Elektronische Toevoegingen aan Traditionele Bordspellen - CLIM.nl

Elektronische Toevoegingen aan Traditionele Bordspellen
Onderzoek, aanbevelingen en een case study op basis van “Kolonisten van Catan”
Electronic Augmentation of Traditional Board Games
Research, recommendations and a case study involving “Settlers of Catan”
Technisch Rapport
Technical Report
[TR 2004-05]
Clim de Boer (clim@clim.nl)
Leiden Institute of Advanced Computer Science
Universiteit Leiden
Tevens afstudeerscriptie voor de opleiding Mediatechnology aan de Universiteit
Leiden, onder begeleiding van Dr. M.H. Lamers.
© Copyright April 2004

Inhoudsopgave
Inleiding......................................................................................................................................5
DEEL 1: Onderzoek..............................................................................................................7
1 Inventarisatie van de markt voor gezelschapsspellen ........................................................8
1.1 Markt voor bordspellen blijft onstuimig groeien ......................................................8
1.2 Sterke gemeenschapszin .........................................................................................11
1.3 Bordspel wint in populariteit...................................................................................11
1.4 De speelse mens......................................................................................................12
1.5 How will the game martket develop?......................................................................13
1.6 Trends auf dem Spielemarkt ...................................................................................14
1.7 Oer-Hollands: gezellig om de tafel met een spel ....................................................15
1.8 Bordspel, nieuw tijdperk .........................................................................................16
2 Netwerk van deskundigen................................................................................................18
2.1 Rob Trappel.............................................................................................................18
2.2 Erwin Broens...........................................................................................................18
2.3 Arthur Tebbe...........................................................................................................18
2.4 Sandra Wagemans...................................................................................................19
2.5 Han Heidema...........................................................................................................20
2.6 Heiko Wiese............................................................................................................20
2.7 Jacqueline Revet .....................................................................................................20
2.8 Wolfgang Kramer ...................................................................................................21
2.9 Joris Wiersinga........................................................................................................21
2.10 Johnny Ebsen ..........................................................................................................21
2.11 Brian Tinsman.........................................................................................................22
2.12 Mark Alan Osterhaus ..............................................................................................22
2.13 Milt Michael............................................................................................................23
2.14 Torben Mogensen ...................................................................................................23
2.15 Jim DuBois..............................................................................................................23
2.16 Siegfried Kreuz .......................................................................................................24
3 Concurrentieonderzoek....................................................................................................25
3.1 Toepassing van elektronica.....................................................................................25
3.2 Overzicht gezelschapsspellen (bordspel / actiespel) ...............................................25
4 Karakteristiek van het gezelschapsspel............................................................................29
4.1 Classificatie van gezelschapsspellen.......................................................................29
4.2 Kenmerken van een goed spel.................................................................................30
4.3 Eisen van speluitgevers...........................................................................................31
4.4 Eisen van spelauteurs ..............................................................................................31
4.5 Bouwstenen van een gezelschapsspel .....................................................................32
4.5.1 Fysieke bouwstenen............................................................................................32
4.5.2 Niet tastbare elementen.......................................................................................32
4.5.3 Aanvullende succesfactoren ...............................................................................33
4.6 “Duitse” versus “Amerikaanse” bordspellen ..........................................................33
4.7 Redenen waarom mensen spellen spelen ................................................................34
5 Mogelijke incorporatie moderne technologie ..................................................................36
5.1 Opsomming mogelijkheden ....................................................................................36
5.2 Mogelijke nadelen van moderne techniek...............................................................38
6 Enquête: “Gezelschapsspellen en moderne techniek” .....................................................39
6.1 Vragenlijst...............................................................................................................39
6.2 Resultaten................................................................................................................42
6.3 Samenvatting...........................................................................................................45
6.3.1 Algemene constateringen....................................................................................45
6.3.2 Onderlinge verbanden.........................................................................................45
2

6.3.3 Verwachtingen....................................................................................................46
7 Conclusies en aanbevelingen ...........................................................................................47
7.1 De markt..................................................................................................................47
7.2 De spellen................................................................................................................47
7.3 De ontwerpers en fabrikanten .................................................................................47
7.4 Het publiek..............................................................................................................48
7.5 De inzet van moderne techniek ...............................................................................48
7.6 Aanbevelingen ........................................................................................................49
DEEL 2: Ontwerp................................................................................................................50
8 Uitgangspunten voor ontwerp..........................................................................................51
8.1 Aanbevelingen na onderzoek ..................................................................................51
8.2 Overwegingen .........................................................................................................51
8.3 Toegevoegde waarden.............................................................................................52
9 Concept: Zelfbewust spelbord .........................................................................................53
9.1 Begripsbepaling ......................................................................................................53
9.2 Doelstellingen .........................................................................................................54
9.3 Theoretisch kader....................................................................................................54
9.3.1 Herkenning oriëntatie/rotatie van stukken..........................................................54
9.3.2 Herkenning verschillende type stukken..............................................................55
9.3.3 Herkenning positie van stukken..........................................................................61
9.3.4 Het geven van feedback......................................................................................62
9.4 Technische realisatiemogelijkheden .......................................................................63
9.4.1 Elektrische verbinding tussen ondergrond en veld/spelstuk...............................63
9.4.2 Fysieke bewegingsverbinding tussen ondergrond en veld/spelstuk ...................65
9.4.3 Elektrische verbinding tussen veld/spelstukken .................................................65
9.4.4 Opvragen en toekennen toestand ........................................................................66
9.4.5 Weergave van toestand geïntegreerd in veld/spelstuk........................................66
10 Softwarematige uitbreidingen..........................................................................................67
10.1 Willekeurig spelbord...............................................................................................67
10.2 Spelsuggesties .........................................................................................................67
10.3 Foutdetectie/–preventie...........................................................................................68
10.4 Automatisering spelhandelingen.............................................................................68
10.5 Automatisering scoreregistratie ..............................................................................68
11 Realisatie prototype .........................................................................................................69
11.1 Othello (Reversi/Go)...............................................................................................69
11.2 Vier–op–een–rij ......................................................................................................69
11.3 Kolonisten van Catan ..............................................................................................69
DEEL 3: Ontwikkeling.......................................................................................................70
12 Case study: Settlers of Catan E.A. ...................................................................................71
12.1 Het oorspronkelijke spel .........................................................................................71
12.2 De variant................................................................................................................72
12.3 Verantwoording ......................................................................................................72
12.4 Benodigde hardware ...............................................................................................73
12.5 Mogelijke probleemsituaties ...................................................................................74
12.6 Overwegingen .........................................................................................................74
12.7 Praktische uitvoering...............................................................................................76
12.8 Speelervaring ..........................................................................................................77
DEEL 4: Discussie ...............................................................................................................78
13 Discussie..........................................................................................................................79
Referenties................................................................................................................................80
3

Dankbetuiging
Dit technische rapport is tot stand gekomen mede dankzij de onmisbare inzet van vele
mensen. Graag wil ik hierbij mijn uitzonderlijke dank uitspreken aan mijn
begeleidend docent Dr. M.H. Lamers, knappe koppen Dr. W.A. Kosters en Dr. H.J.
Hoogeboom en alle leden van LIACS Wetenschappelijke Staf, Leiden Institute of
Advanced Computer Sciences, faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen van de
Universiteit Leiden. Tenslotte ook een woord van dank aan alle respondenten van de
gevoerde interviews, deelnemers aan de enquête en de leden van het testteam die het
prototype van “Settlers of Catan E.A.” bespeelden.
4

Inleiding
Competitie, leedvermaak en goklust. Dat zijn de belangrijkste ingrediënten van de
spelletjes waarmee de mensheid zich al eeuwenlang vermaakt. Al rond 3000 voor
Christus was in het oude Soemerië een spel populair dat als een voorloper wordt
gezien van het huidige Backgammon. In China raakten hele volksstammen rond 800
gokverslaafd aan Mah Jong en tweehonderd jaar later werden in Azië de eerste
speelkaarten ontworpen. In de vijftiende eeuw volgde het schaakspel en in 1936
brachten de Parker Brothers het onvolprezen Monopoly op de markt. Maar vanaf 1986
barstte de hausse in gezelschapsspellen pas echt goed los: de “party games” veroveren
definitief de markt van het vermaak: Pictionary, Triviant en Risk [1]. Een van de best
verkopende spellen van de laatste jaren is het spel Kolonisten van Catan van Klaus
Teuber [2].
Het gezelschapsspel heeft in Nederland een streepje voor en die trend sluit naadloos
aan op het moderne kokkerellen en lekker lang natafelen met intimi. De jachtige hap
voor de televisie heeft plaatsgemaakt voor “quality time”. Niet alleen de nieuwere
spellen zijn populair, ook ouderwetse spellen als Ganzenbord, Halma en Menscherger-je-niet
worden weer uit de spellendoos getrokken. De spelfabrikanten doen bij
deze gezelligheidsrevival goede zaken. Het Nederlandse bedrijf Jumbo is een van de
grootste producenten van Europa en brengt jaarlijks zo'n twintig nieuwe spellen op de
markt. Jumbo verkoopt spellen als Mensch-erger-je-niet, Pim Pam Pet en Hamertje
Tik in meer dan veertig landen. Ook gooit het hoge ogen met Electro, Stratego en het
Van Dale Familiespel. Directeur Huib Hötte gelooft niet dat de computer het
gezelschapspel ooit zal verdrijven: “Als fabrikant moet je wel met de tijd meegaan.
Dus hebben we bijvoorbeeld Stratego op de computer gezet. Maar het gewone spel
blijft. Je kan immers moeilijk met anderen de hele avond om een beeldscherm
hangen.”
Moderne technologie, zoals computers met exponentieel groeiende capaciteiten en
processor snelheden, steeds kleinere digitale componenten, elektronische sensoren,
DVD’s en breedband internet resulteren binnen de spel- en amusementswereld vrijwel
uitsluitend in spellen die op het individu zijn gericht, of op een individu dat in een
virtuele wereld samenspeelt met andere individuen, die zich niet zonder meer in
dezelfde fysieke ruimte bevinden.
Daar tegenover staat het enorme scala “traditionele” gezelschapsspellen dat een
familie of vriendengroep thuis of in het café rondom de tafel speelt. Deze spelvorm
berust nog altijd op een spelbord van karton, plastic spelstukken en een paar houten
dobbelstenen. Sommige concepten vinden hun herkomst tientallen en soms zelf
honderden jaren geleden, maar nog steeds ongeëvenaard. Sterker nog, de
verkoopcijfers van bordspellen in zowel Europa als de VS zijn sinds 1995 sterk
gestegen [3], specifiek de verkoop van complexe strategiespellen. Sommige
sociologen zien dit als een direct gevolg van de economische recessie en de dreiging
van terrorisme en oorlog [4].
Gezien de opkomst van moderne computerspellen en de parallel daaraan gestegen
interesse in bordspellen zou men ook mengvormen tussen beide spelvormen
verwachten [5]. Echter, in de praktijk blijft dit beperkt tot digitale uitgaven van
bestaande bordspellen, of bordspellen die worden geleverd met additionele PC
5

software ter ondersteuning van administratieve handelingen, zoals scoreregistratie of
tijdmetingen en een digitale handleiding. Kortom, moderne technologie en de
rekenkracht van computers worden nog niet functioneel geïntegreerd in het huidige
aanbod van bordspellen. Dit geeft aanleiding tot de vraag welke toegevoegde waarde
moderne techniek kan opleveren voor het sociaal–interactieve karakter, de spanning–
en/of amusementswaarde, als ook de gebruiksvriendelijkheid en flexibiliteit van een
gezelschapsspel dat binnen de “traditionele” context kan worden gespeeld?
Dit technisch rapport richt zich op bovenstaande vraagstelling. In Deel 1 wordt
begonnen met een inventarisatie van de huidige markt voor bordspellen. Hiertoe is
een literatuurstudie (hoofdstuk 1) uitgevoerd en zijn fabrikanten, spelontwerpers en
andere betrokkenen uit de spelindustrie geïnterviewd in gesprekken en via e-mail
(hoofdstuk 2). Vervolgens is een concurrentieonderzoek uitgevoerd, waarvan de
samenvatting in hoofdstuk 3 van dit rapport is opgenomen. Om tot een volledige
beeldvorming te komen is ook het fenomeen “gezelschapsspel” onder de loep
genomen in hoofdstuk 0. In dit hoofdstuk zal worden ingegaan op de specifieke
kenmerken en kwaliteiten van een gezelschapsspel en bijvoorbeeld de redenen
waarom mensen bordspellen spelen. In hoofdstuk 5 zal vervolgens uiteen worden
gezet op welke manieren moderne technologie mogelijk een toevoeging kan vormen
wanneer deze wordt geïntegreerd in een traditioneel bordspel. Deze mogelijke
toevoegingen zijn vervolgens voorgelegd aan een publiek van consumenten, in de
vorm van een enquête. De resultaten van dit onderzoek zijn te lezen in hoofdstuk 6.
Ter afsluiting van het eerste gedeelte van dit rapport worden de bevindingen uit het
uitgevoerde onderzoek samengevat in hoofdstuk 7. De aanbevelingen vormen het
uitgangspunt voor het tweede gedeelte van dit rapport.
In Deel 2 van dit rapport wordt op basis van de verworven kennis en aanbevelingen
uit het eerste gedeelte een concept voorgesteld met de titel “Zelfbewust Spelbord”. In
het eerste hoofdstuk (8) worden de uitgangspunten die ten grondslag liggen aan dit
concept kort samengevat. Vervolgens wordt het theoretisch kader van het concept in
hoofdstuk 9 stapsgewijs uiteengezet. Hierbij zal ook worden ingegaan op de
technische realisatiemogelijkheden. In hoofdstuk 10 worden enkele softwarematige
uitbreidingen uiteengezet die op basis van de in het voorgaande hoofdstuk beschreven
hardware infrastructuur het concept van een zelfbewust spelbord verder verfijnen. Het
tweede gedeelte van dit rapport wordt afgesloten met een drietal voorstellen in
hoofdstuk 11, die een voorzet vormen op de case study die zal worden uitgevoerd in
het derde deel.
Deel 3 beschrijft de case study waarin het alom geprezen bordspel Kolonisten van
Catan [2] van Klaus Teuber met behulp van elektronische componenten en digitale
technologie wordt uitgebreid, ten einde het concept van een zelfbewust spelbord te
kunnen toetsen. Van het voorgestelde Settlers of Catan E.A. is een prototype gebouwd
dat door een aantal testpersonen is uitgeprobeerd. De ervaringen met dit prototype zijn
ook terug te vinden in het derde deel van dit rapport.
Ter afsluiting zullen in Deel 4 van dit rapport een samenvatting en conclusies worden
gegeven, aangevuld met een blik op de toekomst van het bordspel en eventuele
aanbevelingen voor fabrikanten, ontwikkelaars en spelers in de toekomst.
6

DEEL 1: Onderzoek
7
1
In Deel 1 wordt begonnen met een inventarisatie van de huidige markt voor bordspellen.
Hiertoe is een literatuurstudie (hoofdstuk 1) uitgevoerd en zijn fabrikanten,
spelontwerpers en andere betrokkenen uit de spelindustrie geïnterviewd in gesprekken
en via e-mail (hoofdstuk 2). Vervolgens is een concurrentieonderzoek uitgevoerd,
waarvan de samenvatting in hoofdstuk 3 van dit rapport is opgenomen. Om tot een
volledige beeldvorming te komen is ook het fenomeen “gezelschapsspel” onder de loep
genomen in hoofdstuk 4. In dit hoofdstuk zal worden ingegaan op de specifieke
kenmerken en kwaliteiten van een gezelschapsspel en bijvoorbeeld de redenen waarom
mensen bordspellen spelen. In hoofdstuk 5 zal vervolgens uiteen worden gezet op welke
manieren moderne technologie mogelijk een toevoeging kan vormen wanneer deze
wordt geïntegreerd in een traditioneel bordspel. Deze mogelijke toevoegingen zijn
vervolgens voorgelegd aan een publiek van consumenten, in de vorm van een enquête.
De resultaten van dit onderzoek zijn te lezen in hoofdstuk 6. Ter afsluiting van het eerste
gedeelte van dit rapport worden de bevindingen uit het uitgevoerde onderzoek
samengevat in hoofdstuk 7. De aanbevelingen vormen het uitgangspunt voor het tweede
gedeelte van dit rapport.

1 Inventarisatie van de markt voor
gezelschapsspellen
Dit hoofdstuk omschrijft de inventarisatie van de markt voor gezelschapsspellen. De volgende fragmenten uit
artikelen, verslagen, cijfer- en ander materiaal vormen een literatuurstudie die een afspiegeling geeft van de
huidige (einde 2003) marktsituatie in de wereld van bord- en gezelschapsspellen.
1.1 Markt voor bordspellen blijft onstuimig groeien
Gebaseerd op informatie uit [6].
De laatste jaren groeit en bloeit de bordspellenmarkt in Nederland. Tot verrassing van
de gevestigde fabrikanten behoren bordspellen tot de best verkochte kerstcadeaus.
De spelregels zijn de bottleneck. “Om een nieuw bordspel te doorgronden heb je toch
gauw anderhalf uur aandacht nodig. En zo hoog is de leesvaardigheid in Nederland
niet hoor!”, zegt Ben Leijten, product development manager bij spellen- en
puzzelfabrikant Jumbo. “Als schaken onbekend zou zijn en iemand zou het ons
aanbieden, zouden we er waarschijnlijk niet eens op ingaan. Veel te ingewikkeld,
allemaal stukken met verschillende zetten!”
Een oud en bekend spel geeft meer zekerheid. “Als het één keer hapert bij het spelen
van een nieuw spel, zeggen veel mensen: laten we dan toch maar weer gaan Risken”,
zegt ook Michael Bruinsma. Hij is eigenaar en drijvende kracht achter 999Games, het
bedrijf dat sinds 1998 de Nederlandse markt voor bordspellen op zijn kop heeft
gezet. Bruinsma – “Ik heb het gat in de markt ontdekt” - durfde het wèl aan en gaf de
laatste vijf jaar het ene na het andere complexe bordspel voor volwassenen uit. Met
succes. “In het eerste jaar verkochten we 43.000 bordspelen in Nederland. In 2002
zijn dat er al zo'n 800.000.”
De catalogus van 999Games telt nu zo'n veertig bordspelen voor volwassenen: Afrika,
Andromeda, Big City, Carcassonne, Charlemagne, Conquistador, Elfenland,
Kardinaal en Koning, enzovoorts. Het assortiment van de nieuwkomer is voor dit
volwassenen-segment groter dan dat van de andere belangrijke spellenuitgevers in
Nederland: Jumbo (met Stratego als belangrijkste titel), Ravensburger (Tikal) en MB
Parker/Hasbro (Cluedo, Monopoly, Risk, Trivial Pursuit) bij elkaar. Vrijwel alle
spelen van 999Games zijn Nederlandse licenties van Duitse fabrikanten, al heeft
Bruinsma onlangs ook een dochteronderneming, Phalanx, opgericht voor spelletjes
met een wereldlicentie.
De belangrijkste Nederlandse titel van 999Games is De Kolonisten van Catan. In
1998 verkocht Bruinsma er 15.000 exemplaren van, een aantal dat vervolgens ieder
jaar zo ongeveer verdubbelde. Dit jaar staat de teller op 250.000 Catanspellen. “We
weten het niet precies, maar ik denk dat onze spellen vooral gekocht worden door
jonge volwassenen met kinderen”, vertelt Bruinsma. “Onze doelgroep lijkt trouwens
ook precies samen te vallen met die van Albert Heijn. AH heeft twee weken lang
spellen van ons verkocht, en dat liep werkelijk enorm. Er is echt een
cultuurverandering gaande. Want wat is er nu helemaal op TV? Het amusement wordt
steeds platvloerser, maar je wil toch ook niet iedere avond alleen maar naar
actualiteitenprogramma's kijken? En dus grijpen grote groepen mensen naar een oud
8

ecept: een spelletje. Risk ken je nu wel, dus waarom zou je niet eens een van die
nieuwe leuke spellen nemen?”
Het grote succes van Catan betekent dat veel mensen met dat spel kennismaken bij
iemand anders, en dus niet eerst de spelregels hoeven door te worstelen. Mond-totmond-reclame
is alles in deze sector. “Dat punt wordt bereikt als je er een tijdlang
70.000 per jaar van verkoopt, heeft iemand van Hasbro me wel eens verteld”, aldus
Bruinsma. Dan wordt het spel een echte klassieker, waarvan bijna niemand meer de
spelregels leest: Risk, Monopoly, Schaken, Dammen, Scrabble, Stratego - om een
aantal van de bekendste te noemen.
Van de nieuwe bordspelen heeft op dit moment alleen De Kolonisten van Catan dat
niveau bereikt. “Ik was laatst bij een club artsen in het AMC, die het leuk vonden om
eens met iemand uit de spelletjesbranche te praten”, vertelt Ben Leijten van Jumbo.
“En dan hoor je dus alleen maar: Ha spelletjes: Catan! Terwijl er zoveel meer spellen
zijn.” Helemaal blij is Leijten natuurlijk ook niet om altijd maar over Catan te horen,
want dat spel is van de concurrent. “Nou ja, een echte concurrent is 999Games niet”,
zegt hij, “want zij hebben echt een nieuwe markt aangeboord en een cultuurtje
gecreëerd rond spelletjes waar wij ook van profiteren.” Jumbo brengt per jaar een of
twee strategische bordspellen voor volwassenen uit, een voorzichtiger strategie dan
van 999Games, dat eerder in tientallen rekent. “Het zou voor ons veel erger zijn als
deze nieuwe markt zou zijn aangeboord door een firma die hetzelfde brede
assortiment als wij zou voeren, zoals Ravenburger of Hasbro”, zegt Frans Roozen,
directeur Benelux van Jumbo. Bescherming van de aangeboorde markt voor
strategische bordspellen is trouwens een van de redenen waarom Bruinsma zovéél
spelletjes uitbrengt: “Als ik ga, ga ik goed. Ik laat er natuurlijk niet iemand anders met
zijn vinger tussen.”
Voor Jumbo zijn de kinderspellen veel belangrijker, van Pim Pam Pet en Mens-ergerje-niet
tot het vorig jaar gelanceerde Euro-zakgeldspel (90.000 in één jaar verkocht)
en Tien voor Topo. ,,Ook daar zit een duidelijke groei in, hoor'', zegt Roozen
tevreden, ,,vijf procent per jaar in de afgelopen jaren en zes à zeven afgelopen jaar. En
die groei is in de breedte van het assortiment, er is dus echt een brede interesse. Geen
hype om één spel.''
Punt is wel dat Jumbo indertijd De Kolonisten van Catan kreeg aangeboden, en
afwees. Roozen gaat er even goed voor zitten. “Ja, ik heb dat aanbod afgeslagen.
Maar wij moesten toen inschatten hoeveel we er van konden verkopen en de prijs van
de licentie vonden we dan te hoog. Je moet daarbij wel voor ogen houden dat er in
Nederland maar een heel specifieke doelgroep van bordspelfanaten was die nieuwe
spellen kocht. Het grote publiek kocht alleen bekende spellen: Risk, Monopoly. Bij de
grote winkelketens van Bart Smit en Intertoys bestond al helemaal geen belangstelling
en dan wordt het risico wel erg groot. In het begin is Catan ook uitsluitend door de
gespecialiseerde spellenwinkels verkocht. Daar komt nog bij dat wij ook altijd minder
belangstelling hebben voor een licentie die alleen in Nederland geldt. Wij verkopen
ook veel in Duitsland.”
Ben Leijten vult aan: “Achteraf kijk je er natuurlijk anders tegenaan, maar toen
vonden we dat Catan niet zo veel extra's met zich meebracht. Je mag het nu bijna niet
meer zeggen, maar echt waar: ik vind Catan ook niet zo héél erg leuk. Het begin is
wel aardig, maar daarna zeurt het een beetje door. De spanning loopt niet op. Ik ben
9

meer iemand voor een spel als Risk, waarin je veel agressiever kunt spelen, elkaar het
bloed onder nagels vandaan halen. Beroemde spellen hebben natuurlijk altijd wel een
minimale kwaliteit, maar het hoeven helemaal niet de beste spelen te zijn. Ik vind
bijvoorbeeld het Duitse spel Adel Verpflichtet, net als Catan ontworpen door Klaus
Teuber, een van de allerbeste. Maar dat wordt niet eens in Nederland op de markt
gebracht, ook niet door 999Games.”
Waarom een spel wel of niet succes heeft is moeilijk te voorspellen. Leijten: “Eind
jaren tachtig brachten wij Demarrage uit, een spel over wielrennen. Het is een van de
leukste spellen die ik ken, maar wel met een gebruiksaanwijzing van 10 kantjes A4!
Dat was dus een gokje. Het werd gelukkig een groot succes. In 1993 werd het zelfs
Spiel des Jahres in Duitsland.” Maar intussen is Demarrage al weer een tijdje uit de
collectie.
Michael Bruinsma geloofde indertijd volstrekt in De Kolonisten van Catan. “Er waren
in Duitsland toen al een miljoen exemplaren verkocht! Hoe kun je dan denken dat het
hier niet zal lopen?” Maar ook hij moet nu spijtig genoeg spellen uit zijn assortiment
halen die niet genoeg verkopen, terwijl hij er veel van verwachtte. El Grande
bijvoorbeeld, een indertijd in deze krant gunstig gerecenseerd spel met als thema
“middeleeuws Spanje”. “Het loopt gewoon niet.” Bruinsma laat de doos zien van een
ander spel: Charlemagne, over het bouwen van een kathedraal. “Een heel origineel
spel, dat ontworpen is door een Nederlander, Gerard Mulder, die nu bij Jumbo werkt.
Daar hebben we echt veel energie in gestoken. Maar misschien was het ontwerp van
de doos toch niet goed: te veel een boek.” Bruinsma kijkt peinzend naar het spel.
Bij Jumbo denken ze onmiddellijk aan Tycoon, ook al zo'n gunstig gerecenseerd spel
dat niet verkoopt. “Toch weer een onbekend spel, waar je de aandacht op moet zien te
vestigen via één doosdeksel in een winkel”, aldus Leijten. “Het eerste jaar liep het nog
wel, omdat we wat reclame op tv maakten”, zegt Roozen, “maar daarna zakte het
in.” ”999Games heeft geluk met Catan”, voegt Leijten er aan toe, “maar dat is wel de
énige echt grote titel die ze hebben. En in Duitsland zakt de verkoop al in, naar een
stabiel niveau. En wat heb je dan?”
Jumbo verkoopt ook veel merchandising-spelletjes, gebaseerd op een tv-programma,
zoals Weekendmiljonairs of een kinderboek, zoals Floddertje. Roozen veert op als
Weekendmiljonairs ter sprake komt. “Daarvan hebben er in Duitsland alleen al een
miljoen verkocht! Om daarmee te beginnen is óók een risico, want de rechten zijn erg
duur. En toen we het kochten, was het hier nog niet eens op de tv. Het enige dat we
wisten, was dat het programma in Engeland een succes was.” Weekendmiljonairs is
net als het tv-programma een quiz-spel, met een oplopende moeilijkheidsgraad in de
vragen. Veel van deze merchandising-spelletjes ontwikkelt Jumbo in eigen beheer,
anders is het wegens de dure rechten al helemaal niet te betalen. “Dat is leuk om te
doen, hoor”, zegt Leijten, “want je moet toch precies de sfeer goed treffen en het
verhaal moet ook overeenkomen. Bij het Floddertje-spel word je ontzettend vies, en
wie het eerste weer schoon is heeft gewonnen.”
Bruinsma van 999Games is kieskeuriger. “Mij is het vooral om de hobby te doen, wat
wil de speler spelen? Ja, misschien zal ik ooit ook gedwongen worden om van tvprogramma's
nagemaakte spelen op de markt te brengen, om mijn mensen aan het
werk te houden. Maar dan zou ik er toch echt niet trots op zijn.”
10

1.2 Sterke gemeenschapszin
Gebaseerd op informatie uit [6].
De opleving in spelletjesland heeft zijn wortels in het Duitsland van de jaren zeventig.
“Een groepje mensen, veelal journalisten, kwam toen bij elkaar om zèlf nieuwe
spelletjes te verzinnen. Ze waren enthousiast geraakt door Risk en Acquire, toen de
nieuwe toppers, en wilden meer. Maar er was niet veel meer'', vertelt Ben Leijten van
Jumbo. “Veel van die mensen zijn nu de grote spelbedenkers in Duitsland.” In 1983
werd de eerste Duitse Spelletjesbeurs gehouden, in een klaslokaal in Essen. Nu komen
er op de grote jaarlijkse vierdaagse beurs Spiel Essen 140.000 mensen. De jaarlijkse
prijs Spiel des Jahres, ingesteld in 1980, levert inmiddels standaard enorme extra
verkoop op.
Waarom Duitsland zo bordspel-gevoelig is? Daarover wordt veel gespeculeerd.
Leijten: “Misschien toch een sterke gemeenschapszin. In Engeland bestaat dat dus
helemáál niet. Daar verkoop je helemaal niks aan bordspelen. Dat land is zo sterk
geïndividualiseerd. Een Engelsman herkent op straat zijn buurman niet eens. De
Verenigde Staten zijn ook moeilijk, maar vooral omdat een Amerikaan al helemaal
geen zin heeft om nieuwe spelregels te lezen.”
Ongeveer vijf keer per week biedt iemand bij Jumbo een nieuw spelidee aan. Leijten:
“De kunst is dan altijd om er achter te komen wat dat idee precies behelst. Want
meestal zijn de uitvinders als de dood dat hun idee gestolen wordt. Vaak gaat het om
een bestaand spel in een ander jasje: Ganzenbord als Elfstedenspel, bij Bartlehiem een
beurt overslaan.” De meeste spelbedenkers zijn particulieren die het erbij doen. “Vaak
ontlenen ze grote status aan hun vondst, er wordt in de omgeving meestal enorm tegen
op gekeken”, aldus Leijten. “Maar voor ons gelden natuurlijk weer andere criteria. De
klassieke fout is dat de spelregels veel te ingewikkeld zijn.”
Het klassieke Nederlandse succesverhaal is Targui, een prachtig woestijnspel van
Jumbo uit 1988 (heruitgebracht in 1999, maar niet meer in de handel), dat werd
bedacht door twee universitaire docenten, Wil Dijkstra en Ben van Dijk, die
regelmatig op geologische expeditie gingen naar de Sahara.
1.3 Bordspel wint in populariteit
Gebaseerd op informatie uit [7].
Bordspelletjes: het zijn fossielen uit de tijd dat televisie niet de dienst uitmaakte en de
PC nog bedacht moest worden. Toch? Nee dus. Bordspellen zijn weer helemaal terug
van weggeweest. En bij de tijd, want een board-game is cool. Wel moet meteen elke
gedacht aan een potje halma of mens-erger-je-niet en het gezinnetje onder de
tafellamp de kop in worden gedrukt. Gamen doe je met eigentijdse bordspellen, vaak
ondersteund door de PC en bij voorkeur in clubverband.
Het bordspel Risk aan een opmerkelijke come-back bezig. Jaren leidde het spel een
bestaan in de marge, maar sinds enige tijd is ook de bordversie weer sterk in opkomst.
STACK, de activiteitengroep van de Technische Universiteit van Eindhoven met een
respectabele Risk-historie, is zelfs via een speciale Internet-site
(http://www.stack.nl/unplugged/index2.html) een kruistocht begonnen voor terugkeer
naar het bordspel onder het motto Unplugged: omdat de Stacker er soms even uit
moet. De studenten vinden dat mensen die alleen maar computerspelletjes doen, wat
11

missen in hun leven. “De leukste spelletjes zijn immers de spelletjes die je samen
doet, met een mens voor je, in plaats van een beeldscherm.” Juist dat laatste is
kennelijk de reden dat bordspellen het weer zo goed doen, en dat ze steeds vaker in
clubverband worden gespeeld.
Socioloog Frits Radbout: “Computerspellen zorgen er voor dat je vereenzaamt. Maar
het heeft even geduurd voor we daar achter waren. Dat heeft ook alles te maken met
onze welvaartsmaatschappij. De afgelopen jaren waren de jaren van overvloed.
Economische welvaart, weinig werkloosheid; het geld kon niet op. In onze jacht naar
luxe zijn belangrijke dingen als huiselijke gezelligheid en het hebben van goede
vrienden een beetje op de achtergrond geraakt. Maar nu de beurskoersen flink zijn
gekelderd en de bomen niet tot in de hemel blijken te groeien, realiseren de mensen
zich weer dat er belangrijker dingen zijn dan geld verdienen. Het is een wetmatigheid:
in mindere tijden zoeken mensen de warmte en gezelligheid van vrienden en familie
weer meer op. De kille zakelijke maatschappij wordt buitengesloten. Dat we het einde
van een eeuw, of beter gezegd een millennium naderen, zal zeker ook een rol spelen.
Dan zijn mensen sowieso geneigd tot bezinning.”
1.4 De speelse mens
Gebaseerd op informatie uit [8].
De nieuwe generatie “unplugged games” oftewel gezelschapsspellen mikt
nadrukkelijk op volwassenen - en ze slaan nog aan ook. Het bordspel is niet dood, het
leeft. “Nu jeugdigheid een schaars goed is geworden, is kinderlijkheid weer in.”
Als Monopoly vandaag werd uitgebracht, zou het geen schijn van kans maken.
Volgens spellenmakers is het te simplistisch, duurt het te lang en speelt het toeval een
te grote rol. En wie de stad Utrecht eenmaal in handen heeft, kan eigenlijk niet meer
verliezen - dit tot grote frustratie van de tegenstanders. "Maar Monopoly was wél het
eerste spel dat inspeelde op een algemeen gevoel van hebberigheid. En dat blijkt nog
steeds te werken", zegt Gerard Mulder, spelontwikkelaar bij Jumbo.
Het gezelschapsspel: de term alleen al riekt naar oubollige hoekstenen der
samenleving als Mens-erger-je-niet en Pim-Pam-Pet. Sinds de jaren zeventig ging het
met het gezelschapsspel dan ook bergafwaarts, zo bleek uit de vijfjaarlijkse peilingen
van Intomart. Maar die trend lijkt dit jaar doorbroken te worden. Sinds begin 2000
signaleert Hans Harmsen van de inkoopafdeling speelgoed van V&D een aanzienlijke
stijging in de verkoop van bordspellen, zowel traditionele als de (nieuwste) unplugged
games. "Ik denk dat de mensen weer behoefte hebben aan eenvoud, na al die
computerspelletjes", zegt hij. "Even terug naar af. Ik verwacht zeker dat die stijging
nog gaat doorzetten."
Of het nu gaat om skaten, vliegeren, steppen of gamen - geen enkele jeugdactiviteit
lijkt meer veilig voor de fun-zoekende volwassene. Wim Knulst, professor in de
vrijetijdswetenschappen, wordt er de laatste tijd voortdurend op aangesproken. "De
vraag waar die speelsheid vandaan komt is eenvoudiger gesteld dan te beantwoorden",
zegt hij. "Kort gezegd: in de jaren zestig, toen je struikelde over de tieners, wilden
studenten er het liefst ouwelijk uitzien. Nu jeugdigheid een schaars goed is geworden,
is kinderlijkheid weer in."
Oorlog en vrede. Hoe komt het toch dat juist uit Duitsland de beste en origineelste
spellen komen? Het verhaal wil dat de inmiddels overleden organisator van een
12

eroemde spellenbeurs in Essen zo fel tegen oorlogs- en kapitalistische spelletjes was
gekant, dat hij in de statuten had opgenomen dat dat soort activiteiten niet verheerlijkt
mochten worden. Die beperking bleek vruchtbaar. Want spelletjes waarin spelers
afwisselend met elkaar moeten samenwerken en elkaar moeten aftroeven, blijven het
leukst.
Aan de Duitse bordspelen komt vaak geen dobbelsteen te pas, waardoor de factor
geluk een minimale rol speelt. Vaak spelen ze zich af in de verre Middeleeuwen, of,
nog onschuldiger, in Elfenland. Het zijn constructieve spelen waarbij de nadruk ligt
op het opbouwen van een rijk en niet op het destructieve vechten. Spelletjes waarbij
dat wel het geval is, moeten op de beurs in Essen nog steeds onder de tafel verkocht
worden, want de oude hippies van wie je er in de Duitse spellenwereld nog steeds veel
hebt, zijn afkerig van het competitie-element. Met Risk hadden de Duitsers het
natuurlijk ook moeilijk. De kaartjes zijn dan ook aangepast. In plaats van: 'Vernietig
alle blauwe legers' vermeldt de Duitse versie: 'Bevrijd de landen van hun blauwe
legers'.
De leuk-factor. In Nederland zijn professionele spellenmakers met een lantarentje te
vinden: bijna niemand kan ervan leven. Corné van Moorsel houdt het hoofd net boven
water. Op zijn studentenkamertje in Maastricht knutselt hij eigenhandig zijn spellen in
elkaar. "De meeste uitgeverijen verpesten je spel toch maar", zegt hij. "Soms willen ze
het concept kopen, maar geven ze er een totaal andere, meestal nogal vergezochte,
uitvoering aan. Bij een boek wijzig je toch ook niet titel, hoofdstukindeling en een
deel van de inhoud?"
Dus maakt Van Moorsel al zijn spellen zelf: spelbord, pionnen, kaartjes -allemaal
handwerk, in oplage variërend van tweehonderd tot duizend stuks. Jaarlijks brengt hij
twee nieuwe titels uit. Zijn finest hour beleeft Van Moorsel op de spellenbeurs in
Essen, als hij het ene na het andere spel uitverkoopt. Dan kan hij financieel weer een
paar maanden vooruit. De gesjeesde wiskundestudent is ervan overtuigd dat er een
omslag gaande is in de spellenwereld. "Inkopers van grote concerns hebben te lang
bepaald wat er op de markt kwam. Zij letten er alleen op of een spel er leuk uitziet, en
dat heeft zijn weerslag op wat er wordt gemaakt. Maar aan Magic zie je dat het gaat
veranderen, want dat is door echte spelfanaten op de markt gebracht en werd toch heel
groot." Voor Van Moorsel is een spel pas geslaagd als hij er zelf verslaafd aan raakt.
"Een spel moet onvoorspelbaar zijn, maar niet te veel op geluk teren. Je moet niet op
één bepaalde manier kunnen winnen. Op het moment dat je weet waarom je een spel
leuk vindt, is het al niet leuk meer."
1.5 How will the game martket develop?
Gebaseerd op informatie uit [9].
Prognoses are always difficult. Electronic games and the Internet continue to grow.
Social strategy games will have difficulty maintaining their special position.
Nevertheless, they can succeed. What is required are new, innovative game ideas to
bring players a unique playing experience. We need high-quality games to promote
informal gatherings of people. There are still only a few other leisure activities that
bring people together to have fun. So we must strengthen the value of our games.
Authors and publishers must develop good new products that are able to attract new
groups of buyers.
I believe social strategy games will have a market in the future, although I do not
foresee high rates of growth. Instead, I think sales will remain at their current levels or
decline slowly.
13

1.6 Trends auf dem Spielemarkt
Gebaseerd op informatie uit [10].
Das Geschehen am Spielemarkt verändert sich ständig. Was im Jahr 2000 noch richtig
war, kann jetzt zu Beginn des Jahres 2003 völlig falsch sein. Warum dies so ist liegt
daran, dass sich die Marktteilnehmer alle gleich oder ähnlich verhalten. Alle Verlage
verhalten sich weitgehend zyklisch. Ich vermisse bei den Marktteilnehmern
antizyklisches Verhalten. Dazu einige Beispiele:
Anspruchsvolle Spiele
Bis Mitte der 90er Jahre galten anspruchsvolle Spiele als nicht marktgängig. Wir
hatten große Probleme "El Grande" bei einem Verlag unterzubringen. Dies änderte
sich schlagartig mit dem Erfolg von "Die Siedler von Catan". Auch El Grande gelang
zumindest ein Teilerfolg. Während vor den "Siedlern" kaum ein Verlag an einem
anspruchsvollen Spiel interessiert war, zeigten jetzt plötzlich alle Verlage großes
Interesse an anspruchsvollen Spielen und jeder Verlag produzierte mindestens ein
solches Spiel pro Jahr. Die Folge war, es gab mehr als 20 anspruchsvolle Spiele pro
Jahr, denen aber keine gleich hohe Nachfrage gegenüber stand. Viele guten Spiele
sind am Markt vorbei produziert worden. Dies führte wiederum dazu, dass sich die
Verlage vom anspruchsvollen Spiel abwandten. 2003 wird es deshalb kaum ein
anspruchsvolles Spiel geben.
Kommunikative Spiele
Ende der 80er Jahre kamen im Sog von "Trivial Persuit" und "Tabu" viele Quiz- und
Kommunikationsspiele auf den Markt, von denen nur wenige überlebten, weil die
Anzahl solcher Spiele zu hoch war. Mitte der 90er Jahre ebbte dieser Trend wieder ab,
um dann 2001 mit "Wer wird Millionär" wieder erneut zu entstehen.
Kartenspiele
Mitte der 90er Jahre entstand ein Boom bei Kartenspielen. Plötzlich verlegten alle
Verlage mehrere Kartenspiele pro Jahr. Es gab keinen namhaften Verlag, der nicht
auch Kartenspiele in seinem Programm führte. Ende der 90er Jahre hatte sich der
Boom wieder gelegt.
Zweier - Spiele
Kosmos begann 1997 mit einer Linie "Spiele für zwei Personen", die beachtliche
Erfolge hatte. Im Jahr 2003 wird es so viele Zweipersonen-Spiele geben wie noch nie,
weil es inzwischen viele Verlage gibt, die ebenfalls solche Spiele in ihr Programm
aufgenommen haben.
Spiele aus Holz
Die Erfolge von HABA mit seinen Holzspielen führt jetzt dazu, dass es 2003 so viele
Verlage wie noch nie geben wird, die Holzspiele verlegen.
Weitere Trends
In der Vergangenheit gab es viele solcher Trends, die alle gleich abliefen:
Ein bis zwei erfolgreiche Spiele lösen einen Trend aus. Alle Verlage springen auf
den Trend auf. Viele Folgespiele entstehen. Der Markt wird extrem übersättigt.
Der Trend bricht zusammen.
14

Die Verlage wenden sich von der Spielgattung ab. Es überleben ein bis zwei
Spiele - meist diejenigen, die den Trend ausgelöst haben.
Weitere Trends in Vergangenheit waren z.B.: Wirtschaftsspiele (Monopoly),
Buchstabenspiele (Scrabble), Krimispiele (Scotland Yard, Heimlich & Co.),
Sammelkartenspiele (Magic)
Schlussfolgerungen
(1) Die Vergangenheit hat gezeigt, dass es wenig Sinn macht, einem Trend hinterher
zu laufen. Wenn man auf einen Trend aufspringen will, dann muss es sofort zu
Beginn des Trends geschehen.
(2) Nur die Top-Spiele überleben einen Trend.
(3) Wer nur Trendspiele verlegt, wird extreme wirtschaftliche Probleme bekommen,
wenn der Trend zusammenbricht.
(4) Wer sich nur zyklisch verhält, wird keinen neuen Trend auslösen und keine
Longseller im Programm haben.
(5) Letztlich wird nur der Verlag langfristig erfolgreich sein, der immer wieder mit
neuen, originellen Spielen auf den Markt kommt, die das Potential für einen neuen
Trend haben.
1.7 Oer-Hollands: gezellig om de tafel met een spel
Gebaseerd op informatie uit [11].
"Veel Nederlanders vinden dat het familiespel een oer-Hollands gevoel van
gezelligheid uitstraalt. Op de zondagmiddag schuiven we met z'n allen rond de tafel
om gezamenlijk iets te doen. Spellenfabrikanten merken dat ook volwassenen onder
elkaar steeds vaker een spel doen. Het moet niet te veel concentratie vragen, want
ondertussen willen Nederlanders bijkletsen of bijvoorbeeld een glaasje wijn drinken.
Vooral jonge volwassenen menen dat het spel van een spel met vrienden een
onderlinge band geschept", vertelt Roel Steinvoorte, marketingmanager Benelux bij
Ravensburger.
Met de opkomst van het spel voor volwassenen is Nederland bezig aan een inhaalslag.
In landen als Duitsland en de Verenigde Staten was het gezelschapsspel al langer in
zwang bij deze groep. In Nederland werd het toch vooral als speelgoed gezien, iets
voor kinderen. 'De inhaalslag is in gang gezet door de opkomst van gespecialiseerde
spellenwinkels én de behoefte om iets gezamenlijks te doen', weet Steinvoorte.
Steinvoorte onderscheidt vier speelgroepen en stemt daar alle nieuwe spellen op af:
Kinderen, Familie, Jonge volwassenen en Gamers. "De eerste groep bestaat uit de
allerkleinsten. Spellen in deze categorie zijn voor volwassenen niet echt leuk, je speelt
ze vooral voor het plezier van het kind. De kleinsten spelen niet om zelf te winnen,
maar om het spelen. Ze vinden het bijvoorbeeld leuk dat Nijntje wint in het spel Met
Nijntje op stap." Aan de familiespellen, zoals De Betoverde Doolhof en Mollenmania,
beleven zowel kinderen als volwassenen lol. Deze worden al jaren in grote aantallen
verkocht. De spelers moeten hierbij wel strategisch nadenken, maar kunnen hun zet
niet voor hun eigen beurt plannen.
Jonge volwassenen, dus mensen van ongeveer twintig tot dertig jaar, zijn vooral op
zoek naar gezelligheid. Een spel moet niet te ingewikkeld zijn, maar wel pittig genoeg
om elkaar te kunnen aftroeven. Steinvoorte merkt dat deze groep veel kiest voor
15

kaartspellen. In Koehandel bijvoorbeeld en het Lord of the Rings-kaartspel zijn de
spelers verwikkeld in een strijd om wie het meest uitgekookt is. De spelcategorie
Gamers spreekt slechts een kleine groep mensen aan. Dit zijn de echte liefhebbers die
graag dieper de spelregels induiken. Spellen die meer tijd en aandacht van de spelers
vragen zijn onder andere Tikal, Java en Mexica. Nog een stapje zwaarder zijn
gecompliceerde spellen als Puerto Rico. De wereld of setting waarin een spel zich
afspeelt, het thema, bepaalt voor een groot deel het succes van het spel. Steinvoorte
merkt dat op dit moment spellen zonder thema, zoals schaken, het niet goed doen. Net
nieuw in het assortiment is het bouwspel Pueblo, binnenkort komt er ook een nieuw
kaartspel over de tweede Lord of the Rings-film.
1.8 Bordspel, nieuw tijdperk
Gebaseerd op informatie uit [12].
Was vorig jaar nog sprake van een voorzichtige comeback, deze maand steeg de
verkoop van het bordspel naar nieuwe hoogtes. Het bordspel is in, net als het gezin en
Balkenendes familiepartij. Niet toevallig, zegt de trendanalist. Mensen zoeken elkaar
op willen normen, waarden en interesses delen.
Start. Brouwersgracht, tweede etage, rond een Ikeatafel en naast een kast met ruim
150 spellen. Het deelnemersveld bestaat vanavond uit bewoonster Saskia (40) NCRVprogrammamaakster,
Rienk (34) moleculair viroloog, Marijn (26) KROprogrammamaakster
en Wilrik (41) informaticus. Ze maken deel uit van een
spelgroep van zo'n twaalf spelers. Wekelijks duiken er minstens vier op bij steeds een
andere speler thuis. Na enige afleidingsmanoeuvres, ofwel zinloos geklets over wel en
wee, is de belangrijkste vraag: wat gaan we spelen? Vanavond: De Kolonisten van
Catan (spel van het jaar 1999, red.), de Wereld van Sofie of Mama Mia?
Spelletjes. Spelletjes? De stoffige doos Mens-erger-je-wel met ontbrekende pionnen
en met kleurpotloden of andere ongewenste toevoegingen door je kleine broertje blijft
in de kast. Unplugged games ofwel bordspellen, bedoelen we, niet te verwarren met
Nintendo en andere computergames. "Computerspellen spelen we ook wel", zeggen
Rienk, Wilrik en Saskia. Rienk: "Op de computer gaat het om het spel. Met
bordspellen ben je meer gericht op het gezelschap."
Marijn: "Je moet de mensen waarmee je speelt dus wel leuk vinden." Saskia: "Op de
computer mis je het contact. Het is anoniemer. Ik heb de Nintendo als er niemand is
om te spelen. Ik heb na onze spelavonden vaak pijn in mijn kaken van het lachen."
"En thuis patiencen, verveelt snel", zegt Wilrik droog.
Jumbo aan de Krom Boomsloot, of het bij bordspelers beroemde 999Games in
Weesp: Nederlandse spelfabrikanten. Maar ook de V&D melden een stijgende
verkoop van bordspellen. De slechte economie, de dood van Claus en de moord op
Pim Fortuyn vergroten de koopwoede. Het bordspel is in verkooptermen een
populaire 'buy'. Mensen zoeken naar huiselijkheid, aldus de Raad Nederlandse
Detailhandel (RND). "De populariteit van het gezelschapsspel is daarvan hèt
voorbeeld", beaamt Hilde Roothart, oprichter van trendadviesbureau Trendslator in
Amsterdam. "Het spel de Kolonisten van Catan was een topper in de
decemberverkopen. Het bordspel past in de behoefte aan onderlinge steun in deze
onzekere tijden: de slechtere economie, de dreigende oorlog met Irak. En er is met de
opkomst van kartonnen bordspellen sprake van een trendbreuk. De digitale revolutie
is voorbij. Zo ook de internethype en het geloof dat internet alles zou oplossen."
16

Trendonderzoeker Mariëtte Verschoor: "Het bordspel past in de trend van
socialisering. Mensen zoeken elkaar op, willen interesses delen. Dat is een
tegenreactie op de individualisering van de laatste tijd, op het zich willen
onderscheiden van de rest, alles alleen uitzoeken en doen. We hebben de periode
gehad dat we het recht van vrije meningsuiting belangrijk vonden en je alles mocht
zeggen. De opkomst van het CDA en Pim Fortuyn is daarop ook een reactie: een
nieuwe hang naar gedeelde normen en waarden."
Op de Brouwersgracht is besloten: we gaan pizza's maken, ofwel Mama Mia spelen.
Vorige week voor het eerst gespeeld en een groot succes. "Voor wie er niet was een
demonstructie", zegt Rienk. "Je mag wel drie ananas neerleggen maar geen ananas en
een olijf. Heb je gespeeld dan vul je je handkaarten aan tot zeven." "Ik snap er niks
van", zegt Marijn vertwijfeld. "Tja, blond hè?", zegt Wilrik.
"Squad 7 is het nieuwste van het nieuwste waarbij je het oerwoud ingaat om schatten
uit het neergestorte vliegtuig op te halen", zegt spellenrecensent en -vertaler Ronald
Hoekstra. "Het spel duurt zo lang als de bijgeleverde cd-rom: zeventien minuten. Op
de cd-rom klinkt afwisselend dag- en nachtmuziek. Overdag hoor je apen krijsen,
tromgeroffel en ander oerwoudgeluid. 's Nachts hoor je krekels. Alle spelers hebben
een stapel kaarten. Je moet reageren op de muziek. Er zijn actiekaarten waarbij je,
voordat een kreet uit het oerwoud klinkt, een rondje om de tafel moet hebben gerend.
Echt een interactief spel en behoorlijk inspannend."
Voor Hoekstra is Squad 7 zijn 950e spel. "Zoiets, ik ben de tel kwijt. Ik heb in elk
geval een speciale spelkamer voor mijn spellen met speeltafel en koelkast. Maar ook
m’n woonkamer staat vol dozen."Voor wie tien jaar geleden afhaakte bij Risk en
Monopoly heeft Ronald goed nieuws. "Bij die spellen vielen spelers af en moest je het
halve spel wachten tot de rest klaar was. Ook bepaalde vooral het geluk, de
dobbelsteen het spelverloop. Je had zelf beperkte invloed. Bij nieuwe spellen is je
tactiek belangrijk en je doet tot het laatst mee. Verder kan je van veel nieuwe spellen
steeds het bord en dus het spel veranderen."
Een pizzeria, Lord of the Rings, Amsterdam in de VOC-tijd: met bordspellen stap je
in de meest fantastische werelden. Buck Rogers (bordspel voor zes), Idols (naar het
tv-programma), RoboRally (stuur je robot door een fabriekshal), Guillotine (speel
beul en hak edelen de kop af) of LoveHotel (voor 16 jaar en ouder): de nieuwe
generatie spellen zal de oude pim-pam-petter of Jan Peter Balkenende niet meevallen.
Spelletjes speel je niet perse met het gezin. Zo brengt Architectuurcentrum
Amsterdam de architectuurhistorie van de stad met een publiek gezelschapsspel in
kaart. Organiseert de VARA voor haar leden een speltoernooi op het VOC-schip
Amsterdam en heeft Jumbo nu al een spelvariant van het op TV populaire Idols. Als
de vaak uit Duitsland afkomstige spellen bij onze Oosterburen aanslaan vechten
fabrikanten hier om de eerste rechten voor een Nederlandse vertaling. Op spelbeurzen
houden beroemde spelauteurs handtekeningensessies voor fans.
Saskia heeft vanavond weinig geluk met het pizzaspel. De wereld van Sofie, een
filosofisch vragenspel naar het gelijknamige boek, bevalt beter. "Eindelijk een spel
met diepgang, en de vrouwen gaan meteen als een speer!" "Als we nou es zelf een
spel bedenken: vrouwenhandel of zo", merkt Wilrik op, ook al geen CDA-stemmer
overigens.
17

2 Netwerk van deskundigen
Gezien de beperkte kennis en ervaring van de student met betrekking tot de markt en productie van bord– en
gezelschapsspellen, acht hij het nuttig om een netwerk op te bouwen van personen die deskundig zijn op dit gebied.
Het gaat hier voornamelijk om spelontwikkelaars en fabrikanten.
De deskundigen kunnen in eerste instantie van dienst zijn bij het vormen van een beeld van de spellenwereld.
Welke producten waren succesvol in het verleden en welke niet? Met welke ontwikkelingen houdt men zich op dit
moment bezig? Daarnaast kunnen de deskundigen ook een belangrijke bron van feedback vormen op de resultaten
die uit dit onderzoek vormen, en eventuele prototypes die door de student ontwikkeld worden.
Hier volgt een overzicht van de personen waar contact mee is gelegd en een korte
samenvatting van hun visies en standpunten.
2.1 Rob Trappel
De Spelbreker / Stichting de Pioniers. Stichting de Pioniers is een onafhankelijke organisatie die zich bezig houdt met het
promoten van bordspelen en aanverwante kaartspelen in de breedste zin van het woord.
Trappel ziet de kracht van het spelen van een bordspel in het sociale karakter. In veel
spellen die de laatste jaren zijn ontwikkeld ziet hij dit terug. De geluksfactor neemt af
en de actie/reactie tussen de spelers neemt toe. Met andere woorden: hetgeen dat er op
het bord gebeurd is slechts een afspiegeling van hetgeen er sociaal tussen de mensen
plaatsvindt.
Online (digitale) versies van bordspellen zijn er volgens Trappel genoeg, maar er is
slechts een beperkt publiek geïnteresseerd. Het grootste probleem is met name het
minimale sociale contact wanneer men via internet tegen andere spelers of zelfs tegen
de computer speelt.
Verder is het volgens Trappel belangrijk hoe het spel is vormgegeven. De vormgeving
moet aansluiten bij de doelgroep. Een elektronische variant zou dus beste een optie
kunnen zijn, mits de kosten natuurlijk reëel blijven.
2.2 Erwin Broens
Bordspel.com / een website over unplugged spellen. Bordspel.com biedt informatie over bord- en kaartspellen uit binnen- en
buitenland.
Broens wijst op het nieuwe spel “King Arthur” dat Ravensburger dit jaar op de markt
brengt. Zij toont daarmee vertrouwen te hebben in de combinatie gezelschapsspel en
moderne technieken. De succesvolle Duitse spelauteur Reiner Knizia heeft het
bordspel King Arthur ontwikkeld, waarin een computerchip een centrale rol vervult.
Dit spel heeft in Oostenrijk al een grote spellenprijs gewonnen en is daar enthousiast
ontvangen. Ravensburger plant meer spellen rond dit systeem.
2.3 Arthur Tebbe
Spelexpert op de Creative Departement van het Nederlandse Identity Games. Identity Games staat voor het bedenken, ontwerpen,
maken en verkopen van bordspellen.
Arthur geeft aan dat men op dit moment steeds vaker ziet dat traditionele bordspel
fabrikanten CD-roms of DVDs in hun spellen stoppen waarbij men nog steeds een
traditioneel bordspel heeft, maar dit wel koppelt aan een digitaal element. Ook ziet
Arthur dat er van computerspellen bordspel varianten worden gemaakt (versus het
tegenovergestelde dat door Rob Trappel werd aangegeven). Een voorbeeld daarvan is Tomb Raider dat
Identity Games heeft gemaakt.
18

Identity Games heeft nog wel eventuele verwachtingen bij de ontwikkeling van
digitaal papier. Het zou de grens kunnen doen vervagen tussen bord- en
computerspellen. Dit zal voornamelijk afhankelijk zijn van de kosten en de creatieve
mogelijkheden.
2.4 Sandra Wagemans
Jumbo international / Manager Innovations. Jumbo is een Nederlandse spelfabrikant die reeds 150 jaar op deze markt actief is.
Jumbo verkoopt haar spellen in 40 landen.
Wagemans komt oorspronkelijk niet uit de wereld van spel en entertainment, maar
heeft een commerciële management achtergrond. Nu de Nederlandse spellenmarkt
sinds een aantal jaren aan het stagneren is, ontstaat er binnen de spellenindustrie een
“inteeltwereld” waarbij merken zich alleen aan elkaar afspiegelen, men alles van
elkaar kopieert en werknemers tussen de verschillende fabrikanten circuleren. Men
ziet echter dat de elektronicamarkt wel blijft groeien. Ook blijkt bijvoorbeeld dat Bart
Smit tegenwoordig meer DVD’s verkoopt dan puzzels. Jumbo heeft derhalve de
intentie om elektronica in haar producten te verwerken, echter men wil zich niet
(specifiek) richten op CD-Roms. Dit vraagt namelijk om softwareontwikkeling die
enkele miljoenen euro’s budget benodigd, waarover Jumbo niet beschikt.
Men zoekt daarom naar “licht-elektronische spellen die appelleren aan de traditionele
spellen, met de fun en interactiviteit van elektronica”. Men is daarbij heel low-tech
begonnen met het integreren van drukgevoelige velden in het kartonnen speelveld,
een microprocessor en een kleine speaker gekoppeld aan het speelbord. De
mogelijkheid ontstaat om “willekeurigheid” aan een spel mee te geven
(“randomization”). Bij een slimme toepassing wordt een handleiding overbodig.
Jumbo is bezig met “cross-media” toepassingen, waarbij naast het kartonnen
speelbord en de houten dobbelstenen en pionnen ook andere media worden ingezet.
Zo hebben zij recentelijk het spel “Squad 7” geïntroduceerd waarbij er een CD met
muziek en geluiden tijdens het spel wordt afgedraaid en men aan de hand van de
geluiden binnen het spel moet reageren. Wagemans geeft het voorbeeld van een
populair radiospel dat nu is vertaald naar een bordspel met geluidscd’s. Daarnaast
onderhoudt men ook contacten met de televisiewereld. Bij populaire TV-programma’s
wordt tegenwoordig al snel een bordspel ontwikkeld dat aansluit op het programma
(voorbeelden: Weekend Miljonairs en Idols). Informatie Technologie is voor Jumbo
volgens Wagemans nog niet interessant; men kan er nog geen geld mee verdienen.
Via internet zijn spellen ook vaak gratis te spelen, iets waar niet tegen op is te
concurreren.
Iets dat bijzondere aandacht krijgt bij Jumbo is de ontwikkeling dat kinderen CD-
Roms “geweldig” vinden, maar dat ouders het juist als “vreselijk”ervaren. Het
grootste bezwaar van de ouders is dat kinderen zich niet sociaal ontwikkelen als ze
telkens alleen spellen op CD-Roms (computer) spelen. De kinderen vinden de
traditionele gezelschapsspellen te saai en laten ze links liggen. De bordspelindustrie
heeft met name de doelgroep 9 tot 15 jaar “verloren aan de computerspellen”.
Uit het floppen van een hele collectie gezelschapsspellen volgestopt met elektronica,
van marktleider Hasbro, trekt Jumbo de conclusie dat traditionele gezelschapsspellen
al “leuk” zijn. Elektronica moet een duidelijke toegevoegde waarde hebben, een
19

nieuw spelelement. Elektronica heeft “in zichzelf” al een aantal toegevoegde waarden:
trillen, licht, willekeurigheid.
Het blijft altijd belangrijk om de producten goedkoop te kunnen produceren; door de
enorme marges die distributeurs en winkels maken, worden de producten al duur
genoeg. Tenslotte merkt Wagemans op dat 80% van alle nieuwe producten na drie
jaar niet meer op de markt is. Daarbij is 25% van de omzet van Jumbo te danken aan
deze nieuwe producten.
2.5 Han Heidema
Ducosim. Ducosim is een landelijke vereniging met ruim 750 leden die het spelen van simulaties en andere spellen bevorderd.
Ducosim is de uitgever van Spel!, een professioneel tijdschrift over bord-, kaart- en andere spellen en organiseert vier keer per
jaar een spellenbeurs in de Jaarbeurs Utrecht.
Heidema wijst ook op het spel King Arthur van Ravensburger dat binnenkort wordt
geïntroduceerd. Volgens Heidema zijn er wel computergestuurde hulpmiddelen voor
bordspellen, om tijdrovende administraties bij te houden. Men noemt dat
moderatoren. Tenslotte zijn er PC-versies van bordspellen, waarbij de computer zelf
tegenspeler is, maar ook menselijke medespelers accepteert. Men kan dan als het ware
het bord op tafel leggen en de computer ernaast zetten en gezamenlijk (mensen en
computer) spelen. Laat men de computergestuurde speler niet meedoen, dan heeft
men weer een soort moderator.
2.6 Heiko Wiese
SpieleAutorenZunft / Game Designer Association, een samenkomst van spelontwikkelaars, die hun gezamenlijke interesse delen.
Volgens Wiese zijn er al diverse bordspellen waarin computerchips met eenvoudige
kunstmatige intelligentie verwerkt zit, om een speciale vorm van entertainment te
verkrijgen. Andersom kan Wiese zich slechts een enkel computerspel bedenken waar
een additioneel spelbord bij geleverd werd.
Wiese geeft een aantal voorbeelden van spellen met een “modern” element, zoals die
afgelopen jaren de revue passeerde: Atlantis (MB), Merlin, Dreieckspeilung en Heisse
Spur (Parker Brothers) en ook King Arthur (Ravensburger). Wiese denkt dat hoe
kleiner computers worden in de toekomst, des te meer ze in bordspellen zullen
worden geïntegreerd. Het feit dat dit op dit moment nog niet zoveel gebeurd is slechts
afhankelijk van de productiekosten en niet van de creativiteit van de
spelontwikkelaars.
2.7 Jacqueline Revet
Stagiaire bij Jumbo International, Amsterdam. Houdt zich met een soortgelijk onderzoek bezig. Specifiek gericht op
mogelijkheden van DVD en televisie.
Revet doet onderzoek naar de huidige DVD-markt en de mogelijkheden tot het spelen
van interactieve spellen op bestaande DVD-spelers. Revet ziet een duidelijke toename
van de verkoop van DVD-spelers en DVD’s. In de Nederlandse huiskamers staat
steeds vaker een DVD-speler, het VHS-systeem verliest zeer snel terrein. DVDgaming
is in beperkte mate mogelijk; er zijn op dit moment een aantal voorbeelden op
de markt. De belangrijkste beperkingen zijn de menugestuurde structuur die op
DVD’s wordt toegepast, het ontbreken van schrijfmogelijkheden en de beperkte
mogelijkheid om externe controllers aan te sluiten (meestal is er slechts één
afstandsbediening).
20

2.8 Wolfgang Kramer
Kramer-Spiele. ‘s Werelds eerste zelfstandig professioneel spelontwikkelaar sinds 1974. Heeft meer dan 100 spellen (waaronder
vele zeer succesvolle) ontwikkeld.
Als beroepsmatig spelontwerper is Kramer voor zijn inkomsten afhankelijk van het
feit of zijn spellen door een speluitgever wordt verkocht en hoe goed het verkoopt op
de markt. Hoe goed en modern zijn spel ook is, zonder verkoop heeft hij voor niks
gewerkt. Volgens Kramer zijn er slechts enkele grote fabrikanten (bijvoorbeeld
Hasbro en binnen Duitsland marktleider Ravensburger met een omzet van 150 – 200
miljoen euro wereldwijd) die werkelijk budget hebben voor onderzoek, ontwikkeling
en promotie van spellen met moderne techniek.
Belangrijk punt voor Kramer is dat spellen met moderne techniek duurder worden
(qua productie, maar zeker ook voor de consument) dan traditionele spellen. Hij geeft
het voorbeeld van “King Arthur” van Ravensburger dat voor ongeveer 50,= in de
winkel komt te liggen, tegenover de 20 à 30 euro die men gewoonlijk voor een spel
betaald. En dan rijzen enkele vragen zoals:
Is de consument bereid is om de aangegeven extra kosten te betalen?
Wat gebeurt er wanneer een elektronisch onderdeel uitvalt? Wie voert de
reparatie waar uit?
Kramer is erg benieuwd, doch sceptisch, over het succes dat zo’n soort spel op de
markt kan bereiken. Hij wijst erop dat bordspellen met elektronische onderdelen tot
op heden dit succes niet bereikt hebben. Producties uit begin jaren ’80 en ook
recentere spellen van MB/Hasbro hebben weinig succes getoond en zijn ondertussen
meestal uit de handel genomen.
Daarnaast ontstaat er volgens Kramer voor de spelontwikkelaar ook het probleem hoe
hij dergelijke moderne spellen moet ontwikkelen, testen en prototypes moet vormen.
Dat verloopt veel ingewikkelder dan met de traditionele spellen.
2.9 Joris Wiersinga
Splotter Spellen is een jong Nederlands bedrijf, opgericht in 1997, dat zich tot doel stelt leuke, originele bord- en kaartspellen te
ontwikkelen, vooral voor een markt van spellenliefhebbers.
Wiersinga geeft aan dat men bij Splotter nog nooit “moderne” elementen in de spellen
heeft gebruikt. Men heeft er echter wel over gebrainstormd, maar vanwege de
bijkomende kosten niets doorgezet. Wat hij op dit moment wel heeft gezien zijn
bijvoorbeeld: gadgets die geluid maken of iets dergelijks, spellen die je speelt naast
een computer, waarbij de computer bijvoorbeeld dient om de tijd te meten,
ingewikkelde administratieve zaken bij te houden, of om informatie voor spelers
verborgen te houden.
2.10 Johnny Ebsen
Spelontwikkelaar. Contact via discussieforum op www.spielbox.de.
Volgens Ebsen is er nog een lange weg te gaan voordat moderne technologie in de
gezelschapsspellen industrie wordt geaccepteerd. Als belangrijkste reden hiervoor
geeft hij aan dat men bij het ontwikkelen van een spel ook prototypes moet bouwen.
De ontwerpers van conventionele bordspellen gebruiken daar karton, lijm en een
schaar voor. Wil men met moderne technologie gaan werken, dan moet men ook
21

kennis ontwikkelen van elektronica en computers, of men moet iemand ervoor betalen
dit voor hen te doen.
Hoewel Ebsen zich kan voorstellen dat sommige van de “grote en bekende”
spelontwikkelaars zich op dit moment wel bezighouden met het betrekken van
moderne technologie, ziet hij de noodzaak van een platform ter ondersteuning van de
(amateur)spelontwikkelaars en uitgevers. Tenslotte ziet ook Ebsen de kosten voor de
ontwikkeling en productie van dergelijke spellen als een struikelblok.
2.11 Brian Tinsman
Spelontwikkelaar bij Wizards of the Coast, tevens aquisitie en testen van alle nieuwe spelconcepten, schrijver van enkele boeken
over het ontwikkelen van spellen. Wizards of the Coast is een miljoenenbedrijf uit Washington, USA. Succesvolle spellen zoals
“Magic, the gathering” en “Pokemon Thunderstorm” komen van deze fabrikant.
Tinsman ziet twee belangrijke redenen waarom bedrijven nog geen technologie in hun
spellen integreren. De eerste zijn de productkosten. Voorbeeld: een spelfabrikant
maakt een spel voor $3,= en verkoopt dit voor $6,= aan een distributeur. Deze
verkoopt dit aan een winkel voor $10,= waarop de consument het uiteindelijk kan
kopen voor $20,=. Een fabrikant moet er dus rekening mee houden dat de
verkoopprijs ongeveer het zesvoudige is van de productiekosten. Met een
“acceptabele” verkoopprijs van maximaal $40,= voor een spel mogen de
productiekosten dus niet hoger liggen dan $7,=.
Een tweede moeilijkheid bij het integreren van technologie in een spel is het risico dat
erbij komt kijken. Wanneer een fabrikant of distributeur met een nieuw spel bij een
winkelier komt, wil de winkelier altijd weten “op welk spel het lijkt”. Wanneer hij het
kan vergelijken met een ander product, kan hij het makkelijker beoordelen.
Winkeliers worden onzeker wanneer zij een spel aangeboden krijgen dat helemaal
nieuw is of totaal anders speelt dan andere spellen. Ze kunnen dan niet inschatten hoe
het zal verkopen. Uiteindelijk besluiten zij dan vaak om iemand anders het “risico” te
laten lopen en wachten af hoe het spel in een andere winkel verkoopt.
Daarbij is het voor spelontwikkelaars moeilijk om met originele spelideeën te komen
en het zelfvertrouwen te hebben dat een spel echt aansluit op de doelgroep, totdat het
helemaal is geprogrammeerd en prototypes zijn ontwikkeld – wat een dure
aangelegenheid is. Dat is volgens Tinsman de verklaring waarom veel elektronische
spellen zoveel lijken op bestaande succesvolle producten. Heel af en toe is er een
totaal nieuw product dat doorbreekt en een verkoopsucces wordt. Op dat moment
ontstaat een nieuwe productcategorie. Maar over het algemeen worden grote bedrijven
niet beloont voor het nemen van risico’s binnen de huidige markt.
2.12 Mark Alan Osterhaus
Directeur van Out of the Box Publishing, Inc (USA). Out of the Box Publishing ontwikkelt innovatieve feest, kaart en
bordspellen die een frisse, grappige en verbindende tijdsbesteding met vrienden en familie bieden.
Osterhaus is van mening dat “moderne” technologie geen bijdrage kan leveren aan het
sociaal-interactieve karakter, de spanning en/of amusementswaarde van een bordspel.
Hij geloofd dat het herontwerpen van de spelconstructie de sleutel is tot vernieuwing
van het traditionele spel. Out of the Box Publishing heeft geëxperimenteerd met
dergelijk herontwerp van bordspellen door nieuwe concepten te integreren, zoals
simultaan spelen, snelle spelregels, kortere spelcycli en economische verpakkingen.
22

Persoonlijk heeft Osterhaus geen interesse in het integreren van moderne technologie
in de traditionele wereld van bord- en kaartspellen. Hij is er zelfs van overtuigd dat de
traditionele bordspellen en ontsnapping vormen voor de technologische wereld.
Spellen in hun puurste vorm als een katalysator voor de interactie tussen mensen.
Wanneer een spel goed is ontworpen, is het spelmechanisme transparant voor de
spelers.
2.13 Milt Michael
Ontwerper van het spel “Rock the World”, een spel dat ontworpen is met doel elektronisch gespeeld te worden.
Eenvoudigheid is het sleutelwoord volgens Michael. Technologie moet het spelplezier
vergroten, maar er moeten zoveel mogelijk fysieke elementen behouden blijven. Hoe
eenvoudiger het ontwerp, des te intuïtiever de technologie kan zijn. Michael ziet
weinig in een scherm voor videobeelden; het visuele gedeelte van een spel moet
beperkt blijven tot wat de spelers rond de tafel zien: hun tegenstanders en een
eenvoudig speelbord. Michael geeft de voorkeur aan geluidseffecten die afhankelijk
zijn van de immer veranderende posities van de spelers in het spel – intelligent geluid.
2.14 Torben Mogensen
Contact via het BoardGamesDesign forum, http://groups.yahoo.com/group/BoardGameDesign/.
Mogensen ziet een enorme groei in de digitale varianten van gezelschapsspellen die
mensen via internet met elkaar over de hele wereld spelen. Kijkt men naar de
traditionele gezelschapsspellen thuis rond de tafel, dan is de rol van de computer
meestal beperkt tot scoreregistratie en het opzoeken van regels.
Wanneer grote (tenminste A3) drukgevoelige flat-screens met een grote kijkhoek
betaalbaar worden, zouden die het traditionele spelbord kunnen gaan vervangen. Het
scherm ligt op de tafel waar iedereen omheen zit, en men beweegt elektronische
spelstukken (grafisch/virtueel) door over het drukgevoelige scherm te bewegen. Dit
biedt mogelijkheden voor meer complexe spelmechanismen, omdat de computer de
geldigheid van zetten kan controleren en de boekhouding kan regelen. Er kan extra
entertainment worden toegevoegd door animaties toe te voegen (een galoperend
paard, of een huis dat door kleine mensjes wordt gebouwd).
Het zou volgens Mogensen uiteindelijk zelfs goedkoper kunnen worden om een spel
als CD/DVD te (ver)kopen, dan een doos met karton, plastic spelstukken en kaartjes.
Dit vraagt echter wel om veranderingen in de prijsstructuur van computerspellen,
aangezien deze vaak meer kosten dan goed geoutilleerde bordspellen. De grootste
kostenpost bij computerspellen zijn de 3D animaties, dus als je die in een (digitaal)
bordspel weglaat, hoeven de kosten niet hoog te zijn. Maar voor dit alles kan
ontwikkelen, zal de prijs van de schermen acceptabeler (< 1000,=) worden en
bovendien zullen tegen Cola en koffie beschermd zijn.
2.15 Jim DuBois
Ontwerper van spellen voor internet en Palm OS apparatuur.
DuBois ziet de essentie van het spelen van spellen met andere mensen in de
elementen communicatie en competitie: fascinerend en complex op zichzelf. Het bord
en de stukken waarmee men speelt zijn slechts aanvullende onderdelen, of
gereedschappen voor het plaatsvinden van de communicatie en competitie. DuBois
stelt zichzelf daarom de vraag: hoe kan technologie deze aspecten verbeteren?
23

Alles wat de communicatie verbeterd helpt. Hij denkt daarbij aan een soort
berichtensysteem waarmee teams of spelpartners met elkaar kunnen communiceren
zonder dat andere teams deze informatie kunnen inzien.
Andere verbeteringen die technologie zou kunnen aanbrengen zijn het wegnemen van
langdradigheid of saaiheid, bijvoorbeeld door een spelbord dat automatisch voor elk
spel een willekeurig spelveld uitlegt. De spelers kunnen dan sneller tot interactie
komen, in plaats van zich bezig te houden met oninteressante details.
2.16 Siegfried Kreuz
Contact via het Spielbox.de forum, http://www.spielbox.de.
Kreuz houdt zich ten eerste bezig met de vraag waarom computer spellen en
traditionele bordspellen nog altijd naast elkaar bestaan (en niet samengaan). Hij duidt
erop dat het fysieke oogcontact dat spelers tijdens een bordspel hebben heel essentieel
is. Je tegenstander zien zweten in vergelijking met iemand die dat op een
computerscherm typt geeft een totaal ander perceptie niveau. Een ander verschil zit in
de tijdloosheid van bordspellen, ten opzichte van de duidelijke stempel der tijd (en
stand van de techniek) die op een computerspel rust.
Het tweede vraagstuk waar Kreuz op reageert is wat de toegevoegde waarde van
technologie voor een bordspel kan zijn. Of anders geformuleerd: waarom
computerspellen en bordspellen niet sterker verweven zijn. Techniek wordt volgens
Kreuz relevant wanneer er een gat wordt ingevuld dat op traditionele wijze niet is te
vullen Bijvoorbeeld: (1) Metamorfose: een eenvoudige telling kan door een speler nog
wel worden gedaan, maar complexe berekeningen kunnen beter elektronisch worden
gedaan. (2) Simulatie van ontbrekende spelers: de computer genereert de mensen die
je te kort komt. (3) Simultane actie: wanneer er meerdere zaken tegelijkertijd door een
computer worden uitgevoerd, kan dat onnodig lange speelduur inkorten. (4) Scores:
het elektronisch bijhouden van scores zal fouten verminderen.
Hoewel de mogelijkheden wellicht voor de hand liggen, zijn er nog maar heel weinig
praktijkvoorbeelden voor aan te wijzen. De belangrijkste redenen hiervoor zijn
volgens Kreuz: (1) In plaats van het toevoegen van elektronica aan een bordspel,
wordt het gehele spel naar de computer gemigreerd. (2) Het ontwikkelteam voor een
spel met moderne technologie zal ongeveer twee keer zo groot moeten worden, de
kosten zullen wellicht meer dan verdubbelen. Er zijn maar weinig spelontwikkelaars
die hiervoor de middelen hebben.
Daarnaast geeft Kreuz aan dat elektronische “gadgets” ook direct een groot risico van
falen met zich meebrengen. Een oud Monopoly spel gaat niet “kapot”, juist door het
ontbreken van elektronische componenten. Tenslotte zijn er nog wel eens “gaten” in
de regels van bordspellen. Bijvoorbeeld situaties of vraagstukken die de
spelontwikkelaar niet heeft voorzien. Op dit moment kunnen spelers zelf de regels
aanpassen. Wanneer regels elektronisch zijn vastgelegd, kunnen zij alleen worden
aangepast in het computerlab.
24

3 Concurrentieonderzoek
In het concurrentieonderzoek wordt bekeken welke producten de fabrikanten van bord- en gezelschapsspellen op
de huidige markt voeren. Hier worden uitsluitend de producten onderzocht waarin een vorm van “moderne”
techniek is verwerkt. Deze producten worden met hun bijzondere technische eigenschappen in een overzicht
geplaatst.
De gezelschapsspellen worden vrijwel altijd onderverdeeld in spellen voor baby’s, voor kinderen en voor
volwassenen. Daarnaast zijn er verschillende categorieën gezelschapsspellen, zoals bordspellen, kaartspellen,
dobbelspellen, actiespellen en rollenspellen. Het concurrentieonderzoek gaat specifiek in op bordspellen en
actiespellen voor kinderen en volwassenen.
3.1 Toepassing van elektronica
De toepassing van elektronica in gezelschapsspellen kan men globaal onderverdelen
in een twee groepen:
1. In de eerste groep vormt de elektronica het essentiële spelelement en draait het
spel uitsluitend om de toegepaste elektronische mogelijkheden. Een voorbeeld
hiervan is het klassieke “Dokter Bibber”. Dokter Bibber's neus gloeit op en er
klinkt een schreeuw zodra er een verkeerd deel in het lichaam wordt
aangeraakt. Zonder de elektronica is het niet te controleren of de speler een
fout gedeelte in het lichaam heeft aangeraakt.
2. In de tweede groep voegen de elektronische componenten een extra
spelelement toe aan het spel, maar zou het spel ook zonder de elektronica
gespeeld kunnen worden. Praktijkvoorbeeld hiervan zijn bijvoorbeeld
MixMax, Sound Domino en UNO.
In de volgende paragraaf is een samenvatting opgenomen van de inventarisatie van
het huidige spelaanbod binnen de Nederlandse markt.
3.2 Overzicht gezelschapsspellen (bordspel / actiespel)
Nr. Titel: Fabrikant: Categorie: Elektronica:
01 Sorteer en lanceer Vtech Baby/educatief Spraakmodule
geeft speler
instructies,
lichteffecten
02 Alfabet Bord Vtech Baby/educatief Spraakmodule
geeft speler
instructies
25

03 Bob’s Telefoon Vtech Baby/educatief Spraakmodule,
verlichting,
muzikale
ondersteuning
04 Ezeltje Strekje MB Kinderen/fun Spraakmodule,
motorisch
beweging
05 POPS Games
more
and Kinderen/fun Lucht blaast balletjes de lucht in
06 Droomtelefoon MB Kinderen/fun Spraakmodule
telefoonvorm
in
07 Dance Mania MB Kinderen/fun Muzikale
ondersteuning
08 Bello Bijt Goliath Kinderen/fun Geluidseffecten,
motorische
beweging
09 Dokter Bibber MB Kinderen/fun Geluidseffecten,
verlichting,
foutcontrole
10 Max de vrachtpiloot MB Kinderen/fun Geluidseffecten,
trilling
26

11 Pinguïn Panic Ravensburger Kinderen/fun Motorische
beweging
12 Draken wraak MB Kinderen/fun Motorische
beweging
13 Lectron Junior Diset Kinderen/educatief Verlichting
14 Wielen van de Bus MB Kinderen/educatief Muzikale
ondersteuning
15 Sound Domino Ravensburger Kinderen/educatief Geluid,
foutcontrole
16 Sound Memory Ravensburger Kinderen/educatief Geluid,
foutcontrole
17 MixMax Ravensburger Kinderen/educatief Geluidseffecten,
foutcontrole
18 UNO Mattel Mini computer Spelcomputer voor
één of meer spelers
19 Simon MB Mini computer Spelcomputer,
foutcontrole
27

20 Yahtzee MB Volwassenen Spelcomputer voor
één of meer spelers
21 Tik...Tak...Boem! Jumbo Kinderen/volwassenen Geluideffecten, timer,
motorische beweging
22 Hondje Waf Jumbo Kinderen/educatief Geluidseffecten
23 Mens Erger Je Niet
electronic
Jumbo Kinderen/volwassenen Geluidseffecten,
afwisselende
“hotspots”
(randomization)
24 Squad Seven Jumbo Kinderen/volwassenen Geluid en muziek als
actuator en
opdrachtgever
25 Leugendetector MB/Parker Volwassenen Leugendetector
26 King Arthur Ravensburger Kinderen/volwassenen Microprocessor,
geluidseffecten,
display
27 Cluedo FX MB/Parker Kinderen/volwassenen Geluidseffecten en
stemgeluiden,
randomization
28 Monopoly Beurs
editie
MB/Parker Volwassenen Beurscomputer met
fluctuerende
koersinformatie
28

4 Karakteristiek van het gezelschapsspel
“A game is a form of art in which participants (termed “players”) make decisions in order to manage resources
through game tokens in the pursuit of a goal.” (Greg Costikyan, 1994)
In dit hoofdstuk wordt er dieper in gegaan op de typerende eigenschappen van een gezelschapsspel. Wanneer
bekend is waaruit een gezelschapsspel is opgebouwd en waaraan het zijn succes ontleent, kunnen ook gefundeerde
ideeën worden bedacht over de manier waarop moderne techniek iets zou kunnen toevoegen.
4.1 Classificatie van gezelschapsspellen
Gebaseerd op rapport [13]
Dobbel en geluksspellen
Pure dobbelspellen (Yahtzee)
Begin en doelspellen (Ludo)
Zoek en vindspellen (Catch the hat)
Tactische dobbelspellen (Can’t Stop)
Legspellen
Symbool legspellen (Domino)
Letter legspellen (Scrabble)
Numerieke legspellen (Rummikub)
Tactische legspellen (Café International)
Lotto spellen (Lotto)
Figuur legspellen (Tangram)
Grafische legspellen (puzzels)
Denkspellen
Strategische denkspellen (schaken)
Tactisch topografische denkspellen (Halma)
Combinatie en ontcijferingspellen (Mastermind)
Geheugenspellen (Memory)
Rollenspellen
Maatschappelijke spellen (Levensweg)
Handelsspellen (Monopoly)
Detective / politiespellen (Scotland Yard)
Oorlog / conflictspellen (Risk)
Fantasie / SF rollenspellen (Het Oog des Meesters)
Sport / racespellen (Jockey)
Verkeersspellen (Stop & Go)
Reisspellen (Reis om de Wereld)
Behendigheid / actiespellen
Behendigheidsspellen (Mikado, Jenga)
Actiespellen (Squad 7)
Reactiespellen (Jungle Speed)
Sportspellen
Overige spellen
29

Quiz en vraagspellen (Trivial Pursuit)
Psychologische / praatspellen (Sympathie, Therapy)
Overige
4.2 Kenmerken van een goed spel
Gebaseerd op rapport [14]
elke speler moet kunnen winnen, gedurende het gehele spelverloop
het spel moet origineel of nieuw zijn, of een nieuwe combinatie van bestaande
elementen
het thema moet passen in de middellange trends
het spelmateriaal moet het spel speelbaar maken
het spel moet leuk zijn
het spel moet een verkoopbaar product zijn
de uitgever moet zich iets bij het spel kunnen voorstellen qua vormgeving,
verkoopsstrategie, enz. (hier kan een mooie grafiek van het ingezonden spel
helpen)
de uitgever moet kunnen spelen met het ingestuurd spel: het moet speelklaar zijn
(hier heeft een mooie grafiek minder belang)
de uitgevers moet vertrouwd gemaakt worden met het grondidee van het spel
de spelregels moeten het idee van de auteur zelfstandig overbrengen op twee
wijzen: de redacteur overtuigen van de kwaliteit van het spel en het spel uitleggen
aan de kopers
de opbouw van de regels volgt de geëigende structuur: zoals alle andere regels
taalgebruik spelregels: kort en duidelijk
lengte spelregels: zo kort mogelijk
uitstraling spelregels: duidelijk, overzichtelijk, goed gestructureerd, leesbaar
(grootte lettertype)
degelijk speelmateriaal om te testen (kaartjes mogen niet direct kreuken, e.d.)
bij een spel met bewegende delen is een werkend functioneel model nodig
spelprototypes moet goedkoop te maken zijn: zo kan men ongestoord van alles
veranderen en ermee experimenteren om het spel beter te maken, zonder te
moeten jammeren over de reeds gedane kosten en moeite
het spelidee moet passen in het programma, productie en verkoop van een
speluitgever, maar mag geen door hem reeds gebruikt thema hebben
een spel moet volgens elk van de overeenkomstige spelwijzen speelbaar blijven en
zijn grondkarakter behouden
een spel moet meerdere spelwijzen of tactieken aanbieden
spelschranderheid, -geestigheid bevatten
spannend zijn
vlot speelbaar zijn
werkt het spel nog goed met andere spelersaantallen?
er mag geen dominante winststrategie zijn
het spelsysteem mag niet ineenstuiken bij bepaalde situaties of andere
systeemfouten bevatten
er moet interactie zijn tussen de spelers
je moet het spel opnieuw willen spelen
een mooi ogend spel met zonder speelwaarde blijft een slecht spel
het spelmechanisme moet passen bij de productomgeving of bij de spelcategorie
of doelgroep: bv. spinners zijn goed voor kinderen, ze kunnen ze niet verliezen
30

zoals dobbelstenen, maar slecht voor volwassenen want ze vinden spinners
kinderachtig
4.3 Eisen van speluitgevers
Gebaseerd op rapport [14]
leuk zijn, garantie tot speelplezier
iedereen is heel het spel door betrokken bij het spel: iedereen doet mee tot het
einde van het spel
je moet het opnieuw willen spelen, herhalingsaantrekking
probeer te bevragen hoe vaak ze het spel opnieuw zouden willen spelen
thema: lange tijd overleven (geen rages)
thema: aantrekken en fascineren
uniek zijn op de markt
betaalbaar zijn voor de speluitgevers om te maken en voor de consument om te
kopen
interactief tussen de spelers
spanning tot op het einde, continue spanningsopbouw
spel moet op het einde nog kunnen omslaan: wie bijna verloren was moet toch nog
kunnen winnen
spel mag niet te lang duren (=afhankelijk van doelgroep)
spelregels mogen niet te moeilijk zijn of te veel details bevatten, of te lang zijn
eindcriteria is winstgevendheid voor de speluitgever
leuk zijn voor de doelgroep
spel mag niet te vlug doorzien worden: anders weet je altijd hoe je moet winnen
en dan is het niet meer leuk
er moeten meerdere evenwaardige strategieën zijn om te winnen: een goede
uitbalancering van parameters als bv. de sterkte van de stukken (bv. bij schaken) is
noodzakelijk
spel moet inhoudelijk goed zijn
het spel moet het publiek interesseren
het spel moet mogelijkheden bieden tot vervolgedities
4.4 Eisen van spelauteurs
Gebaseerd op rapport [14]
het spel moet een heldere structuur hebben: je moet de spelregels direct snappen
spelconcept en materiaal moet logisch zijn, logisch spelen zoals verwacht, niet
teveel uitzonderingen
nadien het gevoel: nog eens
materiaal keuze en afwerking en grafisch: moet aanspreken, niet alleen spelbord,
ook de pionnen, de kaartjes, alles moet aanspreken
als je het ziet moet je willen weten hoe het spel werkt
er moet een duidelijke interactie zijn tussen spelers: je moet elkaar kunnen
beïnvloeden
moeilijkheidsgraad en tijdsduur moeten passen bij de doelgroep
er moet tempo in het spel zitten
regels moeten eenvoudig zijn maar toch vele verschillende speeltactieken toelaten
waar je als speler zelf uit kan kiezen
de speler heeft een eigen inbreng en mogelijkheid tot variatie
31

er moet een goede balans zijn tussen geluk en tactiek (wat goed is, is afhankelijk
van de doelgroep)
het spel moet origineel zijn
het spel moet spannend zijn en blijven: tempo, conflict, snelle wendingen, enz.
thema moet de verbeelding aanspreken
de bewegingen van het spel moeten het thema op een vlotte manier volgen
het spelidee moet een interessant uitgangspunt hebben
het thema moet beroep doen op een basisbehoefte (overleven, rijkdom)
er moet een competitiefactor in het spel zitten
het spel moet een lage instapdrempel en een snelle leercurve hebben (beginnende
spelers niet frustreren), maar later toch blijven boeien door bv. extra regels voor
gevorderden, ...
spel moet spannend zijn tot op het einde: tot op laatste moment moet een
ommekeer mogelijk zijn: de verliezende partij moet nog net kunnen winnen
het thema moet inspelen op trends
het spel moet uitnodigen om te spelen
spelers moeten de spelregels begrijpen
de (test)spelers moeten positief reageren op het spel
(test)spelers willen het spel spontaan opnieuw spelen
men mag het spel niet kunnen saboteren door "negatief " te spelen
spel moet voldoen aan de eisen van het genre
spel moet goed uitgebalanceerd zijn
spel mag niet teveel uitzonderingen bevatten
4.5 Bouwstenen van een gezelschapsspel
Hier volgt een overzicht van de elementen die een gezelschapsspel typeren.
4.5.1 Fysieke bouwstenen
Speelbord: het speelveld met daarop een parcours, plattegrond of netwerk van
keuzemogelijkheden, valkuilen, opdracht-/actiemomenten.
Speelstukken: pionnen, miniaturen, karakters waarmee de speler over het
speelbord beweegt.
Drijvende kracht/geluksfactor: zoals het gooien van dobbelstenen, of het
draaien aan een rad wat de voortgang in het spel, inkomsten of mogelijkheden van
de spelers bepaald.
Spelkaarten: additionele punten, strijdkrachten of speciale opdrachten die het
spelverloop rechtstreeks beïnvloeden.
4.5.2 Niet tastbare elementen
Thematiek: een spel is als een verhaal. Een goed spel laat zowel aan de
verbeelding over als aan het bewustzijn van de spelers. Het thema moet origineel
zijn, maar ook vasthouden aan geldende trends. Het moet zich lenen voor
natuurlijke, eenvoudige en plezierige spelmechanismen. Thematiek maakt een
spel uniek en makkelijk te onthouden.
Spelmechanisme: een modern bordspel heeft eenvoudige regels en is in 10 tot 30
minuten aan te leren door nieuwe spelers.
Spelregels: dienen helder en beknopt uitgelegd te worden. Er moet worden
voorkomen dat teveel en te uitgebreid wordt uitgelegd.
32

4.5.3 Aanvullende succesfactoren
De volgende elementen worden door spelontwikkelaars en spelers van spellen
aangedragen als succesfactoren [15][16] (naast de elementen uit de twee voorgaande
paragrafen) voor een gezelschapsspel:
Zichtbaarheid: in een spel moeten spelers kunnen zien welke mogelijke
zetten/keuzes er op een bepaald punt in een spel zijn en wat daarvan de
consequenties zijn, of welke reactie de tegenstander op de zet/keuze zal geven.
Zichtbaarheid binnen een spel heeft een doorslaggevende invloed op de manier
waarop mensen het spel zullen spelen en hoeveel plezier zij eraan zullen beleven.
Variatie / “herspeelbaarheid”: een spel kan bij iedere spelronde “nieuw” en
interessant zijn, of telkens weer hetzelfde verlopen. Herspeelbaarheid wordt
bijvoorbeeld bereikt door de variabele opbouw van het speelveld in “Kolonisten
van Catan”.
Esthetiek: een mooi en esthetisch (grafisch) ontwerp van een spel kan het thema
en de beleving van een spel intensiveren.
Invloed van het toeval / Controle over geluksfactor: de geluksfactor moet niet
de mogelijkheid tot tactisch handelen van de spelers overstemmen. Een strategisch
sterkere speler moet van een zwakkere kunnen winnen. Vanuit het publiek blijkt
een toenemende waardering voor spellen waarin het gelukselement (bijvoorbeeld
dobbelstenen) minder wordt of zelfs helemaal verdwijnt.
Diepgang: een uitgebalanceerde complexiteit in een spel. Een speler heeft de
mogelijkheid om nieuwe manieren te ontdekken om een spel te winnen. De speler
kan inventief en slim te werk gaan.
Interactie tussen spelers: gezellig met vrienden aan een tafel zitten, een spel
spelen, een biertje drinken. De ontwikkelingen op het spelbord vormen steeds
vaker een afspiegeling van de sociale interactie rond de tafel. Men ziet een
toenemende populariteit van “onderhandelingsspellen”. Communicatie als
spelelement is fascinerend en complex op zichzelf.
Nostalgie en onthaasting
4.6 “Duitse” versus “Amerikaanse” bordspellen
In de bordspelindustrie worden twee toonaangevende stromingen onderscheiden
onder de namen “Amerikaanse School” en “Duitse Stijl” [17][18]. Hierbij moet
worden opgemerkt dat de “Duitse” spellen niet zonder meer uit Duitsland afkomstig
hoeven zijn (men kan beter spreken van “Europese” spellen), of van de hand van een
Duitse spelontwerper moeten zijn. Maar gezien de grootte van het marktaandeel in de
wereldwijde bordspelindustrie en de vaak Duitse handleidingen die in eerste instantie
in de naar het buitenland geëxporteerde spellen zaten, wordt een bepaald type spellen
als “Duits” bestempeld. Hier volgen enkele belangrijke verschillen tussen die
“Duitse” en “Amerikaanse” bordspellen.
33

De verschillen uiten zich ten eerste in de thematiek van de spellen. In Duitsland blijkt
het oorlogsthema enigszins taboe. In de meeste “Duitse” spellen is dan ook geen
agressiviteit te vinden. Thematiek (en rollenspel) speelt in de Amerikaanse spellen
juist een belangrijke rol, tegenover het meer mechanische karakter van de “Duitse”
spellen. Oftewel simulatie (Amerikaanse school) versus speelbaarheid (Duitse stijl).
Een ander verschil zit in de tijdsduur en complexiteit. Amerikaanse spellen zijn of
heel kort, of juist langdradig en tijdsintensief (enkele uren tot zelfs dagen). Verder zijn
ze soms erg complex en stellen ze hogere eisen aan het intellect van de spelers
(voorbeelden: Credo, Junta, Axies and Allies). In de Amerikaanse spellen zijn er vaak
veel uitzonderingen mogelijk op de basisregels. Hier tegenover staan de relatief
eenvoudige, maar wel originele spellen van het ”Duitse” type. Hierin speelt thematiek
meestal maar een bijrol. De speelduur van een “Duits spel” is daardoor korter (60 tot
90 minuten) en de historische of maatschappelijke onderbouwing van het verhaal vaak
wat verder te zoeken. De spelregels zijn binnen de Duitse stijl vaak zo eenvoudig
mogelijk gehouden.
De “Duitse” spellen bieden vaak meer ruimte aan tactische spelbewegingen,
tegenover het volgen van een meer vastliggende strategie die gevolgd wordt in de
Amerikaanse voorbeelden.
In de “Duitse” spellen kan een overwinning langs meerdere wegen bereikt worden en
is er sprake van een hogere mate van interactie tussen de spelers. Je wordt
bijvoorbeeld in staat gesteld om invloed uit te oefenen op wat andere spelers in het
spel doen. Ook wanneer je niet “aan de beurt” bent, speel je in principe mee in het
spel. Spelers kunnen (zelfs in een competitief spel) vaak samenwerken. Dit komt ook
ten goede aan de sociale interactie die zich tijdens het spelen van het spel rond de
tafel plaatsvindt. In de Amerikaanse spellen is de sociale interactie vaak heel beperkt
(soms zelfs ongewenst), mede door het puur competitieve “ieder-voor-zich” karakter
dat deze spellen in zich dragen.
4.7 Redenen waarom mensen spellen spelen
Mensen spelen gezelschapsspellen om verschillende redenen [19], de belangrijkste
worden hier toegelicht:
• Emotionele voldoening: een speler kan in een spel op het moment van een
briljante zet of bij het geven van een goed antwoord “slim en/of grappig”
overkomen tegenover hun medespelers. Een moment van zegevieren en
vreugde. Elk succesvol spel geeft spelers een kans om zichzelf slim, creatief of
stoer te voelen.
• Socialisatie: voor velen is het spelen van een spel een goed excuus om samen
met vrienden te zijn en gezellig met elkaar om te gaan.
• Lachen: goede strategische spellen zorgen ervoor dat spelers stil zitten te
denken tijdens een spel. Goede sociale spelen zorgen voor geluid en gelach.
• Strategisch denken: strategische spellen bieden de spelers de kans om elkaar
te slim om te zijn. De emotionele voldoening haalt men uit het zien van een
zet die een tegenstander mist of een goed bedacht plan dat uiteindelijk uit
blijkt te komen.
34

• Creativiteit uiten: sommige mensen doen graag maf tegenover hun vrienden.
Anderen verzamelen een extreem dik pak met spelkaarten, gebruiker obscure
woorden in Scrabble of bedenken een nieuwe zet tijdens schaken. Het spelen
van een spel is net als muziek of kunst een manier van zelfexpressie.
• Hobby: sommige spellen worden op de hobbyist gericht. Het spel omvat meer
dan alleen het spelen van het spel zelf. Zoals het verzamelen van spelkaarten,
modellen/spelstukken maken/schilderen, ruilen, discussies over strategie en
oefenen.
• Verzamelen: zoals het Pokémon kaartspel, dat specifiek is gericht op het
verzamelen, ruilen en opsporen van specifieke spelkaarten om je eigen
collectie te completeren.
• Gedeelde interesse: mensen die een gedeelde interesse in bijvoorbeeld
voetbal hebben spelen graag samen een aan voetbal gerelateerd spel.
• Snel, makkelijk vermaak: waardoor een spel vaak wordt verkozen boven
andere vormen van entertainment.
35

5 Mogelijke incorporatie moderne technologie
In dit hoofdstuk wordt gebrainstormd over de mogelijkheden die de incorporatie van moderne technologie binnen
het traditionele gezelschapsspel zou kunnen toevoegen. De ideeën zijn gebaseerd op de informatie uit de
voorgaande hoofdstukken en op gesprekken met spelontwikkelaars, fabrikanten, uitgevers en individuele bijdragen
van de afstudeerkandidaat en diens omgeving.
5.1 Opsomming mogelijkheden
Hier volgt een niet uitputtende lijst met mogelijke uitbreidingen op het traditionele
bordspel, door middel van moderne technologie, mede op basis van [20]:
Fysieke feedback
Terugkoppeling naar de spelers door middel van fysiek contact (“force
feedback”): trilling, beweging, krachtuitoefening, elektrische schokken,
warmte/koude.
Audiovisuele feedback
Licht: keuzemogelijkheden uitlichten, scores en/of overwinning aangeven,
foutmelding.
Geluidseffecten: goed of fout aangeven, opbouw spanning en sfeerbeleving.
Hoge kwaliteit geluidsproducerende componenten, eventueel mogelijkheid tot
programmering of opname.
Muziek: sfeermuziek, als actuator (moment van actie aangeven) of weergave
spelstatus.
Animaties/filmbeelden: bijvoorbeeld voor speluitleg, ter opleving of
verduidelijking van specifieke situaties, vergroting van de algehele
entertainmentwaarde.
Administratieve handelingen
Registratie scores: eventueel onzichtbare, foutvrije en eerlijke scoreregistratie.
Mogelijkheid voor ingewikkeldere scorestructuren.
Registratie spelgegevens: bijvoorbeeld spel aandelenkoersen: dividend
uitbetalingen, aandelenprijzen, boekhouding.
Registratie spelbewegingen/-historie: automatische (chronologische)
registratie van alle zetten in het spel, eventuele mogelijkheid om bepaalde
spelsituaties op een later tijdstip weer op te roepen (“replays” en “restores”).
Statistieken (lange termijn): scores en prestaties, gewonnen/verloren spellen,
totale cumulatieve scores, gemiddelde scores.
Willekeurigheid
Veranderend speelveld (routes/valkuilen/opdrachten) voorafgaande aan-
/tijdens het spel.
Vervanging dobbelsteen: eerlijke “x”-zijdige dobbelsteen, waarbij x een elk
gewenst getal kan zijn. Andere mogelijkheden zijn het aantal ogen op de
dobbelsteen (of repetitie van een bepaald aantal ogen) dat varieert op basis van
de spelstatus.
Externe invloeden: kamer/buitentemperatuur, het weer, huidige
aandelenkoersen, bio-feedback (bijvoorbeeld hartslag van de spelers) gaan een
rol spelen.
36

Voortdurende wisselende spelkaarten.
Spelmomenten creëren die sterk afhankelijk zijn van meerdere condities in het
spel.
Autonome, zelfstandig opererende speelstukken in het spel opnemen, die
handelen volgens een complexe structuur van condities en spelstatus.
Foutdetectie/preventie
Spelstukken uitrusten met intelligente elektronica zodat zowel de spelstukken
als het spelbord voortdurend “weten” wat de staat van het spel is.
Mogelijke stappen/keuzes van een speler op een bepaald punt in het spel
uitlichten.
Automatische verificatie van spelbewegingen door de spelers; feedback bij
fouten (ook: spellingscontrole in woordspellen zoals Scrabble, Lingo of
Boggle).
Digitale/virtuele informatie
Digitale spelregels, met uitgebreide zoekmogelijkheden en geanimeerde
spelsituaties ter illustratie; geïntegreerd in het spelbord (beeldscherm) of
geleverd op DVD.
Spelbord dat groter is dan de tafel, door gebruikmaking van scroll- of
schaalmogelijkheden.
Simulatie van een of meerdere (computergestuurde) spelers.
Bord/spelpositie opslaan en oproepen; een spel kan tijdelijk gestopt worden en
later weer worden hervat.
Digitale bordweergave met esthetische of mechanische elementen, zoals een
bewegend speloppervlak of animaties.
Automatisering van fysieke handelingen
Geautomatiseerd uitdelen van spelkaarten, plaatsen en/of omdraaien van
fiches, enzovoorts.
Geautomatiseerd opbouwen van het speelveld.
Inkorten van onnodig lange speelduur door de computer simultaan meerdere
zaken te laten uitvoeren.
(Tele)communicatie
Connectie met internet voor gegevens in-/uitvoer, aankoop/huur van
spellen/uitbreidingen.
Opbouwen netwerk (LAN/WAN) van individuele spelers, die samen één
fysiek spel spelen, maar elk op een andere locatie verblijven.
Gebruik van mobiele telefoons, bijvoorbeeld het versturen of ontvangen van
SMS–berichten in het spel.
Berichtensysteem waarmee teams of spelpartners met elkaar onderling kunnen
communiceren, zonder dat de tegenstander inzicht krijgt.
Cross-media toepassingen
Koppeling aan radio, televisie, video of DVD-speler, door middel van kabel,
radiografisch of infrarood verbinding.
DVD-based game met incorporatie van een fysiek spelbord, gespeeld voor de
televisie.
37

5.2 Mogelijke nadelen van moderne techniek
Wanneer moderne techniek in een gezelschapsspel wordt ingezet, dient men ook
rekening te houden met mogelijke nadelen. Hier worden er een aantal opgesomd:
Een spel dat uitsluitend uit karton en plastic bestaat gaat niet “kapot”. Zodra
elektronische componenten worden gebruikt ontstaat het risico van het niet
functioneren ervan (defecten in stroomvoorziening, bekabeling, geleiding van
elektrische contacten, knoppen, etc). Wie voert de reparatie uit wanneer er iets mis
gaat (winkel/distributeur/fabrikant)?
Hoe gaat het spel om met situatie of vraagstukken die de spelontwikkelaar niet
heeft voorzien? Spelers kunnen zelf de regels aanpassen, tenzij deze elektronisch
zijn geïntegreerd in het spel.
Wanneer spelinformatie (scores, resources, voortgang) in de elektronica wordt
opgeslagen, kan dit ten koste gaan van de transparantie van het spel.
Het ontwikkelteam voor een spel met moderne technologie moet naar schatting
twee keer zo groot zijn dan bij een traditioneel spel, de kosten liggen wellicht
meer dan twee keer zo hoog.
38

6 Enquête: “Gezelschapsspellen en moderne
techniek”
Nadat bekend is wat er op dit moment op de spelmarkt gaande is, hoe spelontwerpers over toekomstige
ontwikkelingen denken en uit welke elementen een gezelschapsspel bestaat, is er in het voorgaande hoofdstuk een
voorzet gegeven tot de mogelijke inzet van moderne techniek in deze wereld. De volgende stap is het toetsen of
“scoren” van deze ideeën bij het publiek. Hiervoor is er een online enquête afgenomen onder een willekeurige
(internationale) groep reguliere en incidentele spelers van bordspellen. De resultaten van deze enquête kunnen
bijdragen aan het selecteren van het vervolgtraject, dat na deze onderzoeksfase zal worden doorlopen.
6.1 Vragenlijst
Wat voor een speler bent u?
1.) Speelt u wel eens dobbelspellen (Yahtzee)? Ja / Nee
2.) Speelt u wel eens legspellen (Domino, Scrabble)? Ja / Nee
3.) Speelt u wel eens denkspellen (Schaken, Memory)? Ja / Nee
4.) Speelt u wel eens maatschappelijke spellen (Levensweg)? Ja / Nee
5.) Speelt u wel eens handelsspellen (Monopoly)? Ja / Nee
6.) Speelt u wel eens detective/politiespellen (Cluedo)? Ja / Nee
7.) Speelt u wel eens oorlog/conflictspellen (Risk)? Ja / Nee
8.) Speelt u wel eens behendigheidsspellen (Mikado, Jenga)? Ja / Nee
9.) Speelt u wel eens quiz/vraagspellen (Trivial Persuit)? Ja / Nee
10.) Binnen welke omgeving speelt u gezelschapsspellen?
Thuis
Kroeg
Vereniging
Online
11.) Wat is de relatie met uw medespelers?
Familie
Vrienden
Collega's
Geen
12.) Met hoeveel medespelers speelt u doorgaans?
1
2
3
4 of meer
13.) Hoe vaak speelt u een gezelschapsspel?
Eens per jaar
Eens per maand
Eens per week
Eens per dag
14.) Speelt u hetzelfde spel weleens vaker achter elkaar?
Ja
Nee
15.) Wat vindt u een prettige spelduur (per speelronde)?
< 10 minuten
10 - 30 minuten
30 - 60 minuten
> 60 minuten
Wat vindt u belangrijk aan een gezelschapsspel?
16.) Hoe belangrijk vindt u de vormgeving/esthetiek van speelbord en speelstukken?
Wel belangrijk
Niet belangrijk
39

17.) Hoe belangrijk vindt u het aantal spelers?
Wel belangrijk: niet te veel
Wel belangrijk: niet te weinig
Niet belangrijk
18.) Hoe belangrijk vindt u de speelduur van een spel?
Wel belangrijk: niet te lang
Wel belangrijk: niet te kort
Niet belangrijk
19.) Hoe belangrijk vindt u een thema/verhaal in een spel?
Wel belangrijk
Niet belangrijk
20.) Hoe belangrijk vindt u geluk in een spel?
Wel belangrijk: mag het spel beïnvloeden
Niet belangrijk: de geluksfactor mag niet te groot zijn
21.) Hoe belangrijk vindt u de "herspeelbaarheid" van een spel?
Wel belangrijk: ik hou van variatie
Niet belangrijk: een spel mag telkens hetzelfde verloop hebben
22.) Hoe belangrijk vindt u diepgang in een spel?
Wel belangrijk: complexiteit mag best
Niet belangrijk: graag eenvoudig/oppervlakkig
23.) Hoe belangrijk vindt u abstractie in een spel?
Wel belangrijk: ik hou van abstracte spellen
Niet belangrijk: een spel moet concreet blijven
24.) Hoe belangrijk vindt u fysieke actie (rennen/beweging) tijdens een spel?
Wel belangrijk
Niet belangrijk
Gezelschapsspel als sociaal proces
25.) Waar praat u over tijdens te spelen van een spel?
Meestal over zaken in het spel
Meestal over andere zaken
Ik praat liever niet tijdens een spel
26.) Houdt u van spellen waarbij u met medespelers moet onderhandelen?
Ja
Nee
27.) Wat is de belangrijkste reden om met anderen een spel te spelen?
Tijdverdrijf
Ontspanning/onthaasting
Bijkletsen met medespelers
Moderne techniek in gezelschapsspellen?
28.) Ziet u het nut van fysieke feedback (trilling, beweging, warmte/koude) in een gezelschapsspel?
Nee, lijkt mij zinloos
Ja, maar als gadget
Ja, lijkt mij een meerwaarde op het spel
29.) Ziet u het nut van audiovisuele feedback (licht, geluid, muziek, animaties) in een gezelschapsspel?
Nee, lijkt mij zinloos
Ja, maar als gadget
Ja, lijkt mij een meerwaarde op het spel
30.) Ziet u het nut van automatische scoreregistratie in een gezelschapsspel?
Nee, lijkt mij zinloos
Ja, maar als gadget
Ja, lijkt mij een meerwaarde op het spel
40

31.) Ziet u het nut van langtermijn statistieken (gewonnen/verloren spellen, totale scores, gemiddelden) in een
gezelschapsspel?
Nee, lijkt mij zinloos
Ja, maar als gadget
Ja, lijkt mij een meerwaarde op het spel
32.) Ziet u het nut van een willekeurig veranderend speelveld (vooraf/tijdens het spel) in een gezelschapsspel?
Nee, lijkt mij zinloos
Ja, maar als gadget
Ja, lijkt mij een meerwaarde op het spel
33.) Ziet u het nut van een digitale vervanging van de dobbelsteen?
Nee, lijkt mij zinloos
Ja, maar als gadget
Ja, lijkt mij een meerwaarde op het spel
34.) Ziet u het nut van het gebruik van externe invloeden (temperatuur, tijd, aandelenkoersen) in een
gezelschapsspel?
Nee, lijkt mij zinloos
Ja, maar als gadget
Ja, lijkt mij een meerwaarde op het spel
35.) Ziet u het nut van automatische foutdetectie/-preventie in een gezelschapsspel?
Nee, lijkt mij zinloos
Ja, maar als gadget
Ja, lijkt mij een meerwaarde op het spel
36.) Ziet u het nut van het uitlichten van mogelijke stappen/keuzes in een gezelschapsspel?
Nee, lijkt mij zinloos
Ja, maar als gadget
Ja, lijkt mij een meerwaarde op het spel
37.) Ziet u het nut van digitale spelregels (met zoekfunctie en voorbeeldfilmpjes) in een gezelschapsspel?
Nee, lijkt mij zinloos
Ja, maar als gadget
Ja, lijkt mij een meerwaarde op het spel
38.) Ziet u het nut van een computersimulatie van een of meer medespelers in een gezelschapsspel?
Nee, lijkt mij zinloos
Ja, maar als gadget
Ja, lijkt mij een meerwaarde op het spel
39.) Ziet u het nut van een digitale speelbordweergave (op een scherm) in een gezelschapsspel?
Nee, lijkt mij zinloos
Ja, maar als gadget
Ja, lijkt mij een meerwaarde op het spel
40.) Ziet u het nut van geautomatiseerd uitdelen van speelkaarten / plaatsen / omdraaien van fiches in een
gezelschapsspel?
Nee, lijkt mij zinloos
Ja, maar als gadget
Ja, lijkt mij een meerwaarde op het spel
41.) Ziet u het nut van geautomatiseerd opbouwen van het spelbord in een gezelschapsspel?
Nee, lijkt mij zinloos
Ja, maar als gadget
Ja, lijkt mij een meerwaarde op het spel
42.) Ziet u het nut van een koppeling met internet in een gezelschapsspel?
Nee, lijkt mij zinloos
Ja, maar als gadget
Ja, lijkt mij een meerwaarde op het spel
43.) Heeft u mogelijk nog andere ideeën voor het gebruik van moderne techniek in een gezelschapsspel?
41

44.) Welke verwachtingen heeft u van "het gezelschapsspel van de toekomst"?
45.) Zou de inzet van moderne techniek in een spel voor u een reden zijn om dit te kopen? Ook wanneer u reeds
een "traditionele" versie in uw bezit heeft?
Ja
Nee
6.2 Resultaten
Totaal aantal inzendingen: 60 (= 100%). Aantallen zijn gespecificeerd als het aantal
personen dat positief op een vraag heeft geantwoord. De percentages zijn ten opzicht
van het totaal aantal inzendingen.
Type spelers
1 – 9
10
11
12
13
14
15
Spel: Aantal:
Dobbelspellen 32 53%
Legspellen 40 67%
Denkspellen 48 80%
Maatschappelijke spellen 25 42%
Handelsspellen 53 88%
Detective/politiespellen 33 55%
Oorlog/conflictspellen 49 52%
Behendigheidsspellen 32 53%
Quiz/vraagspellen 42 70%
Omgeving: Aantal:
Thuis 51 85%
Kroeg 3 5%
Vereniging 6 10%
Online 0 0%
Relatie met spelers: Aantal:
Familie 19 31%
Vrienden 40 67%
Collega’s 1 2%
Geen 0 0%
Aantal medespelers: Aantal:
1 8 8%
2 9 15%
3 16 27%
4 of meer 30 50%
Speelfrequentie: Aantal:
Eens per jaar 6 10%
Eens per maand 23 38%
Eens per week 27 45%
Eens per dag 4 7%
Zelfde spel vaker achtereen Aantal:
Ja 52 87%
Nee 8 13%
Prettige spelduur (per ronde): Aantal:
< 10 minuten 5 8%
10 – 30 minuten 5 8%
30 – 60 minuten 28 47%
> 60 minuten 22 37%
42

Belangrijke
elementen
16 – 24
Sociale
aspecten
25
26
27
Inzet
moderne
techniek
28 – 42
Eigenschap: Wel belangrijk:
Vormgeving / esthetiek 57 95%
Aantal spelers
Niet te veel: 23 38%
Speelduur
43
Niet te weinig: 11
Niet te lang: 26
Niet te kort: 13
18%
43%
22%
Thema / verhaal 41 68%
Invloed van geluk 27 45%
“Herspeelbaarheid” 57 95%
Diepgang 49 82%
Abstractie 20 33%
Fysieke actie 5 8%
Gespreksonderwerpen: Aantal:
Over zaken in het spel 46 77%
Over andere zaken 13 22%
Liever niet praten 1 1%
Onderhandelen tijdens het spel: Aantal:
Ja 49 82%
Nee 11 18%
Reden voor spelen: Aantal:
Tijdverdrijf 10 17%
Ontspanning/onthaasten 46 77%
Bijkletsen met medespelers 4 6%
Techniek Aantal nuttig:
Fysieke feedback
Ja, gadget: 23
Audio-visuele feedback
Automatische score-registratie
Lange-termijn statistieken
Willekeurig veranderend speelveld
Digitale vervanging dobbelsteen
Gebruik van externe invloeden
Automatische foutdetectie/
-preventie
Uitlichten mogelijke stappen/keuzes
Digitale spelregels
Computersimulatie van medespelers
Digitale speelbordweergave
Geautomatiseerde distributie
speelkaarten/-stukken
Geautomatiseerde spelbord opbouw
Koppeling met internet
Ja, meerwaarde: 8
Ja, gadget: 23
Ja, meerwaarde: 11
Ja, gadget: 17
Ja, meerwaarde: 19
Ja, gadget: 22
Ja, meerwaarde: 17
Ja, gadget: 10
Ja, meerwaarde: 39
Ja, gadget: 13
Ja, meerwaarde: 5
Ja, gadget: 15
Ja, meerwaarde: 17
Ja, gadget: 9
Ja, meerwaarde: 26
Ja, gadget: 17
Ja, meerwaarde: 19
Ja, gadget: 21
Ja, meerwaarde: 24
Ja, gadget: 19
Ja, meerwaarde: 20
Ja, gadget: 15
Ja, meerwaarde: 12
Ja, gadget: 22
Ja, meerwaarde: 9
Ja, gadget: 20
Ja, meerwaarde: 13
Ja, gadget: 17
Ja, meerwaarde 15
38%
13%
38%
28%
32%
37%
28%
17%
65%
22%
8%
25%
28%
15%
43%
28%
32%
35%
40%
32%
33%
25%
20%
37%
15%
33%
22%
28%
25%

43 Heeft u mogelijk nog andere ideeën voor het gebruik van moderne
techniek in een gezelschapsspel?
Vervanging van het irritante vasthouden van kaarten of die bordjes voor je
neus, waar mensen toch kunnen afkijken.
Liever geen cross-over van bestaande (analoge) spellen en digitale aspecten.
Geheime communicatie tussen spelers van hetzelfde team.
Als het om bordspellen gaat, dan zou ik bij het automatiseringsproces er voor
kiezen om geen gebruik te maken van beeldschermen, maar van mechanische
onderdelen die iets aangeven en een ouderwetse sfeer te waarborgen.
Stemmen, chatten (zoals bij sommige Yahoo games bijv.).
Houdt het nog simpel als het originele en dan komt het "leuke" factor weer
terug.
Een gezelschapsspel moet een stukje nostalgie blijven.
Gezelligheid mag hoe dan ook niet verloren gaan door alle poespas.
Een spelbord dat de worp van een dobbelsteen herkent.
Teleconferencing.
Elektronische zandloper.
Oogbewegingdetectie, transpiratiemeting, hartslagmeting etc. om te kunnen
ontdekken of iemand bluft.
44 Welke verwachtingen heeft u van "het gezelschapsspel van de toekomst"?
Dat het nog toegankelijker wordt gemaakt en de term "multiplayer game" ook
bij een bordspel van toepassing kan zijn.
Continue veranderende ideeën en concepten.
Spellen die niet alleen een paar leuke gadgets hebben, maar ook echt
interactief worden.
Eenvoudig op te zetten.
Juist de nostalgische factor speelt bij ons een grote rol, dus houten ouderwetse
speelstukken.
Het fysieke speelbord moet behouden blijven, elektronische gadgets meer.
Een spel zoals gebruikt in de film eXistenZ zou leuk zijn!
2 soorten: bordspel en PC-spel. Het PC spel kan 3D worden met hologrammen
e.d.
Meer seks.
Te doen zijn en leuk niet al te moeilijk lekker simpel makkelijk en eenvoudig
en toch complex.
Niks verandert, zou mooi zijn als er nog iets “van de oude stempel” zou
blijven bestaan.
Intelligente geluidseffecten.
Het woord zegt het al: spelen in gezelschap dient om in lichamelijke
aanwezigheid van anderen, met alle sociale randverschijnselen. Het
gezelschapsspel van de toekomst ziet er niet anders uit dan het er nu (en al
zolang als de mens er is in ongeveer de zelfde vorm al bestaat) uitziet. Wel is
er plaats voor vernieuwingen op het gebied van spellen (maar dan meer als
toevoeging op de huidige computergames - dat uiteindelijk ook een soort
gezelschapsspel is - ook al speel je dat vaak in je eentje - hoewel in een clubje
over een netwerk ook een hype is) - het échte gezelschapsspel van de
toekomst is een spel waarbij computers onderling kunnen spelen, maar dat
lijkt me voor mensen niet meer zo gezellig.
44

Ik verwacht dat de basis altijd hetzelfde blijft, echter de vormgeving zal
geavanceerder zijn.
45 Zou de inzet van moderne techniek in een spel voor u een reden zijn om
dit te kopen? Ook wanneer u reeds een "traditionele" versie in uw bezit
heeft?
Ja : 15 (25%)
Nee : 45 (75%)
6.3 Samenvatting
Op basis van de resultaten uit de vorige paragraaf, kan op basis van de gevoerde
enquête het een en ander worden samengevat.
6.3.1 Algemene constateringen
De deelnemers hebben als favoriete speltype de handelsspellen (88%), zoals
Monopoly en Kolonisten van Catan. Dit wordt bevestigd door het feit dat 82% van de
deelnemers het sociale aspect van onderhandelingsacties tijdens een spel waardeert.
Tevens behoren tot de meest gespeelde spellen van het oorlog/conflictgenre (Risk,
Axis&Allies, 82%) en de denkspellen (Schaken, Memory, 80%).
De spellen worden in 85% van de gevallen thuis gespeeld, met 4 of meer (50%)
vrienden (67%). Iets minder dan de helft van de deelnemers (45%) speelt een keer
per week, een kleinere groep (38%) eens per maand. In 87% van de gevallen wordt
hetzelfde spel meerdere keren achtereen gespeeld. Een speelduur van 30 tot 60
minuten wordt in 47% van de inzendingen als een prettige spelduur ervaren. 37%
vindt dat de speelduur langer dan 60 minuten mag zijn.
De vormgeving en/of esthetiek van het speelbord en speelstukken is voor 95% van de
deelnemers een belangrijk element in een spel. Hetzelfde geldt voor de
“herspeelbaarheid” (95%) van een spel. Diepgang is daarbij voor 82% van de
deelnemers een belangrijk element. Fysieke actie tijdens het spelen van een spel, zoals
rennen of bewegingen maken, wordt als veel minder belangrijk gezien (8%).
Voor wat betreft de inzet van moderne techniek zijn de deelnemers relatief behoudend
en niet zonder meer positief over de meerwaarde van de voorgestelde zaken. Hoewel
65% van de deelnemers een willekeurig veranderend speelveld (vooraf/tijdens het
spel) als een meerwaarde op het traditionele gezelschapsspel ziet, ziet minder dan de
helft (43%) automatische foutdetectie/–preventie en 40% digitale spelregels als een
toevoeging op het huidige aanbod.
6.3.2 Onderlinge verbanden
De meest populaire speelvorm (handelsspellen) wordt door 85% van de spelers
thuis met 4 of meer vrienden gespeeld. In 49% van de gevallen wordt wekelijks en
meerdere keren achtereen hetzelfde spel gespeeld, met een gemiddelde spelduur
van 30 tot 60 minuten.
Hoe vaker men speelt (eens per jaar eens per dag):
...hoe minder belangrijk de speelduur van een spel wordt.
...hoe belangrijker het thema of verhaal van een spel wordt.
...hoe minder groot de invloed van een geluksfactor mag zijn.
45

...hoe vaker men een meerwaarde ziet in een willekeurig veranderd speelveld.
...hoe minder vaak men een meerwaarde ziet in de inzet van moderne techniek in
het algemeen. De minste meerwaarde wordt gezien in een digitale vervanging van
de dobbelsteen.
6.3.3 Verwachtingen
De verwachtingen zijn verdeeld. Enerzijds vinden de deelnemers het belangrijk dat de
nostalgie en de “ouderwetse sfeer” van het gezelschapsspel behouden blijven, juist om
de opmars van technologie in het leven te kunnen ontvluchten. Anderzijds hopen de
deelnemers wel op vernieuwingen, die het gezelschapsspel in het algemeen
verbeteren, toegankelijker maken en een hogere entertainment waarde hebben, maar
niet ten koste gaan van het spelplezier.
46

7 Conclusies en aanbevelingen
In dit hoofdstuk worden de belangrijkste elementen van de verzamelde informatie uit de onderzoeksfase
gestructureerd en gedestilleerd. Deze punten vormen het uitgangspunt voor de volgende fase van het
afstudeerproject: het functioneel en technisch ontwerp van een of meerdere toevoegingen aan het traditionele
gezelschapsspel, op basis van moderne techniek. De keuze voor hetgeen in de volgende (ontwerp)fase wordt
uitgewerkt vindt plaats op basis van de gegevens uit dit document.
7.1 De markt
Na een terugval in de jaren ’70 is er sinds het jaar 2000 een duidelijke groei in de
Nederlandse bordspelmarkt zichtbaar. Nederlandse marktleiders zijn Jumbo en
999Games, aangevuld met de “buitenlandse” Ravensburger en MB Parker/Hasbro. In
een economisch minder florissante tijd en een cultuur van snelle televisie en
computerspellen gaan mensen elkaar weer opzoeken voor de huiselijke eenvoud van
de “oer-Hollandse” gezelligheid. Mensen willen normen, waarden en interesses delen,
als reactie op de individualisering van de laatste jaren.
De spelmarkt voor Nederlandse volwassenen groeit in het bijzonder. Spellen worden
steeds vaker op volwassenen gericht, waarbij spelregels zo eenvoudig mogelijk
worden gehouden. In 2003 werd de spelmarkt qua populariteit aangevoerd door
communicatieve spellen, naast spellen voor twee personen en houten spellen. Er is
een grote groei in digitale varianten (computerspellen) van bestaande
gezelschapsspellen.
7.2 De spellen
Bij spellen uit het verleden, als Risk en Monopoly, vielen spelers af en zat men
vervolgens tot het einde van het spel te wachten tot de andere spelers klaar waren.
Ook bepaalde vooral het geluk (toeval) in de vorm van een dobbelsteen het
spelverloop. De speler had zelf slechts beperkte invloed. Bij nieuwe spellen is tactiek
belangrijk en doet men tot het laatst mee. Verder kan men van steeds meer nieuwe
spellen telkens het bord (en dus het spel) veranderen. Opmerkelijk is dat mensen
aangeven enerzijds door middel van een spel te willen onthaasten (enquête paragraaf
6.2: 77%) en anderzijds steeds vaker kiezen voor minder langdradige, kortere spellen
(30 – 60 minuten voor 47% van de ondervraagden).
Uit de enquête blijkt dat vormgeving/esthetiek van het spel, de “herspeelbaarheid”,
onderling onderhandelen tussen spelers en diepgang de belangrijkste succesfactoren
voor een spel zijn (zie paragraaf 6.3). Uit het literatuuronderzoek blijkt verder dat een
spel origineel moet zijn en goed speelbaar, degelijk speelmateriaal moet hebben dat de
spelers aanspreekt (zie paragraaf 4.2 en verder).
7.3 De ontwerpers en fabrikanten
Er zijn voor ontwerpers en fabrikanten op dit moment twee grote bezwaren tegen de
inzet van moderne techniek in gezelschapsspellen. Enerzijds voor de fabrikanten de
productiekosten. Er is naar verwachting een ontwikkelingsteam nodig dat twee keer
zo groot is als in de huidige vorm. Daarnaast is het benodigde budget naar
verwachting twee keer zo hoog.
Anderzijds geldt voor ontwerpers dat zij kennis dienen te hebben over elektronica en
moderne techniek, als ook te beschikken over de middelen om prototypes te maken
alvorens zij moderne techniek kunnen gaan toepassen in hun producten.
De mening van fabrikanten en ontwerpers over vernieuwing zijn verdeeld. Enerzijds
is sommige partijen actief op zoek naar licht–elektronische producten die appelleren
47

aan de traditionele spellen in een nieuwe, innovatieve spelvorm die spelers een unieke
spelervaring oplevert. Sommige fabrikanten experimenteren met zogenaamde cross–
media concepten, waarbij bijvoorbeeld muziek, radio of televisie bij een bordspel
wordt betrokken. Anderzijds zijn fabrikanten en ontwerpers sceptisch, gezien het
uitblijven van succes van de producties uit begin jaren ’80 en ook de recentere
experimenten van MB/Hasbro.
7.4 Het publiek
Het sociale karakter is voor het publiek een van de belangrijkste elementen van een
gezelschapsspel; communicatie en competitie. Bovendien geeft het gezelschapsspel
een gevoel van nostalgie en is het een manier om het moderne, snelle leven te
ontvluchten. Men hoopt het “ouderwetse” van een kartonnen bord en houten
spelstukken te kunnen behouden, omdat dit een essentieel deel uitmaakt van de
nostalgische beleving. Echter, men hoopt wel op vernieuwingen die het
gezelschapsspel in het algemeen verbeteren, toegankelijker maken en een hogere
entertainment waarde geven, zonder ten koste te gaan van het spelplezier.
In toenemende mate klagen ouders dat kinderen, doordat ze (individualistische)
computerspellen in plaats van “ouderwetse” spellen spelen, minder sociale omgang
met hun leeftijdsgenoten en familie hebben. De bordspelindustrie heeft met name de
doelgroep 9 tot 15 jaar “verloren aan de computerspellen”. De favoriete plaats voor
spellen blijft thuis (enquête paragraaf 6.2: 85%).
7.5 De inzet van moderne techniek
De inzet van moderne techniek vindt op heel verschillende manieren en in
toenemende mate plaats. In de afgelopen jaren bleef de techniek weliswaar beperkt tot
eenvoudige muziek- of spraakmodules, verlichting en eventuele beweging die door
kleine motortjes werd aangedreven. Sommige spelfabrikanten leveren tegenwoordig
DVD’s of CD-Roms bij het spel met additionele digitale functies (scoreregistratie,
reglementen) of muziek. Eenvoudigweg computers of geluiden in een spel inbouwen
blijkt echter weinig succesvol. Een gelijk oordeel geldt voor pogingen waarbij een PC
naast het spelbord gebruikt wordt, voor bijvoorbeeld tijdmetingen of de afhandeling
van ingewikkelde administratieve zaken. De eerste spellen waarin geïntegreerde
elektronica een rol gaat spelen die verder gaat dan effectgeluiden of knipperende
lampjes, zijn echter in opkomst. Ravensburger’s King Arthur [21] is op dit moment
het meest veelbelovend met het gebruik van intelligente elektronica en feedback die
afhankelijk is van stappen die eerder in het spel worden genomen. Wanneer het spel
succes blijkt, is Ravenburger van plan om meerdere spellen op deze elektronica te
baseren.
Vernieuwing moet worden gezocht in bijvoorbeeld een herontworpen spelconstructie.
Moderne techniek moet een duidelijke toevoegde waarde hebben, een nieuw
spelelement met zich meebrengen. Het spelplezier moet worden vergroot, terwijl
zoveel mogelijk fysieke elementen behouden blijven. Eén van de mogelijkheden die
de integratie van moderne techniek meebrengt, is het inbouwen van “willekeurigheid”
(randomization) in een spel. Daarnaast zou bij een slimme toepassing van techniek
een handleiding overbodig kunnen worden gemaakt.
De incorporatie van moderne techniek in een gezelschapspel brengt echter niet louter
voordelen met zich mee. Men moet terdege rekening houden met de mogelijkheid van
defecten, daaruit volgende noodzaak van reparaties en conflicten of onvoorziene
situaties in voorgeprogrammeerde spelregels. Ook moet een spel transparant kunnen
blijven.
48

7.6 Aanbevelingen
Samenvattend kan worden aanbevolen om de aandacht tijdens de ontwerpfase te
richten op de ontwikkeling van een spelbord dat voorafgaande of tijdens het spel kan
variëren en een factor “willekeurigheid” toevoegt. De invloed van het toeval moet
daarbij het liefst wel tactisch controleerbaar blijven door de spelers. Daarnaast zou
kunnen worden geprobeerd om spelregels digitaal in spelbord en spelstukken te
integreren, dan wel overbodig te maken. Belangrijk is dat de nostalgische beleving
van het spel zoveel mogelijk behouden blijft en de uitvoering van het spel appelleert
aan de traditionele bordspellen. Een kartonnen spelbord en houten spelstukken zouden
dus moeten kunnen blijven bestaan. Uitbreiding met goede kwaliteit licht en geluid is
wenselijk, wanneer het een duidelijke toegevoegde waarde levert zoals feedback bij
fouten of het uitlichten van mogelijke stappen/keuzes in het spel.
De techniek kan, afhankelijk van de beschikbare tijd voor ontwikkeling, worden
toegepast op zowel een bestaand als een nieuw spel.
49

DEEL 2: Ontwerp
50
2
In Deel 2 van dit rapport wordt op basis van de verworven kennis en aanbevelingen uit
het eerste gedeelte een concept voorgesteld met de titel “Zelfbewust Spelbord”. In het
eerste hoofdstuk (8) worden de uitgangspunten die ten grondslag liggen aan dit concept
kort samengevat. Vervolgens wordt het theoretisch kader van het concept in hoofdstuk 9
stapsgewijs uiteengezet. Hierbij zal ook worden ingegaan op de technische
realisatiemogelijkheden. In hoofdstuk 10 worden enkele softwarematige uitbreidingen
uiteengezet die op basis van de in het voorgaande hoofdstuk beschreven hardware
infrastructuur het concept van een zelfbewust spelbord verder verfijnen. Het tweede
gedeelte van dit rapport wordt afgesloten met een drietal voorstellen in hoofdstuk 11, die
een voorzet vormen op de case study die zal worden uitgevoerd in het derde deel.

8 Uitgangspunten voor ontwerp
In dit hoofdstuk worden de belangrijkste uitgangspunten uit de onderzoeksfase kort samengevat. Deze punten
vormen het uitgangspunt voor het concept van het “Zelfbewuste spelbord” dat in dit deel van het technische
rapport zal worden gedefinieerd.
8.1 Aanbevelingen na onderzoek
In de aanloop naar de technische ontwerpfase is een onderzoek gedaan naar de markt
voor gezelschapsspellen, de fabrikanten, spelontwikkelaars en het publiek.
Samenvattend kan worden aanbevolen om de aandacht tijdens de ontwerpfase te
richten op de ontwikkeling van een spelbord dat voorafgaande of tijdens het spel kan
variëren en een factor “willekeurigheid” toevoegt. De invloed van het toeval moet
daarbij het liefst wel tactisch controleerbaar blijven door de spelers. Daarnaast zou
kunnen worden geprobeerd om spelregels digitaal in spelbord en spelstukken te
integreren, dan wel overbodig te maken. Belangrijk is dat de nostalgische beleving
van het spel zoveel mogelijk behouden blijft en de uitvoering van het spel appelleert
aan traditionele bordspellen. Een kartonnen spelbord en houten spelstukken zouden
dus moeten kunnen blijven bestaan. Uitbreiding met goede kwaliteit licht en geluid is
wenselijk, wanneer het een duidelijke toegevoegde waarde levert zoals feedback bij
fouten of het uitlichten van mogelijke stappen/keuzes in het spel. De techniek kan,
afhankelijk van de beschikbare tijd voor ontwikkeling, worden toegepast op zowel
een bestaand als een nieuw spel.
8.2 Overwegingen
Er is een aantal zaken, dat voorafgaande aan het functionele en technische ontwerp in
overweging worden genomen:
Bestaand spel vs. nieuw spel
De integratie van moderne techniek zal plaatsvinden op basis van een
bestaand spel; er zal geen nieuw spel worden bedacht. Hiervoor zijn de twee
belangrijkste redenen enerzijds het feit dat de ontwikkeling van een geheel
nieuw spel teveel tijd (en heel andere disciplines van de student) vraagt, zeker
binnen de beperkte tijd die voor het afstudeerproject beschikbaar is.
Anderzijds zal een nieuw spel in het eindresultaat van dit project –bewust of
onbewust– de aandacht afleiden van datgene waar het werkelijk om gaat: de
toegevoegde waarde die moderne techniek binnen het traditionele
gezelschapsspel kan leveren.
Bestaande spelregels vs. nieuwe spelregels
Het feit dat ervoor wordt gekozen om de inzet van moderne techniek op een
bestaand gezelschapsspel toe te passen neemt niet weg dat er een andere of een
aangepaste set spelregels zou kunnen worden gebruikt. In principe zijn er geen
bezwaren tegen het handhaven de bestaande spelregels, mits dit het creatieve
proces niet in de weg staat. Wanneer het tot uiting komen van de meerwaarde
van de technologische toevoegingen een verruiming of versmalling van de
regels vereist, moet dit te allen tijde mogelijk zijn.
51

Concreet vs. abstract spel
Concrete gezelschapsspellen hebben een thema of verhaallijn, karakters en
spelfiguren en zijn direct of indirect te relateren aan de werkelijkheid.
Abstracte spellen hebben geen figuratieve context, maar zijn meer wiskundig
van aard. Er is geen sprake van een thema, verhaal, emoties of spelfiguren.
Het functionele en technische ontwerp zal worden gericht op een abstract spel.
De keuze hiervoor is gebaseerd op het feit dat er de nieuwe spelelementen die
zullen worden toegevoegd met behulp van de techniek het duidelijkst tot
uitdrukking zullen komen in een abstract spel. De thematiek en karakters van
een concreet spel zouden bovendien de aandacht afleiden en het illustratieve
karakter van het prototype kunnen beïnvloeden.
8.3 Toegevoegde waarden
Hier volgt een lijst van elementen die met behulp van moderne techniek aan een
traditioneel gezelschapsspel kunnen worden toegevoegd en op deze wijze een
meerwaarde vormen op de bestaande spelbeleving. De theoretische onderbouwing en
technische realisatie van de genoemde elementen zal in de resterende hoofdstukken
van dit document beschreven worden.
Invoer / uitvoer, op basis van hard- en software:
1. Zelfbewust spelbord (1): het spelbord herkent de toestand en samenstelling
van de verschillende veldstukken waaruit het is opgebouwd. Het spelbord kan
de toestand van een veldstuk opvragen, toekennen en weergeven.
2. Zelfbewust spelbord (2): het spelbord herkent de toestand en eigenaar
(speler) van de verschillende spelstukken die op het spelbord geplaatst
worden. Het spelbord kan de toestand van het spelstuk opvragen, toekennen en
weergeven.
Spelbesturing (“game control”), voornamelijk op basis van software:
3. Willekeurig spelbord: het spelbord kan voorafgaande of tijdens het spel de
waarde, uitwerking en/of locatie van specifieke velden (“hotspots”) op het
bord wijzigen. Dit kan volledig willekeurig of op basis van regels
plaatsvinden. In het laatste geval wordt de toevalsfactor door de spelers
tactisch beïnvloedbaar.
4. Spelsuggesties: het spelbord kan (op verzoek) het resultaat van een mogelijke
zet die een speler wil maken weergeven, dan wel een mogelijke zet suggereren
door middel van audiovisuele feedback
5. Foutdetectie/-preventie: het spelbord herkent spelbewegingen die in strijd
zijn met de spelregels en dit communiceren naar de spelers. Hiervoor is het
noodzakelijk dat de spelregels in de techniek zijn vastgelegd.
6. Automatisering spelhandelingen: het spelbord en spelstukken kunnen
automatisch worden bijgewerkt naar een nieuwe spelsituatie, bijvoorbeeld het
omdraaien van fiches of het (virtueel) verzetten van spelstukken.
7. Automatisering scoreregistratie: doordat het spelbord de toestand van het
spel kent en de spelregels in de techniek zijn vastgelegd, is het spelbord
vrijwel vanzelfsprekend in staat tot automatische scoreregistratie.
52

9 Concept: Zelfbewust spelbord
De kennis die is vergaard tijdens de literatuurstudie, marktonderzoek, interviews en enquête zal in dit hoofdstuk
worden vertaald tot een concept: het “Zelfbewust spelbord”.
9.1 Begripsbepaling
Er is een aantal begrippen dat in de omschrijving van het zelfbewuste spelbord
gebruikt zullen worden. Zij worden hier gedefinieerd:
Controller
De controller van het spelbord betreft een rekeneenheid, computer of
microcontroller die op of in de nabijheid van het spelbord wordt geplaatst. De
controller vormt het centrale punt (“het brein”) waarin de toestand van het
spelbord wordt geregistreerd, de invoer vanaf het spelbord wordt
geanalyseerd, eventuele spelregels worden toegepast, scores kunnen worden
bijgehouden en voor adequate uitvoer (feedback) gezorgd.
Ondergrond
De ondergrond betreft een matrix of vaststaand patroon van cellen,
bijvoorbeeld vierkanten of zeshoeken, waarop het speelveld wordt
opgebouwd. Per cel van het raster kan een veldstuk (zie volgende punt)
worden geplaatst. De ondergrond kan daarbij zijn voorzien van elektronische
sensoren en/of connectoren (contactpunten, drukknoppen of anderszins).
Wanneer er geen sprake is van individuele veldstukken, maar één vaststaand
speelveld, kan de term “ondergrond” worden opgevat als één veldstuk.
Veldstuk
Een veldstuk betreft een vast (wanneer gelijk aan “ondergrond”) of mobiel
onderdeel van het speelveld. Wanneer er geen sprake is van individuele
veldstukken, maar van één onveranderbaar speelveld, kan het veldstuk worden
opgevat als de “ondergrond”. Een veldstuk kan zijn voorzien van elektronische
sensoren en/of connectoren (contactpunten, drukknoppen of anderszins)
waarmee het veldstuk (fysiek) contact kan maken met de ondergrond,
geplaatste spelstukken of met omringende veldstukken. Een veldstuk kan in
één of meerdere
toestanden verkeren en
Figuur 1: Hiërarchisch schematische weergave “Zelfbewust spelbord”
eventueel een
oriëntatie/rotatiefactor
Controller
(bij plaatsing op de
ondergrond) van belang
laten zijn. Het veldstuk
SPELSTUK SPELSTUK SPELSTUK SPELSTUK
kan de toestand
VELDSTUK VELDSTUK
audiovisueel naar de
spelers communiceren.
ONDERGROND
Spelstuk
Een spelstuk behoort telkens één van de spelers toe en is ook als dusdanig
identificeerbaar. Een spelstuk kan eventueel van eigenaar wisselen en over het
speelveld bewegen. Een speler kan over meerdere spelstukken beschikken.
53
SPEELVELD

Spelstukken worden op de veldstukken geplaatst, of wanneer geen sprake is
van individuele veldstukken: rechtstreeks op de ondergrond. Qua
eigenschappen is een spelstuk verder gelijk aan een veldstuk: met sensoren
en/of connectoren, meerdere toestanden die gerepresenteerd en naar de spelers
gecommuniceerd kunnen worden. Figuur 1 illustreert de relatie tussen
ondergrond, veldstuk en spelstukken.
Toestand
Wanneer er sprake is van de toestand van een veld- of spelstuk, dan wordt
daarmee de waarde bedoeld die het bepaalde stuk op een specifiek moment
binnen de context van het gespeelde spel representeert. De verschillende
toestanden waarin een stuk kan verkeren, is afhankelijk van de spelregels van
het spel. Een veldstuk kan bijvoorbeeld eenvoudig “leeg” of “bezet” zijn, maar
kan ook een specifieke speler toebehoren, aan een bepaalde spelactie
gekoppeld zijn of een bepaald aantal punten waard zijn.
9.2 Doelstellingen
Met een zelfbewust spelbord kan men één van de volgende doelstellingen nastreven:
1. Het spelbord herkent de toestand en samenstelling van de verschillende
veldstukken waaruit het is opgebouwd. Het spelbord kan de veldstukken
identificeren en de toestand van een veldstuk opvragen, toekennen en weergeven.
2. Het spelbord herkent de toestand en eigenaar (speler) van de verschillende
spelstukken die op het spelbord geplaatst worden. Het spelbord kan de
spelstukken identificeren en toestand van het spelstuk opvragen, toekennen en
weergeven.
3. De combinatie van punt 1 en 2: de ondergrond van het spelbord herkent de
veldstukken en de veldstukken herkennen de spelstukken. Het spelbord kan de
stukken identificeren en de toestand van deze opvragen, toekennen en weergeven.
9.3 Theoretisch kader
In de volgende paragrafen wordt een theoretisch kader uitgelegd op basis waarvan de
technische realisatiemogelijkheden kunnen worden overwogen.
9.3.1 Herkenning oriëntatie/rotatie van stukken
Afhankelijk van de afgesproken spelregels en de algemene opzet van het spel kan
worden besloten om de manier waarop veld- en/of spelstukken op het speelveld
worden geplaatst, van betekenis is. Er zijn hierbij een aantal mogelijkheden:
Vaste oriëntatie
Wanneer een vaste oriëntatie wordt gehandhaafd, zal bij
het plaatsen van het veld/spelstuk altijd één afgesproken
zijde naar één specifieke kant van het speelveld wijzen.
Bijvoorbeeld de lettersteentjes in Scrabble, die altijd
“rechtop” staan en daarnaast in woorden van links naar
rechts en van boven naar beneden georiënteerd zijn.
54
A

Vrije oriëntatie, geen implicaties voor het spel
Er zijn spelsituaties waarbij het plaatsen van een veld/spelstuk niet aan een vaste
oriëntatierichting gebonden is. Het aantal verschillende richtingen waarin een stuk
geplaatst kan worden, is afhankelijk van de vorm van het stuk. Een vierkant
gevormd stuk kan, uitgaande van een rechthoekig speelveld, onder vier
rotatiehoeken geplaatst worden (0º, 90º, 180º en 270º). De zeshoekige
grondstofvelden uit de Kolonisten van Catan kunnen bijvoorbeeld onder zes
verschillende rotatiehoeken worden geplaatst, dit heeft echter geen
implicaties voor het spel. Bij veld/spelstukken met een ronde
omtrekvorm (zoals pionnen), is in principe geen sprake van een
oriëntatierichting.
Vrije oriëntatie, wel implicaties voor het spel
Een variant op het voorgaande punt is een spel waarin sprake is van
oriëntatievrijheid voor veld- en/of spelstukken en de rotatie van de
stukken implicaties heeft voor het verloop van het spel. Zo kan de
bepaalde “richting” waarin een veld/spelstuk geplaatst wordt
bepalend zijn voor de specifieke toestand of type van het stuk, een
bepaalde puntenwaarde of om aan te geven welke speler het stuk
behoort. Als voorbeeld kan men denken aan Dominostenen die met
de overeenkomstige afbeeldingen tegen elkaar gelegd moeten
worden, om een geldige spelbeweging te vormen.
De keuze voor het al dan niet toestaan van vrije oriëntatie van een veld/spelstuk, als
ook de eventuele betekenissen die hieraan verbonden worden, zijn van belang voor de
manier waarop dit onderdeel technisch gerealiseerd wordt in het zelfbewuste spelbord.
Belangrijk is dat het spelbord de toestand van de verschillende stukken kan
herkennen. Hierop wordt terugkomen in de volgende paragraaf.
9.3.2 Herkenning verschillende type stukken
Een van de meeste essentiële principes van het zelfbewuste spelbord betreft de
mogelijkheid dat de toestand van de geplaatste veld- en/of spelstukken herkend kan
worden door de onderliggende laag op het bord. Zoals eerder aangegeven kan de
toestand van een stuk vele zaken betreffen, zoals enerzijds het feit of er wel of geen
stuk geplaatst is, maar daarnaast ook welk type stuk het betreft, van welke speler het
is en of er sprake is van een bepaalde rotatie.
9.3.2.1 Inleiding
Voor de herkenning van verschillende typen veld/spelstukken en hun individuele
toestanden zullen de ondergrond en de stukken moeten worden uitgerust met enige
vorm van contactpunten. De manier waarop deze herkenning technisch gerealiseerd
kan worden, is het onderwerp van paragraaf 9.4. Echter, van belang is te realiseren dat
de technisch–praktische uitvoering afhankelijk is van de hoeveelheid verschillende
type/soort stukken dat onderscheiden moet kunnen worden. En daarnaast is van
belang dat de herkenning van specifieke veld/spelstukken direct samenhangt met de al
of niet toegestane vrije oriëntatiemogelijkheden uit paragraaf 9.3.1.
Er wordt nu een aantal methodes uiteengezet, waarmee afgeleid kan worden hoeveel
contactpunten men dient te implementeren in de hardware, om een specifiek aantal
veld/spelstukken met een specifiek aantal rotatiehoeken te herkennen.
55

9.3.2.2 Regels
De volgende afspraken zullen gelden bij het afleiden van het aantal contactpunten dat
nodig is voor de herkenning van het type veld/spelstuk en rotatie van de betreffende
stukken:
1. Er wordt ervan uitgegaan dat alle stukken de vorm hebben van een regelmatige R–
hoek, dan wel uitsluitend op de ondergrond kunnen worden geplaatst binnen de
vorm van een regelmatige R–hoek.
2. Een veld/spelstuk heeft slechts één zijde die als “bovenkant” wordt gehanteerd.
Het stuk zal dus altijd met dezelfde zijde naar de ondergrond worden geplaatst.
3. Het identificeren van de verschillende veld/spelstukken, als ook het herkennen van
de verschillende rotaties dient met een zo klein mogelijk aantal contactpunten op
de ondergrond gerealiseerd te worden. Het veld/spelstuk kan meer contactpunten
dan de ondergrond bevatten.
4. Er sprake zal zijn van twee type contactpunten die op de stukken toegepast kunnen
worden:
a. Hoekpunten:
op elke hoek van de R–hoek, dus regelmatig verdeeld over de
rand van het stuk, zit een potentieel contactpunt. Niet alle
potentiële contactpunten hoeven daadwerkelijk gebruikt te
worden. De rotatie van een veld/spelstuk kan uitsluitend
worden bepaald op basis van de hoekpunten.
b. Concentrische middenringen:
de hoekpunten worden, naast de herkenning van de oriëntatie
van een stuk, ook gebruikt voor de identificatie van het type
stuk. Wanneer het aantal te onderscheiden type stukken niet
uitsluitend te coderen is op de hoekpunten, of wanneer de
oriëntatie van een veld/spelstuk geen implicaties heeft voor
het spel, dienen er (extra) contactpunten te worden
aangebracht in de vorm van concentrische middenringen.
Deze ringvormige contactpunten worden aangebracht rondom
het middelpunt van het spelstuk.
9.3.2.3 Definitie variabelen
R = aantal herkenbare rotaties, R: R 1
n = aantal herkenbare veld/spelstukken, n: n 1
T = aantal herkenbare toestanden
Voor het totaal aantal herkenbare toestanden, inclusief de toestand “geen stuk
aanwezig” geldt: Tmax = (n.R) + 1
= aantal gebruikte hoekpunten op de ondergrond
Ch
Cm
= aantal gebruikte concentrische middenringen op de ondergrond
C = aantal benodigde contactpunten op de ondergrond, benodigd voor de
codering van T
56
Contactpunten
Contactpunten

9.3.2.4 Methode 1: (Ch= R) ∧ (Cm = 2 log(n) )
De ondergrondcellen worden in elke hoek van een regelmatige R–hoek uitgerust met
een contactpunt, waardoor Ch=R. Het veldstuk heeft op één van de hoeken ook een
contactpunt zitten; de herkenning van de rotatie vindt dan 1 : 1 plaats (zie
onderstaande illustratie). Daarnaast wordt er op binaire wijze en de concentrische
middenringen een waarde voor het type stuk gecodeerd. Aangezien de aanwezigheid
van tenminste één actief hoekcontact kan worden gehanteerd voor het vaststellen van
de aanwezigheid van een stuk, kunnen n middenringen worden gebruikt voor
2 log(n) mogelijke type stukken. Wanneer rotatie geen implicaties heeft voor het spel
geldt bovendien dat Ch = 0. Wanneer er sprake is van slechts één type veld/spelstuk
geldt dat: Cm= 0.
Onderstaande afbeelding illustreert hoe de ondergrond 3 oriëntaties van 4 stukken kan
herkennen, met behulp van Ch= R = 3 en Cm= 2 log(4) = 2:
Ondergrond Stuk 1, oriëntatie 1 Stuk 1, oriëntatie 2 Stuk 1, oriëntatie 3 Stuk 2, oriëntatie 1 Stuk 2, oriëntatie 2 Stuk 2, oriëntatie 3
Stuk 3, oriëntatie 1 Stuk 3, oriëntatie 2 Stuk 3, oriëntatie 3 Stuk 4, oriëntatie 1 Stuk 4, oriëntatie 2 Stuk 4, oriëntatie 3
In onderstaande afbeelding wordt de situatie R=4, n=4 schematisch weergegeven. Er
geldt: Ch= R = 4 en Cm= 2 log(4) = 2:
Ondergrond N1/R1 N1/R2 N1/R3 N1/R4 N2/R1 N2/R2 N2/R3 N2/R4
N3/R1 N3/R2 N3/R3 N3/R4 N4/R1 N4/R2 N4/R3 N4/R4
Zoals aangegeven geldt dat wanneer rotatie geen implicaties heeft voor het spel, dat
Ch = 0. Er worden dan dus geen hoekpunten gebruikt, maar enkel circulaire
middenringen.
57

Het type veld/spelstuk wordt binair gecodeerd op de wijze zoals hier beneden wordt
geïllustreerd:
Cm4 Cm3 Cm2 Cm1 Toestand
0 0 0 0 geen stuk
0 0 0 1 Stuk 1
0 0 1 0 Stuk 2
0 0 1 1 Stuk 3
0 1 0 0 Stuk 4
0 1 0 1 Stuk 5
0 1 1 0 Stuk 6
0 1 1 1 Stuk 7
1 0 0 0 Stuk 8
1 0 0 1 Stuk 9
1 0 1 0 Stuk 10
1 0 1 1 Stuk 11
1 1 0 0 Stuk 12
1 1 0 1 Stuk 13
1 1 1 0 Stuk 14
1 1 1 1 Stuk 15
58
Tabel 1
R = 0, er is geen sprake van
spelimplicaties op basis van de
rotatie van de stukken.
Cm= 2 log(n+1)
Ondergrond
9.3.2.5 Methode 2: Ch op basis van necklaces / Lyndon words
Met behulp van de hoekpunten zijn onsymmetrische circulair–binaire reeksen op te
bouwen die ook wel necklaces worden genoemd en dan specifiek Lyndon words. Een
Lyndon word is een a-periodieke representatie van een necklace, volgens de algemene
formule:
Lk(n) =
1
n
__
\
µ(n/d) k
/
d | n
d , Nk(n) =
1
n
__
\
Ø(n/d) k
/
d | n
d ,
Lyndon words Necklaces
Bron: http://www.theory.cs.uvic.ca/~cos/inf/neck/NecklaceInfo.html
Elk Lyndon word kan worden toegepast als een vingerafdruk van één veld/spelstuk.
Men dient dan R contacten over de hoeken van een regelmatige R–hoek te
rangschikken. Het aantal binaire Lyndon words is aan de hand van de volgende tabel
te bepalen:
Ch = R 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Aantal: 2 1 2 3 6 9 18 30 56 99 186 335 630 1161 2182
Tabel 2, bron: http://www.research.att.com/cgi-bin/access.cgi/as/njas/sequences/eisA.cgi?Anum=A001037
Belangrijk is te realiseren dat de rotatie van een stuk in ieder geval met de hoekpunten
(en dus in de Lyndon words) gecodeerd dient te worden.
De herkenning van het type stuk kan worden aangevuld met de concentrische
middenringen uit paragraaf 9.3.2.4: met Cm middenringen kunnen n = 2 Cm type
stukken (geen rotatie!) worden onderscheiden. In de voorbeeldsituatie waarin R=6 en
n=85 is er sprake van Ch=6 hoekpunten. In de voorgaande tabel 2 is te zien dat
hiermee maximaal 9 toestanden (T was (n.R) + 1) zijn te onderscheiden. Er dienen
Cm4
Cm2
Cm1
Cm3

dan nog 85 / 9 9,44 toestanden in de middenringen te worden gecodeerd, wat
neerkomt op Cm= 2 log(9,44) = 4 concentrische middenringen. Hiermee zijn in
principe zelfs tot 2 4 *9 = 144 toestanden te herkennen. De posities van de
contactpunten op de ondergrond en die op de veld/spelstukken kan in deze benadering
wel vrij complex zijn en een hoop puzzelwerk vereisen.
9.3.2.6 Methode 3a: C = 2 log( T )
In deze benadering is er geen sprake van hoekpunten en concentrische middenringen,
aangezien de codering van zowel het type stuk, als ook de rotatie ervan in één binaire
reeks wordt gecodeerd. Op de ondergrond worden C = 2 log( T ) = 2 log(n.R+1)
contactpunten op een lijn uitgezet, vanuit het middelpunt van de grondcel naar één
van de hoekpunten (zie illustratie). Op de veld/spelstukken wordt vanuit het
middelpunt naar elk hoekpunt een C–tal contactpunten uitgezet op een rechte lijn. Op
de veld/spelstukken komt bij deze aanpak dus een veelvoud van het aantal
contactpunten van de ondergrond te liggen.
De volgende afbeelding laat zien hoe 10 verschillende veld/spelstukken onder 6
rotaties door de ondergrond onderscheiden kunnen worden, gebruikmakend van C = 6
contactpunten:
Ondergrond
R6
R1
R5
R2
R4
Wanneer men bovenstaande kennis samenvat kan tabel 3 behulpzaam zijn, waarin het
aantal herkenbare stukken tegenover het aantal herkenbare rotaties wordt uitgezet en
wordt uitgedrukt in het aantal noodzakelijke contactpunten dat hiervoor nodig zal zijn
in de controller en op de cellen van de ondergrond:
R \ n 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 … 85
1 1 2 2 3 3 3 3 4 4 4 7
2 2 3 3 4 4 4 4 5 5 5 8
3 2 3 4 4 4 5 5 5 5 5 8
4 3 4 4 5 5 5 5 6 6 6 9
5 3 4 4 5 5 5 6 6 6 6 9
6 3 4 5 5 5 6 6 6 6 6 9
7 3 4 5 5 6 6 6 6 6 7 10
8 4 5 5 6 6 6 6 7 7 7 10
Tabel 3: C = 2 log( n.R +1 )
59
R3
N1 N2 N3
N4 N5 N6

9.3.2.7 Methode 3b: Ch = 2 log(R+1) ∧ Cm = 2 log(n)
De hiervoor beschreven methode 3a is eventueel aan te passen naar een variant die
wél een onderscheid maakt tussen series van hoekpunten (Ch) en concentrische
middenringen (Cm). De herkenning van het type stuk wordt daarbij in de
middenringen gecodeerd, zoals omschreven in de tabel van paragraaf 9.3.2.4,
waarvoor geldt: Cm= 2 log(n) . De rotatie wordt beschreven in een R–tal binair
gecodeerde reeksen van elk 2 log(R+1) contactpunten die vanuit het middelpunt naar
de hoeken van het veld/spelstuk lopen (zie afbeelding). Op de ondergrond zijn
uitsluitend de Cm contactpunten en één reeks Ch contactpunten aanwezig. In een
schematische weergave ziet dit er als volgt uit:
Ondergrond
N1 N2 N3 N4
N5 N6 N7 N8
Op basis van een basis rekenregel voor logaritmen a log(b) + a log(c) = a log(b.c) ziet
men dat voor de totale hoeveelheid contactpunten op de ondergrond van methode 3b
geldt: C = 2 log(R+1) + 2 log(n) 2 log(n.R+1) . Door de afronding naar een geheel
getal naar boven bij Ch en Cm kan er soms een contactpunt verschil optreden in de
berekening, vergeleken met methode 3a.
9.3.2.8 Minimalisatie aantal contactpunten
Vanuit het oogpunt van de
R1 R2 R3
elektronische implementatie van het
zelfbewuste spelbord, wordt als het
gunstig gezien het aantal gebruikte
contactpunten op de ondergrond te
minimaliseren.
In de getoonde methodieken voor het
R4 R5 R6 afleiden van de verdeling en het
aantal contactpunten geeft methode
3a de kleinste waarden voor C.
Echter, de verdeling van de
contactpunten kan met enig
R7
Ondergrond
puzzelwerk op diverse manieren
worden gedaan. Zo toont de
afbeelding aan de linkerzijde hoe een
situatie {R=7 ∧ n=1} met 3
contactpunten op de ondergrond kan worden geïmplementeerd, waarbij (in
tegenstelling tot methode 3a) het aantal contactpunten op de veld/spelstukken ook
geminimaliseerd is.
60
Dit voorbeeld illustreert een
situatie waarin R=5 en n=8.
Met dezelfde hoeveelheid
contactpunten kunnen
maximaal {1 < C m < 2 Cm }
rotaties gecodeerd kunnen
worden.

9.3.2.9 Samenvatting
Methode 3a lijkt het minste aantal contactpunten op de ondergrond te vereisen en is
relatief eenvoudig qua codering van de verschillende toestanden van de stukken. Men
zal per situatie, afhankelijk van het aantal te herkennen rotaties en aantal type stukken,
de beschikbare controller en eventuele richtlijnen voor– of grenzen aan de productie
van de hardware een keuze moeten maken voor een specifieke benadering.
9.3.3 Herkenning positie van stukken
Een derde aspect dat onderdeel is van het zelfbewuste spelbord, betreft de
mogelijkheid voor de controller om de positie van alle veld/spelstukken op de
ondergrond te kunnen herkennen.
Op die manier kan de controller de algemene toestand van het spel vaststellen en op
basis daarvan de spelregels toepassen, eventuele scoremomenten onderscheiden en
punten aan de verschillende spelers toekennen. Andersom dient er ook een routing
vanuit de controller naar de individuele veld/spelstukken gelegd te kunnen worden, in
verband met het geven van feedback (zie volgende paragraaf).
De positieherkenning kan op een aantal manieren worden benaderd:
Gebruik van bestaande contactpunten
De elektronische verbindingen (contactpunten) die voor de positieherkenning
gebruikt worden kunnen overigens dezelfde zijn als (gedeeld worden met) die
voor het herkennen van het type veld/spelstuk of die voor het herkennen van de
eventuele oriëntatierichting van het stuk.
1 : 1 routing
In deze benadering wordt elk veld/spelstuk in een 1 op 1 (rechtstreeks) contact
gezet met de controller. Voor elk stuk dient dus een individuele verbinding tussen
de ondergrond en de controller te worden aangelegd. Het aantal noodzakelijke
verbindingen is daarom gelijk aan het aantal posities waar veld/spelstukken op de
ondergrond geplaatst kunnen worden.
Snijpunten in een matrix
Wanneer de veld/spelstukken in een vast
patroon op de ondergrond geplaatst worden, kan
er ook besloten worden om een matrix van
verbindingen in de ondergrond te leggen,
waarbij de snijpunten al of geen verbinding
maken, afhankelijk van de plaatsing van een
stuk. Deze opzet is vooral geschikt voor
rechthoekige spelborden.
In de kolommen van de matrix kunnen de
uitgangslijnen stuk voor stuk door de controller
worden belast met een testvoltage. Wanneer er
vervolgens op het snijpunt met een horizontale
lijn een veld/spelstuk geplaatst is, wordt op deze positie een verbinding tussen de
horizontale– en de verticale lijn tot stand gebracht (zie schematische weergave
rechts). De horizontale lijnen zijn verbonden met ingangen van de controller en
hierop kan het testvoltage worden teruggemeten, indien er sprake is van een
61

verbinding. Het aantal noodzakelijk verbindingslijnen is in deze opzet te
berekenen door het aantal kolommen van de matrix op te tellen bij het aantal rijen.
Rekenvoorbeeld:
In geval van een schaakbord zou er sprake zijn van: 8 kolommen + 8 rijen = 16
lijnen om daarmee 8 x 8 = 64 posities van de veld/spelstukken te kunnen
onderscheiden.
9.3.4 Het geven van feedback
9.3.4.1 Feedback: wat?
Een volgend element dat het zelfbewuste spelbord typeert is de mogelijkheid van de
controller om via het spelbord feedback te geven aan de spelers. Deze feedback heeft
betrekking op de toestand van het totale spel en de individuele veld/spelstukken. De
toestand van een veld/spelstuk wordt bijvoorbeeld bepaald door: het type
veld/spelstuk, de rotatie van het stuk, een bepaalde puntenwaarde die aan het stuk
gekoppeld is, de speler waartoe het stuk behoort, foutmeldingen, scores,
spelsuggesties.
9.3.4.2 Feedback: welke?
Feedback kan zowel auditief als visueel plaatsvinden. Auditieve feedback betreft
bijvoorbeeld geluidseffecten, muziek of spraakfragmenten. Visuele feedback betreft
bijvoorbeeld knipperend of bewegend licht, eventueel in bepaalde kleuren en
numerieke– of tekstuele displays. De technische realisatiemogelijkheden worden
uitgewerkt in paragraaf 9.4.
Welke technische realisatiemogelijkheid ook gekozen wordt, men dient te bedenken
dat de betekenis van de feedback in de spelregels van het spel opgeslagen liggen.
Daar komt bij dat de gekozen technische oplossing vaak op meerdere manieren is in te
zetten en daarom vele soorten feedback te bereiken zijn. Men zou de visuele en
auditieve feedback ook nog kunnen combineren, wat nog meer mogelijkheden schept.
Hier volgt een vergelijking van de mogelijke toepassingen van LEDs (visuele
feedback) en die van pieptonen (auditieve feedback). Met hetzelfde materiaal kunnen
diverse vormen van feedback worden gecreëerd:
Mogelijke inzet van LEDs: Mogelijke inzet van pieptonen:
LEDs oplichten:
- Eén individuele LED oplichten
- Meerdere LEDs gelijktijdig oplichten
- Meerdere LEDs in een specifiek patroon
oplichten
LEDs oplichten in een specifieke kleur (nodig:
meerkleuren LEDs)
LEDs in specifiek tempo/ritme oplichten
62
Pieptoon laten klinken:
- Eén individuele pieptoon
- Meerdere toonhoogtes tegelijkertijd
- Meerdere toonhoogtes achter elkaar vormen een
melodie
Pieptoon laten klinken op een specifieke toonhoogte
Pieptoon laten klinken in specifiek tempo/ritme
9.3.4.3 Feedback: waar?
De elektronica waarmee de feedback wordt gegeven kan op een aantal plaatsen
binnen het zelfbewuste spelbord worden geplaatst:
Hardware geïntegreerd in de veld/spelstukken
De mogelijkheid om feedback te geven die vanuit de controller wordt
aangestuurd, maar geïntegreerd is in de individuele veld/spelstukken vraagt

om fysiek elektronisch contact tussen de stukken en de ondergrond. Deze
elektrische contactpunten vormen de voeding voor de hardware waarmee de
feedback wordt gerealiseerd. De controller schakelt de voeding al naar gelang
de situatie aan of uit.
Hardware geïntegreerd in de ondergrond
In deze benadering is de elektronica waarmee feedback wordt gegeven
geïntegreerd in de ondergrond. Er hoeft daarom geen elektronisch contact te
zijn tussen de ondergrond en de veld/spelstukken. Men zou bijvoorbeeld
transparante spelstukken kunnen maken, waar een kleur of tekstindicatie
vanuit de ondergrond doorheen wordt geprojecteerd. Optisch lijkt de feedback
vanuit de stukken zelf afkomstig te zijn. Met deze benadering wordt de
hoeveelheid noodzakelijke elektronische componenten in de veld/spelstukken
beperkt gehouden.
9.4 Technische realisatiemogelijkheden
De concepten die zijn beschreven binnen het theoretische kader (paragraaf 9.3)
kunnen op diverse manieren technisch benaderd worden. Slechts enkele
realisatiemogelijkheden zullen nu worden uitgewerkt. De lijst is niet uitputtend gezien
de enorme hoeveelheid mogelijke benaderingen die op elektrotechnisch gevolgd
kunnen worden.
9.4.1 Elektrische verbinding tussen ondergrond en veld/spelstuk
Om de herkenning van type veld/spelstuk en de
rotatie van deze stukken te bewerkstellingen, kunnen
de contactpunten, zoals beschreven in paragraaf
9.3.2 worden uitgevoerd in de vorm van elektrische
verbindingen tussen de ondergrond en de stukken.
Men maakt een ondergrond bestaande uit een raster
van bijvoorbeeld vierkanten of zeshoeken,
afhankelijk van de vorm van de te herkennen
veld/spelstukken. Op elke cel van het raster kan één
stuk worden geplaatst. Middels randen op– of
uitsparingen in de ondergrond kunnen de toegelaten
posities en rotatiehoeken van de stukken bij
plaatsing fysiek worden gelimiteerd. Elke cel
beschikt over een aantal metalen contactpunten in
een vast patroon, zoals afgeleid volgens één van de
methodes uit paragraaf 9.3.2. Daaraan wordt één
centraal contactpunt per cel toegevoegd, dat dient als
elektrische (+)-pool. Alle (+)-polen kunnen met
elkaar– en aan de (+)-pool van de voeding worden
verbonden. De overige contactpunten vormen de elektrische (–)-polen en worden
verbonden met ingangen van de controller.
Daarnaast zijn alle veld/spelstukken voorzien van contactpunten, die een veelvoud
vormen van de contactpunten uit het raster op de ondergrond. De codering waarmee
een stuk kan worden geïdentificeerd door de ondergrond ontstaat doordat er binnen in
het veld/spelstuk tussen de (+)-pool en de verschillende (–)-contacten wel of geen
verbinding is aangebracht. Wanneer een veld/spelstuk dan op de ondergrond wordt
63
Controller
Ondergrond
R1
R4
+
Veld/spelstuk
R2
R3
+

geplaatst, kan er op de plaatsen waar een dergelijke verbinding is aangebracht een
stroom gaan lopen. Deze stroom wordt gedetecteerd op de ingangen van de controller.
Op basis van de verschillende stromen die gaan lopen, kan de gecodeerde toestand
van het stuk worden bepaald.
De afbeelding aan de
linkerzijde toont de
contactpunten en elektrische
verbindingslijnen van een
speelveld bestaande uit
zeshoekige veldstukken
(bijvoorbeeld “Kolonisten van
Catan”). In de hier getoonde
situatie worden alle (+)-polen
vanuit een centrale bron
gevoed en dienen er 30
ingangen op de controller
aanwezig te zijn, waarop alle
(–)-polen worden aangesloten
om de toestand van alle
veldstukken af te kunnen
lezen.
Om de posities van de geplaatste stukken te
kunnen bepalen, dient afhankelijk van de
gekozen configuratie van contactpunten uit de
voorgaande stap, een matrix van extra
contactpunten te worden toegevoegd, zoals
reeds beschreven in paragraaf 9.3.3. In de
afbeelding aan de rechterzijde is deze matrix
voor de eerder gebruikte voorbeeldsituatie
uitgewerkt in paarse belijning. Wanneer een
veld/spelstuk op de ondergrond wordt
geplaatst, wordt het snijpunt tussen de
verticale en horizontale matrixlijn in de
betreffende cel verbonden. Het “IN” signaal
dat vanuit de controller wordt gegenereerd kan
vervolgens op een van de “OUT” kanalen
worden teruggemeten.
Echter, wanneer er centrale contactpunten op de ondergrond aanwezig zijn (de
zogenaamde concentrische middenringen), kunnen deze op overeenkomstige wijze
ook eventueel worden gebruikt voor het herkennen van de positie van een stuk.
64

9.4.2 Fysieke bewegingsverbinding tussen ondergrond en veld/spelstuk
In plaats van direct elektrisch contact tussen ondergrond en veld/spelstuk,
bijvoorbeeld door middel van aluminiumfolie of stekkercontacten, kan de verbinding
ook door middel van fysieke beweging worden opgezet. De contactpunten op de
ondergrond worden bijvoorbeeld gevormd door kleine drukschakelaars (micro
switches). Doordat op de onderkant van veld/spelstukken een specifiek patroon van
uitsparingen is aangebracht, worden bij plaatsing op de ondergrond de
drukschakelaars wel of niet ingedrukt (zie afbeelding rechts). De bedrading van die
elektronisch circuit is vrijwel gelijk aan het in de voorgaande paragraaf getoonde
schema.
Het voordeel van het gebruik van een fysieke bewegingsverbinding is de
betrouwbaarheid van de verbinding. Elektrische verbindingen kunnen onder invloed
van vochtigheid of vuil soms slecht functioneren. Het nadeel van bijvoorbeeld
drukschakelaars is dat er een bepaalde kracht voor
nodig is om ze in te drukken. Dit vraagt wellicht
om extra zware spelstukken.
Tenslotte zijn er ook nog andere elektrotechnische
componenten denkbaar voor het bewerkstelligen
van de verbinding tussen ondergrond en de
geplaatste veld/spelstukken, zoals:
schuifcontacten (als in wenskaarten)
drukgevoelige folies
geleidende foam/schuimrubber
magneetcontacten
kantelcontacten (ingeval van
driedimensionale spelstukken)
lichtgevoelige sensoren
9.4.3 Elektrische verbinding tussen veld/spelstukken
Een uitbreiding op de voorgaande paragraaf is
om de individuele veld/spelstukken onderling
met elkaar in contact te stellen. Doordat binnen
in het stuk bepaalde contactpunten wel en
andere niet met elkaar zijn verbonden, ontstaat
er uiteindelijk een netwerk van verbindingen
waarover, wanneer er op de uiteinden een
spanningsbron wordt aangesloten,
verschillende banen van geleiding ontstaan. De
geleidenden banen kunnen de compositie van
het speelveld coderen. Deze benadering is
uitsluitend geschikt voor benadering van het
speelveld als geheel. Een dergelijke aanpak zou
bijvoorbeeld goed geïmplementeerd kunnen
worden in het spel “Betoverde doolhof”.
65
Schematisch zijaanzicht
bewegingsverbinding:
Veld/spelstuk
Ondergrond
Resulteert in:
0 1 1 0 : binaire codering
Contactpunt

9.4.4 Opvragen en toekennen toestand
Om de status van de verschillende contactpunten van de ondergrond te kunnen
bepalen, is specifieke hardware nodig. Ten eerste een voeding voor het gehele
spelbord. Zonder een spanningsbron kunnen er geen stroompjes gaan lopen tussen de
verschillende (+) en ( – ) polen. Daarnaast is er een controle-eenheid nodig,
bijvoorbeeld een microcontroller met digitale in– en uitgangen, eventueel in
combinatie met één of meerdere schuifregisters – afhankelijk van het aantal
contactpunten dat moet kunnen worden uitgelezen. Een schuifregister maakt het
bijvoorbeeld mogelijk om 8 ingangssignalen via 2 of 3 pinnen van de microcontroller
uit te lezen. Een microcontroller heeft slechts een beperkt aantal pinnen, maar deze
capaciteit kan in principe onbeperkt met schuifregisters worden uitgebreid.
De microcontroller wordt geprogrammeerd met de routines voor het detecteren van
veranderingen in de algemene staat van het speelveld (door de ingangsspanningen
voortdurend te controleren) en het bijhouden van de verschillende vlakken die zijn
afgedekt met een (bepaald type) veldstuk. Ook zouden hier eventuele voorwaarden
kunnen worden opgenomen waaraan de positionering van een nieuw veldstuk moet
voldoen. Via een uitgang kan de microcontroller op een nader te definiëren wijze
audiovisuele feedback verzorgen.
Het toekennen van de toestand van een veldstuk is iets dat in principe virtueel in het
interne geheugen van de microcontroller gebeurd. In dit interne geheugen is een tabel
opgenomen die 1:1 overeenkomt met de toestand van de individuele veld/spelstukken.
De toestand kan naar de spelers terug gecommuniceerd worden door gebruik te maken
van uitgangen van de microcontroller, die gekoppeld zijn aan enkele uitgaande
verbindingslijnen. De contactpunten fungeren dan als spanningsbron voor miniatuur
LEDs (of andere componenten) in de veld/spelstukken.
9.4.5 Weergave van toestand geïntegreerd in veld/spelstuk
Om de feedback betreffende de toestand van een veld/spelstuk te bewerkstelligen,
kunnen extra contactpunten op de ondergrond fungeren als spanningsbron voor
bijvoorbeeld miniatuur LEDs (of andere
componenten) in of op de stukken.
Aangezien de stukken zelf geen interne
voeding hebben, zal zowel de (+) als de ( –
) vanuit de ondergrond verzorgd moeten
worden. Met één set contactpunten kunnen
eventueel meerdere componenten (parallel)
worden aangestuurd. De stroomsterkte dient
middels weerstanden in de ondergrond
toereikend te worden ingeperkt (zie ook
paragraaf 9.3.4.3).
66

10 Softwarematige uitbreidingen
De infrastructuur van het “zelfbewuste spelbord”, zoals beschreven in hoofdstuk 9, schept de mogelijkheid voor
een aantal functionele uitbreidingen, die ook een toegevoegde waarde vormen op het traditionele gezelschapsspel.
Dergelijke uitbreidingen zijn gebaseerd op aanpassingen in de software van de controller. In dit hoofdstuk worden
enkele softwarematige uitbreidingen op het zelfbewuste spelbod beschreven, samen met eventuele hardwarematige
toevoegingen die de betreffende uitbreiding vereist.
10.1 Willekeurig spelbord
Het spelbord kan voorafgaande of tijdens het spel de waarde, uitwerking en/of locatie
van specifieke velden (zogenaamde “hotspots”) op het bord wijzigen. Dit kan volledig
willekeurig of op basis van regels plaatsvinden. In het laatste geval wordt de
toevalsfactor door de spelers tactisch beïnvloedbaar.
Voor de realisatie van deze uitbreiding is in principe geen additionele hardware nodig.
De randomization van het speelveld wordt door de controller eerst in het interne
geheugen toegepast, op de tabel die al eerder werd beschreven in paragraaf 9.4.4.
Vervolgens wordt via de uitgangen van de controller de nieuwe toestand op reguliere
wijze afgebeeld op de individuele veld/spelstukken van het speelveld.
Voorbeeld:
Uitgaande van een spelbord voor Ganzenbord:
een spel waarin spelers met een dobbelsteen
werpen en hun pion in overeenstemming met het
aantal ogen van de dobbelsteen bewegen. Elk
veld waarop de speler terecht komt kan een
bijzondere betekenis hebben, bijvoorbeeld vier
extra stappen vooruit of één beurt overslaan.
Normaal gesproken zijn dit soort hotspots altijd
op dezelfde plaats gelegen, maar met behulp van
het willekeurige spelbord, kunnen deze velden
ieder spel (of zelfs gedurende het spel) van
plaats wisselen.
10.2 Spelsuggesties
Het spelbord kan, op verzoek van een speler, het resultaat van een mogelijke zet of
actie die een speler wil maken weergeven, dan wel een mogelijke zet suggereren door
middel van audiovisuele feedback. Enerzijds vereist dit tenminste één extra input voor
de controller waarlangs de speler kan aangeven dat een spelsuggestie gewenst is.
Anderzijds gebruikt de controller het interne geheugen waarin de status van het
speelveld is opgeslagen en de geprogrammeerde spelregels om de gewenste zet te
evalueren. Het resultaat wordt langs de reguliere feedback–kanalen weergegeven.
Voorbeeld:
Binnen het spel Reversi (ook wel: Othello of Go) kan men het
effect van de plaatsing van een nieuw stuk op een specifieke
positie op het speelveld tonen wanneer de speler met een vinger
op de betreffende positie drukt. De spelstukken die bij de
betreffende zet van kleur zullen wisselen, lichten op of
knipperen in de nieuwe kleur.
67

10.3 Foutdetectie/–preventie
Doordat de controller enerzijds de geplaatste veld/spelstukken van het spelbord kan
“aflezen” en anderzijds geprogrammeerd is met de spelregels, herkent de controller
spelbewegingen die in strijd zijn met de spelregels. Dit wordt vervolgens audiovisueel
gecommuniceerd naar de spelers. Hiervoor is het noodzakelijk dat de spelregels in de
software van de controller zijn vastgelegd. Men dient ervoor te waken dat de software
in de controller ook weet om te gaan met onvoorziene situaties in de spelregels, omdat
er anders “gaten” in de foutdetectie/–preventie kunnen optreden. In het ideale geval
wordt de feedback begeleid met een gesproken (auditief) of geschreven (visueel)
uitleg waarom de betreffende zet in strijd is met de spelregels. Op deze manier werkt
deze uitbreiding tevens educatief en zou een spelhandleiding overbodig kunnen
worden gemaakt.
Voorbeeld:
De ondergrond van het traditionele Scrabble kan worden
uitgebreid met de herkenning van (de letters op) alle
individuele spelstukken. In de controller kunnen de
aangrenzende letters vervolgens worden samenvoegt tot
woorden. Via een woordenboek in of gekoppeld aan de
controller kunnen de gevormde woorden worden
geverifieerd. Wanneer deze in strijd zijn met het
woordenboek kan dit worden teruggekoppeld naar de speler
via audiovisuele feedback.
10.4 Automatisering spelhandelingen
Doordat de controller in zijn interne geheugen het spelbord virtueel kan manipuleren
en de nieuw verkregen toestand vervolgens via digitale uitgangen kan projecteren op
de fysieke veld/spelstukken, kan een groot aantal spelhandelingen worden
geautomatiseerd. Zo kunnen de spelstukken automatisch worden bijgewerkt naar een
nieuwe spelsituatie, bijvoorbeeld het omdraaien van fiches of het (virtueel) verzetten
van spelstukken.
Voorbeeld:
In paragraaf 11.1 zal een aangepaste versie van het ouderwetse Othello worden beschreven, waarin de
spelstukken na elke zet automatisch naar de juiste kleuren omschakelen, door middel van meerkleuren
LEDs op de spelstukken.
10.5 Automatisering scoreregistratie
Doordat de controller de toestand van het spelbord kent en bovendien de spelregels in
de software van de controller zijn vastgelegd, is het spelbord vrijwel vanzelfsprekend
in staat tot automatische scoreregistratie. De weergave van de scores kan worden
gedaan via bijvoorbeeld tekstuele LCD–displays of numerieke LED–displays op de
veld/spelstukken of langs de rand van het spelbord.
Voorbeeld:
In principe kan deze toevoeging op elk spel worden
toegepast waarin er per speler een score wordt
bijgehouden: het totale aantal punten per speler in
Scrabble, het aantal witte en zwarte fiches in Othello, het
aantal punten per speler in Kolonisten van Catan
(inclusief overwinningspunten en extra punten voor de
langste handelsroute en de grootste riddermacht).
68
Dit woord is
niet
toegestaan!

11 Realisatie prototype
Het prototype zal zoals aangegeven op basis van een bestaand spel worden ontwikkeld. Op deze manier wordt veel
ontwikkelingstijd bespaard (er hoeft geen spelconcept bedacht te worden) en kan de aandacht bovendien bij de
hoofdzaak worden gehouden: de toevoegingen door middel van moderne techniek. Hier volgt een aantal
voorbeelden van persoonlijke ideeën betreffende spellen die mogelijk als basis kunnen dienen, inclusief een korte
omschrijving van de manier waarop techniek wordt toegevoegd. Het betreft geen uitputtend overzicht van
mogelijkheden.
11.1 Othello (Reversi/Go)
De witte en zwarte fiches worden vervangen door neutrale “stenen” met ingebouwde
driekleuren LEDs. Zowel spelbord als speelstukken zijn voorzien van contactpunten.
Het spelbord detecteert de geplaatste spelstukken en kan aan de hand van de
geprogrammeerde spelregels bijhouden welke speler een stuk plaatst, of dit een
toegestane plaatsing is en welke score ermee behaald wordt. Via de contactpunten
worden de LEDs in een kleur opgelicht die behoort bij de speler die aan de beurt is.
De reeds geplaatste fiches hoeven niet handmatig te worden vervangen in de juiste
kleuren, maar worden automatisch “omgedraaid” (van LED-kleur verwisseld).
Wanneer een speler wil uitproberen waarin het plaatsen van een spelstuk op een
specifieke positie resulteert, kan hij/zij met een vinger op een contactpunt drukken.
Het resultaat van deze “zet” wordt dan met oplichtende stenen (knipperen) getoond.
De score kan worden weergegeven op een klein LCD-scherm, eventuele feedback kan
met geluid worden ondersteund. Deze spelversie is in principe voor twee spelers,
maar zou kunnen worden uitgebreid naar 3 of meer spelers, afhankelijk het aantal
kleuren dat de LEDs in de speelstukken kunnen aannemen.
11.2 Vier–op–een–rij
Een variant op dit traditionele spel bestaat uit doorzichtige
schijven die zijn voorzien van tweekleuren LEDs die de
schijf kunnen laten oplichten. Hierdoor wordt de kleur
van een schijf bepaald op het moment dat de speler
(waarvan het spel weet dat hij/zij aan de beurt is) het stuk
inzet. De schijven bezitten contactpunten (+) / (–)
waarmee het spelbord (het rek waarin de schijven
opgestapeld worden) de positie kan bepalen en de oplichtende LEDs van voeding kan
voorzien. Nieuwe spelregel kan bijvoorbeeld zijn: een steen die in diagonale richting
aan weerzijds door de kleur van de tegenstander wordt omsloten, veranderd van kleur.
11.3 Kolonisten van Catan
In deze variant op de basisversie van Kolonisten van Catan worden de
grondstofvelden voorzien van een klein LED–display waarop willekeurig het aantal
ogen wordt vermeld dat moet worden gegooid om de betreffende grondstof te
verdienen. Deze getallen kunnen, indien gewenst, gedurende het spel veranderlijk
zijn. Men verdient een grondstof dan telkens bij een ander aantal ogen van de
dobbelsteen. Er kan bovendien een digitale dobbelsteenfunctie worden toegevoegd,
die bij een druk op de knop een getal tussen 1 en 12 genereert. De overeenkomstige
grondstofvelden lichten
vervolgens op, zodat de
spelers snel kunnen zien
wat ze verdient hebben.
69

DEEL 3: Ontwikkeling
70
3
Deel 3 beschrijft de case study waarin het alom geprezen bordspel Kolonisten van Catan
[2] van Klaus Teuber met behulp van elektronische componenten en digitale technologie
wordt uitgebreid, ten einde het concept van een zelfbewust spelbord te kunnen toetsen.
Van het voorgestelde Settlers of Catan E.A. is een prototype gebouwd dat door een
aantal testpersonen is uitgeprobeerd. De ervaringen met dit prototype zijn ook terug te
vinden in het derde deel van dit rapport.

12 Case study: Settlers of Catan E.A.
Het bekende bordspel Kolonisten van Catan zal worden gebruikt als basis voor een prototype waarin met behulp
van moderne techniek een toegevoegde waarde wordt gegeven aan een traditioneel bordspel. Een team van
testpersonen zal het prototype in de praktijk testen.
12.1 Het oorspronkelijke spel
Het doel. Iedere speler probeert als eerste 10
punten te verdienen. Deze zijn op de volgende
manieren te verdienen: een dorpje is 1 punt
waard, een stad 2 punten. Daarnaast zijn er nog
mogelijkheden om extra punten te verdienen.
Alles wat men wil bouwen kost grondstoffen.
De gebieden op het eiland zijn genummerd van
2 tot 12 (behalve 7) en aan het begin van elke
beurt wordt er met 2 dobbelstenen gegooid. Dit
getal geeft aan welke gebieden grondstoffen
opleveren. Alle aangrenzende nederzettingen verdienen dan grondstoffen. Het zal
duidelijk zijn dat bijvoorbeeld 2 en 12 minder vaak gegooid zullen worden dan 6 en 8.
Middelen. De grondstoffen die worden ontvangen, kunnen worden geruild met
andere spelers en zo probeert men de juiste grondstoffen te verzamelen om iets
nieuws te kunnen bouwen. Aangezien nederzettingen niet aan elkaar mogen grenzen,
zal er eerst een weg moeten worden gebouwd om een nieuwe bouwplaats te bereiken.
Daar wordt eerst een dorpje gebouwd, wat vervolgens kan worden uitgebreid tot een
stad. Een stad levert tevens dubbel zoveel grondstoffen per keer op. Grondstoffen
kunnen ook worden gebruikt om een ontwikkeling te kopen. Er zijn 3 soorten
ontwikkelingskaarten: (1) gebouwen, die leveren 1 overwinningspunt op
(bijvoorbeeld een universiteit of een bibliotheek); (2) technische ontwikkelingen, die
de mogelijkheid geven eenmalig aan bepaalde grondstoffen te komen; (3) ridders.
Hindernissen. Naast het feit dat het eiland een beperkte ruimte heeft en men maar af
moet wachten of men grondstoffen ontvangt, is er nog een derde gevaar: de rover.
Zodra er 7 wordt gegooid, levert Catan geen grondstoffen op, maar wordt de rover
actief. Deze rover heeft 2 gevolgen. Allereerst verliest iedere speler die meer dan 7
grondstoffen in voorraad heeft, de helft van al zijn grondstoffen. Daarnaast mag
degene die de 7 heeft gegooid, de rover plaatsen op een gebied. Zolang de rover daar
staat, levert dat gebied geen grondstoffen op. Tevens mag de rover eenmalig van een
van de aangrenzende nederzettingen een grondstoffenkaartje stelen.
Specials. Ridders vormen een bescherming tegen de rover. Zodra een ridderkaart
wordt uitgespeeld, mag de rover verplaatst worden. Dat heeft als voordeel dat het
“eigen” gebied weer grondstoffen kan opleveren en verder mag je van een van de
nieuwe buren van de rover een grondstoffenkaartje stelen. De ridderkaarten
verdwijnen niet uit het spel, maar tellen mee voor de grootste riddermacht. Degene
met de meeste ridders op tafel (minimaal 3) krijgt 2 overwinningspunten. Zodra
iemand anders een grotere macht heeft, gaan deze punten naar hem over. Ook voor de
71

langste handelsstraat (de langste ononderbroken route van wegen) zijn 2
overwinningspunten beschikbaar.
12.2 De variant
In deze variant op de basisversie van Kolonisten van Catan worden de
grondstofvelden voorzien van een klein 7-segment LED–display waarop naar keuze
willekeurig of in de standaardverdeling (volgens oorspronkelijke spelregels) het aantal
ogen wordt vermeld dat moet worden gegooid om de betreffende grondstof te
verdienen. De displays vervangen daarmee de oorspronkelijke cijferfiches. De
weergegeven getallen kunnen indien gewenst gedurende het spel op regelmatige
(tijdperiode, of om elke x beurten) of onregelmatige (totaal willekeurig, of na
specifieke spelhandeling) basis veranderlijk zijn. Als gevolg daarvan verdienen de
spelers een grondstof telkens bij een ander aantal ogen van de dobbelsteen. De
grondstofvelden zijn van een doorschijnend materiaal gemaakt waardoor ze vanaf de
ondergrond kunnen worden verlicht. Elk grondstofveld beschikt daarnaast over een
inkeping waarin de struikrover geplaatst kan worden. De controller op het spelbord
kan aflezen op welk grondstofveld de struikrover geplaatst is.
Deze spelvariant vereist een digitale dobbelsteenfunctie, die bij een druk op de knop
een gegooid aantal ogen weergeeft. De overeenkomstige grondstofvelden lichten
vervolgens op, zodat de spelers snel kunnen zien wat ze verdient hebben. Ook
wanneer een grondstofveld wel het cijfer van het gegooide aantal ogen bevat, maar
daarnaast met de struikrover is bezet, kan dit worden weergegeven met een aangepast
visualisatie. In geval dat er 7 (struikrover) wordt gegooid kan passende audiovisuele
feedback worden gegeven.
12.3 Verantwoording
In het onderzoek voorafgaande aan de ontwerpfase is uitgevoerd wordt aanbevolen
om de aandacht tijdens de ontwerpfase te richten op de ontwikkeling van een spelbord
dat voorafgaande of tijdens het spel kan variëren en een factor willekeurigheid
toevoegt. De invloed van het toeval moet daarbij het liefst wel tactisch controleerbaar
blijven door de spelers. Daarnaast zou kunnen worden geprobeerd om spelregels
digitaal in spelbord en spelstukken te integreren, dan wel overbodig te maken.
Belangrijk is dat de nostalgische beleving van het spel zoveel mogelijk behouden
blijft en de uitvoering van het spel appelleert aan de traditionele bordspellen. Een
kartonnen spelbord en houten spelstukken zouden dus moeten kunnen blijven bestaan.
Uitbreiding met goede kwaliteit licht en geluid is wenselijk, wanneer het een
duidelijke toegevoegde waarde levert zoals feedback bij fouten of het uitlichten van
mogelijke stappen/keuzes in het spel.
De beschreven variant op Kolonisten van Catan bevat een aantal elektronische
uitbreidingen die een toegevoegde waarde kunnen geven aan het traditionele bordspel.
De variant is gebaseerd op het concept van het zelfbewuste spelbord – het spel “weet”
hoe het speelveld is opgebouwd, kan hierin wijzigingen aanbrengen en dit
communiceren naar de spelers. Hier volgende de belangrijkste elementen die met
moderne techniek worden toegevoegd:
72

Willekeurig speelbord
De nummering op het speelbord zal gedurende het spel gaan variëren. De
weergegeven getallen zullen afhankelijk van de configuratie op regelmatige
(tijdperiode, of om elke x beurten) of onregelmatige (totaal willekeurig, of na
specifieke spelhandeling) basis veranderlijk zijn. Spelers verdienen telkens bij
andere dobbelsteenworpen een specifieke grondstof. De situatie waarin een speler
“voor de rest van het spel slecht op het bord staat” wordt daarmee voorkomen.
Automatisering van spelhandelingen
Het op de juiste (standaard)volgorde plaatsen van numerieke fiches tijdens de
opbouw van het spel en het eventueel doorwisselen fiches gedurende het spel,
wordt de speler uit handen genomen. De numerieke fiches worden vervangen met
elektronische displays die automatisch worden aangestuurd.
Elektronische dobbelsteenfunctie
Door een druk op de knop (in de vorm van een ouderwetse dobbelsteen) wordt er
elektronisch “geworpen”. Men voorkomt dat spelstukken op het speelbord
omvallen of verschuiven. Het zelfbewuste spelbord voegt een extra
spanningselement toe door de worp te visualiseren via willekeurig oplichtende
grondstofvelden die plotseling stil blijven staan op het geworpen aantal ogen.
Spelsuggesties
Het geworpen aantal ogen wordt op het spelbord weergegeven doordat de
betreffende grondstofvelden oplichten. Daarbij wordt er rekening gehouden met
de positie van de struikrover (wordt herkend door het spelbord) en de feedback
overeenkomstig aangepast.
12.4 Benodigde hardware
De elektronica die aan de bestaande componenten van Kolonisten van Catan wordt
toegevoegd omvat het volgende:
Aantal: Component: Prijs/stuk: Totaal:
1 Microprocessor PIC16F628 3.75 3.75
19 7 segment LED-display, 19x10mm, groen 1.51 28.69
7 74HC595 schuifregister met 8 uitgangen 0.54 3.78
3 74HC165 schuifregister met 8 ingangen 0.59 1.77
1 HC49U kristal 20 Mhz + 2 x 22 pF condensator 0.86 0.86
1 18-pin DIP IC voetje 0.38 0.38
10 16-pin DIP IC voetje 0.45 0.90
1 [7805] 5 volt regulator, 1A 0.35 0.35
1 Weerstanden, bekabeling 2.50 2.50
19 Transistor 2N3906 0.11 2.09
1 Voedingsadapter 7,5 volt 5.00 5.00
TOTAAL 50.07
De elektronicacomponenten zullen, met het oog op behoud van nostalgische
uitstraling van het spel, zo onopvallend mogelijk in het bestaande spelmateriaal
worden geïntegreerd. De LED–displays zullen van een speciale filterlaag worden
voorzien zodat ze zo min mogelijk hightech overkomen.
73

12.5 Mogelijke probleemsituaties
Tijdens de realisatie van de elektronische toevoegingen kunnen een aantal
probleemsituaties voorkomen. Het gaat om de volgende situaties:
Bekabeling. De hoeveelheid kabels kan de montage bemoeilijken. Dit kan worden
ondervangen door enerzijds een printplaat (PCB) te etsen waarop het grootste gedeelte
van de kopersporen reeds is aangebracht. Anderzijds kan er met flatcable of extra
dunne lakdraad worden gewerkt om de omvang van de bekabeling te beperken.
Display multiplexing. Er kan flikkering ontstaan in de displays wanneer de refresh
rate niet hoog genoeg (tenminste 50 Hz) is. Dit zal moeten worden voorkomen door
de aansturing vanuit te controller te optimaliseren in verwerkingstijd, zo kort
mogelijke verbindingsdraden en snelle schuifregisters. Wanneer er 19 displays
gebruikt worden, die elk telkens 1 milliseconde branden en verdere aansturing van de
displays een te verwaarlozen vertraging oplevert, is er een theoretische refresh rate
mogelijk van 19 x 0,001 = 0,019 seconden 53 Hz.
Programmageheugen PIC. Het programmageheugen van de microcontroller
(2048x14 bits) kan niet toereikend blijken voor de volledige programmatuur. De
software zal om dit te voorkomen zo compact mogelijk geschreven moeten worden.
Gebruikmaking van arrays met data in het RAM geheugen is aan te bevelen.
12.6 Overwegingen
Er zijn een aantal praktische zaken die voorafgaande aan de realisatie van het
prototype moeten worden overwogen:
Flexibele positie van veld “woestijn”. In het traditionele Kolonisten van Catan
wordt het veldstuk “woestijn” op een vaste positie in het midden van het speelveld
geplaatst. Er bestaan echter ook varianten op de spelregels waarbij de woestijn op een
willekeurige positie in het speelveld geplaatst mag worden. In dit laatste geval dient
de controller over de mogelijkheid te beschikken om de positie van het veldstuk
“woestijn” af te leiden. Dit kan bijvoorbeeld bij de start van het spel door de spelers
worden aangegeven middels drukken op de dobbelsteen-knop, waarbij telkens een
ander veldstuk oplicht. Wanneer het veldstuk “woestijn” oplicht, drukt men de
dobbelsteen-knop gedurende enkele seconden in. Een andere benadering is om als
regel te stellen dat de struikrover bij de start van het spel altijd op het veldstuk
“woestijn” geplaatst dient te zijn. Aan de hand van de initiële positie van de
struikrover, kan de controller de positie van de woestijn bepalen.
Benadering struikrover. Het spelstuk “struikrover” wordt bij voorkeur in de
traditionele houten vorm toegepast. Er kan voor worden gekozen om elk veldstuk te
voorzien van een miniswitch die wordt ingedrukt bij het plaatsen van de struikrover.
In een andere benadering wordt de struikrover voorzien van een tweetal contactpinnen
die in het speelstuk zijn verbonden. Wanneer de struikrover “in” het veldstuk wordt
gestoken, wordt daarbij verbinding tot stand gebracht die de controller kan detecteren.
De struikrover kan eventueel ook worden voorzien van een of meerdere LEDs,
waarmee additionele feedback kan worden gegeven. Dit vereist wel extra
contactpunten tussen struikrover en speelveld.
74

Configuratie mogelijkheden. Er zijn een aantal eigenschappen binnen de
uitgebreide versie van Kolonisten van Catan die bij voorkeur bij aanvang van het spel
geconfigureerd moeten kunnen worden. Bijvoorbeeld de keuze tussen de traditionele
verdeling van “cijferfiches” over het speelveld, of een volledig willekeurige.
Daarnaast het wel of niet toepassen van willekeurige variaties op deze verdeling
tijdens het spel, en of dit op regelmatige of onregelmatige basis moet plaatsvinden, et
cetera.
De manier waarop deze mogelijkheden door de spelers worden geconfigureerd kent
vele invullingen. Een benadering is om tijdens het opzetten van het spel de
dobbelsteen-knop te gebruiken om door de verschillende opties te navigeren. De
numerieke displays kunnen daarbij samen een overkoepelend display vormen. Een
andere benadering is het gebruik van enkele DIP–switches die voor aanvang van het
spel worden ingesteld.
Type kansverdeling dobbelsteen. Bij het de digitale uitvoering van de dobbelsteen
dient te worden overwogen welke kansverdeling er zal worden toegepast. Aangezien
er een tweetal dobbelsteen gerepresenteerd dient te worden, met oogtallen variërend
van 2 tot en met 12, waarbij de kans dat een bepaald aantal ogen gegooid wordt niet
altijd gelijk is. Daar wordt in de Kolonisten van Catan rekening mee gehouden bij de
nummerfiches die worden gebruikt (zie tabel
rechts).
Aantal Kans per Aantal fiches
Men kan er echter ook voor kiezen om de kans ogen: worp: in Catan:
op het werpen van een bepaald aantal ogen in
1
2 /36 1
alle gevallen even groot te maken. Een
2
3 /36 2
grondstofveld met nummerfiche “12” hoeft in
3
4 /36 2
dat geval niet minder grondstoffen op te
4
5 /36 2
leveren dan een grondstofveld met
5
6 /36 2
nummerfiche “8”. De keuze voor de
6
7 /36 struikrover
kansverdeling zou voorafgaande aan het spel
5
8 /36 2
door de speler gemaakt kunnen worden.
4
9 /36 2
Daarbij komt men nog een tweede
3
10 /36 2
problematiek tegen, welke wordt beschreven in
2
11 /36 2
het volgende punt.
12
1
“Mapping” ogen dobbelsteen. Zoals reeds
beschreven zullen de traditionele kartonnen fiches met de getallen van 2 tot en met 12
worden vervangen met numerieke 7-segments LED displays waarop ‘slechts’ de
getallen 0 t/m 9 zijn weer te geven, eventueel aangevuld met letterwaarden als A, b,
C, d, E, F, H, J, L, et cetera. Het is ook eventueel mogelijk om het horizontaal
georiënteerde display in een aantal gevallen verticaal te gebruiken. Daarmee zou dan
bijvoorbeeld de getallen “| O” (10), “| |” (11) en “| ⊃” (12) gemaakt kunnen worden.
Vanuit het perspectief van het streven om in het spel zoveel mogelijk van de nostalgie
bewaart te laten blijven en de nieuwe variant zoveel mogelijk te laten appelleren aan
de traditionele versie, zijn de laatstgenoemde voorbeelden, waarbij ook de getallen
boven de 9 worden afgedrukt de meest juiste om te kiezen.
Techniek op ondergrond of op veldstuk. Ter beperking van het aantal
noodzakelijke contactpunten tussen de ondergrond en de veldstukken, kan ervoor
worden gekozen om zoveel mogelijk van de toegepaste elektronica in de ondergrond
te integreren en de veldstukken als een soort “lampenkappen” over de techniek te
75
1 /36

plaatsen. De numerieke displays, kleuren LEDs en het contactpunt voor de struikrover
zijn in dit geval allemaal vast geplaatst op de ondergrond van het speelveld. Bij het
opbouwen van het speelveld worden slechts nog de kartonnen grondstofkaarten
binnen het vaste patroon op de ondergrond geplaatst. De traditionele grondstofkaarten
zijn daarvoor voorzien van uitsparingen van displays, LEDs en contactpunten.
Geluid. Men kan in overweging nemen of de toevoeging van geluidseffecten, muziek
en/of spraakfragmenten een toegevoegde waarde zullen leveren op de beleving die
van het spel uit gaat. De kwaliteit van het geluid zal hierbij van doorslaggevende
invloed zijn.
12.7 Praktische uitvoering
Uit een 1 centimeter dikke lichtgewicht
schuimplaat met aan beide zijden een dun laagje
karton worden twee vierkante bodemplaten
gesneden, op het formaat van een standaard
speelveld voor maximaal 4 spelers, inclusief de
buitenring zee- en havenvelden. Formaat
ongeveer 600 x 700 mm. Van de schuimplaten
wordt, afhankelijk van de ruimte die benodigd is
voor de bekabeling van de elektronica, een platte
box gevormd van ongeveer 10 – 50 mm hoogte.
Daarnaast wordt met 2 mm dik karton een uitsparing gemaakt in de vorm van het
zeshoekige speelveld. Wanneer deze platen op elkaar worden geplaatst ontstaat er een
uitsparing waarin exact passend het speelveld van Kolonisten van Catan kan worden
opgebouwd. Op de hoeken van het speelveld wordt door middel van een uitsparing
een bewaarbakje gevormd voor de spelstukken van de (maximaal) vier spelers.
Zijaanzicht speelbord
Grondstofveld
Schuimplaat
Schuimplaat
In de bovenplaat worden uitsparingen geboord en
gesneden, waar later de elektronica componenten
in vastgeplakt worden. Ten eerste zullen er 19
numerieke 7-segment LED displays gemonteerd
worden die telkens in het midden van de cel
waarop de grondstofvelden worden geplaatst.
Daarbij wordt ook elke cel met een tweekleuren
LED en een contactpunt voor de struikrover
uitgerust. Dit kan eventueel een ringvormig
contact zijn, zodat de plaatsing van een
grondstofveld niet aan oriëntatie gebonden is. De grondstofvelden worden gevormd
door de oorspronkelijke spelstukken van karton met opdruk en bevatten geponste
uitsparingen voor het display, de kleuren LED en het contactpunt van de struikrover.
De grondstofvelden zijn als het ware vast te klikken om de numerieke LED displays
76
Contact struikrover
LED display
Bordrand
Kabelruimte

die vastzitten op de ondergrond. Het spelstuk “struikrover” wordt voorzien van een
geleidende (metalen) voet en maakt contact met de ondergrond door de uitsparing in
de grondstofvelden.
Aan de rand van het bord zal een drukknop, in de
vorm van een houten dobbelsteen, worden
geplaatst. Dit is de knop waarmee “gegooid” zal
gaan worden. Daarnaast wordt een aantal DIP–
switches geplaatst ter configuratie van: (1)
standaard Catan veldverdeling bij opstarten, of
een willekeurige verdeling van de cijferdisplays,
(2) kansverdeling van twee dobbelstenen of een
uniforme kansverdeling, (3) willekeurige
wisselingen in de veldsamenstelling aan/uit, (4)
wisselingen om 10 minuten of 10 worpen.
Alle bekabeling, de microcontroller en andere
componenten worden in de ruimte onder de
tweede bodemplaat verwerkt. Aan een van de
zijkanten zal een stekkercontact voor de adapter
worden gemaakt. Eventueel ook een schakelaar
waarmee het spelbord kan worden aan/uit
geschakeld. De behuizing wordt afgelakt met een
passende blauwe kleur en de bakjes voor de
spelstukken worden van overeenkomstige kleuren
voorzien als de spelstukken.
12.8 Speelervaring
Het prototype is voorgelegd aan een aantal teams
van (maximaal) vier testpersonen, elk met een
wisselende praktijkervaring met het originele
Kolonisten van Catan. De algemene opinie van de
testpersonen is dat de geïntroduceerde
willekeurigheid in de numerieke displays op het
speelveld een aantoonbare toegevoegde waarde
levert in het spanningsniveau en spelplezier. Het
regelmatig wisselende speelveld beïnvloed de
winkansen van de spelers, verhoogd de spanning
en heeft een vrij grote invloed op de beslissingen
(tactiek) die de spelers tijdens het spel nemen.
Ondanks dat er geen echte dobbelstenen in het
spel gebruikt worden, wordt de digitale
vervanging hiervan nauwelijks door de spelers
opgemerkt, wat pleit voor de transparantie van
deze technologie. De keuze tussen de twee
kansdistributies voor de dobbelsteen is een unieke
eigenschap genoemd. Omdat er zoveel mogelijk
van het originele kartonnen spelbord en houten
spelelementen is behouden in het prototype, lijkt
de nostalgische beleving behouden gebleven.
77

DEEL 4: Discussie
78
4
Ter afsluiting zullen in Deel 4 van dit rapport een samenvatting en conclusies worden
gegeven, aangevuld met een blik op de toekomst van het bordspel en eventuele
aanbevelingen voor fabrikanten, ontwikkelaars en spelers in de toekomst.

13 Discussie
In dit afsluitende hoofdstuk zullen de in dit technische rapport behandelde punten nogmaals kort worden
samengevat.
Het bordspel geniet nog altijd grote populariteit. De ontwikkelingen rondom de
elektronische uitbreiding van traditionele bordspellen staan nog redelijk in de
kinderschoenen. Wereldwijde marktleiders in de bordspel industrie zijn sceptisch,
maar staan wel open voor de investering van geld en middelen om dergelijke spellen
te ontwikkelen. In sommige gevallen wordt dit als noodzakelijk gezien, in verband
met de stijgende populariteit van (en concurrentie door) moderne computerspellen. De
belangrijkste obstakels zijn op dit moment de kosten die verbonden zijn aan de
ontwikkeling en productie van bordspellen die met elektronica zijn uitgebreid, als ook
de benodigde kennis van moderne technologie die zowel fabrikanten als traditionele
spelontwerpers zich eigen moeten maken. Het onderzoek in dit technisch rapport heeft
uitgewezen dat het voor de consumenten van essentieel belang is dat de toegepaste
technologie niet te opdringend (dus onopvallend) wordt geïntegreerd en een duidelijke
toegevoegde waarde geeft in spelplezier en gebruiksgemak, en de spanning in het spel
ten goede komt.
Voor wat betreft de inzet van moderne techniek zijn de deelnemers aan de interviews
en enquête uit dit onderzoek relatief behoudend en niet zonder meer positief over de
meerwaarde van de voorgestelde uitbreidingen. Hoewel 65% van de deelnemers een
willekeurig veranderend speelveld (vooraf/tijdens het spel) als een meerwaarde op het
traditionele gezelschapsspel ziet, ziet minder dan de helft (43%) automatische
foutdetectie/–preventie en 40% digitale spelregels als een toevoeging op het huidige
aanbod.
Op basis van de bevindingen in het marktonderzoek en de interviews en enquêtes
onder fabrikanten, spelontwikkelaars en consumenten is het concept van een
Zelfbewust Spelbord voorgesteld. De term “zelfbewust” wordt hierbij op een niet–
filosofische wijze gebruikt, maar duidt op de kennis die binnen het spelbord aanwezig
is over diens logische status binnen de spelregels van het gespeelde spel. Het
zelfbewuste speelbord is in staat om te allen tijde zijn eigen status en de componenten
waaruit het is samengesteld (ondergrond, veldstukken, speelstukken) te herkennen. De
controller op het spelbord kan alle elementen herkennen en de status ervan opvragen,
toekennen en naar de buitenwereld communiceren.
In een case study, waarbij het bordspel Kolonisten van Catan met behulp van
elektronica is uitgebreid, wordt geïllustreerd hoe het voorgestelde concept kan worden
toegepast op een bestaand bordspel. Het laat zien dat met behulp van het concept de
waardering voor het bordspel wordt verhoogd, met name door de willekeurige
veranderingen die in het speelveld worden aangebracht. De case study laat ook de
positieve waardering van de testpersonen zien, voor onverwachte nieuwe
mogelijkheden die het concept met zich meebrengt, zoals de mogelijkheid om het
bordspel geheel naar eigen voorkeur te configureren.
Met het voorgestelde concept van een zelfbewust spelbord hoopt de schrijver van dit
technisch rapport te hebben bijgedragen aan toekomstige discussies omtrent de
elektronische uitbreiding van traditionele bordspellen.
79

Referenties
1. Parlett, D.: The Oxford History of Board Games. Oxford University Press
(1999)
2. Teuber, K.: Die Siedler von Catan. Franckh-Kosmos Verlags-GmbH & Co
(1995)
3. Barbaro, M.: Beyond Monopoly. The Washington Post, 07-07-2003 page F01,
The Washington Post Company (2003)
4. Murphy, L.: Replaying Old Favorites. Insight on the New, 03-11-2002.
Washington Times Corp (2002)
5. Mandryk, R.L., Maranan, D.S., Inkpen, K.M.: False Prophets: Exploring
Hybrid Board/Video Games. Proceedings of CHI 2002, ACM Press (2002)
6. Spiering, H.: Markt voor bordspellen blijft onstuimig groeien. NRC
Handelsblad, 19-12-2002 (2002)
7. Dunk, J.: Lieverd, zullen we een spelletje doen?. Online te lezen via
http://www.spelmagazijn.nl/nl/artikl03.html (2000)
8. Wiesman, A.: De speelse mens. HP De Tijd, 18-02-2002. Audax Publishing
(2002)
9. Kramer, W.: How will the game market develop?. Online te lezen via
http://www.thegamesjournal.com/articles/GermanGameMarket.html (2002)
10. Kramer, W.: Trends auf dem Spielemarkt. Online te lezen via http://www.tonline.de/home/kramer-spiele/vortrag7.htm
(2002)
11. Oer-Hollands: gezellig om de tafel met een spel. Weekmedia, 12-10-2002.
Imca Media Group, Amsterdam (2002)
12. Couvreur, B.: Bordspel, nieuw tijdperk. Amsterdams Stadsblad, 24-12-2002.
Imca Media Group, Amsterdam (2002)
13. Notebaert, P., Cornilly, H.: Classification of board games (2001)
14. van Conckelberge, J.: Eisen om een goed spel te ontwikkelen. Bijlage 8 van
een theoretisch eindwerk in de opleiding Productontwikkeling (2004)
15. Tinsley, T.: Key Aspects of Game Play (2003)
16. Lanza, M.T.: The Recipe for Success (2003)
17. Faidutti, B.: Designing and publishing a board or card game. Online te lezen
via http://faidutti.free.fr/jeux/articles/creer/creer.html (2000)
18. Ditt, W., Ditt, B.: German Games. Online magazine “Die Pöppelkiste” (2000)
19. Tinsman, B.: The Game Inventor’s Guidebook. Krause Publications (2002)
20. Lundgren, S.: Joining the Bits and Pieces. MSc Thesis in Interaction Design,
IT University of Göteborg, Sweden (2002)
21. Knizia, R.: King Arthur. Ravensburger AG (2003)
80