofeeën van de in totaal 150 uit de 30-jarige Oorlog, welke zich in het
Legermuseum te Stockholm bevinden. De bijzonder actieve medewerker van dat Museum, de
heer Arne Danielsson, gaf desgevraagd alle kleuren en maten op. Slechts één vaandel van de
Stockholmse collectie had kleine blauw-gele vlammen als veldmotief. Schubben of rozetten
komen niet voor, wel had een enkel exemplaar gegolfde banen, of een geel-zwart geruit veld.
De meeste vaandels zijn horizontaal gebaand volgens zwart-wit-rode, blauw-witte, wit-roodwitte,
geel-zwarte, blauw-gele en zwart-wit-groene schema's.
De zomen vertonen een zwart-wit-rood ruitpatroon, of zijn blauw-geel-wit of rood geschaakt,
dan wel blauw-wit of blauw-geel gevlamd. Vrijwel alle vaandels dragen - misschien ten
overvloede nogmaals vermeld - het rode St. Andrieskruis.
De grootte van deze vaandels is veel geringer dan die, welke aan de resten der Nederlandse
trofeeën kan worden opgemeten. De Zweedse trofeeën meten gemiddeld twee meter in het
vierkant; de Nederlandse - zoals gezegd - bijna vier meter. Een ander verschil vormen de

eenvoudige motieven der Zweedse, vergeleken bij die der Nederlandse trofeeën. Ditzelfde is
op te merken aan drie Spaanse infanterievaandels uit de 17e eeuw, welke bewaard worden in
Chur en Sitten, beide plaatsen in Zwitserland gelegen. De afmetingen variëren hier van 2.30
tot 2.10 m in het vierkant.
Elders zal de restauratietechniek - toegepast op resten van Spaanse vaandels - worden
besproken. Deze vaandels zijn afkomstig van het Paleis op de Dam en maakten destijds deel
uit van de reeds besproken trofeeën in de „Grote Zaal” te Den Haag.
Uitvoerig is ingegaan op motief en kleur, om daarmede de restauratie te verantwoorden, daar
in twijfelgevallen op de boven besproken documentatie en voorbeelden moest worden
teruggegrepen. En getwijfeld is er genoeg, alvorens dit jaar met een verantwoorde restauratie
kon worden begonnen.
Doordat, zoals reeds is vermeld, deze Spaanse vaandels waren samengesteld - d.w.z. dat de
afzonderlijke motiefdelen aan elkaar werden genaaid tot één geheel - konden bepaalde
vormen in grootte en aantal worden bepaald. Nadat nl. de grotere vaandelresten waren
geïmpregneerd met kunsthars om ze soepel en steviger te maken, konden de hechtsels van de
motieven, die dikwijls onontwarbare knoedels vormden, worden uitgelegd, waarna zij hun
oorspronkelijke omtrek vaak weer aannamen.
Ook al waren dan de stukken aangehechte zijde geheel of grotendeels verdwenen, dan nog
was het mogelijk een serie motieven terug te vinden. Aan de naden waren nl. soms resten
zijde overgebleven, waarvan de kleur nog te herkennen was. Indien op deze wijze één
kwartier kon worden gereconstrueerd, dan was het mogelijk het gehele vaandel op te bouwen,
doordat bij nameting van de resten bleek dat de hoeken tussen zomen en palen van het
schuimkruis altijd 45 ° bedroegen. M.a.w. het vaandel was vierkant; elke zijde ± 3.70 meter
lang. Ook breedten en lengten van de zomen en palen bleken telkens dezelfde te zijn. Daar
ook de kwaliteit van de resten zijde oorspronkelijk zeer goed moet zijn geweest, lijkt het
aannemelijk, dat al die vaandels volgens eenzelfde grondmodel werden vervaardigd;
misschien in één enkele plaats. Rekeningen of vermeldingen dienaangaande bleken nóch in
Brussel, nóch in Simancas voorhanden, helaas ...
We verdelen de Spaanse vaandels in twee gevlamde exemplaren (L 83 en L 91), twee met
geschaakte zomen (L 42 en L 93), één geschubd (L 90) en één gebaand exemplaar (L 88).
De beide gevlamde exemplaren hebben respectievelijk een rood St. Andrieskruis, bestaande
uit twee getinneleerde palen van rood op goud en groen gevlamd veld (L41), of blauw en
zilver gevlamd veld (L83) met zoom gevlamd van rood en zilver (L91) en zoom van goud
doorlopen van groengespiraalde en getinneleerde palen van rood (L 83).
De geschaakte exemplaren hebben eveneens het St. Andrieskruis van rood, respectievelijk op
veld gevierendeeld van goud en rood (L42) en op veld van in elkaar gestrengelde driehoeken
van zilver en blauw (L 93) met zomen, geschaakt van goud en blauw (L 42) en van goud en
rood (L 43), beide in twee rijen.
Het geschubde exemplaar (L 90) heeft eveneens het St. Andrieskruis op veld geschubd van
rood, geel en groen, met op de hoekpunten rozetten op goud.
Het gebaande exemplaar (L 88) vertoont een rode schuinbalk van heraldisch rechts naar links
op gouden veld met gegolfde gouden en groene banen van acht en zeven, beladen met
monogrammen, die misschien een samenstel vormen van de letters ALBRECHT en ICE (=
Isabella Clara Eugenia). Daar het huwelijk van Albertus en Isabella op 18 April 1594 werd
gesloten, zou deze vlag misschien bij Nieuwpoort kunnen zijn veroverd.
Vermelding dient nog te worden gemaakt van de verzwaarde bal onderaan de vaandelstok om
het vaandel rechtop te houden; indien deze stand was vereist. Dit is b.v. te zien op een
schilderij uit 1616 van A. P. van de Venne (1589-1566) uit het Louvre, dat een allegorie
uitbeeldt van de sluiting van het Twaalfjarig Bestand.

De Servicio Historico Militar te Madrid kon bij gebrek aan documentatie uit die tijd evenmin
hierover uitsluitsel geven.
Een zekere toeschrijving, wat betreft „tercio”' of „bandera”, bleek door gebrek aan gegevens
onmogelijk; zelfs is het onzeker welk vaandel bij Turnhout, dan wel bij Nieuwpoort is
buitgemaakt. Spaanse vaandels of standaards bij andere gelegenheden buitgemaakt zijn - voor
zover onze gegevens strekken - niet in de Grote Zaal opgehangen.
Niettemin mogen we ons gelukkig prijzen, dat mét de in 1961 gerestaureerde ruitervaan -
waarschijnlijk van Turnhout afkomstig - er dan toch zeven trofeeën over enkele jaren een
waardige plaats in het Legermuseum zullen krijgen, als document, stille getuige of
herinnering - al naarmate verschillende waarderingen - van die grootste gevechten uit de 80jarige
Oorlog. 136 stuks zijn er in de Ridderzaal verzameld geweest. Vázquez was ooggetuige
van een revue van Parma's leger, na de inname van Maastricht in 1579, waar ruim 300
vaandels en standaards waren opgesteld . . .
Onze geschubde, gebaande en gevlamde trofeeën zullen die kleurenpracht van toen slechts
flauw kunnen weerspiegelen, maar is daarmede al niet veel gewonnen?
De Grote Vergadering 1651
Het eerder vermelde schilderijtje van D. van Deelen van het interieur van de Grote Zaal
tijdens de Grote Vergadering in 1651, laat in het oog vallende scheepsvlaggen zien van
Spaanse en Portugese herkomst, herkenbaar aan de gekroonde en samengestelde
wapenschilden in de velden der vlaggen afgebeeld. Deze werden ongetwijfeld aan de collectie
toegevoegd, ná de zeeslagen bij Gibraltar (1607) en Duins (1639) en tijdens gevechten met de
Portugezen op de Braziliaanse kust, gedurende de jaren 1625 tot 1654.
De Grote Zaal was in die tijd rondom bezet met winkels, waar men schilderijen, tandenstokers
en zelfs vlees kon kopen. Nadat men tot het houden van de z.g. Grote Vergadering had
besloten, waar over de Unie, Religie en Militie zou worden beraadslaagd, werd de daarvoor
uitgekozen zaal ontruimd en voor die gelegenheid speciaal bekleed.
Al gauw liepen er geruchten, dat het gewest Holland om zijn vredelievendheid tegenover
Spanje te tonen (de Vrede van Munster was nog maar drie jaar oud) alle trofeeën te land en ter
zee, op de voormalige vijand veroverd, wilde laten weghalen. Als reactie hierop besloten de
Staten-Generaal, deze niet alleen te laten hangen en afstoffen, maar ook vele andere
vlaggedoeken van elders te laten halen en deze eveneens in de Grote Zaal te laten ophangen.
Waarschijnlijk zullen deze laatste de door Van Deelen afgebeelde en zoëven vermelde
scheepsvlaggen zijn geweest.
Ook valt het op, dat aan de schouw en zijwand - afgebeeld op het paneel - veel meer
ruitervanen zijn bevestigd dan het aantal dat bij Turnhout en Nieuwpoort werd veroverd.
Het ligt in de bedoeling, dat de gerestaureerde exemplaren van de reeds vermelde Spaanse
scheepsvlaggen te zijner tijd worden overgedragen aan het Rijksmuseum te Amsterdam, in
ruil waarvoor het Legermuseum passende vaandels uit de 18e en 19e eeuw kan
terugverwachten.
Vier zeer grote wollen en twee linnen vlaggen, die dank zij deze sterke materialen beter
bestand waren tegen de tand destijds, zijn gedeeltelijk al gerestaureerd. Een linnen vlag met
de Madonna op een maansikkel, omringd door engelen, werd gerestaureerd volgens
aanwijzingen van het Rijksmuseum, d.w.z. zoveel mogelijk het oude doek laten uitkomen en
slechts zeer summier dáár aanvullen, waar men 100% zekerheid heeft.
Een andere linnen vlag is waarschijnlijk in Brazilië op de Portugezen veroverd en vertoont,
behalve een St. Antoniusfiguur, nog een deel van een andere heiligenfiguur.

De wollen scheepsvlaggen hebben alle het Spaanse Rijkswapen, omgeven door de keten van
de Orde van het Gulden Vlies. Op diverse schilderijen en afbeeldingen uit die tijd - evenals op
het paneel van Van Deelen - zijn soortgelijke vlaggen te zien
Voorzover wij weten werden de trofeeën, welke in de drie oorlogen ter zee tussen 1652 en
1674 werden veroverd op de Engelsen, in de verschillende Admiraliteitsgebouwen
opgehangen.
In de oorlog tegen Frankrijk te land (sinds 1672) werden vooreerst niet veel trofeeën
veroverd. De Staatse troepen konden nog niet op tegen hun beter geoefende en aangevoerde
tegenstanders. Het waren voorlopig de Fransen, die trofeeën buitmaakten . . .
1672-1697: Veel verloren, weinig gewonnen
In een wonderschoon boek, getiteld: „Les Triomphes du Roy Louis le Grand”, waarin alle
veroverde vaandels en standaarden - met plaats en aantal erbij vermeld - tijdens de regering
van Lodewijk XIV zijn afgebeeld, werden op trotse wijze grote overwinningen geboekt, zoals
b.v. die bij Seneffe in 1674:
„La bataille de Senef fut gagnée sur le prince d'Orange par M. le prince de
Condé defunt le 11 aoüt, et le 12e dudit mois on chanta le Te Deum en action
de grâce de cette victoire dans l'église de Notre Dame de Paris où on apporta
107 tant drapeaux qu'tendards et tabliers de timbales, le Roy y étant présent..."
of bij Neerwinden in 1693, waarin 106 vaandels en standaarden werden veroverd:
„... et les drapeaux, étendards, guidons et tabliers de timbales furent apportées
par les Cent Suisses le 9e août de la même année à Notre Dame où l'on chanta
le Te Deum . .."
Evenwel zag de bondgenootschappelijke infanterie in de Slag bij Fleurus op 1 juli 1690 kans
om zich door de Fransen heen te slaan, hoewel de eigen cavalerie op de vlucht was geslagen.
De veroverde trofeeën werden verdeeld; de Spanjaarden kregen elf vaandels, de Friezen
behielden hun twee vaandels, welke door het regiment van de Stadhouder waren bemachtigd
en 19 vaandels werden in de Grote Zaal opgehangen. Deze waren, volgen de opgave, voor het
merendeel van groene zijde met goudbestikte zonnen en stralen en het trotse devies „nec
pluribus impar” op de velden.
Voorzover wij weten was dat de enige collectie trofeeën, die in die periode - toen de
krijgskans te land zich telkens tegen ons keerde - aan de bestaande verzameling werd
toegevoegd.
Jaren later zouden echter méér Franse vaandels worden opgehangen . . .
Franse Veldtekens:
Variatie en Vervaardiging
Een reeds gerestaureerde groep trofeeën, afkomstig uit de Spaanse Successieoorlog (1702-
1714) - in een tijd waarin de Fransen op hun beurt vaandels en standaards in grote aantallen
verloren - is te zien in het Nederlands Legermuseum.
Deze trofeeën omvatten 22 infanterievaandels, één ruiterstandaard en twee stellen
paukenschorten.
De witte (zilveren) St. Georgekruisen op deze vaandels kwamen reeds in de 12e eeuw op
wapenschilden uit Noord-Frankrijk voor. Afgeronde infanterievaandels met rechtopstaande

kruisen zijn te zien in de basreliefs, waarmede de beeldhouwer Pierre Bontemps de graftombe
van Koning Frans I (1494-1547) in St. Denis versierde en welke de Slag bij Merignan in 1515
uitbeelden. Dit soort vaandels komt ook voor op een Duitse anonieme gravure uit de 16e
eeuw van de Slag bij Pavia in 1525. Duidelijk zijn hierop acht of vier banen te zien, welke
onder het kruis horizontaal het veld verdelen.
Franse vaandels en standaards verschenen op vaderlandse bodem met de komst van de hertog
van Anjou in 1581. De onuitputtelijke Baudartius bevat gravures, waarin Franse vaandels
talrijk zijn vertegenwoordigd, zoals b.v. bij de belegering van het kasteel van Kamerijk in
september 1581, of bij een gevecht tussen het Franse garnizoen van Bergen op Zoom en
Spanjaarden, die op 5 december van datzelfde jaar als een soort Sinterklaassurprise de stad
binnendrongen. Ook de Franse Furie in Antwerpen op 17 januari 1583 is bij Baudartius
afgebeeld, waar in de aanvankelijke verwarring tientallen vlaggen van Anjou's troepen binnen
en buiten de stad verschenen. Ook op deze afbeeldingen hebben alle Franse vaandels een
staand kruis.
Een Franse Koninklijke ordonnantie uit 1654 regelde de ordening van de regimenten. Men
onderscheidde bij de infanterie de „régiments entretenus'", d.w.z. per manente eenheden en
„régiments constitués", d.w.z. regimenten die naar behoefte werden aangenomen of
afgedankt. Daarnaast waren er garderegimenten van de „Maison du Roy". Het garderegiment
telde dertig compagnieën. Per compagnie waren er gemiddeld 50 tot 70 soldaten. Omstreeks
dezelfde tijd kwam - als gevolg van de linietactiek - het infanteriebataljon als eenheid naar
voren, dat 700 tot 1.000 man sterk was.
Naar gelang zijn soort telde een regiment infanterie één tot vier bataljons. Eveneens in 1654
verdeelde Turenne de regimenten cavalerie in twee eskadrons; de garde- en
dragonderregimenten hadden er soms drie van. Ieder eskadron telde op zijn beurt weer vier
compagnieën, die gemiddeld 40 ruiters sterk waren.
Ongeveer gedeelte van de Franse infanterie- en cavalerie-regimenten bestond uit
buitenlanders, o.a. Zwitsers, Duitsers, Walen, Spanjaarden en Italianen.
Omtrent de afmetingen van de vaandelstok vermeldt het Militair Memorieboek van Pier
Willem van Sytzama uit de jaren 1704-1728 o.a.:
„Het vaandel of pieck, lang 10 voet, swaer 3 L. Onder aent end isse op dickste,
soo dat de stange of pieck nae boven toe dunner wordt, synde van vuren hout
en heeft een spits als op een pieck.”
Ongeveer dezelfde gegevens zijn te vinden in het werk „Vertoogh van de Krijghsoeffeninge"
uit 1670 door Johan Boxel.
Door omrekening en berekening van de midellijn komen we op een stok van bijna 3 m lang en
5 cm dik. Deze lengte stemt goed met de gevonden afmetingen van de gerestaureerde Franse
vaandels overeen, die van 1,96 tot 2,20 m in het vierkant groot waren. De uit de collectie
vaandelresten van het Paleis op de Dam afkomstige vurenhouten vaandelstokken hebben
zonder spits en boluiteinde lengten variërend van 2,45 tot 2,68 meter, wat eveneens past bij de
grootte van de Franse vaandels. De langste ruiterlans mét spits en achterkant meet 2,75 m.
Bij de Franse infanterieregimenten onderscheidde men het „drapeau colonel" en het gewone
„drapeau d'ordannance". Het eerstvermelde was vaak rijk bestikt met emblemen en figuren,
waarvan de meest kenmerkende waren terug te vinden op het „drapeau d'ordonnance”'. Deze
laatste voerden de kleuren van het wapen van hun kolonel en waren per regiment reeds
uniform van kleurenmotief.
Evenals de infanterievaandels waren de standaards van de zware cavalerie, d.w.z. van
kurassiers en karabiniers, vierkant van vorm. Daarentegen hadden dragonders, huzaren en

guides opzij ingesneden standaards; weinig ingesneden bij de dragonders, diep ingesneden bij
de huzaren en guides.
Aan een gepubliceerde rekening uit de Franse militaire archieven ontlenen wij, dat de Markies
de Noailles in 1690 voor Franse garnizoenstroepen in Catalonië ter sterkte van vier bataljons
en één regiment 14 vaandels liet maken. Deze vaandels waren van tafzij en bevestigd aan de
stokken met vergulde spijkers. Zij konden elk in een tijken houder worden opgeborgen. Elk
vaandel was voorzien van een aan de spits bevestigde zijden kwast, terwijl de spits zelf uit een
fleur-de-lis bestond. Voor elk genaaid vaandel werd 31 sols betaald; voor het gehele werk
kreeg de naaister 21 livres en 14 sols.
Vaandels en Vaandrigs ten tijde van de Zonnekoning
De plichten en hoedanigheden, die de vaandrig moesten kenmerken, waren sinds de 16e eeuw
niet veranderd. Volgens een „Articulbrief" voor de Staatse militie uit 1716 moest hij „een
genereusch ende bequaem persoon” zijn, die eventueel de kapitein of luitenant moest
vervangen, maar „hem (= zich) met de compagnie niet bemoyen.”
Anderzijds moet hij „alle cortosie en vrientschap by zijnen kapiteyn bewijsen, om dat
hij van zijne soldaten affectie en liefde ghewinnen mach.”
Ook moet hij ervoor zorgen, „dat zijn vendel wel bewaert wert, hetzy in het velt ofte
guarnisoen, oock ter tijdt van een slagh ofte batailie; want hy draeght de eere ende het vendel
van zijn landt, jae liever alles te verliesen als 't vendel; hy behoort zyn dootkleet daer van te
maken . . .”
Een vaandel kon soldaten weer in ere herstellen. Na de Slag bij Montcassel op 10 april 1677,
welke door de Staatse troepen weinig eervol werd verloren, hing men uit elke compagnie van
het gevluchte regiment infanterie Weede van Walenburg één soldaat na loting op. Voor de
overigen werd in Sluis „het vaandel weder over 't hooft gewaeyt” en deze „alsoo eerlijck
gemaeckt.”
Moest na een eervolle capitulatie het garnizoen van een belegerde stad zijn vaandels
uitleveren, dan werden deze in goede toestand overgedragen. Maar zulk soort vaandels werd
dan door de oorspronkelijke bezitters als waardeloos beschouwd. Ging tijdens een veldslag
een vaandel verloren, dan betekende dit voor velen een smet op de naam van het regiment.
Een heroverd eigen vaandel werd even hoog geschat als een veroverd vijandelijk vaandel.
Verderop in dit relaas zullen wij echter ook een geheel andere mentaliteit - praktisch en
materialistisch - tegenover vaandels en standaarden ontmoeten.
Door de linietactiek der infanterie liep een vaandel op het eind van de 17e en begin van de
18e eeuw groter risico dan zijn beter beschermde voorgangers van een eeuw vroeger. Dit en
de zich rond de persoon van Lodewijk XIV ontwikkeld hebbende hofcultus verklaren waarom
zelfs de geduchte Franse maarschalken verlies van vaandels niet aan de koning bekend
durfden maken. De ontevredenheid van die „geleliede godheid”, genaamd „Le Roi Soleil”,
kon zelfs gevierde personen in een afgrond van ongenade storten. Lodewijk berispte b.v. de
Maarschalk Luxembourg, dat deze hem niet had gemeld, dat tijdens een cavaleriegevecht bij
Cambon in Zuid-België in september 1691 enige standaards van de „Maison du Roy” in
Staatse handen waren gevallen: „Vous me connaissez assez pour savoir que je veux que l’on
me mande le bon et le mauvais de ce qui se passe dans les armées . . .”
Kenmerkend voor zijn ijdelheid voegde hij daaraan toe: „J'ai ordonnée desja sur ce que j'en ai
appris que l'on en refasse promptement pourque leur perte ne paraisse pas quand on verra les
troupes de ma Maison . . ."

Daarom verzwegen de Franse maarschalken tijdens de Spaanse Successie-oorlog het juiste
aantal vaandels, bevreesd voor een zonsverduistering in Versailles. Villeroy na Höchstädt en
Ramillies, Vendôme na Oudenaerde repten niet over vaandelverlies in hun in de Franse
oorlogsarchieven bewaard gebleven rapporten. Maar vaandels werden ook - kort voor
capitulaties - verscheurd, zoals Franse generaals in 1704 bij Höchstädt (= Blenheim) lieten
doen, nadat onder de superieure leiding van Marlborough en Eugenius van Savoye de Engelse
cavalerie door het wankelende Franse centrum was gestoten. Niet minder dan 163 vaandels en
standaards werden in deze slag door de bondgenoten veroverd.
1702-1713: De rollen omgekeerd
In twee zalen van het Nederlands Legermuseum zijn voorlopig een aantal gerestaureerde
vaandeltrofeeën, afkomstig van de Spaanse Successie-oorlog (1702-1713), opgehangen.
Gedurende deze jaren getroostte de Republiek zich zeer zware inspanningen om een groot
leger op de been te laten houden. Dit telde in het begin van de Successie-oorlog ruim 100.000
man en tegen het einde - na het afvallen van Engeland - wel 120.000 man. Roemruchte
veldslagen als die van Ramillies (1705), Oudenaerde (1708) en Malplaquet (1709), werden
mede door Staatse troepen gewonnen. Tot 1711 duurde het succes, daarna kon de Republiek -
alleenstaande tegen de opnieuw aanvallende Fransen - zich slechts met de grootste moeite
handhaven.
In het jaar 1713 werden twee prenten uitgegeven, respectievelijk door H. Pola en D.C.
Woudenberg vervaardigd, waarop de in de Grote Zaal te Den Haag opgehangen trofeeën, met
plaats, datum en omschrijving vermeld, in lange series afbeeldingen zijn weergegeven en van
heraldische kleurenaanduidingen voorzien.
Een zo nauwkeurig mogelijke telling van de trofeeën van deze - van elkaar bijna niet
afwijkende - prenten leverde een totaal op van 115 volledige Franse infanterievaandels -
zowel „drapeaux colonels" als „drapeaux des ordonnances" - van 23 cavaleriestandaards en 9
stel paukenschorten. Bovendien zijn nog 47 vaandelstokken zonder enig doek of slechts met
flarden eraan afgebeeld.
Uit de resten van deze collectie konden in de jaren 1961-1962 21 infanterievaandels, 2
ruiterstandaards en 2 stel paukenschorten worden gerestaureerd. Bij de voorlopige
toeschrijvingen hiervan dient echter als voorbehoud te gelden, dat de gegevens van
bovengenoemde platen lang niet altijd met de officiële gegevens kloppen; gegevens die door
gedeputeerden te velde bij de overgebrachte trofeeën aan de Staten-Generaal werden
verstrekt. Niet alleen wijlen Dr. J. W. Wijn, doch ook Franse schrijvers stelden herhaaldelijk
tegenstrijdigheden vast in toeschrijving én beschrijving wat betreft de beide prenten,
vergeleken met hun eigen documentaties . . .
We moeten echter niet vergeten, dat zijden infanterievaandels een beperkte „levensduur”
hadden, want zij waren aan weer en wind blootgesteld. Bovendien was iedere kolonel vrij om
kleur en motief te bepalen, waardoor in eenzelfde regiment - gedurende een periode van 10 à
20 jaar - telkens andere vaandels werden gebruikt Maar we moeten eveneens aannemen, dat
zowel Pola - die voor zijn uitgeefster Anna Beek de trofeeën tekende in het vredesjaar 1713,
en wel met toestemming van de Staten van Holland - als Woudenberg, die in zijn prent nog de
vermelding „In de Legers getekend” heeft, de trofeeën zelf voor ogen hebben gehad.
Verkeerde plaatsing of documentatie kan de tegenstrijdigheden hebben veroorzaakt.
Op 30 juni 1703 vond bij Eekeren - ten Westen van Antwerpen gelegen - een veldslag tussen
Staatse troepen onder Slangenburgh en Franse troepen onder Boufflers plaats. Toen Franse
infanterie een omtrekkende beweging uitvoerde, deden drie Staatse cavalerieregimenten een
succesvolle aanval over een weldra met bloed doortrokken dijk. Zes vaandels, twee
standaards en een paar keteltrommen werden veroverd. Het gelukte de Staatse troepen daarna

in goede orde op Lillo terug te trekken. De veroverde zegetekens werden op 10 juli d.a.v. in
triomf van het Leidse Veer naar het Binnenhof in Den Haag overgebracht en een paar dagen
later in de Grote Zaal opgehangen.
Er zouden er meer opgehangen kunnen zijn, want Slangenburgh deelde op 6 juli in zijn
rapport aan de Staten-Generaal o.a. mede:
„. .. des syn noch verscheyde vaendels na dat berigt verovert, maar de soldaten
hebben dy op stucken gescheurt en carwatten (= halsdoeken) en neusdoecken
van gemaeckt . . .”
Ook de soldaten van Washington gebruikten Engelse en Hessische vaandels na de slag bij
Saratoga (1777) voor zulke doeleinden; misschien zou het gebruik van bontgekleurde
halsdoeken in het Amerikaanse leger daarop terug gaan...
De enige bewaarde trofee van Eekeren (C.K 31) vormt - volgens Anna Beek - een stel
paukenschorten, afkomstig van het Beierse cavalerieregiment De Maigny, die een eenvoudig
blauw-wit ruitenpatroon hebben met kwastjes langs de randen. Deze zouden door het Staatse
regiment Cannenburg zijn veroverd.
Eveneens in het jaar 1703 vond op 15 november bij Spiers een veldslag plaats, waarbij de
Franse Maarschalk Tallard het bondgenootschappelijk leger versloeg en 50 vaandels en
standaards buitmaakte. Een totale nederlaag werd ook hier voorkomen door een verrassende
cavaleriecharge vanuit de geallieerde rechtervleugel, waarin de Staatse ruiterij een ruim
aandeel had. Haar commandant Van Rechteren kon 19 standaards en vijf paar keteltrommen
als trofeeën naar Den Haag sturen. Anna Beek geeft echter 11 standaards en vaandels en twee
paar keteltrommen aan. Van de door haar vermelde regimenten komen er slechts enkele in de
Franse „ordre de bataille" voor. De twee gerestaureerde trofeeën worden respectievelijk
toegeschreven aan het Régiment de Dragons du Roy (L.13) - nl. een geheel rode
ruiterstandaard - en aan het Régiment de Bellefort (L. 40) - een vaandel bestaande uit een wit
kruis op een geheel rood veld.
Van een oorspronkelijke grote collectie trofeeën, afkomstig van de slag bij Ramillies ten
Noorden van Kamerijk op 23 mei 1706, bleven slechts drie vaandels over. In deze door
Marlborough schitterend geleide slag, waarin Villeroy werd verslagen, brachten plotseling
opduikende cavaleriemassa's - die door een terreinplooi heen rijdende de Franse linkerflank
aanvielen de beslissing. Een op tijd toegebrachte stoot in het centrum veroorzaakte daarop een
algemene vlucht onder de Fransen. Opnieuw speelde Nederlandse cavalerie, onder Van
Nassau-Ouwerkerk, hierbij een belangrijke rol. De Staatse troepen alleen al veroverden 47
vaandels, 18 standaards en 9 keteltrommen. De trotse cavalerie van het Maison du Roy was
deerlijk toegetakeld. Brabant en Vlaanderen gingen voor de Fransen verloren en de trotse
Zonnekoning liet met de hoed in de hand om vredesvoorwaarden vragen. Tijdens de vlucht
viel een Franse brigadier met een ruiterstandaard in een sloot. Een andere ruiter nam de
standaard over en toen later de brigadier daarvan melding maakte, bleek dat deze ruiter - die
hardnekkig beweerde de standaard te hebben verloren - het kostbare doek in Brussel had
verkocht.
Anna Beek liet 20 vaandels en standaarden afbeelden, veroverd bij Ramillies. Daarvan zijn er
drie gerestaureerd. Het eerste vaandel (L.34) met schuins geel-blauw-rood gevlamde
kwartieren, kan hebben behoord tot één der vier Zwitserse regimenten, respectievelijk
d'Aquara, du Celis, de Prevenou of de Beaufleurs.
Het tweede (L.44) wordt volgens Anna Beek toegeschreven aan het Régiment de Rebor en
heeft rode in groen en geel gevatte kwartieren, terwijl het derde vaandel (L. 75) gouden
kwartieren met schuinse dwarsbalken (van blauw en zilver geruit) heeft. Dit laatste vaandel
zou aan het Régiment Baron de Bergeyk toebehoren.

De ontreddering van het Franse leger na deze nederlaag had tot gevolg, dat reeds op 6 juli van
dat jaar Oostende - na een kort beleg en een weinig actieve verdediging - capituleerde. Acht
Franse regimenten leverden 24 vaandels en 1 standaard uit; een bewijs dat garnizoenstroepen
toen reeds een geringer aantal veldtekens bezaten, zoals eerder uit een Franse tekening van
1692 bleek. Anna Beek heeft hiervan 7 vaandels afgebeeld; ongetwijfeld waren verschillende
vaandels van het totale aantal aan elkaar gelijk.
Vier vaandels konden worden gerestaureerd. Hiervan zou het eerste (L. 33) - met rode
kwartieren omvat in groen-geel gekeperde zoom - tot het Régiment de St. Second behoren.
Het tweede (L.38) - met rood-wit-geel gevlamde kwartieren - wordt toegeschreven aan het
Zwitserse regiment Baron d'Elfs, terwijl de derde en vierde trofee (L.46 en L.46A) zouden
toebehoren aan het Régiment d'Argentois. Deze twee vaandels hebben schuingevierendeelde
kwartieren van groen en goud.
Eveneens na een kort beleg werd Dendermonde op 5 september 1706 overgegeven, nadat een
bres in de wallen was geschoten. Onder de gevangenen bevonden zich vele Zwitsers, die
onmiddellijk na de capitulatie in Staatse dienst overgingen. Anna Beek toont vijf vaandels,
waarvan er drie in flarden waren, misschien tevoren gescheurd. Van deze is er één bewaard
gebleven (L. 31) met rode, geel dwarsgebalkte kwartieren, dat wordt toegeschreven aan het
Régiment Lionnais.
Een nieuwe nederlaag in het open veld leden de Fransen bij Oudenaarde op 11 juli 1708.
Terwijl de beide Franse bevelhebbers Vendôme en de Hertog van Bourgondië onenigheid
hadden, gelukte het Marlborough onder het welwillend oog van Eugenius van Savoye een
snelle strategische opmars over de Dender en Schelde heen te verrichten.
Koelbloedig werd vervolgens door Staatse, Engelse en Pruisische troepen vanuit
bruggehoofden een samenhangend front gevormd. De reeds omgetrokken Franse rechterflank
werd vervolgens door een verrassende cavalerie-aanval onder Nassau-Ouwerkerk uit elkaar
geslagen.
Slechts de invallende duisternis redde de Fransen van een vernietiging. Door de bondgenoten
werden in totaal 44 vaandels, 44 standaards en 10 paar pauken buitgemaakt. De Nederlanders
ontvingen hiervan het leeuwendeel, nl. 30 vaandels, 30 standaards en acht paar pauken; de
Engelsen respectievelijk 7, 12 en 1. Dit was in overeenstemming met het aandeel in de
overwinning en de grootte van de verliezen. Marlborough schreef daags na de slag hierover
een nogal merkwaardige brief aan zijn echtgenote, waarin hij o.m. zeide:
„... but I thank God that the English suffered less than all other troupes
and out English cavallery did not take any part in the battle . . ”
Anna Beek liet van de veroverde trofeeën 24 hele vaandels, 6 stokken met flarden, 7 lege
stokken, 10 standaards en 4 stel pauken afbeelden. Van deze trofeeën konden een zestal
worden gerestaureerd. De eerste (L. 33) is een standaard, die wordt toegeschreven aan het
Régiment de Dragons à Mr. Risbourg óf aan dat van Mr. Dussart, daar Anna Beek identieke
veldtekens van beide regimenten toont. Oorspronkelijk was deze standaard blauw met een
gouden rand van bladeren met aan de ene zijde een gekroond blauw middenschild, beladen
met drie fleurs-de-lis waarboven op witte banderolle de spreuk „Regi Soli” en aan de andere
zijde een blauw middenschild met adelskroon, waarop een gebogen arm met opgestoken pijl.
Boven dit geheel is een banderolle met de spreuk „Virtute et Prudentia” aangebracht.
De gerestaureerde trofee heeft echter haar gouden stiksels, zonder spreuken, grotendeels
verloren. Deze is aan de oorspronkelijke lans, waaraan zij was bevestigd, opgehangen.
De vaandeltrofeeën van Oudenaarde zijn alle identiek, d.w.z. zij hebben het witte kruis op een
blauw veld met telkens een schuinsgerichte fleur-de-lis uit elk der vier door de kruispalen
gevormde binnenhoeken. Zij behoren tot het Régiment de Ramsdorf, dat in de reeks van Anna

Beek met vijf identieke vaandels is vertegenwoordigd; de namen der kapiteins zijn: De la
Motte, Seury, Gruard, Roial en De Sparre. Merkwaardig is dat juist vier vaandels van één
regiment konden worden gerestaureerd.
De laatste trofee van Oudenaarde (C.K. 50) wordt gevormd door 2 paukenschorten van rode
damast met franje van gouddraad, waarin 2 gekroonde schilden van keel met gouden balk,
waarop drie zwarte kepers. Elk schild wordt gehouden door twee figuren met aan dit schild
identieke wapenrok en zwaard in de hand. De zoom vertoont een rij zilveren afbeeldingen van
wapentuig. Het stel paukenschorten wordt toegeschreven aan het Régiment Prince de Lambec.
De Slag bij Malplaquet of Blaugies op 11 september 1709, berucht om de moorddadige
verliezen onder de Staatse infanterie, wordt bij Anna Beek vertegenwoordigd door 22
vaandels en vaandelflarden, 3 standaards en 1 stel paukenschorten. Helaas kon geen enkele
vaandelrest worden herkend als afkomstig van de trofeeën van Malplaquet. De Fransen
veroverden zelf in deze - in feite onbesliste - slag 13 vaandels, 16 standaards en 3
keteltrommen. Deze werden op 21 september d.a.v. in de Notre Dame opgehangen.
De Maarschalk De Villars kreeg wegens zijn uitstekend en dapper beleid in deze slag, een
aantal vaandels en standaards ten geschenke. De samensteller van „Les Triomphes” tekende
tenminste bij de afbeeldingen der Malplaquettrofeeën aan, dat waar de naam Villars stond, het
degenen waren „que le Roy a envoyé à Monsieur le Maréchal de Villars pour lui faire
honneur; on les retira de Nostre-Dame aprés la cérémonie . . .'
De moed der Fransen herleefde na deze slag en met nieuwe kracht sloegen zij van zich af. Dit
kwam tot uiting in de belegering van Bouchain en Quesnoy, gelegen in Noord-Frankrijk.
Bouchain werd van 9 augustus tot 13 september 1711 door Staatse troepen onder de Generaal
Fagel belegerd. Rond en in de bolwerken werden zware bloedige gevechten geleverd, tijdens
steeds herhaalde bestormingen en uitvallen. De bezetting capituleerde op 14 september en
leverde bij het verlaten van de stad o.a. 24 vaandels en standaards uit. Hiervan beeldde Anna
Beek 17 vaandels en 1 standaard af. Slechts één enkel vaandel kon van de resten daaruit
worden herkend (L. 37), gekenmerkt door kwartieren die rechtsgeschuind en uitgetand van
zwart en rood zijn. Het zou dan behoren tot het Régiment d'Odenel
Quesnoy werd bijna een maand lang door Fagel belegerd en wel van 9 juni tot 6 juli 1712. Op
uitgebreide schaal werden mijnen en contramijnen aangelegd en tot ontploffing gebracht.
Uitvallen en bestormingen wisselden deze ondergrondse oorlog af, in aanwezigheid van
Eugenius van Savoye. Ook hier waren de verliezen hoog.
Van na de capitulatie ingeleverde Franse veldtekens - gegevens over het juiste aantal
ontbreken - toont Anna Beek 17 vaandels en 3 standaards. Hiervan konden er 7 stuks worden
herkend. Drie daarvan zijn identiek (L.29, L. 39 en L.49) en worden toegeschreven aan het
Régiment de Tourville; zij vertonen rode kwartieren met palen in groen en geel. Een andere
serie van 3 identieke vaandels (L. 30, L. 32 en L. 35/43) vertonen gepaalde kwartieren van
goud en rood van telkens 4 stukken en behoren volgens de afbeeldingen van Anna Beek ófwel
tot het Régiment de Bourbon ófwel tot het Régiment de Borton. De mogelijkheid is hier niet
uitgesloten, dat er inderdaad slechts 3 vaandels per regiment in Quesnoy waren, daar Franse
garnizoenstroepen dit aantal - zoals eerder vermeld - in die tijd al hadden.
Later in de 18e eeuw werd dit het gebruikelijke aantal per regiment. Voor het Spaanse leger
werd b.v. in 1728 voorgeschreven, dat er per regiment één kolonelsvaandel, de „Coronela", en
twee bataljonsvaandels, de „Ordenanza", mochten worden gevoerd.
De uniforme kledij van de afzonderlijke regimenten en bataljons, in linies opgesteld, deed de
compagniesvlaggen als veldtekens verdwijnen. Zij dienden later als richtvlaggen en werden
met de stak in de loop van het geweer gestoken.

Verdwenen Trofeeëncollecties
Al met al zijn er dus 25 Franse trofeeën gerestaureerd en zullen te zijner tijd bij de enige reeds
gerestaureerde Spaanse cavaleriestandaard nog zes Spaanse vaandels worden. gevoegd. Het
is, vergeleken bij de honderden exemplaren die eens de Grote Zaal in Den Haag sierden, wel
een beperkt aantal Indien wij echter nagaan wat er met andere collecties oude vaandels en
standaards in diverse Europese landen is gebeurd, dan zal ons gevoel van spijt om wat eens
wás worden vermengd met vreugde om wat er in Leiden thans nog ís.
In de nacht van 30 op 31 maart 1814 werden bij de nadering der Geallieerden te Parijs alle
trofeeën, aanwezig in het Hôtel des Invalides, verbrand op bevel van de gouverneur,
maarschalk Sérurier. Er waren daar op dat tijdstip ruim 1500 veroverde vaandels en
standaarden, afkomstig van veldtochten van Napoleon, een zó groot aantal, dat men niet eens
de moeite had genomen er een staat van te maken, terwijl men evenmin de datum en plaats
van verovering had aangetekend.
Daarentegen bleven de aan de Chambre des Députés en Senaat gestuurde trofeeën benevens
een aantal aan hoge militairen geschonken exemplaren behouden. Diezelfde nacht werden op
aanraden van de préfect de la Seine de in de gewelven van de Notre-Dame opgehangen
trofeeën, die uit de 17e en 18e eeuw stamden, weggenomen. Sindsdien ontbreekt hiervan elk
spoor. Slechts een klein aantal in depôt of in nevenvertrekken van de kathedraal bewaarde
vaandels zijn behouden. Sedert 1908 worden deze en andere vaandels en standaards bewaard
in het Franse Musée de l'Armée. Hiertoe behoren bijna tweehonderd exemplaren, die het
karakter van een trofee hebben.
Toen men in Engeland het plan koesterde om alle trofeeën in het Royal Hospital te Chelsea op
te hangen, werd er naar de collectie trofeeën in de Westminster Abbey geïnformeerd. Men
ontving toen een antwoord van de Predikant Sydney Smith, gedateerd 2 november 1835,
waarin werd vermeld:
„As damp destroys cloth and Religion has little to do with War, the worst
repository for flags of Triumph is a Church. Accordingly the Trophies of the
Duke of Marlborough were (in the great repair of St. Paul's in 1820) found to
be utterly perished - not a rag remained . . .”
Wat ook te denken van een nu verdwenen collectie van ongeveer 250 vaandels en standaards,
afkomstig uit de 30-jarige oorlog en de Turkse en Spaanse Successieoorlogen en eertijds
opgehangen in de rijschool van het Vorstelijk Paleis te München? Deze verzameling werd nl.
in 1806 - toen er voor een te installeren kruitmolen moest worden plaats gemaakt - in lege
zwavelkisten weggestopt en daarna vergeten. Onnodig te zeggen dat ook van deze collectie
niets meer overbleef.
Het Legermuseum te Stockholm bewaart binnen zijn muren echter nog honderden trofeeën,
afkomstig uit de oorlogen van Gustaaf Adolf en Karel XII in een vaak verrassend gave vorm.
Het droge klimaat en het mindere aantal daguren droegen daartoe het hunne bij.
Ook in Zwitserland is veel aan vaandels en standaards bewaard gebleven, zij het niet allemaal
in originali. De Middeleeuwse trofeeën - veroverd op Duitsers en Oostenrijkers - werden daar
eertijds in kerken van de voornaamste plaats opgehangen, gelegen op of bij het
gevechtsterrein. Als deze trofeeën verteerden, werden ze ófwel gecopieerd ófwel op de
kerkmuren nageschilderd. Nog later werden uit die schilderingen hele vaandelboeken
samengesteld.
Deze klaarblijkelijke behoefte tot documentatie om daardoor een herinnering te bewaren,
bemerken wij elders pas tegen het einde van de 17e eeuw. Daardoor konden wij uit de resten
van de Nederlandse trofeeën met zekere waarschijnlijkheid een aantal restaureren en
kenmerken uit de periode van de Spaanse Successieoorlog. De Franse trofeeën uit de tijd van

Lodewijk XIV zijn - al bestaat hiervan geen enkel origineel exemplaar meer - afgebeeld en
gekenmerkt in het eerder vermelde boek „Les Triomphes du Roy Louis le Grand", terwijl de
Engelse graveur Spofforth de trofeeën - afkomstig van Blenheim (Höchstädt) - in een
gekleurde prent vereeuwigde, getiteld:
„La gloire des armées confédérées illustrée par une description blazonnéé de
CXXVIII drapeaux et de XXXV Etandards deployés, pris de François et des
Bavarois par les troupes confédérées etc. . . ."
De Ridderzaal in de 18e eeuw
Terugkerend naar de collectie in de Grote Zaal (Ridderzaal) te Den Haag, stellen wij vast dat
de eerder vermelde zin voor documentatie en indeling ertoe leidde om bij de trofeeën houten
bordjes met bijzonderheden dienaangaande te plaatsen. In zijn beschrijving van Den Haag (uit
1730) vermeldde De Riemer tenminste:
„. . . en opdat de gedagtenis door den tijd niet zoude verouderen, zoo zijn by de
laatstgemelde (d.z. de trofeeën) gestelt houten borderen, waar op geschreven
staat de tijd en plaats, wanneer en waar dezelve genomen en verovert zijn:”
Ongelukkigerwijze zijn deze bordjes bij de overbrenging van de collectie naar Amsterdam -
waarover later - spoorloos verdwenen.
Een tekening uit 1768 en een schilderij uit 1779, beide door de schilder Hendrik Pothoven
(1727-1793) vervaardigd, beelden de Grote Zaal opnieuw uit. Daaruit blijkt, dat de schouw,
die voor een deel schuil gaat achter een grote loterij-installatie - vandaar ook de naam
Loterijzaal - was volgehangen met trofeeën, kennelijk uit de Spaanse Successie-oorlog.
Diverse paukenstellen zijn links en rechts van die schouw opgehangen. Helaas is er ook reeds
een groot aantal geheel kale vlaggestokken of met enkele flarden eraan afgebeeld. Daardoor
lijkt de zoldering veel meer door te komen, dan op het schilderij van Van Deelen uit 1651.
Men kan onder de trofeeën tegen de muur eveneens enige houten bordjes onderscheiden,
waarvan reeds sprake was.
Beide afbeeldingen laten ook de boekwinkels zien, die in een eeuw tijds de kramen met meer
gevarieerde koopwaar - uit de tijd van Van Deelen - hadden verdrongen.
Een nieuwe serie trofeeën werd op 15 december 1786 in de Grote Zaal of Loterijzaal
opgehangen, bestaande uit 27 Oosterse vlaggen, welke in 1784 tijdens een vlootexpeditie door
Kapitein Jacob Pieter van Braam op de kust van Malakka waren veroverd. Hiervan zijn 11
exemplaren bewaard, waarvan er inmiddels 7 zijn gerestaureerd.
Zowel de documentatie hiervan, in de vorm van tekeningen berustend in het Nederlands
Historisch Scheepvaartmuseum, als de vrij goede kwaliteit van de overgebleven vlaggen,
maakten de identificatie niet moeilijk.
Deze en andere niet uit Europa afkomstige trofeeën zullen echter te zijner tijd elders worden
besproken.
Franse Trofeeën en Bataafse roem
Als eenling afkomstig uit een oorspronkelijke serie van drie Russische vaandeltrofeeën, hangt
in het „oude gebouw" van het Legermuseum een gerestaureerd vaandel, dat tijdens de Slag
om Bergen in Noord-Holland op 19 september 1799 werd veroverd.

Een Russisch infanterie-regiment telde in die tijd zes compagnieën; de eerste compagnie
voerde het regimentsvaandel, terwijl de vijf andere compagnieën elk een eigen vaandel
hadden.
Het kolonelsvaandel had een wit, het compagniesvaandel een gekleurd kruis. In het midden
van het kruis bevond zich een helder oranje cirkel, waarop een zwarte dubbelkoppige adelaar
was gemonteerd, omgeven door twee groenblauwe linten. Op de borst van de adelaar was een
rood schild met het wapen van Moskou, omrand door een halsketting van de orde van Sint
Andreas. Elke adelaarskop droeg een gouden kroon, de klauwen droegen globe en scepter.
Boven de adelaar, tussen de uiteinden der linten, schitterde de keizerlijke kroon. Tussen de
vier armen van het kruis waren banen van verschillende kleuren.
Bovenomschreven vaandels waren tussen 1796 en 1798 door czaar Paul I aan verschillende
regimenten overhandigd. Van deze regimenten werden er in 1799 enkele naar Engeland
ingescheept, ingevolge een verbond tot hulp in troepen, door Rusland te leveren.
Tussen Huisduinen en Callantsoog gingen op 27 augustus van dat jaar sterke Engelse
strijdkrachten aan land. Zij zagen kans om reeds dadelijk de numeriek zwakkere Bataafse en
Franse strijdkrachten terug te dringen tot een inundatiestelling, die van Monnikendam tot
Wijk aan Zee liep.
Nadat een „Gallo-Bataafse” tegenaanval op 10 september totaal mislukte, gingen de Engelsen
en inmiddels gedebarkeerde Russen tot hernieuwde actie over en wel op 19 september. Hun
rechterkolonne, bestaande uit 9.000 hongerige Russen en 2.500 Engelsen, onder bevel van de
vergrijsde Russische Generaal Hermann, trok via Kamp en Groet snel op naar Schoondam en
Bergen. De onstuimig en veel te ver doorstotende Russen, bij wie orde en terreinkennis
ontbraken, veroverden op verrassende wijze beide dorpen. De naar achter en opzij uitgeweken
Fransen onder Vandamme werden inderhaast met troepen uit Alkmaar versterkt, onder wie
ook Bataven van de divisie Dumonceau.
Vervolgens werden de Russische flanken vanuit de toentertijd dichtbeboste duinen en
geestgronden aangevallen. Rond en in het dorp Bergen ontstond een vreselijk handgemeen
achter heggen en in huizen, waarbij de Franse 42e Demi-Brigade de Russen achteruitdreef.
Deze verloren het dorp en zonder munitie vluchtten zij in paniek naar hun uitgangsstellingen
bij de Zijpe terug. Generaal Hermann werd met een groot aantal andere Russen
gevangengenomen, nadat zijn troepen zware verliezen hadden geleden.
Generaal Brune, bevelhebber van de Franse troepen in Noord-Holland, schreef aan zijn
Minister van Oorlog hierover:
„Le résultat de l'action est de deux mille prisonniers, plus de trois mille morts
où blessés, vingt-huit pièces de canon et cinq drapeaux, dont ceux des
régiments de Fersen et Souwarow."
Deze opgave, verschilt wel veel van die van de Russische compagniescommandant
Doubiansky, die met het regiment Tobolsk aan de gevechten deelnam en slechts één vaandel
en vijf kanonnen als verlies opgaf.
Geen van beide was echter juist, want dezelfde Generaal Brune stuurde zijn Adjudant, de
Generaal Clément niet met vijf, maar met zeven bij Bergen veroverde Russische vaandels
naar Parijs. De bedoeling was om die door gewone militairen aan de Minister van Oorlog ter
hand te stellen tijdens een openbare zitting van het Uitvoerend Bewind. Daarop deed echter de
Bataafse Gezant te Parijs, Mr. R. J. Schimmelpenninck, zijn beklag bij de Minister van
Buitenlandse Zaken over deze z.i. miskenning van het Bataafs recht op gemeenschappelijke
trofeeën. Hem werd daarop medegedeeld, dat drie vaandels naar Den Haag zouden
terugkeren. Dit gebaar was lankmoedig, aangezien geen Bataaf aan de verovering daarvan te

pas was gekomen en bovendien de Fransen zich tijdens de gevechten van een betere kant
hadden laten kennen dan hun Bataafse bondgenoten.
Op 17 oktober 1799 trok in een plechtige optocht de commissie van aanbieding met de
generaal Clément als hoogste in rang van het Ministerie van Oorlog op het plein in Den Haag
naar de openbare zaal van audiëntie van het Uitvoerend Bewind in het z.g. Oude Hof (het
Paleis Noordeinde). Het garnizoen en de gewapende burgermacht van de stad stonden in de
wapenen. Met 21 kanonschoten werden de drie, door gewonde militairen gedragen, trofeeën
begroet. Over en weer werden redevoeringen afgestoken en beloningen in de vorm van
eresabels en zilveren horloges uitgereikt.
Zonder blikken of blozen werden de Bataafse soldaten in hoogdravende bewoordingen
vermeld als de veroveraars van de drie Russische vaandels:
„Deze banieren, onder welke de bezoldigde slaven van den trotschen Brit,
vereenigd met de huurlingen van den woesten Sarmant, zich aan onze stranden
durfden vertoonen, zijn aan hun door den Bataaffschen Heldenarm ontrukt,”
zoals de „Agent van Oorlog” brallend het Uitvoerend Bewind toesprak, of
gelijk de overste Mathuschewitz die de rollen helemaal omdraaide:
„... zij (de vaandels) zijn zo veele zegeteekenen van den moed en trouwe der
Bataaffsche legerbenden, die, door onze glorierijke Fransche wapenbroeders
bijgestaan, dezelven aan eenen woesten en op verraad en overmacht
vertrouwenden vijand hebben ontweldigd.”
Vervolgens werden de drie vaandels met muziek voorop in de gewone vergaderzaal op het
Binnenhof gedeponeerd. Het Uitvoerend Bewind besloot twee maanden later de drie vaandels
aan de Agent van Oorlog te overhandigen met de opdracht deze in de Grote Zaal te laten
ophangen met een verklarend bordje.
Men bedenke echter wel, dat deze trofeeën door Fransen op de Russen in Bataafs gebied
werden veroverd en door een bindende afspraak in Den Haag zijn terechtgekomen.
Het gerestaureerde enige exemplaar wat ons nog rest, vertoont grote overeenkomst met een
door Dirk Langendijk (1748-1805) afgebeeld vaandel. Dit vaandel staat op een gekleurde
tekening afgebeeld, waarbij aan een zich teweerstellende Rus het vaandel wordt ontrukt. Het
vaandel heeft een wit oorspronkelijk rood en goud gegeerd veld met ovalen middenschild,
waarin een gekroonde zwarte dubbele adelaar met blauw hartschild, waarin weer een
gekroond monogram. De lengte van het vaandel bedraagt 128, de breedte 126 cm.
Een andere zich in het Haagse Gemeente-archief bevindende afbeelding toont een in de grond
geplant vaandel in een heuvellandschap, met links achter een opgaande zon. Bij dit vaandel is
het veld gegeerd van zwart, zilver en goud rond een rood en rond middenschild, waarin
eveneens de dubbele zwarte gekroonde adelaar met rood hartschild.
Het gerestaureerde exemplaar (L. 54) is afwijkend ten opzichte van de afbeelding van
Langendijk in zover het middenschild oranje en het hartschild rood is. De dubbele
goudbebekte adelaar draagt gouden kronen op de koppen waartussen zich eveneens een
gouden kroon bevindt. In de klauwen worden een gouden scepter en dito rijksappel geklemd.
Volgens een analyse van de in Parijs wonende Russische kolonel b.d. Andolenko zou onze
trofee een compagniesvlag van het grenadiersregiment van Tavrifcheski zijn, dat in 1799 Von
Benckendorf werd genoemd.
Een keizerlijke dagorder van 4 november 1799 maakte het verlies van dit vaandel aan het
Russische leger bekend, waarin tevens werd medegedeeld, dat het regiment Von Benckendorf
geen vaandels meer zou ontvangen. Toen later evenwel werd ontdekt, dat dit regiment bij

Bergen een Frans vaandel had veroverd, werd de keizerlijke sanctie weer ingetrokken, waarna
in 1800 het verloren vaandel werd vervangen.
Indien we naast dit Russische vaandel een Spaans exemplaar uit ± 1600 of een Frans uit ±
1709 plaatsen, dan blijkt de grootte van die veldtekens telkens minder te worden. De grote
slaghopen hadden plaats gemaakt voor in linie opgestelde bataljons gekleed in
vastomschreven uniformen, waardoor het vaandel als veldteken kleiner van formaat kon
worden; in onze vergelijking dus van 4 naar 1½ meter in twee eeuwen tijd.
De Balans rond 1800
Indien wij nogmaals recapituleren wat er aan legertrofeeën in de Grote Zaal te Den Haag werd
opgehangen, dan komen we tot een totaal van minstens 128 Spaanse vaandels en 6 dito
standaards.
Daarbij nemen wij aan, dat ná de Slag bij Nieuwpoort geen trofeeën uit de strijd te land
tijdens de 80-jarige Oorlog aldaar zijn opgehangen.
Eveneens aannemende, dat Pola en Hogerberg in hun series trofeeen uit de Spaanse
Successie-oorlog géén exemplaren uit de oorlogen met Lodewijk XIV vóór 1700 hebben
afgebeeld en zij hebben gezien wat zij graveerden, dan tellen wij in totaal 163 Franse
vaandels, 23 standaards, 9 stel pauken en 47 stokken met of zonder flarden uit die periode.
We weten echter, dat het aantal der afgebeelde trofeeën veel minder is dan de totalen, welke
de gedeputeerden te velde naar de Staten-Generaal stuurden. De hierboven opgegeven
aantallen Franse trofeeën moeten dus als een minimum worden aangenomen.
Daarbij voegen wij dan nog de zo juist beschreven serie van drie Russische vaandels, zodat er
in totaal minstens 134 Spaanse, 243 Franse en 3 Russische vaandels en standaards moeten zijn
opgehangen, benevens 9 paukenstellen en 3 trompetten.
„Intocht” in Amsterdam 1806
De zojuist vermelde recapitulatie was nodig om de oorspronkelijke grootte van de collectie
trofeeën voor ogen te houden. Koning Lodewijk Napoleon (1806-1810), grillig en onzeker in
besluiten en daden, besloot nl. in de eerste maand van zijn bewind alhier, zijn regeringszetel
te vestigen in Amsterdam,
„Stad der Koophandel in Europa . . . op alle Oceanen om haare zeevaard
geëerd.”
Het was 's Konings verlangen,
„dat deze Hoofdstad meer en meer den rang en het aanzien verkrijge, welke
haar toekomt,”
zoals in zijn overwegingen over de verplaatsing was te lezen. Als een soort ouverture hierop
gelastte een Koninklijk Besluit van 7 Juli 1806 de overbrenging van alle in de Grote Zaal te
Den Haag hangende trofeeën naar het toenmalige stadhuis van Amsterdam, het latere Paleis
op de Dam.
De stadsraad van Amsterdam werd door de Minister van Binnenlandse Zaken uitgenodigd het
transport te regelen, waarna de raad de artilleriemeester van de stad Amsterdam, de Overste
Jonas Straatman, met de uitvoering daarvan belastte.
De Amsterdamse Courant juichte luid:
„Waar ook betere plaats, waar de helden, welke de meeste dezer zegetekenen
overwonnen hebben, in de graven rusten.”

Ongetwijfeld werden daarmede een aantal beroemde „Vlootvoogden” bedoeld, die in de Oude
en Nieuwe Kerk lagen begraven. Gemakshalve werd vergeten, dat Prins Maurits en Maarten
Harpertsz. Tromp in Delft en de Heer van Nassau-Ouwerkerk in de Westminster Abbey lagen
begraven en dat de door De Ruyter veroverde trofeeën in die tijd in Hellevoetsluis hingen.
Kort na dit besluit werden alle trofeeën van de muren der Grote Zaal of Loterijzaal afgenomen
en ingepakt. Op 31 juli 1805 in de vroege morgen vertrokken daarop twee wagens van de
„Hollandse Veldtrein’’ met de opgerolde vaandels, de standaards en keteltrommen, elk met
vier paarden bespannen en geëscorteerd door grenadiers van het 2e Regiment van Linie en
een korps muzikanten.
Tegen de avond werd Amsterdam bereikt en de wagens werden tot de volgende morgen op
het vroegere Drilveld onder bewaking gesteld.
Op 1 augustus d.a.v. werd vanuit diverse punten in de stad een militaire optocht geformeerd,
waarna met artilleriesalvo's en „volle krijgsmuziek” een commissie uit de Amsterdamse raad
werd begroet.
Een luisterrijke optocht - met ontrolde vaandels voor zover mogelijk - trok vervolgens door de
stad. Matrozen en leerlingen van de Kweekschool voor de Zeevaart, met trofeeën van de
expeditie Van Braam en veroverde Spaanse, Engelse en Franse zeevlaggen openden de stoet.
Daarna volgden onderofficieren van de burgerwacht, de stedelijke „gesoldeerde Garde”, van
de Grenadiers van het 2e Regiment van Linie, alsmede van de artillerie en cavalerie, die elk
een vaandel droegen. Tenslotte voerden huzaren te paard drie stel pauken en vijf in de hand
gehouden standaards mede.
Met muziek en tromgeroffel werd onder grote belangstelling het stadhuis op de Dam bereikt.
De in linie opgestelde korpsen, waarvoor de trofeeën waren geplant, werden geïnspecteerd
door de voltallige stadsraad, waarna de Overste Straatman een forse „aanspraak” hield.
Daaruit halen wij een enkele volzin.
„De vernielende tand des tijds, die zelfs de marmeren praalgestichten der
heilige aloudheid niet ontziet, heeft ook deze eervolle gedenkstukken van
Neêrlands heldenmoed niet gespaard, maar zodanig geschonden dat de
overblijfselen der meeste zeer gering en slechts sommige nog herkennelijk
zijn.”
Na beantwoording van deze rede werden de trofeeën naar de wapenkamer van het stadhuis
overgebracht, waarna deze plechtigheid ten einde was.
Men krijgt stellig de indruk, dat slechts een beperkt aantal vaandels kon worden ontrold; b.v.
zeker die van de expeditie van Van Braam uit 1784 en één Russisch vaandel uit 1799. Deze
indruk wordt bevestigd door een gravure van C. Boogerts (1745-1817), waarin van ontplooide
vlaggen weinig is te zien. Het in de optocht meegevoerde gelegenheidsvaantje met het wapen
van Amsterdam en de opdracht, luidende „Louis Napoleon, Koning von Holland, schenkt aan
zijne hoofdstad Amsterdam deze zegetekenen door dappere Nederlanders op derzelver
vijanden veroverd”, is nog aanwezig in het Rijksmuseum te Amsterdam.
Afgezien van het feit, dat de trofeeën staatseigendom waren en Lodewijk Napoleon niet het
recht had deze weg te schenken, zal men zich wel moeten afvragen hoeveel fragiele trofeeën
tijdens deze verplaatsing en ontplooiing zijn verloren gegaan, dan wel verder zijn verwoest.
Nadat de stadsraad zich naar de Oude Zijds Voorburgwal had verplaatst, betrok de Koning
van Holland zijn nieuwe Paleis op de Dam. De trofeeën bleven in het Paleis, hoewel men zou
menen, dat de stad Amsterdam de eigenaresse was geworden. Aan de collectie werden zelfs
een aantal scheepsvlaggen toegevoegd door toedoen van een volijverig paleisintendant, die
trofeeën had „ontdekt” in Hellevoetsluis en Amsterdam.

Uit een inventaris van die tijd ontlenen wij, dat er omstreeks 1808 nog 266 vaandels en
standaards (waaronder kale stokken meegerekend) en 9 stel pauken aanwezig waren, afgezien
van de scheepsvlaggen. Vergeleken met de eerdergenoemde totalen stellen wij vast, dat er
toen al minstens 100 vaandels en standaards waren verdwenen. Eveneens bleven de 3
trompetten, afkomstig uit de Slag bij Nieuwpoort, spoorloos en ook de wellicht vergeten
houten bordjes met aanduidingen uit de Grote Zaal te Den Haag.
In datzelfde jaar 1808 werd de collectie naar de „grande salle du Palais” overgebracht, zoals
men in deze tijd van tweetaligheid de „Grote Zaal" van het Paleis op de Dam ook noemde.
Een gravure in een gids van Amsterdam uit de Franse tijd, gemaakt door Witsen Geysenbeek,
wijst uit dat boven de ingang naar het Oosten van deze zaal en wel onder de grote klok, een
beperkt aantal vlaggedoeken (schuin naar boven) was uitgehangen.
Winst en verlies in de 19e eeuw
De graveur E. Maaskamp beeldde in ± 1825 het interieur van deze zaal uit, waaruit wij
kunnen zien, dat ook boven de ingang naar het Westen - ter weerszijden van de Atlasfiguur -
vlaggen schuin naar boven hingen. Toen heette de „grande salle" allang „Groote Zaal",
behorend tot het nu aan Koning Willem I toebehorende Paleis op de Dam. De stellen pauken
waren toen al spoorloos verdwenen.
Tijdens de regering van deze vorst (1813-1840) werd een aantal Indische vlaggen in deze zaal
opgehangen, welke afkomstig waren uit de z.g. Java-oorlog (1825-1830) tegen Diepo Negoro
en de expeditie van de Generaal De Kock tegen Palembang in 1821.
Ook deze trofeeën, die bijzonder interessant zijn wat betreft hun religieuze karakter, zullen te
zijner tijd apart worden beschreven.
Koning Willem III (1849-1890) liet in het begin van zijn regering de twee Nederlandse
vlaggen, die boven de citadel van Antwerpen wapperden tijdens het beleg daarvan door de
Fransen (1832), ophangen, respectievelijk aan de kroonlijst naar het Noorden van de
Burgerzaal en tegenover de troon in de z.g. Troonzaal.
Deze laatste was vroeger de z.g. Schepenkamer en ook daar waren de Trofeeën boven de
ingang opgehangen. In het magazijn stond een glazen kast, die met rood fluweel bekleed en
met goud was afgezet, waarin een aantal helemaal of vrijwel kale vlaggestokken waren
opgeborgen, afkomstig van de collectie uit de „Grote Zaal" te Den Haag.
De tand des tijds knaagde voort... Bij elke schoonmaak van de zalen of bij het heen en weer
bewegen van de doeken door opstijgende warme lucht bij het gebruik van de kachels braken
steeds nieuwe fragmenten van de ragfijne fragiele stof af. Grote naar omlaag gefladderde
fragmenten werden door het personeel van het Paleis in een kistje bewaard. Maar hoeveel
kleine delen zullen er niet zijn opgeveegd en in de vuilnisemmers gedaan?
Elders in Europa was het niet anders; aan effectieve conservering dacht men toen nog niet,
hoewel men hier als elders de trofeeëncollecties wel degelijk als roemruchte overblijfselen
van een vergane glorietijd bleef beschouwen.
Op 4 april 1860 richtte de toenmalige „archivaris van de hoofdstad en van Noord-Holland”,
Dr. P. Scheltema, een adres aan Koning Willem III, waarin hij voorstelde de verzameling
trofeeën in het Paleis op de Dam te ordenen. Door deze te verenigen met veroverde
dundoeken van elders wilde hij tevens een soort van trofeeënmuseum aldaar tot stand
brengen. In antwoord hierop liet de Koning Dr. Scheltema uitnodigen, de herkomst van de
trofeeën te onderzoeken; het museumplan kon echter geen doorgang vinden.
De adjunct-intendant had toen reeds een toewijzing (= identificatie) en beschrijving der
vlaggen gemaakt. Scheltema verklaarde zich met de toewijzing accoord. De collectie was in
de Grote Zaal, de Troonzaal en het magazijn ondergebracht. De door de Archivaris zo

genoemde „Westerse” trofeeën waren grotendeels vergaan; de kleuren waren verschoten en
veranderd. De „Oosterse” trofeeën daarentegen waren in een veel betere toestand.
Dr. Scheltema telde - de vlaggestokken medegerekend - in totaal 188 „Westerse” vlaggen,
waaruit hij 6 Engelse, 2 Portugese, 5 Franse, 2 Russische en 2 Nederlandse meende te
herkennen. De rest zou van Spaanse afkomst zijn. De Engelse, Portugese en Spaanse
scheepsvlaggen waren ongetwijfeld te herkennen aan de op het doek afgebeelde wapens,
terwijl ook de twee Russische vaandels en de Citadel-vlaggen- overigens géén trofeeën - geen
moeilijkheden opleverden. Vrij zeker heeft de Archivaris de restanten van 5
Compagniesvlaggen van het Regiment Ramsdorf (zie pagina 22) uit de Spaanse
Successieoorlog afkomstig, die gouden lelies op een veld van azuur vertoonden, als de z.i.
enige 5 Franse vaandels kunnen herkennen. De grote massa's verschoten en vrijwel kleurloze
fragmenten werden gemakshalve maar als „Spaans" betiteld. Dr. Scheltema heeft de prenten
van Anna Beek of Woudenberg niet geraadpleegd; blijkbaar wist hij van het bestaan ervan
zelfs niets af. Ook hij stelde het verdwijnen van de bij de trofeeën behorende Franse pauken
en Spaanse trompetten vast.
Van de „Oosterse” trofeeën stelde de archivaris het aantal op 75 vast. Vervolgens bracht hij
een verbetering in de plaatsing aan ,,opdat zij door eenieder bij een bezoek te beter zouden
kunnen in ogenschouw worden genomen”. De verdeling Oost-West werd strikt gehandhaafd,
want boven de Westelijke ingang van de Grote Zaal van het Paleis werden 50 „Westerse” en
boven de Oostelijke ingang 75 „Oosterse” vlaggen gehangen.
Blijkens een litho uit die tijd door W. Hekking Jr. (1825-1904) vervaardigd, waren deze
trofeeën met de stok schuin naar boven opgehangen, en het doek keurig gedrapeerd met
opgenomen slippen, geheel in de stijl van een ouderwetse wapentrofee.
In werkelijkheid had Dr. Scheltema de minst afgeknaagde exemplaren fraai links en rechts
van de Atlas-figuur boven de Westelijke ingang laten uithangen, maar door de hoogte konden
zij nauwelijks „in ogenschouw" worden genomen. Een foto van ongeveer zestig jaar geleden
geeft hiervan een beter beeld dan de opgesmukte litho van Hekking. De Oostelijke ingang
daarentegen was met een groot aantal „Oosterse” trofeeën erboven veel beter van aanzien.
De vlaggestokken met of zonder flarden en niet geschikt voor het uitsteken werden (132 in
getal) bij de zich reeds in de glazen kast bevindende vlaggestokken gevoegd. De kast werd
daarna naast de troon in de Troonzaal geplaatst. De Citadel-vlaggen bleven - waarschijnlijk
wegens hun grote afmetingen - hangen waar ze waren.
In feite had Dr. Scheltema slechts het kaf - waartoe de meeste trofeeën in letterlijke zin reeds
behoorden - van het koren pogen te scheiden. Van een verantwoord onderzoek of van enige
poging tot conservering was geen sprake geweest.
Ruim honderd jaar geleden waren er in het Paleis op de Dam dus nog 188 trofeeën uit Europa,
inclusief een twaalftal scheepsvlaggen en 132 vaandels en standaards met of zonder
fragmenten. Er konden aan legertrofeeën nog tussen de 40 en 50 vaandels en standaards in
enigszins samenhangende staat worden getoond.
Conserveringsmethoden rond 1900
Door de steeds beter wordende methodiek van de historische en kunsthistorische
wetenschappen in de tweede helft van de 19e eeuw en door de daarmee hand in hand gaande
verheffing van het peil der musea - die hun vroeger karakter van vaak opgepropte
rariteitenkabinetten en hofcollecties verloren en steeds meer wetenschappelijk geordende en
beschreven collecties gingen vormen - kon het niet anders dan dat ook conservering- en
restauratiemethoden nauwkeurig werden uitgewerkt.
Het verlangen naar een vaak ál te romantisch voorgesteld verleden, temidden van een zich op
industrie en techniek richtende en steeds materialistischer ingestelde gemeenschap, deed de

wens aanwakkeren, iets te kunnen aanschouwen van de voltooid verleden tijd en wel aan de
hand van voorwerpen en documenten van kunst en geschiedenis. Wij signaleerden reeds als
voorbeeld het plan van Dr. Scheltema om een trofeeënmuseum in te richten.
Omstreeks 1900 paste men, om de vaandelcollectie te conserveren, in de legermusea te
München, Berlijn en Wenen methodes toe, als het aanbrengen van een netwerk met
knoopsteken over en door het doek heen, of het ondersteunen ervan door een ondergrond van
zijdegaas met kleuraanpassing, dan wel het bevestigen van het doek op een fijn grijs filénet.
Vaandelresten, die geen conservatiemethoden konden verdragen, werden bewaard in kasten of
tussen glas. De nadelen waren echter groot en talrijk. Er werd nl. door vaak „gare" of reeds
breekbare stof heengenaaid met dikwijls te hard en scherp garen, zodat er in nog sneller
tempo fragmenten loslieten.
Het bewaren tussen glas kon tot verstikking leiden, maar dat was het minst schadelijk, doordat
het oude textiel in elk geval werd ondersteund en niet doorregen.
Het eenvoudig ophangen in tule-omhulsel had als nadeel, dat er van kleur noch embleem iets
zichtbaar was en het stof zich daartussen kon verzamelen. In de Dôme des Invaliden te Parijs,
evenals in Bern, vond deze methode met oude vaandels veel toepassing.
„Thus wrapped up like nuns one can hardly distinguish anything of these poor
flags . . .”
meende in 1948 een deskundige uit Zuid-Afrika (en wel R. Gerard).
Ondanks de vele bezwaren bleef niettemin de samenhang van de vaandeldoeken bewaard en
waren de hiervoor geschetste methoden niet te vergelijken met b.v. het kleven van de doeken
op een ondergrond van textiel of hout met meubelmakerslijm en arabische gom, zodat door
eerkorreling en zuurinwerking veel vaandels zijn vernield, zoals vóór 1896 in Praag of
Berlijn.
In 1919 deelde de toenmalige directeur van het Nederlands Museum voor Geschiedenis en
Kunst, de heer M. van Nollen, aan de directeur van het Nederlandsche Legermuseum, de
Kolonel F. A. Hoefer, mede dat z.i. de beste methode voor conservatie van oude vaandels
was, het bewaren tussen glas en tule omhulsels. De tussen glasplaten geklemde doeken
moesten in een stevige houten lijst worden gevat.
In het Legermuseum te Doorwerth werden daarop vrijwel alle aanwezige vaandels -
grotendeels Nederlandse uit de 19e eeuw - tussen glasplaten gelegd en in houten lijsten gevat.
Daarna werden ze opgehangen. Toepassing daarvan in het Paleis op de Dam bleek echter niet
mogelijk door de grootte van een deel der trofeeën.
1929-1930: Actie Generaal Hoefer
Tien jaar later, in februari 1929, bracht Kolonel Hoefer (1850-1938) een bezoek aan het
Koninklijk Paleis te Amsterdam. Juist op dat tijdstip waren de trofeeën uit de Grote Zaal
verwijderd, omdat de wanden werden gerestaureerd. De collectie was daarom voorlopig over
verschillende lokalen verspreid.
Kolonel Hoefer was diep ontsteld over de toestand en de vermeende verwaarlozing van de
trofeeën. In de periode van maart 1929 tot juni 1931 richtte hij niet minder dan 6 verzoeken
aan Koningin Wilhelmina om toestemming te krijgen de trofeeën naar het Legermuseum te
Doorwerth over te brengen, alwaar zij - onder glas geplaatst - door veel mensen konden
worden gezien. Zijn verzoeken, gesteld in vaak rhetorische volzinnen die ons thans
overdreven voorkomen, getuigden niettemin van de grote ijver van een reeds hoogbejaard
man voor het redden van tastbare herinneringen uit vervlogen eeuwen, die z.i. door anderen
schromelijk werden verwaarloosd.

Hoewel Kolonel Hoefer de steun had van de Minister van Defensie, wilde Koningin
Wilhelmina de trofeeën in het Paleis te Amsterdam laten ter opluistering van dit gebouw, daar
deze Haars inziens juist dáár onder ogen kwamen van hen, voor wie de trofeeën „van het
meeste belang” waren. Deze mening werd eveneens voorgestaan door het Hoofd van de
Rijksgebouwendienst J. C. E. Baron van Lynden, alsmede de Commissie tot Onderzoek van
het Koninklijk Paleis. Volgens hen schaadden de trofeeën het aanzien van de „Grote
Burgerzaal” geenszins, maar zij verlevendigden veeleer de actuele betekenis.
Men bleef van die zijde afwijzend staan tegenover de argumenten van Kolonel Hoefer, dat
plaatsing onder glas de fragiele resten kon redden van de ondergang. Hoefer kreeg evenmin
werkelijke steun van hem, die een bemiddeling in gunstige zin had kunnen bewerkstelligen,
nl. van de Minister van Financiën, i.c. Jhr. De Geer In elk geval heeft de actie van Hoefer één
tastbaar en voor ons gelukkig resultaat gehad, nl. dat ná de voltooiing van de restauratie van
de Grote Zaal de Trofeeën in tulen omhulsels werden genaaid en horizontaal uitgehangen.
Loshangende fragenten werden afgeknipt of bijgewerkt. Elk exemplaar werd vervolgens op
een naturel-kleurige linnen hoes genaaid, die om een stok sloot. Tevens werden de meeste
originele stokken vervangen door zwartgeschilderde exemplaren, welke waren voorzien van
kleine ronde knoppen. Ook dit kon echter geen genade vinden in de ogen van Kolonel Hoefer,
temeer daar in de inventaris van het Paleis de trofeeën „tegelijk met handdoeken en
poetsdoeken werden opgesomd”.
In werkelijkheid heeft de toenmalige Intendant van het Paleis, Jhr. F. L. Six, de trofeeën
beslist niet als poetsdoeken beschouwd, wat Kolonel Hoefer min of meer insinueerde. De
waarheid gebiedt ons tevens melding te maken van het feit, dat voor het conserveren van de
trofeeën tussen glas, zoals Kolonel Hoefer wilde, op het Legermuseum te Doorwerth
eenvoudig geen plaats was. Hij wilde daartoe vijf zalen, waarin in die tijd het Museum der
Orde der Johannieters was gevestigd, bestemmen. Maar dit wenste deze orde beslist niet. Een
en ander werd door Kolonel Hoefer verzwegen in zijn vaak „geladen” brieven en in zijn
telkens - vaakt terecht - geuite klachten in de Jaarverslagen van het Legermuseum, gedurende
de gehele periode van 1929-1937.
Zonder zijn wens in vervulling te zien gaan, stierf Hoefer op 7 oktober 1938. Dat men echter
niet doof was voor zijn klachten, bewees de betere verzorging der trofeeën in Amsterdam.
Zo droeg deze eminente man er dan toch toe bij, dat uit de later beter bewaarde resten nog een
30-tal trofeeën zijn of worden gerestaureerd.
1938-1939: Zoeken en tasten
Op het einde van dat jaar 1938 schreef de Minister van Oorlog aan de Generaal C. J. Snijders,
lid van het Bestuur van het Nederlands Legermuseum, dat door de aanleg van een centrale
verwarming in het Paleis op de Dam, gevaar voor verdere beschadiging der opgehangen
trofeeën dreigde. Als deze verwarming nl. in werking werd gesteld, ontstonden er
luchtstromingen, die de fragiele doeken heen en weer deden bewegen. De trofeeën werden in
maart 1939, op last van Koningin Wilhelmina, vóór het bezoek van de Belgische Koning uit
de Grote Zaal verwijderd en elders opgeborgen.
Dr. J. W. Wijn, Generaal R. Baron van Panthaleon van Eck en S. J. Graaf van Limburg
Stirum, allen Bestuursleden van het Legermuseum, stelden daarop een onderzoek in naar
methoden van conservering en naar de financiële gevolgen, die een eventuele overbrenging
zou meebrengen; tevens was de conditie van de trofeeën van groot belang. Ditmaal leek de
kans op succes groter, aangezien de Koningin nu zelf graag zag, dat de trofeeën naar
Doorwerth zouden worden overgebracht „en het zeer zoude betreuren, indien zij elders dan te
Doorwerth zouden worden bewaard,” naar de Minister van Financiën mededeelde.

De Minister nam aan, dat de scheepsvlaggen niet in Doorwerth zouden worden bewaard. Het
Bestuur liet zich zijnerzijds optimistisch uit over de plaatsruimte en wenste, dat niettemin álle
trofeeën in de Doorwerth zouden worden onderzocht. Op 20 Juni 1939 werd door twee
bestuursleden een bezoek aan het Paleis op de Dam gebracht, waar Jhr. Sickinghe de
voorlopig op een metalen rek liggende vlaggen liet zien. Volgens hun bevindingen waren daar
de twee grote Citadelvlaggen, 124 kleinere vlaggen van één tot vier meter lang, een tweetal
kistjes met vaandelfragmenten, een 30-tal oude vlaggestokken met enkele flarden en vier
lanciers-lansen, waaraan vroeger Spaanse „vlaggen" waren bevestigd. Hiertussen waren nog
een 10-tal Marinevlaggen en zeker 90 Indische vlaggen. Een nauwkeuriger analyse was
uiteraard niet te verwachten.
Evenwel werd een in het leven geroepen werkcommissie door de Ministerraad gezwind
opgeheven, terwijl het Bestuur meende, dat het Hoofd van de Rijksgebouwendienst niet
bepaald wenste mede te werken aan een snelle beslissing. Het kon zelf evenmin besluiten over
de beste methode van conservering.
De doeken konden nl. in zijden netten worden geplaatst (zoals in het Legermuseum te Parijs)
maar ook in cellophaan verpakt, zoals de vlaggen in het Prinsenhof te Delft. Ook konden de
trofeeën in het zeer doorzichtige triacel worden geplaatst, terwijl het Laboratorium der
Artillerie-inrichtingen aan de Hembrug wees op het sterke vocht- en luchtdichte Amerikaanse
plio-film, dat met een lauwwarm strijkijzer op het textiel kon worden geplakt.
Terwijl het Bestuur zich nog beraadde over plaats, financiën en conserveringsmethoden,
kwam de mobilisatie in augustus 1939 alle activiteiten verstoren. Afgezien van de
verwoesting van het Kasteel Doorwerth in 1944, mag men niet betreuren dat het in 1939 niet
tot overbrenging en conservering van de trofeeën is gekomen. Deze waren op dat moment
naar omstandigheden veilig opgeborgen. Kennis van en ervaring met conserveringsmethoden
had men in ons land niet, terwijl op de Doorwerth voor alle trofeeën beslist geen plaats was.
Deze tweede poging tot overbrenging evenwel had evenmin tot resultaten geleid. Aarzeling
enerzijds de trofeeën uit handen te geven, te hoge verwachtingen anderzijds door onkunde en
optimisme. De tijd leek nog niet rijp te zijn voor een definitieve oplossing.
1943-1948: Dood spoor
In de daarop volgende bezettingstijd vond de Intendant der Koninklijke Paleizen, Jhr. Ir. P. F.
O. R. Sickinghe, gelegenheid om zich in de dossiers aangaande de trofeeënkwestie te
verdiepen. Voor de toekomst zou dit van betekenis blijken te zijn. Zijnerzijds kwam de
toenmalige directeur van het Legermuseum, de Kolonel M. C. van Houten, na een bezoek aan
het Paleis op de Dam in het najaar van 1943 tot de vaststelling, dat „in de gegeven
omstandigheden de vlaggen niet beter konden worden verzorgd dan thans het geval is . . .”
Jhr. Sickinghe verzocht de kwestie tot een later tijdstip te willen laten rusten, „aangezien ik
van H.M. de Koningin nooit de opdracht daadwerkelijk heb ontvangen de vlaggen af te
geven.” Hij vertrouwde erop, dat de Kolonel van Houten dit standpunt zou billijken, hetgeen
deze uiteraard deed.
Terwijl in de eerste jaren na de oorlog de directie van het inmiddels te Leiden gevestigde
Legermuseum alle handen vol had om met heel weinig personeel en middelen de zwaar
gehavende collecties te ordenen en te herstellen, nam de Minister van Onderwijs P. Gielen in
februari 1948 - in opdracht van Koningin Wilhelmina - de trofeeënkwestie op met de
Voorlopige Monumentenraad. Zijn gedachte was om telkens een zestal trofeeën over te
brengen naar het Rijksmuseum te Amsterdam en het Legermuseum te Leiden en de rest naar
de Ridderzaal in Den Haag terug te brengen. Dit idee werd door de Rijkscommissie voor de
Monumentenzorg toegejuicht.

Wilde men in gedachten terug naar de aanblik van die zaal in de tijd van Van Deelen en de
Grote Vergadering in 1651? Een kleine inspectie van de toestand der trofeeën zou elke illusie
dienaangaande snel hebben weggenomen.
1948: Dageraad
Inmiddels begon wijlen Dr. R. van Luttervelt, Conservator van het Rijksmuseum, de collectie
in het Paleis op de Dam te inventariseren. In betrekkelijk korte tijd was hij daarmede klaar.
Hij leverde een knap stukje werk, wetenschappelijk van goed gehalte, waardoor een stevige
grondslag voor latere onderzoekingen werd gelegd.
Dr. Van Luttervelt stelde 56 Franse en Spaanse vlaggen vast, 72 Indische vlaggen en 35
stokken met enige flarden. Engelse scheepsvlaggen trof hij niet meer aan. Tevens
constateerde hij, dat het aantal vlaggen sinds Scheltema's bemoeienis in 1860 opnieuw sterk
was verminderd. Hij stelde voor, dat het Rijksmuseum eerst en daarna het Legermuseum
vervolgens een keuze zouden maken, waarna de rest naar de Ridderzaal zou worden
teruggebracht. Dit zou z.i. zelfs aanleiding kunnen zijn alle buiten gebruik gestelde militaire
vlaggen en vaandels naar dezelfde zaal over te brengen.
Dr. Van Luttervelt redeneerde dus in de trans van de Minister en van Monumentenzorg; het
plan voor een trofeeënmuseum van Scheltema zou in de Ridderzaal herleven. Praktische
bezwaren inzake conservering en restauratie werden minder in het oog gehouden. De Kolonel
van Houten wees hier echter wél op, waarbij hij zich tevens verzette tegen suggesties in de
trant van „sur vous, sans vous”.
Met een beroep op uitlatingen van de Koningin zelf in januari en maart 1939 toonde hij aan,
dat het Legermuseum de eerste keuze toekwam.
Ook deze keer kwam het niet tot een verdeling en overbrenging. De uiteindelijke beslissing
was in de commissies en belanghebbenden vastgelopen. Het enige winstpunt was de
opstelling van een wetenschappelijke inventaris en documentatie van de trofeeën.
1954-1957: Resultaten en teleurstellingen
In de eerste helft van het vorige decennium had men op het Laboratorium van Mechanische
Technologie (Afdeling Vezelonderzoek) te Delft proeven genomen met
conserveringsmiddelen voor oude textiel. Daaruit was een chemische methode ontwikkeld,
die bruikbaar scheen te zijn. De „Shell” had deze kostbare experimenten gefinancierd, welke
in 1954 en 1956 werden gepubliceerd. De hoofdzaken van deze methode bestonden uit het
wassen van de breekbare textilia, vervolgens het impregneren van de stof door middel van
doorzichtige, langzaam drogende plastische kleefstoffen, die bestand zijn tegen zuurstof en
ultra-violette straling, zonder dat het weefsel zelf wordt aangetast en tenslotte het plakken op
kunstglas, dan wel op daartoe geprepareerde textilia of soepele kunstvezelstof.
Daardoor was men in staat om oude vaandeldoeken aan één dan wel aan twee kanten te tonen.
Niet alleen kon men conserveren, maar ook restaureren door bijschildering van de
ontbrekende delen op de - naar de oorspronkelijke grootte van het doek afgemeten - steunende
ondergrond. Zodoende werd het bewaarde gedeelte zichtbaar, maar men kon zich tevens een
idee vormen van de oorspronkelijke eenheid; vooropgesteld, dat men over een zodanige
documentatie beschikte, dat deze restauratie is verantwoord.
Met kennis van zaken had de toenmalige directeur van het Legermuseum, de Kolonel C. A.
Hartmans, deze experimenten van nabij gevolgd en besproken met Prof. Dr. Ir. J. W. H.
Uytenbogaert en mej. Dr. J. E. Leene, beiden bij uitstek deskundig in deze materie. Daarna,
het was inmiddels september 1957, schreef hij hierover naar de Rijksinspecteur van Roerende
Monumenten, D. F. Lunsingh Scheurleer, waarbij hij de gedachte naar voren bracht, dat - daar

de trofeeën in het Paleis op de Dam staatseigendom waren - de Staat ook de kosten van het
conserveren op zich zou moeten nemen. Ook Kolonel Hartmans toonde zich voorstander van
een billijke verdeling van de vaandels, maar legde er de nadruk op, dat het Legermuseum de
eerste keuze zou hebben, omdat voordien was toegezegd dat het Legermuseum destijds alle
vaandels zou krijgen. Dit laatste was evenwel gebaseerd op schriftelijke mededelingen van
hoge autoriteiten, op last van Koningin Wilhelmina gedaan, waarbij men ervan uit was
gegaan, dat de trofeeën het bezit waren van de Kroon.
De Rijksinspecteur wees er echter op, dat de proefnemingen in Delft nog steeds in een
experimenteel stadium verkeerden en dat het Laboratorium aldaar niet als restauratie-atelier
was bedoeld. Tevens leek het ogenblik financieel ongunstig. Daarom vond hij het beter nog
enige jaren met de restauratie te wachten.
Kolonel Hartmans was teleurgesteld, daar hij de indruk had gekregen, dat er binnen korte tijd
zeker geen betere methode zou worden gevonden. De toekomst zou hem in dit opzicht gelijk
geven; wel zijn nu - 10 jaar later - de gebruikte emulsies en kunstharsen in samenstelling
veranderd, maar de hoofdzaken van deze plaktechniek bleven dezelfde. Toch bleken de
bezwaren van de Rijksinspecteur steekhoudend, daar men in Delft geen uitrusting, noch tijd
had een groot aantal trofeeën ingrijpend te behandelen, terwijl op dat tijdstip
bestedingsbeperkingen aan de orde van de dag waren als gevolg van een recessie op
economisch gebied.
1959-1960: Actie Smits, onverwachte wending
Onverwachts en juist op tijd kwam echter een paar jaren later de oplossing. De toenmalige
Hoofdcommies van het Departement van Defensie, de heer F. J. H. Th. Smits, had zich in het
najaar van 1959 verdiept in oude Jaarverslagen van het Legermuseum, waarbij hij werd
getroffen door de telkens herhaalde ontboezemingen van Generaal Hoefer over de vermeende
verwaarlozing van de trofeeën te Amsterdam. Met de herinnering daaraan nog vers in het
geheugen, vernam hij in oktober 1959 toevallig, dat deze trofeeën gedurende de verbouwing
van het Paleis op de Dam in opgerolde toestand zouden worden opgelegd in een
chocoladefabriek te Weesp. De trofeeën in kwestie lagen toen reeds sedert het voorjaar van
1938 in deze toestand op een speciaal daarvoor gemaakt rek in het magazijn van het Paleis en
waren daar in 1939 door o.a. Dr. J. W. Wijn en in 1943 door Kolonel van Houten in
ogenschouw genomen.
Nadat de heer Smits de inventaris van Dr. van Luttervelt had bestudeerd, vatte hij het plan op
om voorlopig geheel onofficieel en via andere kanalen eraan mede te werken de collectie in
beheer van het Legermuseum te stellen. Zowel de Intendant der Koninklijke Paleizen, Jhr.
Sickinghe, als de Raadadviseur ín Algemene Dienst bij het Departement van Defensie, de
heer P. Dregmans, zegden alle medewerking toe.
Op 23 oktober 1959 bracht de heer Smits een bezoek aan het Paleis, waarbij hij van de
collectie de indruk kreeg van „een stoffig en kleurloos geheel, opgeborgen op een metalen rek
van buisijzer." De in tule gevatte doeken lagen opgerold op het rek en waar nodig waren deze
hoezen in de afgelopen jaren vernieuwd of hersteld. Behalve de kast met vlaggestokken, zag
de heer Smits ook nog een met fluweel beklede kist, die geheel was gevuld met snippers en
grotere stukken van onbekende vaandeldoeken. Eveneens herkende de heer Smits een drietal
trofeeën als paukenschorten.
Over zijn bevindingen richtte hij op 2 november 1959 een uitvoerige nota aan de
Staatssecretaris van Defensie, de Generaal M. R. H. Calmeyer, waarin de heer Smits met klem
adviseerde om stappen te ondernemen, die tot overbrenging naar een stofvrije ruimte in het
Legermuseum zouden leiden. Dit als eerste stap tot de uiteindelijke restauratie.

Na een persoonlijk onderhoud van de heer Smits met de Staatssecretaris werd deze laatste
kort daarop in audiëntie bij H.M. Koningin Juliana ontvangen. Nadat de Generaal de stand
van zaken had uiteengezet, stond de Koningin zonder enige voorwaarden de trofeeën af.
Op 16 februari 1960 werden, nadat Jhr. Sickinghe een kort overzicht van de geschiedenis der
vaandelkwestíe had gegeven, de trofeeën door hem aan de directeur van het Legermuseum,
Kolonel Hartmans, overgedragen. In totaal 128 vaandels en vlaggen, 4 paukenschorten, 2
grote Citadel-vlaggen, een kistje met fragmenten en een collectie ongetelde restanten, werden
voorlopig naar een sousterrain van het Departement van Defensie te Den Haag vervoerd, daar
de zolders van het Legermuseum te Leiden nog te vochtig waren voor bewaring.
Terugblikkend op de lange periode, sinds Generaal Hoefer in 1929 met zijn actie begon, tot
aan de uiteindelijke overdracht in 1960 stellen wij vast dat de tijd nu geheel rijp was voor de
restauratie van een serie tijdsdocumenten uit de Nederlandse krijgsgeschiedenis, die - hoe
vreemd het ook moge lijken - na dit lange en vaak teleurstellende relaas over de
trofeeënkwestie, in hun soort hun weerga slechts in Stockholm of Madrid zullen vinden.
1960-1966: Tastbare resultaten en toekomstplannen
Medio Februari 1960 begon onder voorzitterschap van Kolonel Hartmans een werkcommissie
- waarin zitting hadden de heer J. B. Kist, voormalig hoofd van de IIIe afdeling, mej. Dr.
Leene en de heer Smits - met een onderzoek naar de toestand van de trofeeën en naar de
mogelijkheden om de restauratie in een regelmatig tempo te doen uitvoeren. Het bleek, dat de
aftakeling van de vaandels erger was dan men had verondersteld; zelfs de door Dr. van
Luttervelt als „zeer goed" ge kenschetste exemplaren waren niet zonder meer voor expositie
geschikt. Contacten met de Textilschule te Krefeld, werden na het aftreden van Kolonel
Hartmans als directeur van het Legermuseum afgebroken. Men richtte daarna het oog op de
Werkplaats van de Stichting voor Restauratie van Antieke Textiel te Haarlem.
Onder leiding van mej. Dr. J. E. Leene en Ir. J. Lodewijks was men in Delft inmiddels
begonnen met de restauratie van een klein aantal daartoe uitgezochte trofeeën, waaronder een
Spaans ruitervaan, een Russisch vaandel en een paar paukenschorten. De daarbij ontwikkelde
en toegepaste werkwijze werd daarna door eerdergenoemde werkplaats overgenomen.
Alvorens echter een aantal trofeeën daarheen konden worden overgebracht doken mej. Ir. J.
Diehl van bovengenoemde Stichting en de heer Kist letterlijk „in het stof der eeuwen”, bij hun
voorafgaand onderzoek naar de hoedanigheid, vorm, motief en maten van de trofeeën. Dit
moeizame werk werd in de eerste maanden van 1961 voltooid, waarna de heer Kist een zeer
bruikbare werkcatalogus samenstelde, waarin hij de beschrijvingen van Dr. van Luttervelt
geheel herzag.
Sindsdien zijn tot op heden tientallen trofeeën in Haarlem gerestaureerd, waarvan alle
exemplaren - afkomstig uit de Spaanse Successie-oorlog - voorlopig zijn opgehangen in twee
zalen van het z.g. „Oude Gebouw” van het Legermuseum, d.w.z. het oorspronkelijke
„Pesthuys” te Leiden. Zowel in dit als in het volgende jaar zullen ook Indische trofeeën aan
het publiek worden getoond, en wel ná de (momenteel aan de gang zijnde) herinrichting van
drie zalen, gewijd aan onze koloniale militaire geschiedenis.
De nog niet gerestaureerde exemplaren werden, nadat ook in het „Oude Gebouw” centrale
verwarming was aangelegd, van Den Haag naar de depots in Leiden overgebracht, waar zij op
hun uiteindelijke restauratie wachten. Deze zal over enkele jaren kunnen zijn voltooid.
In de nabije toekomst, wanneer na de restauratie - ook hier - van het voormalige Pesthuys
enige grote zalen zullen worden gewijd aan twee hoofdperioden van de Nederlandse
krijgsgeschiedenis - nl. de 80-jarige Oorlog en de Spaanse Successie-oorlog - zullen de
trofeeën uit die tijden een waardige plaats innemen, waardoor zij als documenten en stille

getuigen betekenis zullen krijgen voor het nageslacht, levend in een maatschappij, waarvan de
grondslagen ook in die periode van „bloed, zweet en tranen' zijn gelegd en verstevigd.
Bronnen en Literatuur
Afbeeldingen
A. Verzamelingen
Atlas van Stolk
In de verzameling ,,Atlas van Stolk” bevindt zich een ingebonden collectie historieprenten, in 1613
verzameld door de Delftse brouwer en burgemeester W. L. van Kittensteyn, en getiteld: Spieghel ofte
Afbeeldinge der Nederlandtsche geschiedenissen etc., waer in vertoont worden de beginselen der
Nederlandsche ende Franche troublen, innemingen ende belegeringen van steden ende fortressen,
aflesinge van pardoenen, veltslagen ende Schermutselingen ende Oorlogen ter zee etc. tot het
besluyten van het bestant etc.” Deze prenten, grotendeels copieën van door F. Hogenberg vervaardigde
gravures voor her werk van M. Aitsinger: De Leone Belgico etc. uit 1583/1605 en voor W. Baudartius
van Deijnse: „Afbeeldinghe ende beschrijvinghe uit 1616”, zijn evenals de hieronder te bespreken
gravure van Dolendo ingekleurd. Op welk tijdstip dat gebeurde, is niet meer na te gaan; in elk geval is
de twijfel van J. P. W. A. Smit t.a.p. pagina 45 v. aangaande de betrouwbaarheid van afbeeldingen en
kleuren volkomen gerechtvaardigd. De voor ons doel gebruikte afbeeldingen van Hogenberg zijn
elders vermeld. Wat de aangebrachte kleuren betreft, de variatie ervan is vrij groot, doch stereotiep.
Rood en geel geruite, blauw en geel geschaakte en blauw en wit gebaande vaandels met rode St.
Andrieskruisen wisselen af met exemplaren, voorzien van blauwe en witte velden, waarop soms
gouden en blauwe kruisen. Ook komen vaandels met rode velden en blauwe zwaarden voor. De reeds
besproken vaandeltrofee van Nieuwpoort op fol, 449 (Baudartius fol. 734) toont het muitersvaandel in
purper met gouden Madonna en blauwe ruitervanen, met eveneens gouden Madonna en dito skelet,
terwijl rechts van het muitersvaandel een trofee blauw en wit gevlamde kwartieren en goud geruite
zomen vertoont.
Nr.986 Gekleurde gravure door B. Dolendo (± 1571 tot na 1629) voorstellende de Slag bij
Turnhout in 1597. Rondom de van randschriften voorziene ovale lijst, welke de
eigenlijke voorstelling bevat, zijn gekleurde trofeeën weergegeven.
In de linker bovenhoek zijn o.a. een rood en geel geruit en een wit en blauw gebaand
vaandel afgebeeld, waarvan het laatste behalve het rode St. Andrieskruis ook een rode
kwast aan de spits draagt, Een ruitervaan met groen veld, waarin een in rood geklede
Madonna in zilveren andorla en welk vaan is voorzien van een gouden kwast beneden
en dito franje rondom, siert de rechterbovenhoek, waarin tevens een vaandel met rode
schubben op wit veld is te zien.
De rechterbenedenhoek toont twee vaandels, geschaakt in respectievelijk rood en wit
en rood en geel, waarvan het laatste een geel St. Andrieskruis draagt, Een eveneens
rood en geel geschaakt vaandel met een wit St. Andrieskruis komt in de
linkerbenedenhoek voor. Daar is ook een vaandel met rood kruis op wit veld afgebeeld
met in de rechterbovenhoek een in rood geklede Madonna in gouden andorla.
De niet gedetailleerde vlaggen vertonen de kleuren purper, goud, rood en blauw.
Opvallend is her grote aantal gescheurde en gerafelde vlaggen, zoals in de gravure is
afgebeeld. Evenals bij de gravures van de collectie Van Kittensteyn past ook hier
twijfel aan de juistheid van de kleuren en afbeeldingen.
Nr.984 Slag bij Turnhout in 1597. Gravure door J. de Geyn (1565-1629).
Nr.1084 Slag bij Nieuwpoort in 1600. Gravure uit 1602 door Floris Balthasar (± 15621616)
Nr.1091 Slag bij Nieuwpoort. Gravure door Hogenberg (?) uit ± 1600. Zie ook collectie Van
Kittensteyn.

Nr.1197 Zeeslag bij Gibraltar in 1607. Anonyme gravure.
Nr.1657 Verovering Hondurasvaarders in 1628. Gravure door D. van Bremden (± 1587 tot ná
1663).
Nr. 1660 Verovering Zilvervloot in 1628, Gravure waarschijnlijk door I. Hondius (Geb. 1593,
Best, vóór 1633).
Nr. 1828 Zeeslag bij Duins in 1639. Gravure waarschijnlijk door C. H. J. Visscher (16291658).
Afdeling Historische Personen:
Prins Maurits in 1619. Gravure door W. J. Delff (1580-1638).
Topografische Atlas Gemeente-archief Amsterdam
F. M. Hist. 5681:
Overbrenging trofeeën naar Amsterdam in 1806, gravure door C. Bogerts (17451817).
K. O. G. Atlas van Eck W 4-114:
Idem sepia door E. S. Witkamp (1854-1897).
Nr.16008 Intérieur Grand Salon du Paleis Royal in ± 1810, gravure is anoniem.
Nr.16027 Burgerzaal Koninklijk Paleis naar het W. in ± 1825, gravure is anoniem.
Nr.16086 Idem in ± 1860. Litho door W. Hekking jr. (1825-1904).
---- Idem vóór 1929, fotografie.
A.2650 Idem ná 1929, foto Arthur Klitzsch, Den Haag.
A. 2651 Idem naar her Oosten ná 1929, foto Klitzsch.
---- Idem naar her Westen ná 1929, foto Klitzsch.
14142 Idem W. ingang van opzij ná 1929, foto Klitzsch.
Gemeente-Archief Den Haag
Prenten Binnenhof nr. 3, Interieur Ridderzaal in 1768. Tekening H. Pothoven (1728-
1793).
Prentenkabinet R.U. Leiden
M 413 (108) serie 5 nr. 8. Intocht Alva in Brussel in 1567, gravure is anoniem.
Kon. Bibliotheek Brussel
Ms. 15662, Serie van 55 gekleurde tekeningen van ruiters en vaandrigs met vaandels
uit Mechelse Garnizoenen - periode 1577-1583, waarschijnlijk door Cornelis de
Gorter. Kopie hiervan, in 1911 door Gen. F. ten Raa vervaardigd, in Prentenkabinet
Nederlands Legermuseum. Voor de betekenis van deze serie zie Smit t.a.p. p. 48.
Bibliothèque Nationale te Parijs
M.s. getiteld: „Les Triomphes du Roy Louis le Grand . . . représentées par les
Drapeaux qui ont été pris sur les Ennemis de sa Majesté . . . et qui ont esté apportés en
cérémonie dans l'Eglise de Nostre-Dame de Paris depuis 1674 jusques à la fin de son
Règne."
Kopie hiervan, in 1908 door J. Hoynck van Papendrecht vervaardigd, in bibliotheek
Nederlands Legermuseum.
Het Louvre te Parijs
Schilderij A. P. v. d. Venne (1589-1662) uit 1616, voorstellende een allegorie op de
sluiting van het Twaalfjarig Bestand. Op de linkerzijde liggen wapens,
uitrustingsstukken en ook vaandels. Voor afb. zie Catalogus van tentoonstelling „La
vie en Hollande au XVIIième siècle” (Paris 1967) nr. 307 en pl. 90-91.
Mauritshuis Den Haag
Interieur Ridderzaal Den Haag 1651. Schilderij door D. van Deelen (16051671). In
bruikleen afgestaan aan het Rijksmuseum Amsterdam.
Idem in 1779. Schilderij door H. Pothoven (1728-1793).

Rijksmuseum Amsterdam
Vaan met opdracht Koning Lodewijk Napoleon b.g.v. overbrenging trofeeën naar
Amsterdam in 1806, foto 482-5 naar origineel.
Prentenkabinet Nederlands Legermuseum, Leiden
Reeks van met heraldische kleuren aangeduide trofeeën uit de Spaanse Successieoorlog.
Gravure uit 1713 door H. Pola (1676-1748) voor Anna Beek te Amsterdam
vervaardigd, 106 x 96, getiteld: „Les Drapeaux, Etendarts, Timbales etc. Prises dans
cette Dernière guerre par les armes victorieuses de L.H.P, et qu'on voit suspendus dans
la grande sale de la cour a la Haye I'An M.DCCXIII". Zie Atlas van Stolk,
Nr.501 Idem anonieme gravure uit 1713 van dezelfde, door D. C. Woudenberg meer
horizontaal ingedeelde reeks, groot 61 x 52, getiteld: ”Theatre des Trophees
Pacifiques, qui contient le tres grand Nombre des Enseignes, Etandars et Timbales que
les Hollandois ons pris dans la derniere Guerre."
Plaat op 5 juli 1713 door Allard in Amsterdam ten verkoop gehouden. Zie Atlas van
Stolk 3413.
Nr.500 Verovering van Russisch vaandel in de Slag bij Bergen in 1799. Kopie gekleurde
tekening door Dirk Langendijk (1748-1805). Langendijk vervaardigde een groot aantal
gravures en sepia's betrekking hebbende op de gebeurtenissen in 1799, waarvan twee
verschillende voorstellingen geven van de Slag bij Bergen en de verovering van een
Russisch vaandel, welke laatste in details in bovenvermelde tekening is uitgebeeld.
B. Gedrukte werken
W. Baudartius van Deijnse:
„Afbeeldinghe ende beschrijvinghe van alle de veldslagen, belegeringen ende and're
notable geschiedenissen . . . onder het beleydt van den Prince van Oraengien ende
Prince Maurits de Nassau . . . (Amsterdam 1616).” De gravures zijn kopieën van F.
Hogenberg uit De Leone Belgico'' (1583). Zie fol. 54, Onthoofding Egmond en
Hoorne in 1568.
Zie fol. 56 Slag bij Jemmingen 1568.
Zie fol. 94 Inneming van Bergen 1572.
Zie fol. 734 Slag bij Nieuwpoort 1600. Detail.
Du Mont:
Oorlogskundige Beschrijving van de veldslagen en belegeringen etc. (van) den Prins
Eugenius van Savoye, den Prins en Hertog van Marlborough en den Prins van Oranje
en Nassau-Vrieslant, dl. I (Den Haag 1729).
Van de talloze hierin voorkomende gravures van Huchtenburg is een detail genomen
uit de op p, 90 gegeven voorstelling van de Slag bij Turijn (nr. 23) in 1706.
Achille Iubinal:
- La Armeria Real de Madrid, dl. I-III (Parijs ± 1840).
Zie I p. 13 Bandera de San Iago.
Zie II p. 8 Bandera de San Christobal.
Zie III p. 37 Banderas de Lepanto 1571.
J. P. W. A. Smit - t.a.p.:
- Zie p. 12 Gevecht bij Bergen in Henegouwen 1572. Naar prent F. Hogenberg in M.
Aitsinger - De Leone Belgico etc. (1583).
- Zie p. 13 Herovering Loevestein 1570. Hogenberg in Aitsinger.
A. en B. Bruckner:
- Schweizer Fahnenbuch (St. Gallen 1942).
Zie p. 17-19, kopieën in natura uit 1491 van in de slag bij Sempach (1386)
buitgemaakte banieren. Zie p. 175 no. 114-116 aangaande Spaanse vaandels.
J. Gauch:
- Fahnen erbeutet in den Schweizerkriegen (1939 Luzern).

J, Laver:
Gauch vervaardigde 38 gekleurde tekeningen van afbeeldingen van trofeeën op
fresco's in de St. Franciscuskerk te Luzern.
- Isabella' s Triumph (London 1947):
- De Vlaamse hofschilder Denijs van Alsloot (± 1570-± 1625) maakte een serie van
zes schilderijen van een optocht ter ere van Isabella in Brussel in 1615. Twee daarvan,
in het Victoria en Albert Museum te Londen, stellen de optocht der gewapende
schuttersafdelingen op het marktplein voor.
De kleuren en motieven van hun vaandels zijn van belang; zie afbeelding II en V.
L. van Puyvelde:
- L'Ommegang de 1615 à Bruxelles (Brussel 1960).
Zie boven en vooral afbeelding V en VI.
- Historie Universelle des Armées, vol. 2 (Parijs 1966) p. 206-207. Détail schilderij D.
van Alsloot, voorstellende defilé schutterij van Brussel met vaandels. Gedrukt in
originele kleuren.
Bruno Molajoli:
- II Museo di Capodimonte (Napels 1961). In dit Napolitaanse museum bevindt zich
een serie van 7 tapijten met taferelen uit de Slag bij Pavia in 1525, naar kartons van
Barend van Orley (± 1488-1542). Zie PI. LXXXVI, vaandel met rood Bourgondisch
kruis op wit veld.
Archiefstukken
Rijksarchief Den Haag
- Archief Staten-Generaal nr. 1998-5001. Lias 1703 betr. Eekeren.
Staatsarchieven Simancas
- G. A. Legajo 72-114 betr. vaandels, standaards en wimpels Staatsieschip Philips II in
1567.
Archief Nederlands Legermuseum Leiden
- Bundels correspondentie trofeeën Amsterdam 1931-1932, 1938-1939 en 1943-1960.
Geschiedenis
A. 80-jarige oorlog
Raymond de Beccarie de Pavie:
- Instructions sur le Faict de la Guerre (Uitgave 1954 te Londen door G. Dickinson
naar de uitgave van 1548 te Parijs).
Leonhardt Fronsperger:
- Von Wagenburgt umb die Veldleger (Frankfort 1573).
- Vom Kayserlichen Kriegsrechten, Walesitz und Schulthändlen, Ordnung und
Regiment etc. (Frankfort 1596).
Bernardin de Mendoce:
- Commentaires memorables . . . des guerres de Flandres & Pays Bas depuis l'an 1567,
jusques à l'an mil cinq cens soixante & dix sept (Parijs 1591).
Anthonis Duyck:
- Journaal 1591-1602. In drie delen uitgegeven door L. Mulder in Den Haag/ Arnhem
in 1862-1866.
Everhard van Reyd:
- Historie der Nederlantscher Oorlogen begin ende Voortganck tot den Jaere 1601
(Leeuwarden 1650).
Pieter Bor:
- Vervolch van de Nederlantsche Oorloghen (Amsterdam 1621).
Flavii Vegetii remati comitis aliorumque aliquot veterum de re militari libri etc.
(Leiden 1607),
Emanuel van Meterent
- Commentarien ofte Memorien van den Nederlantschen Staet, Handel, Oorloghen
(Londen 1610).

J. J. von Wallhausen:
- Kriegskunst zu Fuss (Oppenheim 1615).
- Defensio Patriae oder Landtrettung (Frankfort 1621),
Henricus Hondius:
- Korte beschrijvinghe etc. der fortificatie (Den Haag 1624).
J. Commelijn:
- Wilhelm en Maurits van Nassau, Princen van Orangien, Haer Leven en Bedrijf
(Amsterdam 1651).
T. J. G. ten Raa en F. de Bas:
- Het Staatsche Leger, dl. I (Breda 1911), dl. II (Breda 1913).
J. J. van den Hoek:
- De veldtocht van Prins Maurits in 1597 (Diss. Den Haag 1914).
J. Brouwer:
- Kronieken van Spaanse soldaten uit het begin van den tachtigjarigen oorlog (Zutfen
1933).
J. W. Wijn:
- Het krijgswezen in de tijd van Prins Maurits (Diss. Utrecht 1934).
- Krijgsgeschiedkundige aantekeningen van Johan den Middelste van Nassau (Werken
Hist. Gen. Utrecht 3e serie nr. 76, 1947).
Werner Hahlweg:
- Die Heeresreform der Oranier und die Antike (Berlin 1941).
L. van der Essen:
- Kritisch onderzoek betreffende de oorlogvoering van het Spaanse leger in de
Nederlanden in de XVIe eeuw, nl.de bestraffing van opstandige steden (Mededelingen
Kon. Vlaamse Ac. voor Wetenschap etc. Kl. der Letteren XII Nr. 1, 1949).
- Dl. III Onder Don Juan en de eerste jaren van Alexander Farnese (1577-1578)
(Mededelingen etc. XV nr. 4 1953).
- De betekenis en de eredienst van het vaandel in het Spaanse leger der Nederlanden in
de XVIe eeuw (in Miscellanea Historica in honorem Alberti de Meyer - Leuven 1946).
J. van Oss:
- Soldaat in Spanje (De Intendance, Jrg. 11 nr. 6, Juni 1966).
B. Spaanse Successie-oorlog
- Recueil van verscheyde Placaten, Ordonnantien, Resolutien, Instructien etc. 1590-
1688 (Den Haag 1689).
Johan Boxel:
- Vertoogh van de Krijghs-oeffeninge (Den Haag 1670).
- Articul-Brief voor de Militie der Vereenighde Nederlanden (Den Haag 1716).
J. Révol:
- Histoire de l'Armée Française (Parijs 1929).
H. Belloc:
- The tactics and strategy of the great Duke of Marlborough (Bristol 1933).
Winston S. Churchill:
- Marlborough, his life and timer, dl. II (Londen 1934), dl. III (Londen 1936).
J. W. Wijn:
- Het Staatse Leger, dl. VIII, bd. I (Den Haag 1956) bd. II (1959} en bd. III (1964).
C. Inval in Noord-Holland 1799
- Oeficile Berichten tot de Veldtocht in 1799 (1800?).
L. C. Vonk:
- Geschiedenis der landing van het Engels-Russische leger in Noord-Holland . . . in
den jare 1799, dl. I (Haarlem 1801).
M. MacCarthy:
- Histoire de la Campagne faite en 1799 en Hollande (Paris 1818).
C. R. Th. Krayenhoff:

- Geschiedkundige Beschouwing van den Oorlog op het grondgebied der Bataafsche
Republiek in 1799 (Nijmegen 1832).
Ed. Gachot:
- Les campagnes de 1799: Jourdan en Allemagne et Brune en Hollande (Parijs 1906).
H. A. Ritter:
- Een Russisch verhaal van den veldtocht in Noord-Holland in 1799 (Milit. Spectator
1914 Suppl. nr. 1).
L. Uyterschout:
- Beknopt overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen uit de Nederlandsche
Krijgsgeschiedenis van 1568 tot heden (Kampen 1935).
Heraldiek
J. L. M. Graafland en A. Stalins:
- Heraldische Encyclopedie (Den Haag 1952).
F. Pama en H. Brouwer:
- Heraldiek, oorsprong, ontwikkeling en het tekenen van wapens (Alkmaar 1949).
Restauratie
Hermine Bach:
- Ueber die Erhaltung alter Fahnen (Zeitschr. f. Hist. Waffenk. III Heft 6, 1902-1905).
W. Erben:
- Ueber die Behandlung alter Fahnen und Standarren (Zeitschr. F. hist. Waffenk. III,
Heft 8, 1902-1905).
E. von Ubisch:
- Alte Fahnen und Erhaltung (Zeitschr. f. hist. Waffenkunde III, Heft 9 1902-1905).
R. Sieders:
- Hoe beschermen wij historische Textilia? (Kerstnummer „Olie", Shell, 1954).
R. Sieders, J. W. H. Uytenbogaert, J. H. Leene:
- Het restaureren en conserveren van oude weefsels en weefselfragmenten (Bulletin
Kon. Ned. Oudh. Bond 6e serie Jrg. 9 Afl. 4 Sept. 1956).
Detlef Lehmann:
- Die Konservierung von Fahnen (Zeitschr. d. Gesellsch. f. hist. Waffen- und
Kostümk. Heft 2 1963).
A. von Reitenstein:
- Zur Frage der Fahnenkonservierung (Zeitschr. d. Gesellsch. f. hist. Waffen- und
Kostümk. Heft 2 1963).
Mechtild Lemberg:
- Bemerkungen zu verschiedenen Methoden der Fahnenkonservierung (Zeitschr. d.
Gesellsch. f. hist. Waffen- und Kostümk., Heft 1, 1964).
J. M. Diehl:
- Het conserveren van vlaggen en vaandels (Jaarverslag Werkplaats Herstel Antieke
Textiel, Haarlem 1964).
Vlaggen, Vaandels
A. Algemeen
W. Fuchs:
- Fahnen und Feldzeichen im 16. Jahrhundert (Zeitschr. f. Heeres- und Uniformkunde
1938).
O. Neubecker:
- Fahnen und Flaggen (Leipzig 1939).

B. Nederlandse trofeeën
R. Gerard:
- The Heraldry, Conservation and Restaration of Flags (Bulletin, South-Afr. Mus.
Ass., nr. 8, Vol. IV, Dec. 1948).
J. de Riemer:
- Beschrijving van 's Gravenhage, dl. I, le stuk (Delft 1730).
- Echte en Naauwkeurige Beschrijving der Plegtige Overbrengst en Optocht der
Zegeteekenen, overgebragt van de Groote Loterij-zaal in Den Haag in een der
Vertrekken van het Stadhuis te Amsterdam (Amsterdam 1806).
P. Scheltema
- Rapport aan Z.M. den Koning over de veroverde vlaggen des Rijks, geplaatst in 's
Konings paleis te Amsterdam (Aemstel's Oudheid, dl. IV 1861).
C. G. H.:
- De Russische vaandels veroverd in den Slag bij Bergen op 19 September 1799
(Milit. Spect. 1899).
H. Brugmans:
- Van Raadhuis tot Paleis. Documenten betreffende den Overgang van het
Amsterdamse Stadhuis tot Koninklijk Paleis (Amsterdam 1913).
Gen. Niox:
- Drapeaux et Trophées aux Invalides (Parijs 1921).
Le Duc de Guise:
- Les Timbaliers des régiments de Cavallerie Colonel Général et Villeroy
(Carnet de la Sabretache 1929).
H. A. Ritter:
- De vaandels in het Koninklijk Paleis te Amsterdam (Ons Leger 1932).
Jean Regnault:
- Notes sur les drapeaux des armées royaler sous le règne de Louis XIV (Carnet de la
Sabretache 1935).
J. P. W. A. Smit:
- De Legervlaggen uit den aanvang van den 80-jarigen oorlog (Assen 1938).
L. Lejeune:
- Un drapeau d'Austerlitz (Carnet de la Fourragère 1948 8e serie).
R. van Luttervelt:
- Beredeneerde Inventarislijst van de verzameling oude vlaggen aanwezig op het
Koninklijk Paleis te Amsterdam, opgemaakt april 1948 (getypt ex.).