De relevantie van het Jood-zijn van Jezus voor ... - Ton den Dekker
De relevantie van het Jood-zijn van Jezus voor ... - Ton den Dekker
De relevantie van het Jood-zijn van Jezus voor ... - Ton den Dekker
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>De</strong> <strong>rele<strong>van</strong>tie</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
<strong>Jood</strong>-<strong>zijn</strong> <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> <strong>voor</strong><br />
West-Europese christenen<br />
Enkele aspecten <strong>van</strong> de christologie <strong>van</strong><br />
Friedrich-Wilhelm Marquardt<br />
Doctoraalscriptie<br />
Onderwijsinstituut Theologie en Religiestudies<br />
Universiteit <strong>van</strong> Amsterdam<br />
door A.G. <strong>den</strong> <strong>De</strong>kker<br />
begeleid door Prof.dr. J.Th. Witvliet<br />
Dr. J.J.W.D. de Vries<br />
april 2001<br />
Alphen aan <strong>den</strong> Rijn
Voorwoord<br />
1<br />
Voor mijn vader,<br />
die geloven in da<strong>den</strong> spelde<br />
'Ziet u, Casaubon, ook de Slinger is een valse profeet. U kijkt ernaar, gelooft dat <strong>het</strong> <strong>het</strong> enige<br />
vaste punt in de kosmos is, maar als u hem losmaakt <strong>van</strong> <strong>het</strong> gewelf <strong>van</strong> <strong>het</strong> Conservatoire<br />
en hem ophangt in een bordeel doet hij <strong>het</strong> net zo goed. Ieder punt in <strong>het</strong> universum is een<br />
vast punt, als je de Slinger er maar ophangt.'<br />
'Is God op iedere plek?'<br />
'In zekere zin wel. Daarom houdt de Slinger me bezig. Hij belooft me <strong>het</strong> oneindige, maar<br />
laat mij de verantwoordelijkheid te beslissen waar ik dat hebben wil.'<br />
'En toch krijg je <strong>het</strong> gevoel dat een mens de Slinger in <strong>zijn</strong> leven op talloze plaatsen heeft opgehangen<br />
en dat deze nooit gewerkt heeft; terwijl hij <strong>het</strong> daar, in <strong>het</strong> Conservatoire, zo goed<br />
doet… En stel nu eens dat er in <strong>het</strong> universum be<strong>voor</strong>rechte punten waren? Nee, dat zou<br />
niemand geloven.'<br />
Er <strong>zijn</strong> schrijvers die mid<strong>den</strong> in een verhaal uitspraken doen, die verder reiken dan <strong>het</strong> kaft <strong>van</strong> hun boek.<br />
Umberto Eco heeft dat vermogen als geen ander. In de periode waarin ik met de scriptie bezig was las ik<br />
<strong>zijn</strong> boek "<strong>De</strong> slinger <strong>van</strong> Foucault". Het bovenstaande citaat raakte me en bleef me bij. Wellicht juist <strong>van</strong>wege<br />
de slotzin die rakelings langs de notie scheert <strong>van</strong> een volk, dat op de een of andere wijze een soort<br />
be<strong>voor</strong>recht punt is. Een plaats waar God zich laat vin<strong>den</strong>.<br />
Mijn keuze <strong>voor</strong> <strong>het</strong> bestuderen <strong>van</strong> de christologie <strong>van</strong> Marquardt heeft hiermee te maken. Een belangrijk<br />
aspect <strong>van</strong> <strong>het</strong> dogmatisch <strong>den</strong>ken <strong>van</strong> Marquardt is namelijk dat God zich openbaart in de <strong>voor</strong>tgaande<br />
geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> ontmoetingen met Israël. Ik vind dat een uitermate geloofwaardige gedachte.<br />
Tegelijk besef ik dat deze gedachte in <strong>het</strong> door <strong>het</strong> West-Europese <strong>den</strong>ken bepaalde christendom op<br />
weinig enthousiasme zal kunnen rekenen. Maar toch, stel nu eens dat <strong>het</strong> waar is?<br />
Alphen aan <strong>den</strong> Rijn, 5 april 2001<br />
<strong>Ton</strong> <strong>den</strong> <strong>De</strong>kker<br />
Virtus in infirmitate<br />
perficitur
Inhoudsopgave<br />
2<br />
Inleiding __________________________________________________________________ 4<br />
Verantwoording ______________________________________________________________________ 4<br />
Vragen _____________________________________________________________________________ 5<br />
Globale opzet ________________________________________________________________________ 5<br />
Terminologie ________________________________________________________________________ 5<br />
Hoofdstuk I <strong>De</strong> wereld <strong>van</strong> de bijbel ___________________________________________ 6<br />
I ) 1 <strong>De</strong> weg <strong>van</strong> Marquardt ______________________________________________________________ 6<br />
1 a Wat Marquardt gemotiveerd heeft ____________________________________________________ 6<br />
1 b Het project <strong>van</strong> Marquardt's dogmatiek ________________________________________________ 7<br />
1 c E<strong>van</strong>gelische halacha ______________________________________________________________ 8<br />
I ) 2 Voorwaar<strong>den</strong> <strong>van</strong> een christologie ____________________________________________________ 9<br />
2 a Buitenkerkelijke beel<strong>den</strong> <strong>van</strong> Christus ________________________________________________ 9<br />
2 b <strong>De</strong> these <strong>van</strong> de christologie <strong>van</strong> Marquardt ___________________________________________ 10<br />
I ) 3 <strong>Jezus</strong> in de wereld <strong>van</strong> de bijbel _____________________________________________________ 11<br />
3 a <strong>De</strong> primaire context <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> ______________________________________________________ 11<br />
3 b Een bijbels hermeneutisch kader ____________________________________________________ 12<br />
3 c Het bijbelse verstaan <strong>van</strong> de werkelijkheid ____________________________________________ 13<br />
I ) 4 <strong>De</strong> hermeneutische sleutel <strong>van</strong> Marquardt _____________________________________________ 14<br />
4 a Het perspectief <strong>van</strong> de Romeinenbrief ________________________________________________ 14<br />
4 b Werken aan geloven _____________________________________________________________ 15<br />
Hoofdstuk II Christologie in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> Israël _______________________________ 17<br />
II ) 1 Opzet <strong>van</strong> een christologie _________________________________________________________ 17<br />
1 a Christologische vragen ___________________________________________________________ 17<br />
<strong>De</strong> vraag aan <strong>Jezus</strong> _________________________________________________________________ 18<br />
<strong>De</strong> vraag <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> _________________________________________________________________ 18<br />
1 b Systematische inzet <strong>van</strong> de christologie ______________________________________________ 19<br />
II ) 2 <strong>Jezus</strong> gelezen in <strong>het</strong> licht <strong>van</strong> <strong>Jood</strong>se woor<strong>den</strong> _________________________________________ 20<br />
2 a God die wonen wil bij de mensen ___________________________________________________ 20<br />
2 b God-met-ons in de E<strong>van</strong>gelie geschriften _____________________________________________ 21<br />
2 c Woord en Lichaam ______________________________________________________________ 22<br />
II ) 3 Hoe <strong>Jezus</strong> als <strong>Jood</strong> messiaans werkt _________________________________________________ 23<br />
3 a Het drievoudig ambt _____________________________________________________________ 23<br />
3 b Het koningschap <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> ________________________________________________________ 24<br />
3 c Hoe <strong>Jezus</strong> heilzaam koning is ______________________________________________________ 25
3<br />
II ) 4 <strong>Jezus</strong> in <strong>het</strong> licht <strong>van</strong> de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël _______________________________________ 26<br />
4 a <strong>De</strong> verhouding <strong>van</strong> de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël tot de christologie __________________________ 26<br />
4 b Eerste conclusie uit <strong>het</strong> lezen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in <strong>het</strong> licht <strong>van</strong> Israël _____________________________ 27<br />
Hoofdstuk III <strong>De</strong> betekenis <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in deze tijd _______________________________ 28<br />
III ) 1 Overwegingen bij de tijd __________________________________________________________ 28<br />
1 a Vragen naar de betekenis <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in <strong>het</strong> he<strong>den</strong> _______________________________________ 28<br />
1 b Tijd in bijbels perspectief _________________________________________________________ 29<br />
1 c Opstanding als tegenspraak <strong>van</strong> <strong>het</strong> "Sein zum Tode" ___________________________________ 31<br />
III ) 2 Het handelen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in de tijd ___________________________________________________ 32<br />
2 a Het komen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> _____________________________________________________________ 33<br />
2 b <strong>De</strong> Messias en de komst <strong>van</strong> <strong>het</strong> koninkrijk <strong>van</strong> God ____________________________________ 34<br />
2 c Het gaan <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> ______________________________________________________________ 34<br />
2 d Hoe <strong>Jezus</strong> blijft _________________________________________________________________ 36<br />
III ) 3 Conclusies uit <strong>het</strong> handelen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in de tijd _______________________________________ 37<br />
3 a Hoe <strong>Jezus</strong> te kennen gegeven wordt _________________________________________________ 37<br />
3 b Voorwaar<strong>den</strong> <strong>voor</strong> een herkenbare ontmoeting _________________________________________ 38<br />
Hoofdstuk IV Het christelijk belij<strong>den</strong> en een <strong>Jood</strong>se <strong>Jezus</strong> ________________________ 39<br />
IV ) 1 Christologische dialoog ___________________________________________________________ 39<br />
1 a Kernpunten in <strong>het</strong> dogmatisch <strong>den</strong>ken <strong>van</strong> Marquardt ___________________________________ 39<br />
1 b In gesprek met <strong>het</strong> rapport "<strong>Jezus</strong> Christus, onze Heer en Verlosser" ________________________ 41<br />
Over de titel "Christus" _____________________________________________________________ 42<br />
Zoon <strong>van</strong> God ____________________________________________________________________ 42<br />
Hoofdlijnen <strong>van</strong> de verlossing ________________________________________________________ 42<br />
1 c Samenvattende opmerkingen _______________________________________________________ 43<br />
IV ) 2 <strong>De</strong> relatie <strong>van</strong> christenen met Israël _________________________________________________ 43<br />
2 a Christelijke inkeer _______________________________________________________________ 44<br />
2 b Heilzame tegenspraak ____________________________________________________________ 44<br />
2 c Gerechtigheid in relatie met Israël ___________________________________________________ 45<br />
Besluit ___________________________________________________________________ 46<br />
Terugblik __________________________________________________________________________ 46<br />
Slotconclusie _______________________________________________________________________ 46<br />
Summary _________________________________________________________________ 47<br />
Bibliografie _______________________________________________________________ 48
INLEIDING<br />
Verantwoording<br />
Geschie<strong>den</strong>is is volgens Walter Benjamin een zaak <strong>van</strong> constructie in <strong>het</strong> he<strong>den</strong>. Daarom stelt hij:<br />
4<br />
"In elk tijdperk moet wor<strong>den</strong> gepoogd de overlevering opnieuw te veroveren op <strong>het</strong> conformisme,<br />
dat op <strong>het</strong> punt staat haar te overweldigen." 1<br />
Geldt dit ook niet <strong>voor</strong> de overlevering betreffende <strong>Jezus</strong> Christus? Kunnen wij, christenen aan <strong>het</strong> begin<br />
<strong>van</strong> de 21e eeuw volstaan met <strong>het</strong> simpelweg herhalen <strong>van</strong> de antwoor<strong>den</strong> die onze gelovige <strong>voor</strong>vaderen<br />
ooit gaven op christologische vragen? Ik meen stellig dat wij hier een eigen verantwoordelijkheid hebben.<br />
Juist omdat de woor<strong>den</strong> en begrippen <strong>van</strong> de christologie <strong>voor</strong> veel he<strong>den</strong>daagse (westerse) mensen niet<br />
aan een zodanige werkelijkheid betreffende <strong>Jezus</strong> Christus refereren, dat deze <strong>voor</strong> hen rele<strong>van</strong>t is.<br />
Dat maak ik op uit de reacties <strong>van</strong> jongeren uit <strong>het</strong> <strong>voor</strong>tgezet onderwijs, die er <strong>voor</strong>tdurend blijk <strong>van</strong> geven<br />
geen feeling te hebben <strong>voor</strong> metaforische taal. <strong>De</strong> dalende ten<strong>den</strong>s <strong>van</strong> de kerkelijkheid in Nederland,<br />
die <strong>het</strong> rapport Secularisatie in de jaren negentig <strong>van</strong> <strong>het</strong> Sociaal en Cultureel Planbureau laat zien, kon<br />
wel eens juist dit verschijnsel gemeten hebben, gezien de vraagstelling als "gelooft u aan <strong>het</strong> bestaan <strong>van</strong><br />
God, hemel, enz". Tenslotte wijs ik nog op <strong>het</strong> feit dat in <strong>het</strong> afgelopen jaar 2000 de verklaring 'Dominus<br />
Iesus' en <strong>het</strong> rapport '<strong>Jezus</strong> Christus, onze Heer en Verlosser' <strong>zijn</strong> verschenen. Waar kerken overgaan tot<br />
belij<strong>den</strong>de uitspraken over hun kernpunten, staat de betekenis daar<strong>van</strong> kennelijk onder druk.<br />
Wie op zoek gaat naar de <strong>rele<strong>van</strong>tie</strong> <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> Christus is op <strong>het</strong> getuigenis <strong>van</strong> de bijbel aangewezen.<br />
Echter bij <strong>het</strong> luisteren naar en interpreteren <strong>van</strong> <strong>het</strong> bijbelse getuigenis komen christenen <strong>het</strong> probleem<br />
tegen, dat de bijbel ontstaan is in de <strong>Jood</strong>se cultuur. Moet deze culturele kloof wor<strong>den</strong> verdisconteerd of<br />
kan deze wor<strong>den</strong> genegeerd? Ik <strong>den</strong>k hierbij aan een simpel en tegelijk veelzeggend <strong>voor</strong>beeld uit de reclamewereld.<br />
Als een Fries zegt: "it ken net" bedoelt hij met 'net' iets anders dan Nederlandse oren in dat<br />
woord horen. <strong>De</strong> jongeren in <strong>het</strong> reclamespotje dachten dat <strong>het</strong> ijs hen 'net' zou kunnen hou<strong>den</strong>, maar zij<br />
merken al snel dat dit gans anders lag.<br />
Dit is meer dan een woordgrapje met dialecten. Het is woor<strong>den</strong> in natuurlijke talen namelijk eigen dat zij<br />
meer dan één betekenis kunnen hebben. <strong>De</strong> actuele betekeniswaarde <strong>van</strong> een woord moet <strong>voor</strong>tdurend<br />
wor<strong>den</strong> afgeleid uit de context waarin <strong>het</strong> gebruikt wordt. Of zoals Ricoeur stelt: "contextgevoeligheid is <strong>het</strong><br />
noodzakelijke complement <strong>van</strong> de polysemie." 2 Zoals alleen Friezen voldoende in de Friese context thuis <strong>zijn</strong><br />
om te kunnen zeggen wat zij met 'net' bedoelen, zo hebben <strong>Jood</strong>se woor<strong>den</strong> en begrippen Jo<strong>den</strong> 3 nodig,<br />
om voldoende verstaanbaar te kunnen wor<strong>den</strong>. Dat is waar <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> de Duitse theoloog Friedrich-<br />
Wilhelm Marquardt feitelijk om draait. In <strong>zijn</strong> dogmatische werk stelt hij vast, dat de theologie in alle<br />
eeuwen systematisch <strong>voor</strong>bij gegaan is aan een essentieel feit met betrekking tot <strong>Jezus</strong>, namelijk <strong>zijn</strong><br />
<strong>Jood</strong>-<strong>zijn</strong>.<br />
1 W. Benjamin, Maar een storm waait uit <strong>het</strong> paradijs, Nijmegen, 1996. Nederlandse vertaling. blz.150 en blz.144<br />
2 P. Ricoeur, Tekst en betekenis, Baarn, 1991. Nederlandse vertaling blz.22.<br />
3 Ik schrijf de woor<strong>den</strong> '<strong>Jood</strong>' en 'Jo<strong>den</strong>' met een hoofdletter omdat ik hen primair zie als een volk, niet als een religie.
5<br />
Marquardt stelt dat een christologie die inhoudelijk over <strong>Jezus</strong> wil spreken de christologische vragen zou<br />
moeten stellen binnen <strong>het</strong> interpretatiekader <strong>van</strong> Israël.<br />
Vragen<br />
Mijn vragen bij de bestudering <strong>van</strong> <strong>het</strong> christologisch werk <strong>van</strong> Marquardt <strong>zijn</strong> daarom:<br />
Kan <strong>het</strong> aanvaar<strong>den</strong> <strong>van</strong> Israël als formeel interpretatiekader <strong>van</strong> de christologie <strong>het</strong> horen<br />
naar en verstaan <strong>van</strong> <strong>het</strong> bijbelse getuigenis zodanig openen, dat <strong>Jezus</strong> <strong>voor</strong> he<strong>den</strong>daagse christenen<br />
op een rele<strong>van</strong>te en heilzame wijze ter sprake komt?<br />
Wat zou deze aanvaarding betekenen <strong>voor</strong> de relatie <strong>van</strong> christenen met Israël?<br />
Globale opzet<br />
<strong>De</strong> centrale doelstelling is om <strong>het</strong> christologische werk <strong>van</strong> Marquardt te onderzoeken op de <strong>rele<strong>van</strong>tie</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>Jood</strong>-<strong>zijn</strong> <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> <strong>voor</strong> he<strong>den</strong>daagse christenen. Nu <strong>zijn</strong> 'christenen' een uitermate divers gezelschap,<br />
zodat enige inperking nodig is. Aangezien ik mij verwant voel met <strong>het</strong> Nederlands protestantisme,<br />
en de triosynode <strong>van</strong> de SoW-kerken een belij<strong>den</strong>isgeschrift over de betekenis <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> Christus heeft<br />
aanvaard, lijkt <strong>het</strong> mij zinvol om de bevindingen <strong>van</strong> deze scriptie op de inhoud daar<strong>van</strong> te betrekken.<br />
In hoofdstuk 1 <strong>van</strong> deze scriptie wordt de weg duidelijk gemaakt, die Marquardt tot een door Israël bepaalde<br />
christologie brengt. Hoofdstuk 2 is de weergave <strong>van</strong> <strong>het</strong> onderzoek naar de betekenis <strong>van</strong> Israël als<br />
interpretatiekader <strong>voor</strong> <strong>het</strong> verstaan <strong>van</strong> de persoon en <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>. <strong>De</strong> betekenis hier<strong>van</strong> <strong>voor</strong> <strong>het</strong><br />
verwijzen naar en verstaan <strong>van</strong> de werkelijkheid betreffende <strong>Jezus</strong> vormen de inhoud <strong>van</strong> hoofdstuk 3. In<br />
hoofdstuk 4 wor<strong>den</strong> dan enige conclusies getrokken over hoe dit verwijzen naar en verstaan <strong>van</strong> de werkelijkheid<br />
betreffende <strong>Jezus</strong> zich verhoudt tot he<strong>den</strong>daags christelijk gedachtegoed en over de betekenis<br />
hier<strong>van</strong> <strong>voor</strong> de relatie <strong>van</strong> christenen met Israël.<br />
Terminologie<br />
Marquardt vermijdt de titel 'Christus' en noemt <strong>Jezus</strong> tamelijk consequent "<strong>Jezus</strong> <strong>van</strong> Nazareth". Ik meen<br />
dat Peter Tomson terecht opmerkt dat deze aanduiding vervlakkend werkt. 4 Ik zal de naam <strong>Jezus</strong> daarom<br />
zonder toevoegingen gebruiken, waarbij ik aanteken dat ik mij tot die mensen reken <strong>voor</strong> wie in deze<br />
naam meeklinkt: "Christus Iesus spei nostrae". 5 Het Christus <strong>zijn</strong> <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> is een kwestie <strong>van</strong> "onze (christelijke)<br />
hoop". Dus een zaak die niet gezien kan wor<strong>den</strong> en die (nog) openstaat <strong>voor</strong> vervulling. Ik meen<br />
dat dit niet in tegenspraak is met <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> Marquardt.<br />
Ik acht verder de termen 'Oude' en 'Nieuwe' Testament te veel belast met connotaties, die aan <strong>het</strong> werk<br />
<strong>van</strong> Marquardt afbreuk doen. Ik gebruik daarom liever de term 'Tenach' <strong>voor</strong> <strong>het</strong> eerste deel <strong>van</strong> de bijbel<br />
en de term 'E<strong>van</strong>gelie' <strong>voor</strong> <strong>het</strong> tweede deel.<br />
4 P.J. Tomson, Als dit uit de hemel is, Hilversum, 1997 blz.97<br />
5 1.Tim.1:1. Citaten uit de bijbel <strong>zijn</strong> afkomstig uit de NBG vertaling <strong>van</strong> 1951, tenzij anders is vermeld.
Hoofdstuk I DE WERELD VAN DE BIJBEL<br />
I ) 1 <strong>De</strong> weg <strong>van</strong> Marquardt<br />
6<br />
Friedrich-Wilhelm Marquardt werd geboren in 1928 in Eberswalde, nabij Berlijn. Vanaf 1946 studeerde<br />
hij theologie in Marburg bij onder meer Rudolf Bultmann. In 1951 legde hij aan de Kirchliche Hochschule<br />
in Berlijn <strong>zijn</strong> eerste theologisch examen af en vervolgens studeerde hij nog in Bazel bij Karl Barth.<br />
Hij was enkele jaren gemeentepredikant en werkte <strong>van</strong> 1957 tot <strong>zijn</strong> emeritaat in 1997 aan de Freie Universität<br />
in West-Berlijn. Eerst als stu<strong>den</strong>tenpredikant, dan <strong>van</strong>af 1963 als wetenschappelijk medewerker<br />
bij Helmut Gollwitzer en ten slotte <strong>van</strong>af 1972 als hoogleraar. Naast <strong>zijn</strong> dogmatiek, die ontstond in de<br />
jaren 1988 tot 1997, schreef hij veel over de verhouding tot <strong>het</strong> jo<strong>den</strong>dom 6 en <strong>het</strong> socialisme. 7 Hierin<br />
was hij een leerling <strong>van</strong> Barth, maar wel een die <strong>zijn</strong> eigen weg ging.<br />
1 a Wat Marquardt gemotiveerd heeft<br />
In een interview 8 werd Marquardt gevraagd wat de aanleiding geweest was om zich aan een dogmatiek<br />
te wagen. <strong>De</strong> drie zaken die hij vervolgens noemde waren: de ontmoeting met <strong>het</strong> <strong>Jood</strong>se land, de daar<br />
ervaren vrijheid en <strong>het</strong> zionisme. <strong>De</strong>ze ontmoetingen stel<strong>den</strong> hem <strong>voor</strong> veel vragen. Een tijd in een kibboets<br />
leerde hem dat dit volk in levensstijl en <strong>den</strong>ken zeer vrij was. Ook <strong>het</strong> zionisme en dan met name in<br />
<strong>zijn</strong> politieke consequenties was een probleem dat hem met veel vragen confronteerde. Aan <strong>zijn</strong> ontmoetingen<br />
met Jo<strong>den</strong> hield hij veel positieve indrukken over. Dit maakte hem achterdochtig over de geldigheid<br />
<strong>van</strong> de klassieke theologische <strong>voor</strong>oordelen over een volk, dat door de Wet geknecht zou <strong>zijn</strong>.<br />
Pas veel later werd Auschwitz <strong>voor</strong> hem een motief, dat hem als Duitse theoloog naar <strong>zijn</strong> idee <strong>het</strong> recht<br />
<strong>van</strong> spreken betwistte. Volgens Marquardt lijkt <strong>het</strong> erop dat de verschrikking, die symbolisch wordt aangeduid<br />
met de naam 'Auschwitz', pas na dertig jaar verbijstering de weg naar woor<strong>den</strong> gevon<strong>den</strong> heeft.<br />
Vooral in de Verenigde Staten kwam mede onder invloed <strong>van</strong> Vietnam-ervaringen een theologisch <strong>den</strong>ken<br />
en spreken over de holocaust op gang.<br />
Marquardt zelf stelt op de Kirchentag te Neurenberg in 1979 de vraag aan de orde: "»Was sollen wir <strong>den</strong>n<br />
tun?«: nach Auschwitz." 9 <strong>De</strong>ze vraag kan christenen een beklemmend en onbehaaglijk gevoel geven <strong>van</strong>wege<br />
een vaag vermoe<strong>den</strong> <strong>van</strong> kerkelijke schuld aan anti-semitistisme.<br />
Echter wat Auschwitz <strong>van</strong>daag te zeggen heeft gaat veel verder dan de vragen naar schuld. Marquardt<br />
stelt: "Auschwitz geht uns heute an als Gericht über unser Christentum." Auschwitz is als zodanig een oproep<br />
tot bekering, waarbij niet alleen de christelijke <strong>den</strong>ktrant en handelswijze moeten veranderen, maar ten<br />
diepste <strong>het</strong> christelijk geloof zelf.<br />
Auschwitz werpt <strong>voor</strong> Marquardt uiterst indringende geloofsvragen op:<br />
6 Onder andere: Die Entdeckung des Ju<strong>den</strong>tums für die christliche Theologie, Israel im <strong>De</strong>nken Karl Barths, 1967.<br />
7 Theologie und Socialismus, Das Beispiel Karl Barths, 1972.<br />
8 W.H.ten Boom, Alleen God kan spreken, Kampen, 1997. Vanaf blz.164<br />
9 F.-W. Marquardt, Christ sein nach Auschwitz,1980, blz.9
7<br />
"Heerste God over Auschwitz? Was hij, de God <strong>van</strong> Abraham, Izaäk en Jakob, de vader<br />
<strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> Christus, in Auschwitz? Was hij daar degene die hij altijd was: Immanuel, God<br />
met <strong>zijn</strong> volk? Of veranderde, verloor hij daar <strong>zijn</strong> bekende gezicht? Strafte hij daar? Wie?<br />
<strong>De</strong> slachtoffers? <strong>De</strong> moor<strong>den</strong>aars? Leefde hij daar? Stierf hij daar? Stierf hij met hen? Als<br />
hun hulp? Stierf hij in hen, geïncarneerd in hun arme vlees en bloed?" 10<br />
Vragen waar ieder mens <strong>het</strong> antwoord op schuldig zal blijven. Voor Marquardt is <strong>het</strong> echter wel duide-<br />
lijk, dat de theologie niet gewoon kan doorgaan. Zij kan zelfs niet meer <strong>van</strong>zelfsprekend uitgaan <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
bestaan <strong>van</strong> God, omdat God niet op zichzelf bestaat, maar altijd in relatie met de mensen met wie Hij<br />
zich verbon<strong>den</strong> heeft. Om dit te verduidelijken legt Marquardt een bijbeltekst uit Jesaja uit met behulp<br />
<strong>van</strong> een <strong>Jood</strong>se midrasj: "Ihr seid meine Zeugen", spricht der Herr, "Ich bin Gott." Volgens de midrasj betekent<br />
dit: "Wenn ihr meine Zeugen seid, dann bin ich Gott, wenn ihr nicht meine Zeugen seid, bin ich nicht Gott." 11 Indien<br />
de met God verbon<strong>den</strong> mensen in de gaskamers omkwamen en de volgelingen <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> zoon zich<br />
daar niet tegen verzet hebben, als dus de getuigen <strong>van</strong> God niet meer <strong>van</strong> Hem getuig<strong>den</strong>, hield God dan<br />
op om God te <strong>zijn</strong>? Marquardt laat <strong>zijn</strong> theologisch <strong>den</strong>ken door deze onbeantwoordbare vragen storen.<br />
1 b Het project <strong>van</strong> Marquardt's dogmatiek<br />
Dogmatiek is <strong>het</strong> theologisch handwerk, dat op een ordelijke wijze wil na<strong>den</strong>ken over <strong>het</strong>geen tussen<br />
God en de mens gebeurt. <strong>De</strong> meerderheid <strong>van</strong> de dogmatici heeft de opzet <strong>van</strong> hun dogmatiek laten aansluiten<br />
bij <strong>het</strong> Apostolicum. Dat leverde dan doorgaans de volgende reeks op: God, schepping, Christus,<br />
Geest, kerk, verlossing, voleinding. 12 Waar zoekt Marquardt <strong>het</strong> beginpunt <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> theologisch <strong>den</strong>ken?<br />
Het eerste wat hij in <strong>zijn</strong> prolegomena zegt is: "<strong>De</strong>r Anfang entscheidet über das Ganze". Het alles beslissende<br />
begin is: "<strong>De</strong>r Gott, der unser Wissenschaft <strong>den</strong> Namen gibt, sei der lebendige Gott Abrahams, Isaaks und Jakobs<br />
und der Vater Jesu Christi." 13 <strong>De</strong> beslissing die Marquardt neemt is dat hij God zoekt in <strong>zijn</strong> actuele, levende<br />
relatie met Israël en <strong>Jezus</strong> Christus. Omdat God als 'levende aanwezigheid' <strong>het</strong> begin is, moet <strong>het</strong><br />
eerste ook <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> kant komen. Het begin <strong>van</strong> de theologie is daarom <strong>het</strong> gebed. Daarin gaat <strong>het</strong> Marquardt<br />
niet om <strong>het</strong> tonen <strong>van</strong> vroomheid, maar eerder om de erkenning dat God <strong>voor</strong> hem de basis <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> bestaan is.<br />
<strong>De</strong> basis <strong>van</strong> de theologie vindt Marquardt in "die biblisch bezeugte und bis heute sich weiter ereignende Geschichte<br />
der Begegnungen des Gottes Abrahams, Isaaks, Jakobs und des Vaters Jesu Christi mit dem Volk Israel und<br />
allen Völkern um es herum." 14 Hij kiest daarmee <strong>voor</strong> een theologie die "<strong>den</strong>kend deelneemt" aan de geschie<strong>den</strong>is<br />
<strong>van</strong> de ontmoetingen <strong>van</strong> God met Israël. Hier toont zich een eerste aanzet <strong>van</strong> <strong>het</strong> bijzondere<br />
karakter <strong>van</strong> de dogmatiek <strong>van</strong> Marquardt, te weten <strong>zijn</strong> <strong>den</strong>ken in termen <strong>van</strong> een centrum en periferie<br />
in <strong>het</strong> menselijk geslacht. Israël staat centraal en om dit volk heen staan de 'gojim', de overige volken in<br />
de wereld.<br />
Uit Israëls ervaringen met God kunnen de anderen God leren kennen. <strong>De</strong>ze geschie<strong>den</strong>is ziet Marquardt<br />
daarom als niet afgesloten. Wat in <strong>het</strong> <strong>voor</strong>tgaande verhaal <strong>van</strong> Israël kenmerkend is <strong>voor</strong> God moet gezocht<br />
wor<strong>den</strong> in de bijbels betuigde plaats <strong>van</strong> ontmoeting: de openbaringen <strong>van</strong> God in de geschie<strong>den</strong>is<br />
<strong>van</strong> Israël. <strong>De</strong> dogmatiek <strong>van</strong> Marquardt past daarmee in wat Berkhof constateerde in 1985: "Tegenwoor-<br />
10<br />
Geciteerd in de vertaling <strong>van</strong> "<strong>De</strong> Gebroken hemel" <strong>van</strong> Coen Wessel. Zoetermeer, 1999 blz.43<br />
11<br />
F.-W. Marquardt, Von Elend und Heimsuchung der Theologie. München, 1992. Verder afgekort tot EHT, blz.141. <strong>De</strong><br />
tekst is uit Jes.43:12. <strong>De</strong> uitleg is Midrasj Rabba bij Psalm 123:1<br />
12<br />
H. Berkhof, Inleiding tot de studie <strong>van</strong> de Dogmatiek, Nijkerk, 1982. blz.85<br />
13<br />
EHT blz.11<br />
14<br />
EHT blz.35
8<br />
dig is de inzet bij de openbaring, zij <strong>het</strong> met veel variatie, algemeen." 15 <strong>De</strong> variatie <strong>van</strong> Marquardt is echter in-<br />
grijpend. Openbaring is namelijk een abstract begrip en wil men er dogmatisch zinvol over kunnen spre-<br />
ken dan heeft men een concrete context nodig waarin openbaring zich <strong>voor</strong>doet. Zo liet Karl Barth in<br />
<strong>zijn</strong> Kirchliche Dogmatik de 'Leer over <strong>het</strong> Woord <strong>van</strong> God' <strong>voor</strong>af gaan aan de 'Leer over God'. Hij<br />
ging daarbij uit <strong>van</strong> een drievoudige gestalte <strong>van</strong> <strong>het</strong> Woord <strong>van</strong> God: <strong>het</strong> vleesgewor<strong>den</strong>, <strong>het</strong> geschreven<br />
en <strong>het</strong> verkondigde Woord <strong>van</strong> God. In wezen was dit een methodische concentratie <strong>van</strong> de dogmatiek<br />
op Christus. Als leerling <strong>van</strong> Barth heeft de dogmatiek <strong>van</strong> Marquardt ook veel aandacht <strong>voor</strong> de christologie<br />
en volgen er op de prolegomena zelfs twee delen christologie. Echter <strong>van</strong>wege Auschwitz kan hij<br />
niet meer zomaar over God en de openbaring <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> Woord in <strong>Jezus</strong> spreken. In <strong>zijn</strong> dogmatiek duurt<br />
<strong>het</strong> opvallend lang <strong>voor</strong> de 'locus de <strong>De</strong>o' ter sprake gebracht wordt. Na de christologie volgen er eerst<br />
drie delen eschatologie. Pas in "Utopie", <strong>het</strong> zevende en laatste deel <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> dogmatiek komt Marquardt<br />
bij God uit. <strong>De</strong> context <strong>voor</strong> de openbaring <strong>van</strong> God is <strong>voor</strong> Marquardt <strong>Jezus</strong> die zelf staat in de context<br />
<strong>van</strong> de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Gods omgang met Israël. Marquardt door<strong>den</strong>kt deze <strong>voor</strong>tgaande geschie<strong>den</strong>is<br />
totdat hij in utopisch perspectief weer zicht krijgt op de God die hij zocht.<br />
1 c E<strong>van</strong>gelische halacha<br />
Theologie is <strong>voor</strong> Marquardt niet meer <strong>van</strong>zélfsprekend. Daarom stelt hij in deel twee <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> prolegomena<br />
de vraag aan de orde: "Wie kommt Theologie überhaupt auf ihre Gedanken?" 16 Omdat God zich in de<br />
geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël aan de mensen openbaart is <strong>het</strong> eerste wat de theologie be<strong>den</strong>kt dat <strong>het</strong> geloof<br />
niet te danken is aan menselijke ideeën over God. Mensen komen niet tot <strong>het</strong> geloof, maar "dit geloof<br />
kwam" tot hen, zegt Marquardt onder verwijzing naar Gal.3:23. <strong>De</strong> theologie kan pas achteraf na<strong>den</strong>ken<br />
over dat wat in Gods aanspreken <strong>van</strong> de mens begon.<br />
Daarom gaat <strong>het</strong> in de prolegomena <strong>van</strong> de dogmatiek in de eerste plaats om een bezinning op dat wat<br />
tussen Gods roeping en <strong>het</strong> antwoord <strong>van</strong> de mens daarop gebeurt. Het Woord <strong>van</strong> God is <strong>voor</strong> hem dan<br />
ook niet een al vastomlijnde, dogmatisch te begrijpen zaak. Hij ziet <strong>het</strong> als een werkelijkheid die zich afspeelt<br />
tussen <strong>het</strong> roepen <strong>van</strong> God en <strong>het</strong> antwoord <strong>van</strong> de mens daarop.<br />
Marquardt kiest daarom <strong>het</strong> beginpunt <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> dogmatiek in <strong>het</strong> begrip 'roeping'. Het bijzondere <strong>van</strong> deze<br />
keuze <strong>voor</strong> roeping is dat hij dit begrip niet op de gebruikelijke wijze verbindt met de Heilige Geest of<br />
met Gods werk in Christus, maar met de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Abraham.<br />
Marquardt heeft daarmee oog <strong>voor</strong> <strong>het</strong> feit dat God niet zomaar roept, maar wegroept naar een door<br />
Hem bepaalde plaats. Roeping heeft <strong>zijn</strong> plaats <strong>van</strong> waaruit men gehoor moet geven. <strong>De</strong>ze plaats is verbon<strong>den</strong><br />
met de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> <strong>het</strong> volk Israël. <strong>De</strong> theologie is daarom aangewezen op <strong>het</strong> horen in geloof<br />
naar de schriften, die <strong>van</strong> deze geschie<strong>den</strong>is getuigenis afleggen.<br />
Roeping in <strong>het</strong> spoor <strong>van</strong> Abraham, waar <strong>het</strong> gehoor geven en doen aan de reflectie <strong>voor</strong>af gaan, <strong>zijn</strong> bij<br />
Marquardt de begincondities <strong>van</strong> de dogmatiek. Hij noemt dit "e<strong>van</strong>gelische halacha" waarmee hij bedoelt<br />
dat de <strong>Jood</strong>se <strong>voor</strong>rang <strong>van</strong> de 'halacha', de bijbeluitleg die zegt wat te doen, ook <strong>voor</strong> christenen<br />
<strong>voor</strong>rang zou moeten krijgen boven de 'haggada', de bijbeluitleg die wijsheid leert. Wanneer de kerk dit<br />
zou doen zal blijken dat zij zich praktisch geen toegang tot God meer kan <strong>den</strong>ken buiten de geschie<strong>den</strong>is<br />
15<br />
H. Berkhof, Christelijk Geloof, Nijkerk, 1985 blz. 44.<br />
16<br />
EHT blz.176
9<br />
<strong>van</strong> Israël om. Waar <strong>het</strong> Marquardt ten diepste om gaat is theologie die zo eenduidig is dat deze niet<br />
meer <strong>voor</strong> anti-judaïstische doelein<strong>den</strong> gebruikt kan wor<strong>den</strong>.<br />
I ) 2 Voorwaar<strong>den</strong> <strong>van</strong> een christologie<br />
Om de christologie in samenhang te kunnen <strong>den</strong>ken met de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël perkt Marquardt eerst<br />
<strong>het</strong> christelijke verstaan <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in. Hij toont door middel <strong>van</strong> een inlei<strong>den</strong>de rondgang langs nietchristenen<br />
overtuigend aan dat <strong>Jezus</strong> ook buiten de kerk erkend wordt.<br />
2 a Buitenkerkelijke beel<strong>den</strong> <strong>van</strong> Christus<br />
Uit de inlei<strong>den</strong>de studie "Christus peregre proficiscens" 17 blijkt dat men ook buiten de kerk in <strong>Jezus</strong> is geïnteresseerd.<br />
<strong>De</strong>ze belangstelling <strong>voor</strong> <strong>Jezus</strong> ontstond vaak wel <strong>van</strong>uit een gedwongen bezinning op de politieke<br />
macht en culturele invloed <strong>van</strong> <strong>het</strong> christendom.<br />
In de talmoedische teksten <strong>van</strong> <strong>het</strong> jo<strong>den</strong>dom komt de naam <strong>Jezus</strong> op verschillende plaatsen <strong>voor</strong>. Echter<br />
de judaist J.Maier stelde na grondig onderzoek vast, dat er in de oudste delen <strong>van</strong> de Talmoed geen enkele<br />
rabbijnse "Jesus-Stelle" te vin<strong>den</strong> is. Zijn conclusie luidt daarom dat <strong>het</strong> jo<strong>den</strong>dom pas met <strong>Jezus</strong> te<br />
maken heeft gekregen, onder druk <strong>van</strong> christelijke overheersing in de eeuwen na keizer Constantijn.<br />
Talmoedische tradities over <strong>Jezus</strong> komen niet <strong>voor</strong>t uit eigen herinnering, maar uit conflicten met <strong>het</strong><br />
christendom. Een opvallend verschijnsel in de 20ste eeuw is een reeks <strong>van</strong> studies over <strong>Jezus</strong> door <strong>voor</strong>aanstaande<br />
<strong>Jood</strong>se geleer<strong>den</strong> als Buber, Ben-Chorin en Flusser 18<br />
In de islam komt <strong>Jezus</strong> als Isa ibn Maryam in de Koran <strong>voor</strong>. Hij is daar geheel onderworpen aan <strong>het</strong><br />
strikte monotheïsme <strong>van</strong> de islam. <strong>Jezus</strong> hoort thuis in de rij <strong>van</strong> de profeten <strong>van</strong> Israël. Hij heeft geen<br />
betekenis als verlosser en is ook geen Zoon <strong>van</strong> God. Verder wordt de kruisdood <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> ontkend omdat<br />
deze strijdig is met de theologie <strong>van</strong> Mohammed. Allah laat iemand die hem zo na staat niet vermoor<strong>den</strong>,<br />
maar verhoogt hem bij zich. 19<br />
Toch wist men in de islam soms zeer opmerkelijke vragen over <strong>Jezus</strong> te stellen. In 1942 vroeg een Indische<br />
officier aan de geleer<strong>den</strong> <strong>van</strong> de Akzar universiteit te Cairo, of <strong>Jezus</strong> volgens Koran en soennatheologie<br />
levend of dood was. Hij kreeg als antwoord dat <strong>het</strong> tot de rechtgelovigheid <strong>van</strong> de islam behoort,<br />
dat <strong>Jezus</strong> aan <strong>het</strong> einde der tij<strong>den</strong> een taak heeft. Immers uit de hemelreis <strong>van</strong> Mohammed bleek<br />
dat <strong>Jezus</strong> lijfelijk in de hemel aanwezig was <strong>het</strong>geen op een toekomstige taak op aarde duidt. Ofwel de<br />
kerk wordt hier door enkele Korangeleer<strong>den</strong> gewezen op een theologisch soms ondergeschikt geacht<br />
punt: namelijk de wederkomst.<br />
<strong>Jezus</strong> heeft ook in <strong>het</strong> boeddhisme en hindoeïsme mensen weten aan te spreken, met name door <strong>zijn</strong> één<strong>zijn</strong><br />
met God en dat hij vrij is <strong>van</strong> de dingen die men in de wereld nodig heeft. Mahatma Gandhi vond<br />
dat <strong>zijn</strong> eigen op <strong>het</strong> hindoeïsme gebaseerde overtuiging <strong>van</strong> geweldloosheid op een uniek wijze in Christus<br />
verwerkelijkt was.<br />
17 <strong>het</strong>geen zoveel betekent als: Christus die buitenslands reist. F.-W. Marquardt, Das christliche Bekenntnis zu Jesus, dem<br />
Ju<strong>den</strong>, deel 1. Gütersloh 1990. Verder afgekort tot CBJ1 blz.11 e.v.<br />
18 M. Buber, Zwei Glaubensweisen, 1950. S.Ben-Chorin, Bruder Jesus, 1967. D. Flusser, Jesus, 1968.<br />
19 Quran Soera 4:156.
10<br />
Ook belangrijke vertegenwoordigers uit de filosofie als Kant, Hegel, Schelling, Nietzsche en Kierkegaard<br />
hebben zich in hun <strong>den</strong>ken met de Christus beziggehou<strong>den</strong>. Het marxistische beeld <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> als de revo-<br />
lutionair heeft ten slotte ook in <strong>het</strong> socialisme <strong>zijn</strong> sporen nagelaten.<br />
Dit alles maakt duidelijk dat <strong>Jezus</strong> blijkbaar ook niet-christelijk begrepen kan wor<strong>den</strong>. Het is wel de vraag<br />
of dit een verstaan is <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> als de Christus, of eerder een in deze naam geprojecteerde wensgestalte. 20<br />
Volgens Marquardt hebben deze gedachten over <strong>Jezus</strong> buiten de kerk een bepaalde grondervaring gemeenschappelijk.<br />
<strong>Jezus</strong> wordt gezien als de bevrijder <strong>van</strong> 'wettelijkheid'. Hij heeft de kracht de ban<strong>den</strong> te<br />
verbreken <strong>van</strong> elke soort religieuze en maatschappelijke traditie. Zo fungeert hij als transcen<strong>den</strong>te kracht<br />
tot verandering wat een herkenbare gestalte is <strong>van</strong> uit christelijk oogpunt. Marquardt wijst echter op <strong>het</strong><br />
feit dat de bevrijding <strong>van</strong> wettelijke regels <strong>voor</strong>tkomt uit de tegenstelling 'Wet' contra 'Vrijheid'. Volgens<br />
de kerk <strong>het</strong> kenmerkende onderscheid tussen jo<strong>den</strong>dom en christendom. Dus waar men <strong>Jezus</strong> als Bevrijder<br />
ziet doet men mee aan een anti-<strong>Jood</strong>se wijze <strong>van</strong> <strong>den</strong>ken. Jo<strong>den</strong> zou<strong>den</strong> immers volgens de kerk de<br />
verpersoonlijking <strong>van</strong> slavernij onder de Wet <strong>zijn</strong>? Als <strong>Jezus</strong> echter in anti-<strong>Jood</strong>se vorm ervaren wordt<br />
gaat <strong>het</strong> met zekerheid niet om ervaringen met de werkelijke historische <strong>Jezus</strong>. Om de waarheid hier<strong>van</strong><br />
aan te tonen schreef Marquardt <strong>zijn</strong> christologie. 21<br />
2 b <strong>De</strong> these <strong>van</strong> de christologie <strong>van</strong> Marquardt<br />
<strong>Jezus</strong> heeft ook buiten de kerk gehoor gevon<strong>den</strong>. Hierdoor wor<strong>den</strong> de kerk en de theologie op hun begrensdheid<br />
gewezen, in <strong>het</strong> bijzonder waar <strong>het</strong> gaat om de exclusiviteit <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>. <strong>Jezus</strong> wil niet door de<br />
kerk exclusief apart gezet en <strong>van</strong> anderen weggehou<strong>den</strong> wor<strong>den</strong>. Het heil dat <strong>Jezus</strong> schenkt is niet <strong>van</strong> de<br />
kerk. Het komt niet uit haar mid<strong>den</strong> op, maar wordt haar geschonken <strong>van</strong> buiten af. Of zoals dat theologisch<br />
heet: 'extra nos'.<br />
Wat dit wil zeggen is volgens Marquardt te horen in <strong>het</strong> verhaal over de vrouw uit Samaria, die een ontmoeting<br />
had met <strong>Jezus</strong>. 22 Op de vraag <strong>van</strong> deze vrouw waar men moet bid<strong>den</strong>, antwoordt <strong>Jezus</strong>: "Gij<br />
aanbidt, wat gij niet weet; wij aanbid<strong>den</strong>, wat wij weten, want <strong>het</strong> heil is uit de Jo<strong>den</strong>." Het draait om "aanbid<strong>den</strong>"<br />
en "weten", ofwel om <strong>het</strong> dienen en kennen <strong>van</strong> God. Er wordt een vergelijking gemaakt tussen de<br />
manier waarop Samaritanen God dienen en kennen en waarop dat in <strong>het</strong> jo<strong>den</strong>dom gebeurt. Het verschil<br />
is te zien aan de manier waarop de schriften in deze godsdiensten een rol spelen. Voor de Samaritanen<br />
was alleen de Tora heilig, maar niet de latere boeken <strong>van</strong> de Profeten en de Geschriften. <strong>De</strong> Samaritanen<br />
maakten zich druk om de heiligheid <strong>van</strong> oude teksten. In de Profeten echter werd gevraagd naar de wijze<br />
waarop de mensen leef<strong>den</strong> in <strong>het</strong> licht ván die heilige teksten. Heilzaam dienen en kennen <strong>van</strong> God is<br />
daarom volgens <strong>Jezus</strong> in overeenstemming met de <strong>Jood</strong>se godsdienst en levenswijze. Belangrijk in deze<br />
tekst is verder dat <strong>Jezus</strong> zich i<strong>den</strong>tificeert met <strong>het</strong> <strong>Jood</strong>se volk door de persoonsvorm "wij". "Wij aanbid<strong>den</strong><br />
wat wij weten." Dit heeft consequenties <strong>voor</strong> de interpretatie <strong>van</strong> de dingen die <strong>Jezus</strong> zegt en doet. Zijn<br />
relatie met God zou hierdoor alleen maar verstaanbaar <strong>zijn</strong> in een <strong>Jood</strong>s kader <strong>van</strong> God dienen en kennen.<br />
Marquardt benadrukt hier dus op basis <strong>van</strong> uitspraken <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> dat heilzaam leven met God in <strong>het</strong><br />
licht <strong>van</strong> de schriften als ook de persoon <strong>van</strong> de Christus uit <strong>het</strong> jo<strong>den</strong>dom komen.<br />
20<br />
<strong>De</strong>ze kanttekening kan met evenveel recht geplaatst wor<strong>den</strong> bij veel kerkelijke Christusbeel<strong>den</strong>.<br />
21<br />
CBJ1 blz.94<br />
22<br />
Joh.4:12 e.v.
11<br />
Dat <strong>het</strong> heil uit de Jo<strong>den</strong> komt, is vaker onderwerp <strong>van</strong> discussie geweest. Karl Barth en Emil Brunner<br />
had<strong>den</strong> hierover in 1941een diepgaand verschil <strong>van</strong> mening, in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> werk ten behoeve <strong>van</strong><br />
<strong>Jood</strong>se vluchtelingen. Waar Barth <strong>van</strong> mening was dat <strong>het</strong> heil uit de Jo<strong>den</strong> "IST", was Brunner <strong>van</strong> me-<br />
ning dat <strong>het</strong> heil uit de Jo<strong>den</strong> "WAR". <strong>De</strong>ze typeringen in hoofdletter <strong>zijn</strong> afkomstig uit een rede <strong>van</strong><br />
Gottlob Schrenk, die benadrukte waar <strong>het</strong> verschil in opvattingen precies lag. Hij gaf op exegetische<br />
gron<strong>den</strong> Barth gelijk. <strong>De</strong> keuze <strong>van</strong> Marquardt <strong>voor</strong> <strong>het</strong> motto: <strong>het</strong> heil is uit de Jo<strong>den</strong>, betekent dat hij<br />
zich aansluit bij Barth en Schrenk.<br />
In <strong>zijn</strong> christologie wil Marquardt daarom de volgende stelling verdedigen:<br />
"daß schon im Judesein Jesu jene wichtigen Glaubens- und Erkenntnisselemente enthalten<br />
sind, auf die die altkirchliche Christologie die Kirche festlegen wollte, nur daß sie, wenn wir<br />
sie aus dem Judesein Jesu erheben, nicht metaphysischer, sondern in geschichtlicher, -nicht<br />
in heidnischer, sondern in biblischer Form vor unser Auge treten." 23<br />
Daar ligt namelijk volgens Marquardt de bron <strong>van</strong> de problematiek. Het 'hei<strong>den</strong>s'-Griekse <strong>den</strong>ken functioneert<br />
zodanig anders dan <strong>het</strong> bijbels-<strong>Jood</strong>se <strong>den</strong>ken, dat een Grieks <strong>den</strong>kende theologie <strong>het</strong> geloof in de<br />
God <strong>van</strong> de bijbel vervormt en <strong>het</strong> zo inhoudelijk 'ont-heil-igt'.<br />
Voor de christologie is <strong>het</strong> belangrijk te beseffen dat wanneer men <strong>Jezus</strong> los <strong>den</strong>kt <strong>van</strong> de Jo<strong>den</strong>, men<br />
zich een heilloos figuur heeft uitgedacht. <strong>De</strong> uitdrukking "<strong>het</strong> heil is uit de Jo<strong>den</strong>" is daarom een hermeneutisch<br />
criterium <strong>voor</strong> een bijbels <strong>den</strong>kende christologie. Volgens Marquardt zal men daarom <strong>Jezus</strong><br />
moeten leren <strong>den</strong>ken in termen <strong>van</strong> een <strong>Jood</strong>s-bijbels verstaan <strong>van</strong> de werkelijkheid. Na de inleiding heet<br />
<strong>het</strong> eerste deel <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> christologie dan ook: "Jesus in der Welt der Bibel". 24<br />
I ) 3 <strong>Jezus</strong> in de wereld <strong>van</strong> de bijbel<br />
Marquardt is in de leer geweest bij Bultmann, een <strong>van</strong> de meest invloedrijke exegeten <strong>van</strong> de twintigste<br />
eeuw. In de visie <strong>van</strong> Bultmann was <strong>het</strong> enige dat <strong>van</strong> belang was als <strong>het</strong> om <strong>Jezus</strong> ging <strong>het</strong> feit 'dat' hij er<br />
geweest was. Historische feiten waren volgens hem niet rele<strong>van</strong>t en <strong>het</strong> ging louter en alleen om de verkondiging,<br />
om <strong>het</strong> kerygma. Marquardt gaat hier niet in mee en stelt dat men op kerygma geen christologie<br />
kan bouwen. Zijn andere leermeester Karl Barth stelde dat <strong>het</strong> Woord <strong>van</strong> God zich in de geschie<strong>den</strong>is<br />
openbaart in <strong>Jezus</strong> Christus. Hierin gaat Marquardt in zoverre mee, dat hij met de oud-testamenticus<br />
Kraus zegt: "Nicht mit dem historischen Jesus, sondern mit dem Alten Testament setzt eine biblisch beratene, sachgemäße<br />
Christologie ein." 25<br />
<strong>Jezus</strong> is volgens Marquardt derhalve alleen verstaanbaar in de taal en in <strong>het</strong> wereldbeeld <strong>van</strong> de bijbel.<br />
3 a <strong>De</strong> primaire context <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong><br />
Wat men <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> kan weten is dat hij heeft geleefd. Er <strong>zijn</strong> geen betere gron<strong>den</strong> waarop men de uitspraak<br />
kan wettigen dat hij niet heeft geleefd. Echter <strong>zijn</strong> leven speelt op <strong>het</strong> toneel <strong>van</strong> de wereldgeschie<strong>den</strong>is<br />
geen rol. Marquardt wil <strong>Jezus</strong> dan ook niet beschouwen in <strong>het</strong> grote raamwerk <strong>van</strong> <strong>het</strong> Romeinse<br />
Rijk. Op dat niveau wordt hij onbetekenend en is hij ook letterlijk niet op <strong>zijn</strong> plaats. Immers de<br />
23 CBJ1 blz.98<br />
24 <strong>De</strong> uitdrukking "Welt der Bibel" is vrij overgenomen uit een opstel <strong>van</strong> K.Barth. zie ook CBJ1 blz.298<br />
25 H.-J. Kraus, Reich Gottes, Neukirchen, 1975. Blz. 249
12<br />
geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Rome is <strong>het</strong> verhaal <strong>van</strong> de heerschappij en de macht. <strong>Jezus</strong> hoort thuis in de nood <strong>van</strong><br />
Israëls lij<strong>den</strong>s -en verzetsgeschie<strong>den</strong>is, de geschie<strong>den</strong>is dus <strong>van</strong> onderop.<br />
<strong>Jezus</strong> was een prediker en <strong>zijn</strong> leer kwam overeen met de hoofdlijnen <strong>van</strong> de prediking <strong>van</strong> Johannes de<br />
Doper. <strong>De</strong>ze legde de nadruk op de noodzaak om tot bekering te komen en dat <strong>het</strong> oordeel <strong>voor</strong> de deur<br />
stond. <strong>De</strong> toespitsing die <strong>Jezus</strong> aan deze prediking gaf leest Marquardt bij Conselmann en Lindemann. 26<br />
<strong>Jezus</strong> verkondigt dat met <strong>het</strong> oordeel ook <strong>het</strong> heil komt en dat hij in eigen persoon een bepaalde beslissende<br />
functie heeft met betrekking tot dat heil.<br />
Wat betreft <strong>zijn</strong> ethiek is de inhoud <strong>van</strong> de leer <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> <strong>Jood</strong>s. Hij geeft geen nieuwe gebo<strong>den</strong>, maar<br />
scherpt de oorspronkelijke zin <strong>van</strong> de gebo<strong>den</strong> in. <strong>De</strong> twee bevrij<strong>den</strong>de zaken daarbij <strong>zijn</strong> dat God niet<br />
iets ván ons wil, maar dat Hij ons zélf wil. In de verkondiging <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> is God op de eerste plaats degene<br />
die geeft, <strong>voor</strong>dat Hij eist. Verder genas <strong>Jezus</strong> ook zieken. Dit samen noemt Marquardt <strong>het</strong> historischkritisch<br />
minimum <strong>van</strong> wat men <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> kan weten.<br />
Er is via een andere bron meer over <strong>Jezus</strong> te zeggen. Daar<strong>voor</strong> verwijst Marquardt naar de <strong>Jood</strong>se nieuwtestamenticus<br />
David Flusser. Wat hij bij hem aantreft noemt Marquardt "das synt<strong>het</strong>ische Maximum jüdischer<br />
Jesus-Historie" 27 Volgens Flusser predikte en genas <strong>Jezus</strong>. Hij leefde niet in conflict met de Wet. <strong>De</strong><br />
Tora was niet <strong>zijn</strong> probleem, noch <strong>zijn</strong> thema. <strong>Jezus</strong> had geen hoge dunk <strong>van</strong> Gojim en Romeinen. Hij<br />
wilde onder Jo<strong>den</strong> werken en heeft maar tweemaal niet-Jo<strong>den</strong> geholpen. Het revolutionaire lag <strong>voor</strong>al in<br />
<strong>zijn</strong> prediking <strong>van</strong> de liefde. Gods gerechtigheid is er tegelijk met <strong>zijn</strong> erbarmen. In <strong>het</strong> bijzonder neemt<br />
God <strong>het</strong> op <strong>voor</strong> de armen en onderdrukten. In <strong>het</strong> gebod <strong>van</strong> de liefde gaat <strong>Jezus</strong> een stap verder dan<br />
wat in de Tora staat geschreven: hij gebied de vijand lief te hebben. Het laatste woord dat Flusser over<br />
<strong>Jezus</strong> schrijft is: "Und Jesus verschied"<br />
Waar dit <strong>Jood</strong>se verhaal eindigt begint <strong>het</strong> geloof <strong>voor</strong> christenen pas. Ofwel waar <strong>het</strong> verhaal <strong>van</strong> de geschie<strong>den</strong>is<br />
ophoudt daar begint <strong>het</strong> verhaal <strong>van</strong> <strong>het</strong> geloof. Vele protestantse theologen trokken hieruit de<br />
conclusie dat een historische <strong>Jezus</strong> hen niets aanging. Marquardt stelt dat dit niet opgaat. <strong>Jezus</strong> was een<br />
<strong>Jood</strong> en Israël is dus <strong>zijn</strong> primaire context. <strong>De</strong> geschie<strong>den</strong>is, de traditie en <strong>voor</strong>al ook de taal <strong>van</strong> dit volk<br />
<strong>zijn</strong> daarom sterk bepalend <strong>voor</strong> <strong>het</strong> interpreteren <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> woor<strong>den</strong> en da<strong>den</strong>.<br />
3 b Een bijbels hermeneutisch kader<br />
Volgens Marquardt staat <strong>het</strong> E<strong>van</strong>gelie geheel in de traditie <strong>van</strong> de <strong>Jood</strong>se geschriften en is <strong>het</strong>, hoewel<br />
geschreven in <strong>het</strong> Grieks, doortrokken <strong>van</strong> Hebreeuws taalgebruik. Dit gaat veel verder dan alleen uitdrukkingen<br />
en citaten, want taal is de verwoording <strong>van</strong> een geestelijke wereld, zoals Martin Heidegger<br />
zei: "Sprache ist Haus des Seins". <strong>De</strong> wijze waarop Israël gelooft en <strong>den</strong>kt is door <strong>het</strong> Hebreeuwse taalgebruik<br />
de dragende werkelijkheid <strong>van</strong> de wereld <strong>van</strong> <strong>het</strong> E<strong>van</strong>gelie.<br />
<strong>De</strong> schrijvers <strong>van</strong> <strong>het</strong> E<strong>van</strong>gelie had<strong>den</strong> daar inhoudelijk argumenten <strong>voor</strong>. Het getuigenis <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> kon<br />
niet in <strong>het</strong> taalgebruik <strong>van</strong> <strong>het</strong> Grieks-mythologisch <strong>den</strong>ken weergegeven wor<strong>den</strong>, omdat dit meent de<br />
woor<strong>den</strong> <strong>van</strong> de gebeurtenissen te kunnen schei<strong>den</strong>. Het Hebreeuws kan zo niet spreken. Daar wordt <strong>het</strong><br />
grondwoord 'dabar' zowel <strong>voor</strong> 'de zaak' zelf als <strong>voor</strong> '<strong>het</strong> woord' dat de zaak benoemt gebruikt. Zo is ook<br />
Gods spreken in de bijbel één met wat er geschiedt. Een bijbels getuigenis <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> kon alleen in <strong>het</strong><br />
Grieks gesproken wor<strong>den</strong>, mits <strong>het</strong> <strong>den</strong>ken achter de woor<strong>den</strong> in lijn was met <strong>het</strong> Israëlisch-idioom.<br />
26<br />
CBJ1 blz.121 H. Conzelmann, en A. Lindemann, Arbeitsbuch zum Neuen Testaments, Tübingen, 1980.<br />
27<br />
CBJ1 blz.124
13<br />
In <strong>het</strong> Hebreeuws wordt de zin niet door <strong>het</strong> zelfstandig naamwoord, maar door <strong>het</strong> werkwoord bepaald.<br />
Daarom is <strong>het</strong> taalkundig niet mogelijk de woor<strong>den</strong> en da<strong>den</strong> <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> te interpreteren <strong>van</strong> uit wat hij<br />
'is'. Dit 'is' bestaat uit een leeg woord zolang <strong>het</strong> niet gevuld wordt met wat er geschiedt. Wanneer lezers<br />
<strong>het</strong> 'is' invullen met hun eigen <strong>den</strong>kbeel<strong>den</strong>, bepalen zij wie <strong>Jezus</strong> is en scheppen zij hem naar hun eigen<br />
beeld en gelijkenis.<br />
Nu kan men stellen dat <strong>het</strong> christelijke <strong>den</strong>ken over <strong>Jezus</strong> veelal <strong>voor</strong>tbouwde op de titels als "Heer,<br />
Zoon <strong>van</strong> God, Koning enz." die hij na <strong>zijn</strong> opstanding kreeg <strong>van</strong> degenen die hem zagen. Marquardt<br />
wijst op <strong>het</strong> feit dat al deze titels genomen wer<strong>den</strong> uit bijbelse begrippen of uit begrippen die thuishoor<strong>den</strong><br />
in de <strong>Jood</strong>se overlevering. <strong>De</strong> eerste getuigen had<strong>den</strong> blijkbaar geen andere woor<strong>den</strong> die doeltreffend<br />
kon<strong>den</strong> zeggen wat zij aan de Opgestane <strong>Jezus</strong> beleef<strong>den</strong>. Daarom stelt Marquardt dat de dood en opstanding<br />
<strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> <strong>het</strong> best verklaard wor<strong>den</strong> door de uitspraak: "Het is naar de schriften gebeurd." 28 <strong>De</strong> betekenis<br />
<strong>van</strong> <strong>zijn</strong> dood en opstanding moet men trachten te verstaan uit de schriftelijke en mondelinge tradities,<br />
die ontstaan en overgeleverd waren binnen de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>Jood</strong>se volk.<br />
3 c Het bijbelse verstaan <strong>van</strong> de werkelijkheid<br />
<strong>De</strong> Tenach vertelt in retrospectief de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël, in <strong>het</strong> bijzonder die <strong>van</strong> de uitleiding uit<br />
Egypte. <strong>De</strong>ze geschie<strong>den</strong>is zegt dat Israël geroepen is om te mid<strong>den</strong> <strong>van</strong> de volken een volk "Gode ten<br />
eigendom" te <strong>zijn</strong>, opdat de volken de da<strong>den</strong> <strong>van</strong> God leren kennen. In deze geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> <strong>het</strong> volk<br />
wordt de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> hun eerste <strong>voor</strong>vader Abraham herhaald. <strong>De</strong>ze <strong>voor</strong>tdurende herhalingen <strong>zijn</strong><br />
typerend <strong>voor</strong> de bijbelse weergave <strong>van</strong> de gebeurtenissen. <strong>De</strong> typerende herhaling <strong>van</strong> gebeurtenissen<br />
<strong>van</strong> de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël, in een latere fase <strong>van</strong> <strong>het</strong> bestaan is volgens Marquardt een belangrijke<br />
bijdrage <strong>voor</strong> <strong>het</strong> verstaan <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>. Hij stelt: "In seinem Leben, Lei<strong>den</strong> und Sterben und Erwecktwer<strong>den</strong> vom<br />
Tode wiederholen sich Leben, Lei<strong>den</strong>, Sterben und Befreitwer<strong>den</strong> Israels." 29 <strong>De</strong> verhouding <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> met God<br />
maakt daarmee volkomen deel uit <strong>van</strong> de grote geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> God met Israël.<br />
Wanneer Abraham wordt geroepen, wordt hij door God wéggeroepen uit de falende geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> de<br />
mensheid. <strong>De</strong> geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> de mens wordt verteld als "oergeschie<strong>den</strong>is" in <strong>het</strong> begin <strong>van</strong> <strong>het</strong> boek<br />
Genesis. <strong>De</strong> mensheid wordt daarin ten tonele gevoerd als mislukt juist in <strong>het</strong> samenleven. Man en<br />
vrouw verstoren de gemeenschap met God, broers staan elkaar naar <strong>het</strong> leven en ten slotte staan in Babel<br />
de mens en <strong>zijn</strong> 'maat' ook in <strong>het</strong> werk sprakeloos tegenover elkaar. <strong>De</strong> geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Abraham is een<br />
nieuw begin. God roept hem om familie en vrien<strong>den</strong> te verlaten. Niet om in apartheid te gaan leven,<br />
maar juist om een bemiddelende rol te gaan spelen. God zegent Abraham met de toezegging dat gezegend<br />
zullen wor<strong>den</strong> die hem zegenen en vervloekt die hem vervloeken.<br />
<strong>De</strong> broedergeschie<strong>den</strong>issen die vervolgens verteld wor<strong>den</strong>, lijken sprekend op die <strong>van</strong> de mens in de oergeschie<strong>den</strong>is.<br />
Echter er is een verschil: God speelt een beslissende rol tussen de broers Esau en Jacob en<br />
tussen Jozef en <strong>zijn</strong> broers, door één <strong>van</strong> hen aan te wijzen als erfgenaam <strong>van</strong> de zegen. <strong>De</strong> anderen<br />
wor<strong>den</strong> deelgenoten <strong>van</strong> deze zegen <strong>voor</strong> zover zij zich daar mee tevre<strong>den</strong> kunnen stellen. Merkwaardig<br />
is dat in de regel niet de eerstgeborene, maar de jongere de gezegende is. Juist degene die <strong>van</strong> nature geen<br />
rechten heeft wordt dus door God recht gedaan. Rechtvaardig is in <strong>het</strong> <strong>Jood</strong>se <strong>den</strong>ken dan ook niet <strong>het</strong><br />
recht dat iemand heeft, maar <strong>het</strong> recht dat God aan hem geeft, die <strong>het</strong> niet heeft. Bij deze 'uitverkiezing'<br />
28 CBJ1 blz.157<br />
29 CBJ1 blz.168
14<br />
<strong>van</strong> de een boven de ander gaat <strong>het</strong> niet om <strong>het</strong> onderscheid tussen verworpenen en gelief<strong>den</strong>, maar om<br />
geliefd wor<strong>den</strong> op een 'andere' manier. En daar Gods liefde altijd een roeping tot dienst inhoudt, betekent<br />
'anders' geliefd wor<strong>den</strong> dus een andere taak in <strong>het</strong> bestaan krijgen.<br />
<strong>De</strong>ze 'broedergeschie<strong>den</strong>issen' wor<strong>den</strong> als kenmerkend gezien <strong>voor</strong> de verhouding tussen de volkeren. Er<br />
is één volk dat de door God gekozen gezegende is en de anderen ont<strong>van</strong>gen de zegen <strong>van</strong> God op grond<br />
<strong>van</strong> hun relatie met dat ene volk. Er <strong>zijn</strong> dus drie relaties aanwijsbaar: tussen God en Israël, tussen Jo<strong>den</strong><br />
en niet-Jo<strong>den</strong> en ten slotte tussen God en de niet-<strong>Jood</strong>se volken. <strong>De</strong> laatste relatie hangt ten goede of ten<br />
kwade samen met de verhouding tussen niet-Jo<strong>den</strong> en Jo<strong>den</strong>. Dit is de grondstructuur <strong>van</strong> de wijze<br />
waarop in de bijbel de werkelijkheid wordt verstaan. Hier ligt de hermeneutische basis <strong>voor</strong> een christologie<br />
<strong>van</strong> de <strong>Jood</strong> <strong>Jezus</strong>.<br />
I ) 4 <strong>De</strong> hermeneutische sleutel <strong>van</strong> Marquardt<br />
Om aan te tonen dat de verkondiging <strong>van</strong> de Christus in <strong>het</strong> E<strong>van</strong>gelie gebeurt binnen <strong>het</strong> <strong>voor</strong>noemde<br />
<strong>Jood</strong>s-bijbelse <strong>den</strong>kkader behandelt Marquardt in <strong>zijn</strong> dogmatiek de Romeinenbrief. Het kernthema <strong>van</strong><br />
deze brief is namelijk de vraag hoe <strong>het</strong> na de opstanding <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> uit de do<strong>den</strong> zit met <strong>het</strong> onderscheid<br />
in de relatie <strong>van</strong> God met enerzijds Jo<strong>den</strong> en anderzijds niet-Jo<strong>den</strong>. Het begrip gerechtigheid, dat in deze<br />
brief een hoofdrol speelt, moet gezien wor<strong>den</strong> als de sleutel tot de oplossing <strong>van</strong> deze kwestie. Hierbij tekent<br />
Marquardt aan dat gerechtigheid nooit een doel op zich is maar ten dienste staat <strong>van</strong> <strong>het</strong> leven in de<br />
onderlinge gemeenschap. Gerechtigheid heeft te maken met een concreet bondgenootschap, waarbij <strong>het</strong><br />
erom gaat dat iedere bondgenoot tot '<strong>zijn</strong>' recht komt. Ieder <strong>het</strong> <strong>zijn</strong>e wil overigens niet zeggen dat ieder<br />
dus <strong>het</strong>zelfde ont<strong>van</strong>gt. Daarom wordt volgens Marquardt onder 'gerechtigheid' verstaan "ein befriedeter<br />
Bund zwischen niemals Gleichen." 30<br />
4 a Het perspectief <strong>van</strong> de Romeinenbrief<br />
In de Romeinenbrief stelt Paulus zich <strong>voor</strong> als een apostel <strong>van</strong> Christus, die gezon<strong>den</strong> is tot de 'volken'.<br />
Dat heeft enerzijds met een taakverdeling te maken tussen Petrus en Paulus, anderzijds ook met <strong>het</strong> inzicht<br />
dat Jo<strong>den</strong> en niet-Jo<strong>den</strong> zich in een principieel verschillende theologische uitgangspositie bevin<strong>den</strong>.<br />
In tegenstelling tot de niet-Jo<strong>den</strong> kennen de Jo<strong>den</strong> God en is aan hen <strong>zijn</strong> wil in de Tora bekendgemaakt.<br />
Maar is dit onderscheid nog wel zinvol na de dood en de opstanding <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>?<br />
Marquardt wijst op de besluiten die op de vergadering te Jeruzalem 31 genomen wer<strong>den</strong>. Daar wordt <strong>van</strong><br />
hei<strong>den</strong>en geen besnij<strong>den</strong>is geëist noch <strong>van</strong> Jo<strong>den</strong> dat zij de Tora de rug toe te keren om lid <strong>van</strong> de christelijke<br />
geloofsgemeenschap te kunnen wor<strong>den</strong>. <strong>De</strong> vrijheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> geloof in Christus wil mensen blijkbaar<br />
met elkaar verbin<strong>den</strong> zonder dat zij hun eigenheid prijs moeten geven. In de praktijk is <strong>het</strong> dus niet nodig<br />
<strong>het</strong> onderscheid tussen Jo<strong>den</strong> en niet-Jo<strong>den</strong> op te geven. Principieel is dit volgens Marquardt zelfs onmogelijk,<br />
want dat zou betekenen dat God <strong>zijn</strong> volk zou hebben verstoten, wat door Paulus beslist afgewezen<br />
wordt met de woor<strong>den</strong>: "Volstrekt niet." Dit legt Marquardt uit in een beschouwing <strong>van</strong> de "Gemeinschaftsgerechtigkeit<br />
Gottes" 32 Hij wijst op <strong>het</strong> gegeven dat de dood <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> tot tweemaal toe verbon<strong>den</strong><br />
30 CBJ1 blz.182<br />
31 Hand.15:1 e.v.<br />
32 CBJ1 blz.196 v.v.
15<br />
wordt met de uitspraak: "om <strong>zijn</strong> rechtvaardigheid te tonen". 33 Los <strong>van</strong> de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> God en Israël is<br />
<strong>het</strong> maar de vraag hoe rechtvaardig de dood <strong>van</strong> een onschuldige is. Echter Paulus kan <strong>Jezus</strong> niet los<br />
<strong>den</strong>ken <strong>van</strong> de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>Jood</strong>se volk, omdat deze "naar <strong>het</strong> vlees" 34 uit de Israëlieten is. Dit is<br />
meer dan genealogie: <strong>het</strong> wil zeggen dat <strong>zijn</strong> oorsprong te vin<strong>den</strong> is in de da<strong>den</strong> en de woor<strong>den</strong> <strong>van</strong> God,<br />
die in Israëls geschie<strong>den</strong>is openbaar <strong>zijn</strong> gewor<strong>den</strong>. Binnen die Verbondsgeschie<strong>den</strong>is draagt de dood <strong>van</strong><br />
<strong>Jezus</strong> wel degelijk bij aan <strong>het</strong> instandhou<strong>den</strong> <strong>van</strong> de onderlinge gemeenschap, dus aan de gerechtigheid,<br />
<strong>het</strong> recht doen aan alle betrokken verbondspartners. Aan <strong>het</strong> kruis laat <strong>Jezus</strong> namelijk zien wat 'gemeenschap'<br />
vraagt en wat 'Verbond' onverbrekelijk maakt. <strong>De</strong> gerechtigheid die weldadig is <strong>voor</strong> gemeenschap<br />
is niet <strong>het</strong> <strong>voor</strong> waarhou<strong>den</strong> <strong>van</strong> <strong>den</strong>kbeel<strong>den</strong>, niet <strong>het</strong> uitvoeren <strong>van</strong> enkele opdrachten of deelnemen<br />
aan plaatsver<strong>van</strong>gende religieuze handelingen, maar totale inzet met lichaam en ziel zonder enige terughou<strong>den</strong>dheid.<br />
Wanneer <strong>Jezus</strong> zich in de wrede werkelijkheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> bestaan zo geheel geeft, bewijst<br />
God <strong>zijn</strong> gerechtigheid door in de dood <strong>zijn</strong> verbondspartner niet los te laten. God rechtvaardigt zo Zichzelf<br />
en allen die leven 'uit' <strong>het</strong> geloof <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> 35 . Dit 'geloof ván <strong>Jezus</strong>' wordt in <strong>zijn</strong> dood op twee manieren<br />
gedemonstreerd. <strong>Jezus</strong> legt getuigenis af <strong>van</strong> de totaliteit <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> zelfgave als bondgenoot <strong>van</strong><br />
God en de mensen. Anderzijds levert God in de opstanding <strong>het</strong> bewijs dat Hij onverbrekelijk trouw is<br />
aan <strong>zijn</strong> bondgenoot, op basis <strong>van</strong> dit geheel inzetten <strong>van</strong> zichzelf. Het gaat dus om vertrouwen in God<br />
en trouw <strong>van</strong> God, wat geen abstracte begrippen <strong>zijn</strong> maar activiteiten in de werkelijkheid.<br />
Marquardt stelt met nadruk dat God <strong>zijn</strong> Verbond met Israël in de kruisdood <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> niet heeft opgezegd,<br />
maar heeft vernieuwd. Daarom blijven de leefregels <strong>van</strong> de Tora ook in <strong>het</strong> 'Nieuwe Verbond in <strong>het</strong><br />
bloed <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>' de wet <strong>van</strong> de gemeenschap <strong>van</strong> God.<br />
4 b Werken aan geloven<br />
Wat betekent 'geloof dat zich uit in da<strong>den</strong>' en <strong>het</strong> blijvende belang <strong>van</strong> de Tora <strong>voor</strong> <strong>het</strong> 'sola fide' <strong>van</strong> de<br />
Reformatie? Zondaren wor<strong>den</strong> volgens Luther rechtvaardig gemaakt door Gods genade op basis <strong>van</strong> geloof<br />
alleen. Men kon deze 'status <strong>van</strong> gerechtvaardigde' niet verdienen door zelf goede dingen te doen.<br />
Marquardt spreekt echter niet over een rechtvaardige status, maar over gerechtigheid, over de inzet <strong>voor</strong><br />
een goede gemeenschap. Hij legt <strong>het</strong> geloof <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> uit als een leven dat zich actief inzet <strong>voor</strong> <strong>het</strong> vervullen<br />
<strong>van</strong> gerechtigheid, dus <strong>het</strong>geen in de Tora gebo<strong>den</strong> werd te doen. Echter al dit werken was volkomen<br />
doordrongen <strong>van</strong> vertrouwen op God.<br />
Paulus legt in <strong>het</strong> licht <strong>van</strong> de opstanding <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> soms erg sterk de nadruk op dit vertrouwen in God,<br />
dus op dit geloof, maar hij speelt nergens de werken <strong>van</strong> de Tora uit tegen een werkeloos geloof. Hoe vult<br />
Marquardt dan de vrijheid <strong>van</strong> de christen ten aanzien <strong>van</strong> de Wet in? Dat doet hij door de regels <strong>van</strong> de<br />
Tora te zien als "Übungsfelder des Glaubens" 36 Waar Jo<strong>den</strong> de regels <strong>van</strong> de Tora naleven om zich te oefenen<br />
in de grondregel <strong>van</strong> de Tora, namelijk die <strong>van</strong> Godsvertrouwen, daar verzamelen zij immers ook<br />
geen 'punten op hun Torastatus' zoals sommige christenen <strong>het</strong> leven onder de Wet persifleren, maar<br />
groeit <strong>het</strong> geloof in God. Zo staan de Wet en <strong>het</strong> e<strong>van</strong>gelie niet meer tegenover elkaar, maar bewaren zij<br />
33<br />
Rom.3:25 en 26.<br />
34<br />
Rom.9:5<br />
35<br />
e)k pi¿stewj ¹Ihsou = slot <strong>van</strong> Rom.3:26. Voorzetsel 'ek' plus genitivus geeft de herkomst aan en niet <strong>het</strong> doel<br />
waarop <strong>het</strong> geloven is gericht. Het is dus een geloven dat gebaseerd is op <strong>Jezus</strong>.<br />
36<br />
CBJ1 blz.201
16<br />
eendrachtig de gelovige bij de kern <strong>van</strong> <strong>het</strong> leven met God. <strong>De</strong> Wet bewaart <strong>voor</strong> <strong>het</strong> willen leven <strong>van</strong><br />
'goedkope genade' en <strong>het</strong> e<strong>van</strong>gelie bewaart <strong>voor</strong> <strong>het</strong> zelf willen bewerken <strong>van</strong> Gods goedgunstigheid.<br />
Daarmee komt ook de zin <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>Jood</strong>se 'nee' tegen <strong>het</strong> idee dat <strong>Jezus</strong> de Christus is aan <strong>het</strong> licht. Dit<br />
nee wijst niet <strong>Jezus</strong> als wetsgetrouwe gelovige af, maar weigert te geloven dat mensen die menen rechtvaardig<br />
te <strong>zijn</strong> tegelijk onrecht (zoals Auschwitz) zou<strong>den</strong> kunnen bedrijven. Dit protest dwingt niet-<br />
<strong>Jood</strong>se gelovigen te komen tot <strong>het</strong> daadwerkelijk doen <strong>van</strong> wat <strong>Jezus</strong> hen als de Christus heeft <strong>voor</strong>geleefd.<br />
Zo opent de <strong>Jood</strong>se afwijzing feitelijk de deur <strong>voor</strong> de binnenkomst <strong>van</strong> niet-Jo<strong>den</strong> in Gods<br />
heilshandelen. 37<br />
Dit opent volgens Marquardt de gemeenschap <strong>van</strong> God met Israël ook <strong>voor</strong> niet-Jo<strong>den</strong>. Immers men<br />
hoeft zich niet onder <strong>het</strong> 'juk <strong>van</strong> de Wet' te buigen om te leren zich in vol vertrouwen aan de trouw <strong>van</strong><br />
God toe te vertrouwen. God rechtvaardigt mensen, die uit <strong>het</strong> geloof <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> leven. Zijn daad <strong>van</strong> vol<br />
vertrouwen op de trouw <strong>van</strong> God tot in de dood aan <strong>het</strong> kruis is zo in alle tij<strong>den</strong> de actuele basis <strong>voor</strong> hen<br />
die in dit vertrouwen leven.<br />
Het <strong>Jood</strong>se volk is <strong>voor</strong> christenen de aangewezen instantie, die hen kan leren om de "wereld <strong>van</strong> de bijbel"<br />
opnieuw te verstaan. Christenen hebben dus Jo<strong>den</strong> nodig, omdat <strong>Jezus</strong> onlosmakelijk met deze <strong>voor</strong><br />
hen zo vreemde wereld is verbon<strong>den</strong>. Wanneer christenen <strong>Jezus</strong> willen verstaan is <strong>het</strong> dan ook nodig:<br />
"Jesus in seine Welt, die Welt der Bibel, heimkehren zu lassen: ihn, der als der Erstgeborene unter vielen Brüdern zugleich<br />
der Israel inmitten der Völker ist." 38<br />
<strong>De</strong>ze uitspraak wil Marquardt in deel twee <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> christologie onderbouwen.<br />
37 Rom.11:25<br />
38 CBJ1 blz.306
Hoofdstuk II CHRISTOLOGIE IN HET KADER VAN ISRAËL<br />
17<br />
In <strong>het</strong> tweede deel <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> christologie wil Marquardt <strong>Jezus</strong> leren verstaan in de taal <strong>van</strong> de wereld <strong>van</strong><br />
de bijbel. In dit tweede hoofdstuk zal ik <strong>zijn</strong> argumentatie volgen, om te beoordelen wat <strong>het</strong> aanvaar<strong>den</strong><br />
<strong>van</strong> Israël als formeel interpretatiekader <strong>van</strong> de christologie betekent <strong>voor</strong> <strong>het</strong> horen naar en verstaan <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> bijbels getuigenis over <strong>Jezus</strong>. Daarom is <strong>het</strong> op de eerste plaats <strong>van</strong> belang na te gaan waar Marquardt<br />
in de christologie <strong>zijn</strong> accenten plaatst. Vervolgens wil ik weten welke invloed Israël als interpretatiekader<br />
<strong>voor</strong> de christologie heeft op <strong>het</strong> <strong>den</strong>ken over de i<strong>den</strong>titeit en <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>.<br />
II ) 1 Opzet <strong>van</strong> een christologie<br />
Waarom een leer <strong>van</strong> Christus? Dit is de beginvraag <strong>van</strong> Marquardt's tweede deel <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> christologie.<br />
Hij stelt dat de vragen naar wie <strong>Jezus</strong> is <strong>van</strong>uit wat hij doet, zegt, of belooft, kortom <strong>van</strong> uit <strong>zijn</strong> werken,<br />
opkomen. Hierin komen de eeuwenoude gedachten <strong>van</strong> Athanasius aan de orde. Hij re<strong>den</strong>eerde dat alleen<br />
God de mens werkelijk kan red<strong>den</strong>. Wanneer de redding <strong>van</strong> de mens met <strong>Jezus</strong> samenhangt, heeft<br />
dat logische consequenties <strong>voor</strong> <strong>het</strong> <strong>den</strong>ken over de persoon <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>. Ofwel er bestaat samenhang tussen<br />
de leer wat <strong>Jezus</strong> ons tot ons heil doet, de soteriologie, en de leer wie <strong>Jezus</strong> is, de christologie.<br />
<strong>De</strong> bedoeling <strong>van</strong> Marquardt is om zo in samenhang over de persoon en <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> te spreken,<br />
dat de christologie en de soteriologie met elkaar verbon<strong>den</strong> blijven. Hiermee wijst hij <strong>het</strong> dilemma af, dat<br />
Berkhof door middel <strong>van</strong> een citaat <strong>van</strong> Bultmann als volgt aanduidt: "Hilft er mir weil er der Sohn Gottes<br />
ist, oder ist er der Sohn Gottes weil er mir hilft?" 39 Tegelijk wil Marquardt er <strong>voor</strong> waken dat de christologie<br />
niet geheel opgaat in de soteriologie. Waarmee hij alert is op de kritiek <strong>van</strong> Feuerbach, dat alle theologie<br />
verhulde antropologie is en dat <strong>het</strong> dus in de lijn der verwachting ligt, dat de mensheid in haar honger<br />
naar universele vrede tot de projectie <strong>van</strong> een drager en stichter <strong>van</strong> die vrede is gekomen. 40 Hoe Marquardt<br />
op deze kritiek ingaat komt aan de orde in paragraaf 3c <strong>van</strong> dit hoofdstuk.<br />
1 a Christologische vragen<br />
Het valt Marquardt op dat de vragen naar wie <strong>Jezus</strong> is, de vragen dus <strong>van</strong> de christologie, in de geschriften<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> E<strong>van</strong>gelie opduiken waar men aanwijzingen krijgt <strong>voor</strong> <strong>het</strong> doen. <strong>De</strong> praxis <strong>van</strong> de geloofsrelatie<br />
met <strong>Jezus</strong> gaat blijkbaar <strong>voor</strong>af aan de theorie. <strong>De</strong> christologie wordt daarmee een zaak die noodzakelijkerwijze<br />
onaf blijft. Immers de praxis <strong>van</strong> de geloofsrelatie is een <strong>voor</strong>tgaande zaak in he<strong>den</strong> en toekomst,<br />
en zal daarom steeds nieuwe vragen oproepen. <strong>De</strong> leer die Marquardt <strong>van</strong> Christus ontwikkelt is<br />
dan ook een project met meer vragen dan antwoor<strong>den</strong>, meer een kwestie <strong>van</strong> geloven in hope, dan een<br />
zaak <strong>van</strong> eeuwige waarhe<strong>den</strong>. Hij onderscheidt twee vragen, die de christologie in kaart brengen. <strong>De</strong><br />
eerste wordt namens Johannes de Doper door <strong>zijn</strong> volgelingen aan <strong>Jezus</strong> gesteld. <strong>De</strong> tweede vraag wordt<br />
door <strong>Jezus</strong> zelf aan <strong>zijn</strong> discipelen gesteld.<br />
39 CG blz.282<br />
40 E.J. Beker en J.M. Hasselaar, Wegen en kruispunten in de dogmatiek, Kampen, 1981 Blz. 147 en 148.
<strong>De</strong> vraag aan <strong>Jezus</strong><br />
18<br />
Zijt Gij <strong>het</strong>, die komen zou, 41 of hebben wij een ander te verwachten?<br />
En <strong>Jezus</strong> antwoordde en zeide tot hen: Gaat heen en boodschapt Johannes wat gij hoort en<br />
ziet.<br />
<strong>De</strong> vraag geeft aan dat er een verwachting leefde <strong>van</strong> 'iemand, die zou komen'. Tegelijk blijkt uit <strong>het</strong><br />
tweede deel <strong>van</strong> de vraag: 'of moeten wij een ander verwachten' dat de i<strong>den</strong>titeit <strong>van</strong> degene die men<br />
verwacht niet vaststond. <strong>De</strong>ze 'open' verwachting heeft <strong>het</strong> jo<strong>den</strong>dom zeer terughou<strong>den</strong>d gemaakt ten<br />
opzichte <strong>van</strong> elk messianisme. Het zal duidelijk <strong>zijn</strong> dat dit <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> een christologie problematisch<br />
maakt. Wie zich vastlegt op één enkele Christus, beweert in staat te <strong>zijn</strong> deze heilsfiguur steeds te<br />
kunnen herkennen uit de ontelbaar vele geschiedkundige mogelijkhe<strong>den</strong>. Volgens Marquardt doet <strong>Jezus</strong><br />
dit zelf niet. 42 Hij geeft geen uitsluitsel, maar houdt de vraag juist open. <strong>De</strong> opdracht <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> aan de<br />
discipelen <strong>van</strong> Johannes, om aan hun opdrachtgever te gaan vertellen wat zij zélf hoor<strong>den</strong> en zagen, doet<br />
een beroep op <strong>het</strong> eigen vermogen <strong>van</strong> de vraagstellers om te kunnen oordelen. Dit eigen oordeel heeft<br />
volgens Marquardt niet toevallig te maken met <strong>het</strong> gegeven dat 'zien' hier op 'horen' volgt. Wil men de<br />
da<strong>den</strong> <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> op hun eigen merites kunnen beoordelen, dan zal men ze moeten zien <strong>van</strong>uit <strong>het</strong> horen<br />
naar de schriften.<br />
<strong>De</strong> vraag <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong><br />
Toen <strong>Jezus</strong> in de omgeving <strong>van</strong> Caesarea Filippi gekomen was, vroeg Hij <strong>zijn</strong> discipelen en<br />
zeide: Wie zeggen de mensen, dat de Zoon des mensen is? En zij zei<strong>den</strong>: Sommigen: Johannes<br />
de Doper; anderen: Elia; weer anderen: Jeremia, of één der profeten. Hij zeide tot hen:<br />
Maar gij, wie zegt gij, dat Ik ben? Simon Petrus zeide: Gij zijt de Christus, de Zoon <strong>van</strong> de<br />
levende God! 43<br />
<strong>De</strong> reisroute <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> heeft volgens Marquardt doorgaans een betekenis in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> de heilsgeschie<strong>den</strong>is.<br />
Daarom hecht hij bijzondere betekenis aan <strong>het</strong> feit, dat in Caesarea Filippi, op de grens tussen<br />
Jo<strong>den</strong> en hei<strong>den</strong>en, de vraag naar de Messias gesteld wordt en dat <strong>het</strong> hier tot een eerste belij<strong>den</strong>is <strong>van</strong> de<br />
Christus komt.<br />
<strong>Jezus</strong> wil de mening <strong>van</strong> de mensen horen. Hetgeen volgens Marquardt betekent dat de mensen in staat<br />
<strong>zijn</strong> tot een oordeel te komen, waar <strong>het</strong> om deze vraag gaat. 44 <strong>De</strong> vele antwoor<strong>den</strong> die niet bevestigd of<br />
weersproken wor<strong>den</strong>, wijzen er in ieder geval op dat in de schriften de i<strong>den</strong>titeit <strong>van</strong> de Messias niet<br />
dogmatisch vastligt.<br />
Het antwoord <strong>van</strong> Petrus roept in diverse commentaren de reactie op dat hij de eerste is die <strong>het</strong> goede<br />
antwoord heeft gegeven. Het is dan wel merkwaardig dat <strong>Jezus</strong> in de overeenkomstige passages bij Lucas<br />
en Marcus op deze belij<strong>den</strong>is reageert met een streng verbod dit verder te vertellen. Marquardt wijst de<br />
theorie <strong>van</strong> een "Messiasgeheimnis" af. Dit spreekverbod heeft volgens hem een veel fundamenteler karakter.<br />
<strong>Jezus</strong> wil niet dat er óver hem gesproken wordt.<br />
41<br />
Matt. 11:2 e.v. o( e)rxo/menoj letterlijk: de komende<br />
42<br />
Het is de vraag of deze bewering niet wordt tegengesproken door Joh.4: 26 "Ik, die met u spreek, ben <strong>het</strong>."<br />
43<br />
Matt.16:13-16 e.v.<br />
44<br />
Wordt deze bewering niet tegengesproken door Mat.16:17, waar aansluitend op de belij<strong>den</strong>is gezegd wordt dat dit<br />
inzicht in wie <strong>Jezus</strong> is niet door vlees en bloed <strong>zijn</strong> geopenbaard, maar door God?
19<br />
Dit betekent dus dat men tegenover <strong>Jezus</strong> wel tot de belij<strong>den</strong>is kan komen: "Ú bent de Messias", echter<br />
een i<strong>den</strong>tificerende en instemming eisende uitspraak als: "Jézus is dé Messias" is bijbels gezien niet legi-<br />
tiem.<br />
<strong>De</strong> leerlingen <strong>zijn</strong> wat <strong>Jezus</strong> betreft geen autoriteiten, maar getuigen. Zij bemiddelen bij de vragen aan<br />
<strong>Jezus</strong> en bij de berichten over hem. Wat zij als oor -en ooggetuigen gehoord en gezien hebben is <strong>van</strong> betekenis<br />
waar de vráág naar de Christus gesteld wordt. Christologie staat daarom nooit los <strong>van</strong> de kerk.<br />
Hierin is de invloed <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> leermeester Barth te horen, die niet zonder re<strong>den</strong> <strong>zijn</strong> dogmatiek <strong>het</strong> adjectief<br />
"kirchlich" meegaf.<br />
Marquardt beperkt <strong>het</strong> thema <strong>van</strong> de christologie niet tot de relatie tussen God en <strong>Jezus</strong>. Dat zou naar<br />
<strong>zijn</strong> idee een abstractie <strong>zijn</strong> <strong>van</strong> de plaats waar <strong>Jezus</strong> zich in de historische realiteit bevindt. Hij leeft <strong>zijn</strong><br />
gemeenschap met God in de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> <strong>het</strong> volk Israël, die zich afspeelt te mid<strong>den</strong> <strong>van</strong> de volken<br />
rondom hen. Slechts binnen deze brede 'ontologische' context kan hij helder maken wat met betrekking<br />
tot <strong>Jezus</strong> 'vere <strong>De</strong>us' en 'vere homo' betekent. Systematisch wil hij in de christologie de volgende drie<br />
punten begrijpen en duidelijk maken. 45 Hij vraagt naar wat God in <strong>Jezus</strong> <strong>voor</strong> de mensen betekent.<br />
Hierbij gaat <strong>het</strong> om de verwerkelijking <strong>van</strong> <strong>het</strong> ware mens-<strong>zijn</strong>. Hij vraagt vervolgens naar wat de mensen<br />
in <strong>Jezus</strong> <strong>voor</strong> God betekenen. Hierbij gaat <strong>het</strong> om de <strong>voor</strong> eeuwig gel<strong>den</strong>de openbaring <strong>van</strong> <strong>het</strong> ware<br />
God-<strong>zijn</strong>. Tenslotte vraagt hij naar de onverbrekelijke verbon<strong>den</strong>heid <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> en God, die de basis is<br />
waarop <strong>het</strong> ware mens-<strong>zijn</strong> en <strong>het</strong> ware God-<strong>zijn</strong> verwerkelijkt wordt.<br />
1 b Systematische inzet <strong>van</strong> de christologie<br />
<strong>Jezus</strong> leeft volgens Marquardt <strong>zijn</strong> gemeenschap met God in de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël. Daarom is <strong>het</strong><br />
<strong>voor</strong> hem een logische stap, <strong>zijn</strong> systematische inzet <strong>van</strong> de christologie juist daar te beginnen.<br />
<strong>De</strong> Jezuïet Hans Urs von Balthasar stelde dat de <strong>voor</strong>tgang <strong>van</strong> de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël <strong>voor</strong> <strong>het</strong> volk<br />
als geheel en <strong>voor</strong> de representatieve enkeling, steeds duidelijker een christologische gestalte aanneemt.<br />
Dit gebeurt omdat twee werkelijkhe<strong>den</strong> elkaar <strong>voor</strong>tdurend ontmoeten en steeds meer met elkaar versmelten:<br />
de mens en <strong>het</strong> woord <strong>van</strong> God. Israël is daarom naar <strong>zijn</strong> wezen een "formele christologie".<br />
Wanneer Marquardt de christologie in <strong>het</strong> <strong>Jood</strong>se volk lokaliseert krijgt deze een historisch in plaats <strong>van</strong><br />
een spiritueel begripsmatig kader.<br />
Als Israël <strong>het</strong> kader in de geschie<strong>den</strong>is is waar binnen over <strong>Jezus</strong> gesproken kan wor<strong>den</strong>, is <strong>het</strong> de vraag<br />
hoe de christelijke belij<strong>den</strong>issen zich verhou<strong>den</strong> tot deze in Israël <strong>voor</strong>gegeven vorm. <strong>De</strong> Tenach levert in<br />
ieder geval <strong>het</strong> inhoudelijke probleem op dat deze niet <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> Christus spreekt. Dus kan formele christologie<br />
hier niet verder gaan dan een associatiemodel. Marquardt leest in de Tenach als <strong>het</strong> om christologie<br />
gaat wat hij noemt "Elementarteilchen". 46 Enerzijds <strong>zijn</strong> <strong>het</strong> deeltjes, die alleen met een christelijke<br />
oog gezien kunnen wor<strong>den</strong> als behorend bij christologie. Anderzijds <strong>zijn</strong> deze <strong>Jood</strong>se sporen <strong>van</strong> wat<br />
christologisch bekend <strong>voor</strong> komt, ook elementair. Ze geven grond onder de voeten, om <strong>het</strong> geloof in <strong>Jezus</strong><br />
te kunnen belij<strong>den</strong>.<br />
Hiermee draait Marquardt de opvatting <strong>van</strong> von Balthasar feitelijk om. Het is niet de christologie die bepalend<br />
is <strong>voor</strong> <strong>het</strong> wezen <strong>van</strong> Israël, maar Israël is bepalend <strong>voor</strong> wie <strong>Jezus</strong> in christologische zin is.<br />
45<br />
F.-W. Marquardt, Das christliche Bekenntnis zu Jesus, dem Ju<strong>den</strong>, deel 2. Verder afgekort tot CBJ2 blz.50<br />
46<br />
CBJ2 blz.67
20<br />
Om te verduidelijken wat hij met "Elementarteilchen" bedoelt wijst Marquardt op <strong>het</strong> feit dat in Tenach<br />
en E<strong>van</strong>gelie gelijklui<strong>den</strong>de namen <strong>voor</strong>komen. Een belangrijke belij<strong>den</strong>is die op <strong>Jezus</strong> betrekking heeft<br />
noemt hem bij<strong>voor</strong>beeld "zoon <strong>van</strong> God". Bijbels gedacht slaat deze uitspraak niet op een fysiek zoonschap,<br />
wat eerder een onkritische bijklank in de christologische dogma's is. Bij "zoon <strong>van</strong> God" gaat <strong>het</strong><br />
om een verhouding met God waarbij men Hem als Vader ziet. In de Tenach wordt "zoon <strong>van</strong> God" toegepast<br />
op <strong>het</strong> gehele volk Israël. Als men dus uit wil leggen, wat <strong>het</strong> zoon-<strong>van</strong>-God-<strong>zijn</strong> <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> betekent,<br />
dan moet dat gebeuren in <strong>voor</strong>tdurende reflectie op <strong>het</strong> zoon-<strong>van</strong>-God-<strong>zijn</strong> <strong>van</strong> Israël. Daar<strong>voor</strong><br />
kan men gebruik maken <strong>van</strong> de <strong>den</strong>kfiguur die in de Hebreeuwse bijbel is <strong>voor</strong>gegeven, namelijk die <strong>van</strong><br />
pars pro toto, een deel vertegenwoordigt <strong>het</strong> geheel. <strong>De</strong> formele christologie is de mogelijke samenhang<br />
tussen de hier genoemde zonen <strong>van</strong> God: <strong>het</strong> volk Israël en <strong>Jezus</strong>. Een samenhang die uiteraard alleen op<br />
inhoudelijke gron<strong>den</strong> beslist moet wor<strong>den</strong>.<br />
<strong>De</strong>ze deeltjes uit Tenach en <strong>Jood</strong>se overlevering geven vele mogelijkhe<strong>den</strong> om <strong>Jezus</strong> christologisch te<br />
benoemen, maar ze leveren geen overkoepelende systematiek. <strong>De</strong> vormen mogen zich niet verzelfstandigen<br />
tegenover <strong>Jezus</strong>, die de enige inhoud <strong>van</strong> de christologie is.<br />
II ) 2 <strong>Jezus</strong> gelezen in <strong>het</strong> licht <strong>van</strong> <strong>Jood</strong>se woor<strong>den</strong><br />
Uit de grote hoeveelheid materiaal moeten keuzes gemaakt wor<strong>den</strong>. Mijn onderzoek draait mede om de<br />
vraag naar heilzame <strong>rele<strong>van</strong>tie</strong> <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>. Daarom is §7.4 "Gott inmitten" <strong>van</strong> belang, omdat de christologie<br />
daarin gezien wordt als een zaak <strong>van</strong> God-met-ons. <strong>De</strong> aansluitende §7.5 "Wort und Leib" levert<br />
inzicht op <strong>voor</strong> de vraag hoe <strong>Jezus</strong> in samenhang met de Tenach <strong>het</strong> vleesgewor<strong>den</strong> Woord is. Omdat<br />
<strong>het</strong> ook de vraag is of dit <strong>voor</strong> christenen een rele<strong>van</strong>t verstaan <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> oplevert is §7.6 "Dogmatische<br />
Traditionen formaler Christologie" <strong>van</strong> belang. Daar ik zelf kritisch sta tegenover de belangen <strong>van</strong> de<br />
kerk in Christus als koning, kies ik <strong>voor</strong> onderdeel "Das munus regium, Jesus der Ju<strong>den</strong> König", waar<br />
een gans andere koning dan Westers gebruikelijk is in beeld komt.<br />
2 a God die wonen wil bij de mensen<br />
God wil in de gemeenschap <strong>van</strong> de mensen <strong>zijn</strong>. Dit komen we tegen in de naam Immanuel, wat wil<br />
zeggen: God met ons. <strong>De</strong>ze naam brengt de intense wil <strong>van</strong> God tot uitdrukking om met <strong>zijn</strong> volk samen<br />
te <strong>zijn</strong>. Te mid<strong>den</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> volk wil Hij 'er <strong>zijn</strong>'. 47 Dat dit geen kortstondige bevlieging is maar een uiting<br />
<strong>van</strong> permanente trouw, is te lezen in een tekst bij de bouw <strong>van</strong> de tempel. Daar zegt God tegen Salomo:<br />
"Ik zal aan u <strong>het</strong> woord gestand doen, dat Ik tot uw vader David gesproken heb, dat Ik te mid<strong>den</strong> der Israëlieten zal<br />
wonen en mijn volk Israël niet zal verlaten." 48 'Wonen' betekent niet dat God een huis wil hebben, maar dat<br />
Hij direct met de mensen <strong>van</strong> <strong>het</strong> volk wil kunnen omgaan. Dit betekent niet dat God zich <strong>voor</strong> de mensen<br />
beschikbaar maakt. Het probleem hoe men tegelijkertijd de transcen<strong>den</strong>tie <strong>van</strong> God kan bewaren en<br />
<strong>zijn</strong> immanentie kan waarborgen wordt opgelost doordat in de tempel <strong>zijn</strong> "Naam" komt wonen. <strong>De</strong><br />
Naam is een zelfstandige werkelijkheid, een medium waarmee de mensen door bid<strong>den</strong>, lofprijzing en<br />
danken kunnen communiceren, zonder dat zij God zelf te dicht naderen. Zo blijft de zondige mens beschermd<br />
tegen de alles verterende werkelijkheid <strong>van</strong> de heilige God en God blijft vrij <strong>van</strong> de zondige<br />
47<br />
Marquardt gebruikt hier de uitdrukking: "da-sein", waarmee hij verwijst naar Heidegger.<br />
48<br />
1Kon. 6:13
21<br />
drang <strong>van</strong> de mensen om over alles te willen beschikken. Men maakt dus onderscheid tussen Gods aanwezigheid<br />
in <strong>zijn</strong> Naam op aarde en God zelf die troont in de hemel boven alle hemelen. 49 <strong>De</strong>ze gelijktijdigheid<br />
openbaart <strong>zijn</strong> wezen als de getrouwe God en is de basis onder de eenheid <strong>voor</strong> <strong>zijn</strong> werken, zo<br />
als in de hemel, zo ook op aarde, parallel en analoog.<br />
<strong>De</strong>ze 'twee-duiding' 50 <strong>van</strong> God in <strong>het</strong> bijbelse spreken is ook hoorbaar in de naam, waarmee God zich<br />
aan Mozes bekendmaakt. Over de naam JHWH staat in een talmoed traktaat: "<strong>De</strong> Heilige, geprezen zij Hij,<br />
sprak tot Mozes: Ga heen en zeg de Israëlieten: Ik was met u in dit diensthuis. Ik zal met u <strong>zijn</strong> in de diensthuizen <strong>van</strong><br />
de volkeren der wereld." 51 Hij belooft God-met-ons te <strong>zijn</strong> in de Babylonische Ballingschap, zoals Hij dat<br />
was in de Egyptische verdrukking en zoals Hij dat zal <strong>zijn</strong> in alle nog komende onderdrukkingen. <strong>De</strong>ze<br />
herhalingen leggen eigenlijk <strong>van</strong> de naam <strong>van</strong> God uit, want zo als Hij was, zo zal Hij <strong>zijn</strong>. Ook dit is<br />
een 'twee-duiding' nu niet in de zin <strong>van</strong> boven en bene<strong>den</strong>, maar zoals <strong>het</strong> was, zo zal <strong>het</strong> weer <strong>zijn</strong>. Dit<br />
is wezenlijk <strong>voor</strong> de manier waarop in de Tenach over God wordt gesproken. Hij is daarmee een betrouwbare<br />
God, die <strong>voor</strong>tdurend zowel in de hoge als te mid<strong>den</strong> <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> volk is en steeds weer zichzelf<br />
herhaalt.<br />
Gods <strong>zijn</strong> is wezenlijk een bij-Israël-<strong>zijn</strong>. Dat is de belofte <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> naam en daarmee is <strong>zijn</strong> naam ook<br />
"formele christologie".<br />
2 b God-met-ons in de E<strong>van</strong>gelie geschriften<br />
In <strong>het</strong> E<strong>van</strong>gelie is ook te zien dat God bij <strong>zijn</strong> volk is. We horen <strong>Jezus</strong> zeggen, dat <strong>het</strong> Koninkrijk <strong>van</strong><br />
God, dat is Gods aanwezigheid in kracht, mid<strong>den</strong> onder u is. 52 Daar spreekt <strong>het</strong> E<strong>van</strong>gelie ook over<br />
door te herinneren aan de ontmoeting met God in de tent der samenkomst. Het beeld <strong>van</strong> <strong>het</strong> uiteindelijke<br />
heil is: "Zie, de tent <strong>van</strong> God is bij de mensen en Hij zal bij hen wonen, en zij zullen <strong>zijn</strong> volken <strong>zijn</strong> en God zelf<br />
zal bij hen <strong>zijn</strong>." 53 Het 'wonen' is letterlijk: '<strong>zijn</strong> tent opslaan'.<br />
Dit 'tenten <strong>van</strong> God' vormt in <strong>het</strong> E<strong>van</strong>gelie <strong>het</strong> theologische brandpunt waar staat: "Het Woord is vlees gewor<strong>den</strong><br />
en <strong>het</strong> heeft onder ons gewoond." 54 <strong>De</strong>ze dubbelzegging is als Hebreeuwse wijze <strong>van</strong> zeggen, als parallellisme,<br />
in <strong>zijn</strong> geheel <strong>van</strong> belang. Het nieuwe <strong>van</strong> <strong>het</strong> E<strong>van</strong>gelie is dat <strong>het</strong> Woord "vlees" gewor<strong>den</strong><br />
is. Maar dit ligt wel in <strong>het</strong> verlengde <strong>van</strong> de aanwezigheid <strong>van</strong> God bij de mensen, zoals die in de Tenach<br />
zichtbaar werd. Misschien staat er juist daarom niet: God is vlees gewor<strong>den</strong>, maar: <strong>het</strong> Woord is vlees<br />
gewor<strong>den</strong>. Dit hoort geheel thuis in wat eerder over de 'twee-duiding' <strong>van</strong> Gods aanwezigheid is gezegd.<br />
<strong>De</strong> vleeswording wordt niet alleen analoog aan <strong>het</strong> Hebreeuwse <strong>den</strong>ken <strong>van</strong> Gods 'twee-duiding' gezegd,<br />
<strong>het</strong> wordt ook op directe wijze beschreven als: "Hij heeft <strong>zijn</strong> tent onder ons opgeslagen." Hiermee wordt de<br />
vreemdheid <strong>van</strong> de vleeswording bijbels verstaanbaar gemaakt. Blijkbaar kan <strong>het</strong> nieuwe in <strong>het</strong> E<strong>van</strong>gelie<br />
ook direct gezegd wor<strong>den</strong> in de taal <strong>van</strong> de Tenach. <strong>De</strong> theologie heeft tot nu toe steeds geprobeerd om<br />
<strong>het</strong> verschil tussen oude en nieuwe bedeling te onderstrepen. Dat maakt blind <strong>voor</strong> de lijnen die doorgetrokken<br />
wor<strong>den</strong> <strong>van</strong> uit <strong>het</strong> werken <strong>van</strong> God. Voor <strong>het</strong> E<strong>van</strong>gelie is <strong>het</strong> kennelijk dogmatisch aan elkaar<br />
gelijk dat God <strong>zijn</strong> tent bij de mensen opslaat of dat <strong>het</strong> Woord <strong>van</strong> God vlees wordt.<br />
49<br />
CBJ2 blz.107<br />
50<br />
Twee-duiding is de wat merkwaardige vertaling <strong>van</strong> Marquardts onvertaalbare woord: Zwei-Setzung. God wordt<br />
op twee plaatsen tegelijk gedacht: in de hemel en in <strong>zijn</strong> tempel. CBJ2 blz.108<br />
51<br />
CBJ2 blz. 109<br />
52<br />
Lk.17:21 h( basilei¿a tou= qeou= e)nto\j u(mw½n e)stin. CBJ2 blz.110<br />
53<br />
Opb.21:3<br />
54<br />
Kaiì o( lo/goj sa\rc e)ge/neto kaiì e)skh/nwsen e)n h(miÍn Joh.1:14.
2 c Woord en Lichaam<br />
22<br />
Wat <strong>het</strong> zegt dat <strong>het</strong> Woord <strong>van</strong> God vlees is gewor<strong>den</strong>, staat dus in de Tenach te lezen, bij<strong>voor</strong>beeld in<br />
de geschie<strong>den</strong>issen <strong>van</strong> de profeten <strong>van</strong> Israël. Het is niet toevallig, dat de profeten niet alleen namens<br />
God spraken, maar dat zij vaak ook bepaalde symbolische handelingen moesten verrichten. Zo droeg Jeremia<br />
een juk, als boodschap aan de koningen dat hun redding lag in <strong>het</strong> aanvaar<strong>den</strong> <strong>van</strong> de overheersing<br />
<strong>van</strong> Babel. <strong>De</strong> profeten wer<strong>den</strong> regelmatig 'lichamelijk' als medium gebruikt. Bijzonder duidelijk is dat te<br />
zien bij de profeet Ezechiël. God draagt hem op om te zeggen: "Zeg: ik ben <strong>voor</strong> u een zinnebeeld; zoals ik gedaan<br />
heb, zo zal aan hen geschie<strong>den</strong>." 55 <strong>De</strong> profeet 'is' een teken, die een teken 'geeft'. Hier moeten we letten<br />
op de woor<strong>den</strong>: 'Ik ben'. <strong>De</strong>ze woor<strong>den</strong> wor<strong>den</strong> in <strong>het</strong> Johannese<strong>van</strong>gelie door <strong>Jezus</strong> een aantal malen<br />
uitgesproken. 56 <strong>De</strong>ze woor<strong>den</strong> zeggen: ik, met huid en haar, niet alleen mijn woor<strong>den</strong> en da<strong>den</strong>, maar ik<br />
zélf ben een teken <strong>voor</strong> wat jullie zal gebeuren. Dat de profeet tot een teken is <strong>voor</strong> wat aan <strong>het</strong> volk zal<br />
geschie<strong>den</strong>, moet gezien wor<strong>den</strong> als gebeurtenis <strong>voor</strong>af gaande aan de gebeurtenis. Dit is <strong>voor</strong> de God<br />
<strong>van</strong> Israël karakteristiek. Hij bereidt <strong>zijn</strong> volk <strong>voor</strong> door <strong>voor</strong>af aan een enkeling te laten gebeuren, wat<br />
spoedig aan allen zal gebeuren.<br />
Ezechiël krijgt ook te horen:<br />
"Mensenkind, u heb Ik tot wachter over <strong>het</strong> huis Israëls aangesteld. Als Ik tot de goddeloze<br />
zeg: Gij zult zeker sterven! en gij waarschuwt hem niet en spreekt niet om de goddeloze <strong>voor</strong><br />
<strong>zijn</strong> goddeloze weg te waarschuwen ten einde hem in <strong>het</strong> leven te behou<strong>den</strong>, dan zal die<br />
goddeloze in <strong>zijn</strong> eigen ongerechtigheid sterven, maar <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> bloed zal Ik u rekenschap<br />
vragen." 57<br />
Hier horen we twee <strong>voor</strong>onderstellingen: <strong>het</strong> Woord <strong>van</strong> God wil de verlorenen in <strong>het</strong> leven hou<strong>den</strong> en<br />
de profeten <strong>zijn</strong> er om <strong>voor</strong> <strong>het</strong> volk in de bres te springen. Zij <strong>zijn</strong> soteriologische verschijningen, die geroepen<br />
<strong>zijn</strong> om te red<strong>den</strong>. <strong>De</strong> profeet is persoonlijk verantwoordelijk <strong>voor</strong> <strong>het</strong> ten uitvoer brengen <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
woord, dat levens wil red<strong>den</strong>. Daardoor krijgt <strong>het</strong> leven <strong>van</strong> de profeet de structuur <strong>van</strong> plaatsver<strong>van</strong>ging.<br />
<strong>De</strong> red<strong>den</strong>de taak <strong>van</strong> een profeet bestaat om deze re<strong>den</strong> niet alleen uit verkondigen, maar ook uit <strong>voor</strong>bede<br />
doen. Plaatsver<strong>van</strong>gende <strong>voor</strong>bede is hét middel dat God aan <strong>zijn</strong> volk heeft gegeven, om <strong>zijn</strong> toorn<br />
niet tot uitbarsting te laten komen. Dit is te horen in <strong>het</strong> gebed <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> aan <strong>het</strong> kruis: "Vader, vergeef hen,<br />
zij weten niet wat zij doen." Verkondiging en <strong>voor</strong>bede <strong>zijn</strong> twee zij<strong>den</strong> <strong>van</strong> de ene roeping.<br />
Het leven en lij<strong>den</strong> <strong>van</strong> profeten komen we kernachtig tegen in de vier liederen <strong>van</strong> de 'ebed JHWH', de<br />
knecht des Heren in deutero-Jesaja. 58<br />
Zijn opdracht om te spreken en profetisch te handelen, is een door God geroepen leven, dat <strong>het</strong> gehele<br />
bestaan omvat. Hij is geroepen om zelf in eigen persoon profetie te <strong>zijn</strong>: "Ik zal u stellen tot een verbond <strong>voor</strong><br />
<strong>het</strong> volk" en "Ik stel u tot een licht der volken." In eigen persoon wordt hij bemiddelaar <strong>van</strong> <strong>het</strong> verbond.<br />
Het bij uitstek nieuwe is dat de taak zich niet beperkt tot <strong>het</strong> volk, maar zich uitstrekt tot de volkeren.<br />
<strong>De</strong>ze knecht des Heren is <strong>voor</strong> alle duidelijkheid geen preëxistente <strong>Jezus</strong>. Men kan hem zien als <strong>het</strong> volk<br />
in <strong>zijn</strong> geheel, maar ook als een individuele onbekende. Dit laatste is <strong>van</strong> buitengewone christologische<br />
betekenis, want in de herhaling <strong>van</strong> <strong>het</strong> leven, lij<strong>den</strong> en sterven door <strong>Jezus</strong> krijgt menige anonymus in de<br />
55<br />
Eze.12:11<br />
56<br />
e)gw¯ ei¹mi Joh.6:48<br />
57<br />
Ez.3:18<br />
58<br />
Jes.42:1-7, 49:1-7, 50:4-11, 53:1-12 Zie ook <strong>het</strong>geen gezegd wordt in Jes.49:3:<br />
lâ")fr:&éy hfTÕf)-yiD:ba( yÙil rem)ÛoYáw (Hij zeide tot mij: Gij zijt mijn knecht, Israël.)
23<br />
geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël een naam. Niet in de originaliteit, maar in <strong>het</strong> leven <strong>van</strong> de levens <strong>van</strong> vele ande-<br />
re <strong>voor</strong> en naast hem levende onbekende Jo<strong>den</strong>, ligt de betekenis <strong>van</strong> <strong>het</strong> leven <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>.<br />
Al deze in profeten <strong>voor</strong>komende zaken <strong>zijn</strong> christologische elementen. Structuren waardoor de beteke-<br />
nis <strong>van</strong> <strong>het</strong> bestaan <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> uitgelegd kan wor<strong>den</strong>. Hoewel er veel zaken in detail gelijk <strong>zijn</strong>, is er ook<br />
verschil. Het jo<strong>den</strong>dom kan wel spreken over een zich verenigen <strong>van</strong> God en <strong>zijn</strong> zonen, maar niet over<br />
een eenheid <strong>van</strong> God en de mens zoals <strong>het</strong> christologisch dogma over <strong>Jezus</strong> spreekt.<br />
Het is volgens Marquardt de vraag of daar de formele christologie en de inhoudelijke christologie uit elkaar<br />
gaan. Dus of de christen een tot voltooiing gekomen wezen moet zien, waar Israël een open en<br />
<strong>voor</strong>tgaand proces beschrijft. Het antwoord op deze vraag ligt in de wijze waarop we <strong>den</strong>ken de uitspraken<br />
te moeten zien als: "de tijd is vervuld", en "<strong>het</strong> is volbracht". Hier kom ik in <strong>het</strong> derde hoofdstuk <strong>van</strong> deze<br />
scriptie op terug.<br />
II ) 3 Hoe <strong>Jezus</strong> als <strong>Jood</strong> messiaans werkt<br />
Tot hiertoe is <strong>het</strong> gegaan over de vraag wat <strong>het</strong> interpretatieve kader <strong>van</strong> Israël betekent <strong>voor</strong> <strong>het</strong> <strong>den</strong>ken<br />
over de persoon <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>. Nu wil ik nagaan wat deze wijze <strong>van</strong> <strong>den</strong>ken betekent <strong>voor</strong> <strong>zijn</strong> werk. Dat<br />
komt aan bod in de uitleg <strong>van</strong> de leer <strong>van</strong> de "munus triplex Christi". 59 Om <strong>het</strong> bijzondere <strong>van</strong> Marquardt's<br />
verhandeling recht te kunnen doen is <strong>het</strong> nodig de dogmatiek op dit punt in een korte sc<strong>het</strong>s<br />
weer te geven.<br />
3 a Het drievoudig ambt<br />
Calvijn schreef in <strong>zijn</strong> Institutie: "Christus is ons gegeven tot Profeet, Priester en Koning" 60 <strong>De</strong> betekenis<br />
hier<strong>van</strong> is te lezen in zondag 12 <strong>van</strong> de Heidelbergse Catechismus:<br />
"Waarom is Hij Christus, dat is een Gezalfde, genaamd? Omdat Hij<br />
<strong>van</strong> God <strong>den</strong> Vader verordineerd is, en met <strong>den</strong> Heiligen Geest gezalfd, tot onzen hoogsten<br />
Profeet en Leraar, Die ons <strong>den</strong> verborgen raad en wil Gods <strong>van</strong> onze verlossing volkomenlijk<br />
geopenbaard heeft; en tot onzen enigen Hogepriester, Die ons met de enige offerande<br />
Zijns lichaams verlost heeft, en <strong>voor</strong> ons met Zijn <strong>voor</strong>bidding steeds tussentreedt bij <strong>den</strong><br />
Vader; en tot onzen eeuwigen Koning, Die ons met Zijn Woord en Geest regeert, en ons bij<br />
de verworven verlossing beschut en behoud."<br />
In de leer <strong>van</strong> <strong>het</strong> drievoudige ambt staat de verlossing centraal. Aangezien verlossing verbon<strong>den</strong> gedacht<br />
werd met <strong>het</strong> ambt <strong>van</strong> de priester, is deze ook op een centrale plaats gezet in de volgorde.<br />
<strong>De</strong> profeet zou dan de taak hebben de verlossing in Christus te openbaren. Daarom gaat hij <strong>voor</strong>op, als<br />
de 'heraut' die <strong>het</strong>geen komt moet aankondigen. <strong>De</strong> koning regeert, niet in <strong>het</strong> algemeen, maar <strong>zijn</strong> regering<br />
heeft betrekking op 'ons' dat wil zeggen de kerk, die hier haar belij<strong>den</strong>is verwoordt.<br />
<strong>De</strong> koning heeft de macht en daarmee bewaart hij kerk en verlossing bij elkaar. Dit is een beeld dat feitelijk<br />
kritiekloos correleert met de <strong>voor</strong>stelling die men ten tijde <strong>van</strong> de Reformatie had <strong>van</strong> <strong>het</strong> koningschap,<br />
waar de vorst met <strong>zijn</strong> macht kerk en samenleving tegen vijan<strong>den</strong> moest beschermen.<br />
Wanneer Marquardt over <strong>het</strong> drievoudig ambt spreekt legt hij de accenten anders. Hij heeft oog <strong>voor</strong> <strong>het</strong><br />
feit dat de drie genoemde ambten in de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël theologisch gezien <strong>van</strong> kritische betekenis<br />
waren. Bij de instelling <strong>van</strong> <strong>het</strong> koningschap wordt deze kanttekening geplaatst: "thans verwerpt gij uw God,<br />
59 <strong>het</strong> drieledige ambt <strong>van</strong> Christus: profeet, priester en koning.<br />
60 Johannes Calvijn, Institutie hoofdstuk XV, 2.
24<br />
die <strong>voor</strong> u een verlosser was uit al uw rampen en no<strong>den</strong>, en zegt: Neen, stel een koning over ons aan." 61 Het koning-<br />
schap in Israël is ook in <strong>zijn</strong> verdere ontwikkeling een zaak geweest, die uiterst kritische woor<strong>den</strong> te horen<br />
heeft gekregen. Wat betreft <strong>het</strong> priesterambt <strong>zijn</strong> woor<strong>den</strong> te lezen als: "haar (d.w.z. Jeruzalems) priesters<br />
ontwij<strong>den</strong> <strong>het</strong> heilige, zij doen de wet geweld aan." 62 Het <strong>zijn</strong> met name de profeten, die de kritiek moeten<br />
verwoor<strong>den</strong>, hoewel ook zij niet boven kritiek verheven <strong>zijn</strong> gelet op de woor<strong>den</strong>: "de profeten profeteer<strong>den</strong><br />
door Baäl." 63<br />
Hieruit maakt Marquardt op dat <strong>het</strong> heilswerk <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> niet probleemloos aan ambten gerelateerd kan<br />
wor<strong>den</strong>, wanneer deze in de schrift zo onder kritiek staan. Om de ambten op <strong>Jezus</strong> te kunnen toepassen<br />
is <strong>het</strong> nodig de bijbelse, dus kritische notie te verdisconteren. Daarom kent Marquardt de centrale plaats<br />
in de ambten toe aan de vertegenwoordiger <strong>van</strong> Gods kritiek, aan de profeet. <strong>De</strong>ze is bijbels gezien de<br />
kritische begeleider <strong>van</strong> de koning. <strong>De</strong> priester volgt als laatste, omdat heel <strong>het</strong> leven en werken <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong><br />
ook uiteindelijk in <strong>het</strong> teken staat <strong>van</strong> <strong>het</strong> verzoenend, dus priesterlijke, werk <strong>van</strong> lij<strong>den</strong> en kruis.<br />
3 b Het koningschap <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong><br />
Hoe ziet Marquardt de koninklijke waardigheid <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> nu? Hij stelt vast dat de reformatoren Calvijn<br />
en Luther, maar ook een latere theoloog als Schleiermacher, veel nadruk hebben gelegd op <strong>het</strong> gegeven<br />
dat de koningsfunctie primair een zaak was die <strong>zijn</strong> betekenis had <strong>voor</strong> de kerk. Het koningschap <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong><br />
werd ontwikkeld op de dogmatische basis <strong>van</strong> de samenhang tussen christenen en Christus, als de<br />
Heer <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> gemeente. Hij is <strong>het</strong> daar in principe mee eens, maar vraagt zich wel af waarom dit zo weinig<br />
met bijbelse feiten werd onderbouwd. In <strong>het</strong> E<strong>van</strong>gelie wordt <strong>het</strong> koningschap <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> immers<br />
vaak genoemd, zoals bij een geboorte aankondiging en rondom de kruisiging. In de openbaring wordt hij<br />
zelfs de Koning der koningen genoemd. 64 Toch is er theologisch weinig met deze bijbelse gegevens gedaan.<br />
Marquardt zoekt naar een beter bijbels onderbouwd verstaan <strong>van</strong> <strong>het</strong> koningschap <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>. In <strong>het</strong><br />
e<strong>van</strong>gelie <strong>van</strong> Johannes wijst hij dan op <strong>het</strong> verhaal <strong>van</strong> de menigte die in aansluiting op de spijziging<br />
<strong>van</strong> 5000 <strong>Jezus</strong> met geweld koning wil maken. <strong>Jezus</strong> bemerkt dat en trekt zich terug. Niet omdat <strong>Jezus</strong><br />
geen koning is, maar omdat hij geen koning wil <strong>zijn</strong>. 65<br />
Ditzelfde ziet hij ook bij de intocht gebeuren, als er geschreven staat: "Hosanna, gezegend Hij, die komt in de<br />
naam des Heren! En: <strong>De</strong> koning <strong>van</strong> Israël!" 66 Bij deze tekst <strong>zijn</strong> <strong>het</strong> weer de omstanders, die <strong>Jezus</strong> tot koning<br />
uitroepen. Dit leest hij vervolgens ook in <strong>het</strong> verhoor <strong>van</strong> Pilatus. Daar stelt <strong>Jezus</strong> op de vraag <strong>van</strong><br />
Pilatus, of hij de koning der Jo<strong>den</strong> is, de tegenvraag: "Zegt u dit uit uzelf, of hebben anderen u over Mij gesproken?"<br />
Ofwel is Pilatus bezig met <strong>het</strong> napraten <strong>van</strong> <strong>het</strong> geklets <strong>van</strong> de mensen, of is dit een erkenning die<br />
uit hem zelf komt?<br />
Volgens <strong>het</strong> E<strong>van</strong>gelie is <strong>Jezus</strong> dus koning door zich aan de koningmakerij <strong>van</strong> mensen te onttrekken,<br />
door <strong>zijn</strong> koningschap te verzwijgen en zich als koning aan <strong>het</strong> kruis te laten verhogen. Volgens Marquardt<br />
is <strong>het</strong> opschrift boven <strong>het</strong> kruis: "Dit is de Koning der Jo<strong>den</strong>" uitermate kenmerkend <strong>voor</strong> <strong>het</strong> koningschap<br />
<strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>.<br />
61<br />
1 Samuel 10 : 19<br />
62<br />
Sefanja 3 : 4<br />
63<br />
Jeremia 2 : 8<br />
64<br />
o.a. Luk. 1 : 33 en Matt. 27 : 37 en Opb. 19 : 16<br />
65<br />
Joh. 6 : 15 en CBJ2 blz.150<br />
66<br />
Joh. 12 : 13.
25<br />
Wat heeft dit in <strong>het</strong> licht <strong>van</strong> de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël te betekenen? Marquardt herinnert dan aan <strong>het</strong><br />
feit dat de instelling <strong>van</strong> <strong>het</strong> koningschap in Israël tegelijk de afwijzing inhield <strong>van</strong> God als koning <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> volk. Hiermee krijgt <strong>het</strong> bericht dat <strong>Jezus</strong> juist als de koning der Jo<strong>den</strong> is gekruisigd, een geheel ande-<br />
re spits. <strong>De</strong> kruising is nu de vrijwillige abdicatie <strong>van</strong> de troon ten gunste <strong>van</strong> de enige die er in Israël<br />
recht op heeft: namelijk God. Marquardt stelt: "Das munus regium Christi dient der Restitution des Königstum<br />
Gottes." 67<br />
3 c Hoe <strong>Jezus</strong> heilzaam koning is<br />
Hoe kan <strong>het</strong> koningschap <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> op deze wijze tot heil <strong>van</strong> de mensen <strong>zijn</strong>? Marquardt wijst eerst op<br />
de manier waarop <strong>Jezus</strong> omgaat met de materiële en politieke no<strong>den</strong> <strong>van</strong> de mensen. Hij laat de mensen<br />
met hun behoefte aan brood bij hem komen en hij geeft hen wat zij nodig hebben. Bij de intocht in Jeruzalem<br />
geeft <strong>Jezus</strong> <strong>het</strong> volk ook waar <strong>het</strong> vurig naar verlangt: de komst <strong>van</strong> de lang <strong>voor</strong>zegde koning. Dit<br />
doet <strong>den</strong>ken aan de kritiek <strong>van</strong> Feuerbach. McGrath schrijft over <strong>zijn</strong> werk: "The leading idea of the work is<br />
deceptively simple: Human beings have created the gods, who embody their own idealized conception of their aspirations,<br />
needs and fears." 68 Het mislei<strong>den</strong>de is dat de aannemelijke argumentatie <strong>van</strong> Feuerbach <strong>zijn</strong> zeggenschap<br />
verliest in de confrontatie met een theologie waarin God de mensheid <strong>van</strong> buitenaf ontmoet.<br />
Daarmee weerlegt ook Marquardt de kritiek <strong>van</strong> Feuerbach. Hij stelt dat <strong>Jezus</strong> <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> kant de projecties<br />
<strong>van</strong> de mensen tegemoet treedt en helpt door deze aan te nemen. Echter mensen hebben geen koning nodig<br />
die de macht heeft te geven wat zij willen. Daarom onttrekt <strong>Jezus</strong> zich aan de koningmakerij, waardoor<br />
hij hen terugverwijst naar God, die als enige <strong>het</strong> 'ware brood' geeft. 69<br />
Het heilzame aan <strong>het</strong> koningschap <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> is dat <strong>het</strong> staat <strong>voor</strong> <strong>het</strong> tegendeel <strong>van</strong> heerschappij. <strong>Jezus</strong><br />
wordt feitelijk in <strong>zijn</strong> ambt als koning bevestigd doordat hij in de politieke 'molen' komt <strong>van</strong> een gerechtelijk<br />
proces. Zijn heerschappij is de overgave om dit alles te doorstaan en zich er niet aan te onttrekken.<br />
Hij werkt in de kracht die zich eerst in zwakheid openbaart. 70 Dit is geen geheim krachtreservoir, dat<br />
men in nood kan aanspreken. Eerder is <strong>het</strong> de moed om zich aan God, in <strong>het</strong> bijzonder aan <strong>zijn</strong> wil over<br />
te geven. In <strong>het</strong> koningschap <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> staat God niet achter de macht <strong>van</strong> <strong>het</strong> heersende recht, maar<br />
naast <strong>Jezus</strong> in de beklaag<strong>den</strong>bank, waar Hij zich moet verantwoor<strong>den</strong>. <strong>Jezus</strong> deed wat hij volgens <strong>het</strong><br />
gebod <strong>van</strong> God doen moest ongeacht de eventuele gevolgen daar<strong>van</strong>. Juist <strong>het</strong> gehoor geven aan Gods<br />
'mitswot' maakt de zwakke sterk.<br />
Dit is de koning die mensen volgens Marquardt nodig hebben, omdat zij leven te mid<strong>den</strong> <strong>van</strong> de machten<br />
<strong>van</strong> nood, kwaad en dood. Zij trachten zich daartegen te beveiligen door deze krachten te bedwingen met<br />
machtstructuren die er tegen ingaan. Menselijke instellingen die dit moeten tegengaan <strong>zijn</strong> volgens Marquardt:"Schutzwerke<br />
gegen die Wolfsnatur der Menschen". 71 Paradoxaal genoeg is bestaansangst ook de wortel<br />
<strong>van</strong> alle agressie en geweld die <strong>het</strong> menselijk samenleven bedreigt. Het heilzame <strong>van</strong> de 'koning <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> kruis' is dat hij afstand doet <strong>van</strong> <strong>het</strong> principe dat men zich tegen de dood moet beschermen. Zo geeft<br />
hij als mens de macht en heerschappij over <strong>het</strong> eigen aangevochten menselijke bestaan aan God terug.<br />
67<br />
CBJ2 blz.153<br />
68<br />
A.E. McGrath, Christian Theology, Oxford, 2000. verder afgekort tot CT. blz.230<br />
69<br />
CBJ2 blz.156, waarbij Marquardt verwijst naar Joh.6:32<br />
70<br />
II Kor.12:9<br />
71<br />
CBJ2 blz.162
26<br />
<strong>De</strong> opstanding maakt dan duidelijk dat waar men God koning laat <strong>zijn</strong> <strong>het</strong> leven met overmacht de dood<br />
op afstand zet.<br />
Marquardt tekent <strong>Jezus</strong> als heilzame koning dus in een dialectische relatie met de mensen. Hij is de gewillige<br />
projectiefiguur, die de mensen geeft wat zij <strong>den</strong>ken nodig te hebben. Hij is ook de koning die<br />
zichzelf en hen niet tegen de machten <strong>van</strong> nood, kwaad en dood beschut, maar hen <strong>voor</strong>gaat in <strong>het</strong> doorstaan<br />
er<strong>van</strong>, door in volle overgave Gods gebod te doen. Zo is blijft de redding genade, want afhankelijk<br />
<strong>van</strong> de trouw <strong>van</strong> God en is deze genade toch niet 'goedkoop', want aan deze 'Godsafhankelijkheid' moet<br />
men zich vol overgave leren toevertrouwen door Gods gebo<strong>den</strong> te doen.<br />
II ) 4 <strong>Jezus</strong> in <strong>het</strong> licht <strong>van</strong> de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël<br />
Wat heeft <strong>het</strong> christenen te zeggen, dat er zulke directe lijnen lopen tussen de woor<strong>den</strong>, begrippen en personen<br />
uit de Tenach en de persoon en <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>? Een eerste <strong>voor</strong>lopige conclusie is dat <strong>het</strong> kader<br />
<strong>van</strong> de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël de christologie als zodanig niet <strong>van</strong> de christologische formuleringen<br />
<strong>van</strong> Chalcedon vervreemdt. 72 Dat Marquardt <strong>het</strong> 'ongedeeld en ongeschei<strong>den</strong>' als ook <strong>het</strong> 'onvermengd<br />
en onveranderd' niet leest in Grieks ontologische zin, maar in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> de bijbels betuigde ontmoetingsgemeenschap<br />
<strong>van</strong> God met Israël, is eerder een verhelderende winst.<br />
<strong>De</strong> vraag blijft in hoeverre men de christologie kan lezen binnen <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël.<br />
4 a <strong>De</strong> verhouding <strong>van</strong> de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël tot de christologie<br />
<strong>De</strong>ze vraag leidt <strong>voor</strong> Marquardt in eerste instantie naar de leer <strong>van</strong> Karl Barth <strong>van</strong> "einer vorbehaltlosen<br />
Vergleichbarkeit Jesu mit der Geschichte Israels im ganzen." 73 Naast een serie fundamentele verschillen, stelde<br />
Barth op grond <strong>van</strong> een aantal kenmerken vast, dat er sprake was <strong>van</strong> een convergentie tussen <strong>Jezus</strong> en<br />
de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël in <strong>zijn</strong> totaliteit. <strong>De</strong> geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël is niet alleen een zaak <strong>van</strong> opeenvolgende<br />
gebeurtenissen, maar net als <strong>het</strong> leven <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> een woord <strong>van</strong> God dat in <strong>het</strong> gebeuren<br />
spreekt. <strong>De</strong> geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël laat volgens Barth een reeks genadebewijzen en gerichten <strong>van</strong> God<br />
zien, waardoor de tegenwoordigheid <strong>van</strong> God kenbaar wordt. In deze gebeurtenissen wordt God geen<br />
koning, maar ís Hij <strong>het</strong> in de wereld. <strong>De</strong> geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël is daarmee als zodanig exemplarisch en<br />
heeft een bemiddelende functie tussen God en de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> de wereld. Zo is ook in de persoon<br />
<strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> God tegenwoordig in de wereld en staat <strong>Jezus</strong> als middelaar tussen God en de mensen.<br />
Marquardt konstateert vervolgens dat Barth in lijn met de theologische traditie in <strong>het</strong> algemeen een ding<br />
niet doet. Waar hij 'Israël' zegt, <strong>den</strong>kt hij <strong>het</strong> rabbijnse jo<strong>den</strong>dom niet mee. <strong>De</strong> geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël is<br />
<strong>voor</strong> Barth een <strong>voor</strong>geschie<strong>den</strong>is op de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>. Israël is een <strong>voor</strong>woord op wat God ten<br />
slotte in <strong>Jezus</strong> te zeggen heeft. Dat komt door de opvatting over de verhouding tussen woord <strong>van</strong> God en<br />
geschie<strong>den</strong>is. Geschie<strong>den</strong>is op zich heeft geen openbaringswaarde. <strong>De</strong> geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël kan alleen<br />
maar openbarend woord <strong>van</strong> God <strong>zijn</strong>, <strong>voor</strong> zover zij betuigd wordt in de bijbel. Daar wil Marquardt niet<br />
aan tornen, want waar de bijbel niet <strong>van</strong> spreekt kan ons niet als woord <strong>van</strong> God ontmoeten. <strong>De</strong> vraag<br />
<strong>voor</strong> hem is echter of dit principe ook <strong>van</strong> kracht is <strong>voor</strong> alles waar de bijbel 'niet meer' <strong>van</strong> spreekt?<br />
"Wieso muß eigentlich das nachbiblischen Ju<strong>den</strong>tum hinsichtlich seiner theologischen <strong>De</strong>utbarkeit anders behandelt<br />
72<br />
Zie <strong>voor</strong> <strong>het</strong> belang hier<strong>van</strong> J.Th. Witvliet <strong>De</strong> weg <strong>van</strong> de Zwarte Messias, Baarn, 1984. blz.76 e.v.<br />
73<br />
CBJ2 blz.221
27<br />
wer<strong>den</strong> als die Kirche in nachbiblischer Zeit?" 74 Immers als de kerk meent in de nabijbelse tijd theologisch<br />
zinvol te <strong>zijn</strong>, op grond waar<strong>van</strong> zou zij dan aan Israël zin ontzeggen? Indien de schrift getuigt, na kruis,<br />
opstanding en hemelvaart, dat God <strong>zijn</strong> volk niet verstoten heeft, 75 dan heeft dat als theologische conse-<br />
quentie dat dit ook geldt <strong>voor</strong> Israëls geschie<strong>den</strong>is na Christus. Als <strong>het</strong> naakte feit <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>voor</strong>tbestaan<br />
<strong>van</strong> Israël in de geschie<strong>den</strong>is niet als een woord <strong>van</strong> God tot de kerk spreekt, dan blijft zij volgens Marquardt<br />
ook doof <strong>voor</strong> <strong>het</strong> Oude Testament en als gevolg daar<strong>van</strong> ook <strong>voor</strong> <strong>het</strong> getuigenis <strong>van</strong> <strong>het</strong> E<strong>van</strong>gelie.<br />
Hij meent dat <strong>het</strong> bestaan <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>Jood</strong>se volk <strong>van</strong>daag en hun i<strong>den</strong>tificatie met de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong><br />
Israël theologische zeggingskracht heeft. Israël is 'eine Gestalt des Wortes Gottes' dat tot ons gericht is". 76<br />
Het zou daarom de status <strong>van</strong> 'categorie' in de christelijke theologie dienen te krijgen net als bij<strong>voor</strong>beeld<br />
de bijbel.<br />
Ofwel de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> Israël is niet alleen als "bijbelse" geschie<strong>den</strong>is rele<strong>van</strong>t <strong>voor</strong> de christologie,<br />
maar juist ook in haar verschijningsvorm <strong>van</strong> een eeuwenlang gemarginaliseerd en vervolgd volk in de<br />
westerse, christelijke samenleving.<br />
4 b Eerste conclusie uit <strong>het</strong> lezen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in <strong>het</strong> licht <strong>van</strong> Israël<br />
Dit betekent ten slotte dat de persoon en <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> gelezen dienen te wor<strong>den</strong> in hun eigen theologische,<br />
historische en culturele, dus <strong>Jood</strong>se context. Hier neemt Marquardt een belangrijke beslissing,<br />
door alle niet-Jo<strong>den</strong> <strong>voor</strong> hun interpretatie <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> afhankelijk te maken <strong>van</strong> een verstaanshorizon, die<br />
hen vreemd is. Daarmee verwijst hij hen dus naar degenen die wel in deze context thuis <strong>zijn</strong>: <strong>het</strong> <strong>Jood</strong>se<br />
volk. Zij wor<strong>den</strong> in al hun actuele verschijningsvormen <strong>voor</strong> de periode waarin wij <strong>van</strong>daag leven tot teken<br />
in de tijd. Dit is wat Marquardt in deel drie <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> christologie duidelijk maakt.<br />
74 CBJ2 blz.229<br />
75 Rom.11:1 e.v.<br />
76 CBJ2 blz.71
Hoofdstuk III DE BETEKENIS VAN JEZUS IN DEZE TIJD<br />
28<br />
Marquardt maakt <strong>het</strong> verstaan <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> afhankelijk <strong>van</strong> een <strong>Jood</strong>s interpretatiekader. Hiermee vervreemdt<br />
hij niet-Jo<strong>den</strong> <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> en dat is geen geringe zaak. Immers zoals hij zelf zegt hebben de doorgaans<br />
niet-<strong>Jood</strong>se christenen hun relatie met God in navolging <strong>van</strong> en in gemeenschap met de persoon<br />
<strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>. 77 Mijn vraag is: hoe <strong>den</strong>kt hij de ontstane vervreemding te overbruggen?<br />
Het derde deel <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> christologie is gewijd aan een bezinning op de betekenis <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in de tijd.<br />
Aanleiding daar<strong>voor</strong> is de kern <strong>van</strong> de prediking <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>: "<strong>De</strong> tijd is vervuld en <strong>het</strong> koninkrijk <strong>van</strong> God is<br />
nabij gekomen." 78 <strong>De</strong> eerste paragraaf <strong>van</strong> <strong>het</strong> derde hoofdstuk <strong>van</strong> deze scriptie vraagt naar de zin <strong>van</strong><br />
deze aandacht <strong>voor</strong> de tijd. <strong>De</strong> tweede paragraaf onderzoekt de betekenis die <strong>het</strong> handelen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in<br />
de tijd heeft. In de derde paragraaf trek ik dan enkele conclusies uit <strong>het</strong> <strong>voor</strong>afgaande.<br />
III ) 1 Overwegingen bij de tijd<br />
<strong>De</strong> inleiding <strong>van</strong> <strong>het</strong> derde deel <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> christologie begint met een vraag afkomstig uit "Widerstand und<br />
Ergebung" <strong>van</strong> Bonhoeffer: "Wer ist Jesus Christus für uns heute?" Bonhoeffer's vraag was echter: "Was mich<br />
unablässig bewegt, ist die Frage, was das Christentum oder auch wer Christus heute für uns eigentlich ist?" 79 Marquardt<br />
haalt er dus enkele punten uit, die hij <strong>voor</strong> <strong>zijn</strong> betoog <strong>van</strong> belang acht: wie <strong>Jezus</strong> Christus is, <strong>voor</strong><br />
ons en <strong>van</strong>daag. Het is interessant om te letten op wat hij toevoegt en weglaat. Het christendom laat hij<br />
vallen, de titel Christus vult hij aan met de naam <strong>Jezus</strong> en hij laat <strong>het</strong> woord 'eigentlich' weg. Hij is blijkbaar<br />
niet geïnteresseerd in 'Dé Christus'. Hij vraagt naar de actualiteit <strong>van</strong> <strong>het</strong> Christus-<strong>zijn</strong> <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong><br />
<strong>voor</strong> ons, waarbij hij <strong>het</strong> 'ons' niet wenst te beperken tot <strong>het</strong> christendom.<br />
1 a Vragen naar de betekenis <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in <strong>het</strong> he<strong>den</strong><br />
Een <strong>van</strong> de moeilijkhe<strong>den</strong> bij <strong>het</strong> beantwoor<strong>den</strong> <strong>van</strong> de vraag <strong>van</strong> Bonhoeffer is hoe überhaupt te zeggen<br />
wie <strong>Jezus</strong> 'is'. Welke bronnen leveren voldoende inzicht op om hem naar waarheid te kennen? Hoe krijgen<br />
mensen in <strong>het</strong> he<strong>den</strong> toegang tot deze kenbronnen? En wie heeft vervolgens voldoende autoriteit om<br />
over <strong>Jezus</strong> rele<strong>van</strong>te uitspraken te kunnen doen?<br />
<strong>De</strong> eerst aangewezen bron <strong>voor</strong> <strong>het</strong> kennen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> is de bijbel. Marquardt heeft ons geleerd dat deze<br />
wat betreft <strong>het</strong> kennen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in ieder geval gelezen moet wor<strong>den</strong> in <strong>het</strong> licht <strong>van</strong> Israël. Het probleem<br />
is echter dat de nieuwtestamentici op basis <strong>van</strong> <strong>het</strong> E<strong>van</strong>gelie niet meer kunnen dan ontdekken wie <strong>Jezus</strong><br />
in de tijd <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> leven en <strong>voor</strong> <strong>zijn</strong> eerste getuigen was.<br />
<strong>De</strong> kenbron <strong>van</strong> de kerkgeschie<strong>den</strong>is heeft een soortgelijk probleem. Immers de kerkhistorici kunnen op<br />
basis <strong>van</strong> hun moderne reconstructies <strong>van</strong> de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> de kerk hooguit zoeken naar wat er in de<br />
loop der tijd <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> gewor<strong>den</strong> is. Het valt mij op dat Marquardt niet overweegt of <strong>het</strong> christendom als<br />
gemeenschap <strong>van</strong> mensen iets <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> zou kunnen ontdekken en zeggen. Er staat toch geschreven dat<br />
77<br />
vergelijk CBJ2 blz.239 e.v.<br />
78<br />
Mar.1:15<br />
79<br />
CBJ2 blz.238 D. Bonhoeffer Widerstand und Ergebung, Onder datum 30.4.44. In editie 1955 blz.178
29<br />
<strong>Jezus</strong> zelf in <strong>het</strong> mid<strong>den</strong> is, <strong>van</strong> twee of drie die samen <strong>zijn</strong> in <strong>zijn</strong> naam? 80 Blijkbaar heeft <strong>het</strong> christen-<br />
dom zich in de ogen <strong>van</strong> Marquardt juist in <strong>het</strong> samenleven gediskwalificeerd.<br />
Wanneer de dogmatici deze vragen naar de betekenis <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> aan de orde stellen, is <strong>het</strong> probleem feite-<br />
lijk dat er maar één is, die werkelijk weet en zou kunnen zeggen wie <strong>Jezus</strong> 'is', namelijk <strong>Jezus</strong> zelf. Men<br />
zal daarom moeten uitleggen hoe uitspraken over de actuele betekenis <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> aansluiten op <strong>het</strong>geen<br />
<strong>Jezus</strong> zélf in <strong>het</strong> he<strong>den</strong> <strong>van</strong> zich laat horen. Dit is <strong>van</strong> uitermate groot belang, want <strong>het</strong> gehele christen-<br />
dom staat en valt met de verkondiging dat hij, die gestorven is, "sich doch lebendig zeitigt Tag für Tag seit je-<br />
nem Ostermorgen, die seinem Tod ein Ende gemacht hat." 81 <strong>De</strong> dogmatische <strong>voor</strong>onderstelling om over <strong>Jezus</strong><br />
te kunnen spreken moet dus <strong>zijn</strong> dat hij zich ook <strong>van</strong>daag in <strong>het</strong> leven <strong>van</strong> mensen aandient. Dit betekent<br />
volgens Marquardt dat de dagen <strong>van</strong> 'ons' in <strong>het</strong> he<strong>den</strong> <strong>zijn</strong> inbegrepen in <strong>het</strong> opgewekte leven <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>.<br />
Men moet <strong>Jezus</strong> leren <strong>den</strong>ken als iemand die in de meest letterlijke zin 'tegenwoordig' is. Hier klopt vol-<br />
gens Marquardt <strong>het</strong> hart <strong>van</strong> de christologie.<br />
Mijn vraag is of dit zoeken naar de tegenwoordigheid <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> de problematiek <strong>van</strong> de afstand tussen<br />
niet-<strong>Jood</strong>se christenen en de <strong>Jood</strong> <strong>Jezus</strong> niet juist aanscherpt en verdiept? Immers wat zich in <strong>het</strong> bestaan<br />
<strong>van</strong> mensen 'aandient' is afkomstig <strong>van</strong> een 'ander'. En volgens iemand als Levinas is de ontmoeting met<br />
de ander een veld met een geheel eigen problematiek. 82<br />
Het tegenwoordig-<strong>zijn</strong> <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in <strong>het</strong> he<strong>den</strong> maakt deel uit <strong>van</strong> Gods geschie<strong>den</strong>is met Israël. <strong>De</strong>ze geschie<strong>den</strong>is<br />
zet zich volgens Berkhof ook na kruis en opstanding <strong>van</strong> Christus 83 <strong>voor</strong>t door de gemeente<br />
die <strong>het</strong> met <strong>het</strong> heil en de heerschappij <strong>van</strong> Christus waagt. Marquardt daarentegen ziet geen enkele<br />
rechtvaardiging <strong>voor</strong> de gedachte dat God op <strong>zijn</strong> trouw aan Israël zou kunnen terug komen. Sterker, wie<br />
Israël betekenis ontzegt kon zich wel eens de mogelijkheid ontzeggen om <strong>het</strong>geen zich <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in <strong>het</strong><br />
he<strong>den</strong> aandient als <strong>van</strong> hem afkomstig te herkennen.<br />
1 b Tijd in bijbels perspectief<br />
Tijd is onontkoombaar omdat de mens nu eenmaal een wezen in de tijd is. Marquardt stelt dat de vervulling<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> menselijk verlangen naar 'heil' meestal niet gezocht wordt in een vluchtig medium als de tijd.<br />
Het heilzame leven is eerder een zaak <strong>van</strong> rechtvaardige omstandighe<strong>den</strong> in de samenleving, of nieuwe<br />
inspirerende plannen, die mensen in beweging kunnen zetten <strong>voor</strong> hulp aan mensen in nood. Toch staat<br />
er geschreven dat we de tijd moeten 'uitbuiten'. 84 Ook wordt er gemaand: "Ziet toe, blijft waakzaam. Want<br />
gij weet niet, wanneer <strong>het</strong> de tijd is." 85 Hierbij gaat <strong>het</strong> niet om <strong>het</strong> weet hebben <strong>van</strong> een bepaald tijdstip.<br />
Luther schreef ooit dat <strong>het</strong> niet de tijd is die de zending <strong>van</strong> de Zoon bewerkstelligt, maar de zending <strong>van</strong><br />
de Zoon bewerkt de vervulling <strong>van</strong> de tijd. Als <strong>het</strong> goed is wachten christenen daarom niet op <strong>het</strong> aanbreken<br />
<strong>van</strong> een nieuwe tijd, zij wachten op hun Heer. Daarom zou men volgens Marquardt in de christologie<br />
attent moeten <strong>zijn</strong> op <strong>Jezus</strong> als degene die "de tijd vervult" 86<br />
80<br />
Vergelijk Matt.18:20 e)keiÍ ei¹mi e)n me/s% au)tw½n. daar ben ik zelf in <strong>het</strong> mid<strong>den</strong><br />
81<br />
CBJ2 blz.244<br />
82<br />
E. Levinas, in onder andere: Totaliteit en <strong>het</strong> Oneindige, ned.vert.<br />
83<br />
Vergelijk CG blz.66 e.v.<br />
84<br />
In de NBG51 is Ef.5:16 vertaald met: de gelegenheid ten nutte maken, letterlijk vertaald zou <strong>het</strong> zo iets <strong>zijn</strong> als:<br />
uitbuiten <strong>van</strong> <strong>het</strong> juiste moment: e)cagorazo/menoi to\n kairo/n,<br />
85<br />
Markus 13:33<br />
86<br />
Mrk.1:15 en Gal.4:4
30<br />
In de theologie werd dit uitgelegd in de zin dat <strong>Jezus</strong> de 'uiteindelijke' openbaring zou <strong>zijn</strong> <strong>van</strong> God, die<br />
door geen andere gebeurtenis meer kon wor<strong>den</strong> overtroffen. <strong>De</strong> aanleiding hier<strong>voor</strong> zou te vin<strong>den</strong> <strong>zijn</strong> in<br />
<strong>het</strong> E<strong>van</strong>gelie waar de betekenis <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> wordt geduid als: "Zo is dan wie in Christus is een nieuwe schepping;<br />
<strong>het</strong> oude is <strong>voor</strong>bij gegaan, zie, <strong>het</strong> nieuwe is gekomen." en "Wie in de Zoon gelooft, heeft eeuwig leven." en<br />
ook "Voorwaar, <strong>voor</strong>waar, Ik zeg u, de ure komt en is nu, dat de do<strong>den</strong> naar de stem <strong>van</strong> de Zoon <strong>van</strong> God zullen<br />
horen." 87 <strong>De</strong> betekenis <strong>van</strong> <strong>het</strong> "Christusgebeuren" in <strong>het</strong> leven <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> volgelingen wordt hier beschreven<br />
in de vorm <strong>van</strong> een "eschatologisches Präsens". 88 <strong>De</strong> 'tegenwoordigheid' <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> is zo indrukwekkend<br />
dat <strong>het</strong> lijkt alsof verle<strong>den</strong> en toekomst er door wor<strong>den</strong> opgeslokt. <strong>De</strong> kerk meent op grond hier<strong>van</strong> in<br />
Christus <strong>het</strong> heil al ont<strong>van</strong>gen te hebben, waar men buiten <strong>het</strong> christendom nog op wacht. Waarmee men<br />
dus in zake <strong>het</strong> heil <strong>voor</strong> de mensen iedereen recht <strong>van</strong> spreken ontzegt, die niet tot de gemeenschap <strong>van</strong><br />
Christus behoort. In <strong>het</strong> geval <strong>van</strong> Israël ontkent men niet dat er sprake is <strong>van</strong> een historische betekenis<br />
en ook verwacht men dat zij zich ooit in de toekomst tot <strong>Jezus</strong> bekeren, maar Israël heeft geen betekenis<br />
in <strong>het</strong> he<strong>den</strong>.<br />
<strong>De</strong>ze opvatting houdt een ook oordeel in over de zin <strong>van</strong> tijd. Na kruis en opstanding <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> Christus<br />
zou er niets meer kunnen gebeuren dat enige zin heeft <strong>voor</strong> <strong>het</strong> heil <strong>van</strong> de mensen.<br />
Marquardt wijst dit resoluut af, omdat 'vervulling' geen betrekking heeft op een einde 89 . Vervullen moet<br />
begrepen wor<strong>den</strong> als in de uitspraak <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> dat hij niet gekomen is om de Wet te ontbin<strong>den</strong>, maar om<br />
deze te vervullen, 90 dus de gebo<strong>den</strong> zelf te doen. Vervulling <strong>van</strong> de tijd zegt in de taal <strong>van</strong> de bijbel niets<br />
over tijdsverloop, maar over wat er in de tijdsmomenten inhoudelijk gebeurt. Tijd in de bijbel is een zaak<br />
<strong>van</strong> belevenis. Dit gaat dan niet alleen om wat men passief op een dag meemaakt, maar ook wat men in<br />
de loop <strong>van</strong> een dag aan activiteiten ontplooit.<br />
Ik heb me afgevraagd of <strong>het</strong> hier niet op <strong>zijn</strong> plaats zou <strong>zijn</strong> geweest om de indrukwekkende door<strong>den</strong>king<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> probleem <strong>van</strong> de tijd in de "Confessiones" <strong>van</strong> Augustinus hier aan de orde te stellen. 91 Wellicht<br />
is dit precies zo'n punt waarop de westerse en de <strong>Jood</strong>s-hebreeuwse <strong>den</strong>kwereld geheel vreemd aan elkaar<br />
<strong>zijn</strong>. In de schriften is <strong>het</strong> nooit de vraag geweest wat de tijd 'is'. Bespiegelingen over <strong>het</strong> wezen <strong>van</strong> de<br />
tijd <strong>zijn</strong> vreemd aan de schrift, omdat de tijd in bijbels perspectief niet anders bestaat dan in de inhoud<br />
<strong>van</strong> de tijdsmomenten.<br />
Wil men verstaan wat <strong>het</strong> zegt dat <strong>Jezus</strong> de tijd vervult dan moet men <strong>het</strong> uit de schriften verstaan.<br />
"Houdt uw <strong>voor</strong>gangers in gedachtenis, die <strong>het</strong> woord Gods tot u hebben gesproken; let op<br />
<strong>het</strong> einde <strong>van</strong> hun wandel en volgt hun geloof na. <strong>Jezus</strong> Christus is gisteren en he<strong>den</strong> dezelfde<br />
en tot in eeuwigheid. Laat u niet meeslepen door allerlei vreemde leringen;" 92<br />
<strong>De</strong> gelovigen, waar deze woor<strong>den</strong> zich tot richten, volgen <strong>het</strong> spoor dat hen door de vorige generatie is<br />
overgeleverd. Maar is <strong>het</strong> volgen <strong>van</strong> traditionele geloofszaken wel voldoende om de christelijke i<strong>den</strong>titeit<br />
te waarborgen? Opvallend is dat men in bovenstaand citaat niet verwijst naar de schriften, of de overleveringen<br />
<strong>van</strong> de kerk. Navolgenswaardig is alleen <strong>het</strong> geloof, dat zich richt op <strong>Jezus</strong> zelf.<br />
87 II Kor.5:17, Joh.3:36 en Joh.5:25.<br />
88 CBJ2 blz.278<br />
89 Marquardt spreekt in dit verband zelf <strong>van</strong> "End-Lösung"<br />
90 CBJ2 blz.16 zie ook Mat.5:17 plhrw½sai = vullen met. In de zin <strong>van</strong> de regels <strong>van</strong> de Tora vullen met da<strong>den</strong>.<br />
91 A. Augustinus, Belij<strong>den</strong>issen, Ambo, Amsterdam, 1997. Boek XI. blz. 272 e.v. (quid est enim tempus?)<br />
92 Hebr. 13:7-9
31<br />
Hij is "gisteren, en he<strong>den</strong> dezelfde en tot in eeuwigheid". <strong>De</strong> continuïteit <strong>van</strong> wat de kerkelijke tra<strong>den</strong>ten<br />
aan elkaar doorgeven kan de i<strong>den</strong>titeit niet vasthou<strong>den</strong>, dat kan alleen <strong>Jezus</strong>. Hij is de waarborg <strong>van</strong> de<br />
geloofsi<strong>den</strong>titeit bij de wisseling <strong>van</strong> de generaties. <strong>Jezus</strong> is 'dezelfde', <strong>het</strong>geen men niet Grieks ontolo-<br />
gisch moet lezen als iemand die eeuwig onveranderlijk is. Hij blijft eerder 'altijd' trouw aan de daad <strong>van</strong><br />
<strong>zijn</strong> leven. Wanneer er gezegd wordt dat <strong>Jezus</strong> de tijd vervult, dan maakt hij volgens Marquardt de le-<br />
vensmomenten <strong>van</strong> de mensen vol met zichzelf, met wat hij bewerkt.<br />
Het geheim <strong>van</strong> deze steeds actuele levensda<strong>den</strong> kan alleen maar de opwekking uit de dood <strong>zijn</strong>. <strong>De</strong> opstanding<br />
<strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> is volgens Marquardt niet iets dat in de hoof<strong>den</strong> <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> volgelingen gebeurde.<br />
Het was <strong>zijn</strong> gestorven lichaam dat opgewekt werd. Door de datering <strong>van</strong> de paasmorgen en door de getuigen<br />
is dit een openbare gebeurtenis in de tijd gewor<strong>den</strong>. Pasen is een gebeurtenis in de tijd en tegelijkertijd<br />
ook iets dat met de tijd gebeurt. Met de opwekking uit de dood <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> verloor niet de dood een<br />
<strong>van</strong> <strong>zijn</strong> slachtoffers. <strong>De</strong> tijd verloor haar wezen. <strong>De</strong> tijd kon niet langer leven vreten, bestaan beëindigen,<br />
uit he<strong>den</strong> en morgen onherroepelijk gisteren en vergeten maken. Pasen houdt een wisseling <strong>van</strong> de macht<br />
in. Dood en Leven worstel<strong>den</strong> om de overhand en <strong>het</strong> Leven overwon.<br />
1 c Opstanding als tegenspraak <strong>van</strong> <strong>het</strong> "Sein zum Tode"<br />
Dit personifiërend spreken over Dood en Leven is mythologiserend taalgebruik. Marquardt wijst hier op<br />
<strong>het</strong> feit dat de taal die de wetenschap gebruikt bewust vrij <strong>van</strong> geloof wordt gehou<strong>den</strong>. <strong>De</strong>ze taal is afkomstig<br />
uit wat Heidegger noemde <strong>het</strong> "Sein zum Tode". Waar de hele werkelijkheid zo onontkoombaar<br />
aan de macht <strong>van</strong> de dood vervallen wordt gedacht, daar kan <strong>het</strong> niet anders dan dat zich dit ook in de<br />
taal verwoordt. Hoe zou deze taal kunnen spreken over een bestaan dat aan de dood is ontworsteld? Bijbelse<br />
taal schaamt zich niet <strong>voor</strong> mythologisch spreken, omdat <strong>het</strong> zo de taal is <strong>van</strong> de tegenspraak. Het<br />
wereldbeeld <strong>van</strong> <strong>het</strong> "Sein zum Tode" wordt er mee tegengesproken en de <strong>van</strong>zelfsprekendheid <strong>van</strong> dat<br />
beeld wordt er mee bestre<strong>den</strong>.<br />
Hoe kan men tijd <strong>den</strong>ken, die vrij is <strong>van</strong> de macht <strong>van</strong> de dood? Als een eeuwigheid zonder tijd en tijdsverloop?<br />
Als een tijdloosheid? Volgens Marquardt bestaat de bevrijding <strong>van</strong> de tijd uit <strong>het</strong> openen <strong>van</strong> de<br />
tij<strong>den</strong> <strong>voor</strong> elkaar. Kenmerkend <strong>voor</strong> de greep <strong>van</strong> de dood op de tijd is immers <strong>het</strong> 'de-fini-tieve' karakter,<br />
gisteren komt 'nie wieder' en is 'fini'. Gedane zaken nemen geen keer en daarom is <strong>het</strong> ook niet mogelijk<br />
om bij<strong>voor</strong>beeld misda<strong>den</strong> op een later tijdstip weer goed te maken. Een <strong>van</strong> de kenmerkende zaken<br />
die dood en tijd met elkaar gemeen hebben is dat <strong>het</strong> sterven iemand tot 'verle<strong>den</strong> tijd' maakt, waardoor<br />
de gemeenschap met de mensen die he<strong>den</strong> leven is verbroken.<br />
Marquardt stelt dat Pasen de afscheiding tussen de tij<strong>den</strong> neerhaalt. Gisteren is niet langer een ontoegankelijke<br />
herinnering en morgen is geen onbereikbare hoop, omdat met Pasen <strong>voor</strong> de opgewekte <strong>Jezus</strong> een<br />
gelijktijdig <strong>zijn</strong>-in-de-tij<strong>den</strong> ontsloten is. Voor hem de gestorvene die leeft, staat <strong>het</strong> vrij om zichzelf te<br />
<strong>zijn</strong> te allen tijde. 93 Daarmee verliest de tijd <strong>zijn</strong> vluchtigheid en <strong>zijn</strong> uiteenrijtende kracht. Ook Berkhof<br />
stelt dat de tijd op deze wijze in de verheerlijking zal delen.<br />
"<strong>De</strong> tijd wordt niet de eeuwigheid <strong>van</strong> God, maar verle<strong>den</strong>-he<strong>den</strong>-toekomst zal geen uiteenliggen<br />
en verstromen <strong>zijn</strong>, maar een on<strong>voor</strong>stelbaar samen-<strong>zijn</strong> als gelijkenis <strong>van</strong> de eeuwigheid."<br />
94<br />
93 Vergelijk CBJ2 blz.285-288<br />
94 CG. Blz.524
32<br />
Waar Berkhof schrijft binnen de eschatologie plaatst Marquardt deze verandering <strong>van</strong> <strong>het</strong> karakter <strong>van</strong> de<br />
tijd in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> de soteriologie.<br />
Dit vermogen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> de tijd samen te kunnen hou<strong>den</strong> is volgens Marquardt <strong>het</strong> christologische geheim<br />
<strong>van</strong> de tijd, dat de mensen ten goede komt door <strong>het</strong> openen <strong>van</strong> de schriften. In de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong><br />
de Emmaüsgangers grijpt <strong>Jezus</strong> de verwarring <strong>van</strong> de mannen aan om hen de schriften te openen. Dit wil<br />
zeggen dat <strong>Jezus</strong> hen duidelijk maakt wat in de Tenach op hem betrekking heeft. <strong>Jezus</strong> en Israël hebben<br />
namelijk een geschie<strong>den</strong>is gemeenschappelijk, die <strong>van</strong> lij<strong>den</strong>, sterven en opstanding. Wie daarom de weg<br />
<strong>van</strong> God met Israël kent, hoeft niet verbaasd te <strong>zijn</strong> over Goede Vrijdag en Pasen. In kruis en opstanding<br />
herhaalt zich de innerlijke wet <strong>van</strong> de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> God met Israël: die <strong>van</strong> oordeel en bevrijdingen.<br />
<strong>De</strong> kruisdood is daarom geen breuk tussen <strong>Jezus</strong> en <strong>zijn</strong> volk, maar dat wat zij als zonen <strong>van</strong> God historisch<br />
gemeenschappelijk hebben.<br />
<strong>De</strong> getuigen uit <strong>voor</strong>bije tij<strong>den</strong> en hen die he<strong>den</strong> leven komen door dit openen <strong>van</strong> de schriften door <strong>Jezus</strong><br />
in een gemeenschap samen, die door hem met elkaar kunnen spreken. Via de schriften hérkennen de<br />
Emmaüsgangers de Heer die zij ken<strong>den</strong> en die ongezien met hen was. Dat is <strong>het</strong> wederzijdse <strong>van</strong> <strong>het</strong> gesprek<br />
<strong>van</strong> Tenach en E<strong>van</strong>gelie. Wie <strong>Jezus</strong> niet kent, kan hem niet via Tenach-getuigen hérkennen. Maar<br />
zonder de Tenach-getuigen wordt <strong>Jezus</strong> zelfs daar waar men hem al kende, onherkenbaar. Dit zou een<br />
christen tegenover de Tenach in een verwachtingsvolle houding moeten zetten.<br />
Het gelijktijdig zichzelf <strong>zijn</strong> <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>, gisteren, he<strong>den</strong> en in eeuwigheid, is <strong>zijn</strong> christologisch geheim bij<br />
uitstek. Waar de Opgestane <strong>Jezus</strong> als 'tegenwoordig' ontmoet wordt daar verandert door hem <strong>het</strong> bestaan<br />
als 'Sein zum Tode' in leven waar de tijd geen grip meer op heeft, dus in eeuwig leven. Het handelen <strong>van</strong><br />
<strong>Jezus</strong> heeft zo een heilzame inwerking op <strong>het</strong> <strong>zijn</strong> <strong>van</strong> de <strong>zijn</strong>en in de tijd. Dat is wat Marquardt uitdiept<br />
in <strong>zijn</strong> na<strong>den</strong>ken over <strong>het</strong> handelen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in de tijd.<br />
III ) 2 Het handelen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in de tijd<br />
<strong>De</strong> schriften leggen getuigenis af <strong>van</strong> <strong>het</strong> handelen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in de tijd door over hem te spreken als een<br />
"komende" een "gaande" en een "blijvende". 95 <strong>De</strong>ze handelingen laten zich omschrijven als interacties<br />
tussen de Opgestane Heer en de '<strong>zijn</strong>en', waardoor de geloofsrelatie als een dialectische verhouding in de<br />
tijd wordt gezien. Als de komende is <strong>Jezus</strong> degene op wie de <strong>zijn</strong>en wachten. Door dit wachten nemen<br />
de <strong>zijn</strong>en deel aan <strong>het</strong> komen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>. Als de gaande is hij degene die de <strong>zijn</strong>en een korte tijd achterlaat,<br />
waarin zij hem niet meer zien. Hierdoor delen de <strong>zijn</strong>en in <strong>het</strong> overgeleverd <strong>zijn</strong> aan de verlatenheid<br />
in een wereld, die hen slechtgezind is. Bij de Emmaüsgangers is ten slotte te zien dat de <strong>zijn</strong>en om <strong>het</strong><br />
blijven <strong>van</strong> hem moeten vragen, omdat de avond reeds nabij was. Daar waar hij blijft wordt "de nacht<br />
licht als de dag" <strong>voor</strong> de <strong>zijn</strong>en.<br />
Het komen, gaan en blijven <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> is een vullen met zichzelf <strong>van</strong> de tijdsmomenten <strong>van</strong> de <strong>zijn</strong>en. <strong>De</strong><br />
woor<strong>den</strong>:"<strong>De</strong> tijd is vervuld en <strong>het</strong> koninkrijk Gods is nabijgekomen. Bekeert u en gelooft <strong>het</strong> e<strong>van</strong>gelie." 96 die de<br />
kern vormen <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> prediking, kunnen daarom alleen uitgelegd wor<strong>den</strong> door ze te bespreken <strong>van</strong>uit <strong>het</strong><br />
handelend perspectief <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> zelf.<br />
95 vergelijk CBJ2 blz.306 e.v.<br />
96 Mark.1:15
2 a Het komen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong><br />
33<br />
In <strong>Jezus</strong> en in <strong>zijn</strong> komst herkende de vroege kerk de beslissing <strong>van</strong> alles wat God zou kunnen betekenen.<br />
Het gekomen <strong>zijn</strong> <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> berust op een gezon<strong>den</strong> <strong>zijn</strong> door God en <strong>Jezus</strong> is zich daar volgens Mar-<br />
quardt <strong>van</strong> bewust. Daarom is <strong>het</strong> getuigenis in de schrift <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> komst een opsomming <strong>van</strong> <strong>het</strong> bevrij<strong>den</strong>d<br />
werken <strong>van</strong> God in <strong>Jezus</strong> <strong>voor</strong> de mensen. <strong>Jezus</strong> is gekomen om te vervullen wat God wil, niet om<br />
te beëindigen. Hij is gekomen om <strong>het</strong> verlorene zalig te maken.<br />
Het E<strong>van</strong>gelie getuigt ook <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> komen tot de <strong>zijn</strong>en na <strong>zijn</strong> opstanding en <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> eeuwig komen in<br />
<strong>zijn</strong> Geest. <strong>Jezus</strong> wordt genoemd die is, die was en die komen zal. Daarmee valt hij samen met de naam<br />
<strong>van</strong> de God <strong>van</strong> Israël, die <strong>voor</strong>tdurend <strong>zijn</strong> zal, die Hij zal <strong>zijn</strong>.<br />
Er zit volgens Marquardt een bepaalde volgorde in de verwachting <strong>van</strong> de eerste kerk. Vanuit de verwachting<br />
<strong>van</strong> de (weder)komst <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> keek men om naar hem die gekomen was. Dat leidde tot <strong>het</strong><br />
idee dat deze die tot Israël gekomen was, een reeds lang verwachte was. <strong>De</strong> dogmatiek raakte echter veel<br />
meer geïnteresseerd in de persoon <strong>van</strong> de gekomene, dan in de toekomst <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> komen. Maar hopen en<br />
wachten op degene die komen zal, is iets anders dan weten ván degene die gekomen is. Doordat de aandacht<br />
<strong>van</strong> de kerk zich concentreerde op de verheerlijking <strong>van</strong> de persoon <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in plaats <strong>van</strong> op <strong>het</strong><br />
hopen en verwachten <strong>van</strong> hem verschoof <strong>het</strong> geloven in <strong>Jezus</strong>. Men zou kunnen zeggen dat <strong>het</strong> bijbelse<br />
'kennen' in de zin <strong>van</strong> 'gemeenschap hebben met', werd ver<strong>van</strong>gen door <strong>het</strong> hei<strong>den</strong>se 'kennen' in de zin<br />
<strong>van</strong> 'weet hebben <strong>van</strong>'. Dit wringt <strong>voor</strong>al op <strong>het</strong> terrein <strong>van</strong> de verwachting dat de wereld zal veranderen,<br />
doordat Christus de <strong>zijn</strong>en heeft vrijgekocht uit de macht <strong>van</strong> de zonde. Dit is een bewering die zich niet<br />
heeft gerealiseerd in de werkelijkheid. Die zich niet heeft kunnen realiseren, omdat aan de relatie met<br />
Christus de dialectiek ontbrak. Of zoals Marquardt zegt: "Uns fehlt offenbar die Erfahrung des Heiligen Geistes,<br />
der eine überwältigende Lebenskraft, von Glauben, tätiger Liebe und Gemeinschaft gewesen sein muß" 97<br />
Dat juist mensen uit de niet-<strong>Jood</strong>se volken deze wereldveranderende verwachtingen al verwerkelijkt hebben<br />
gedacht door <strong>Jezus</strong> is wel verklaarbaar. Immers zij waren ooit "uitgesloten <strong>van</strong> <strong>het</strong> burgerrecht Israels<br />
en vreemd aan de verbon<strong>den</strong> der belofte, zonder hoop en zonder God in de wereld. Maar thans in<br />
Christus <strong>Jezus</strong> <strong>zijn</strong> zij dichtbij gekomen door <strong>het</strong> bloed <strong>van</strong> Christus. Zo <strong>zijn</strong> zij dan geen vreemdelingen<br />
en bijwoners meer, maar medeburgers der heiligen en huisgenoten Gods." 98 <strong>De</strong> wereld is <strong>voor</strong> niet-<br />
<strong>Jood</strong>se gelovigen in <strong>Jezus</strong> werkelijk ánders gewor<strong>den</strong>. Echter <strong>het</strong> gaat hier om een zaak <strong>van</strong> hoop. Doordat<br />
<strong>Jezus</strong> in de wereld gekomen is mogen de hei<strong>den</strong>en delen in de nog niet tot voltooiing gebrachte geschie<strong>den</strong>is<br />
<strong>van</strong> de hoop <strong>van</strong> God met <strong>zijn</strong> volk Israël. Een terecht verwijt <strong>van</strong> <strong>het</strong> jo<strong>den</strong>dom op dit punt is<br />
dat christenen in hun <strong>den</strong>ken de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> God al tot voltooiing hebben gebracht. <strong>De</strong>ze <strong>Jood</strong>se<br />
tegenspraak verhindert christenen om al te eenvoudig gered te willen wor<strong>den</strong> zonder daarbij op God te<br />
letten, die de wereld wil red<strong>den</strong> en nieuw maken.<br />
Het komen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> is daarom veel meer dan een verwachting omtrent de eindtijd. Het komen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong><br />
is een christologische uitspraak, die spreekt over <strong>zijn</strong> verhouding tot de wereld waarin hij komt en<br />
ook over <strong>zijn</strong> verhouding tot God.<br />
97 CBJ2 blz.310<br />
98 Vrij naar Ef.2:12 e.v. CBJ2 blz.327
34<br />
2 b <strong>De</strong> Messias en de komst <strong>van</strong> <strong>het</strong> koninkrijk <strong>van</strong> God<br />
<strong>De</strong> komst <strong>van</strong> <strong>het</strong> Koninkrijk <strong>van</strong> God is in <strong>het</strong> bijbelse getuigenis niet alleen een komen <strong>van</strong> de Messias,<br />
<strong>het</strong> valt samen met de komst <strong>van</strong> God zelf. <strong>De</strong>ze structuur <strong>van</strong> samenkomen met <strong>het</strong> komen <strong>van</strong> God is<br />
bij<strong>voor</strong>beeld te lezen in de tekst: "En gij, Bethlehem Efrata, (...) uit u zal Mij <strong>voor</strong>tkomen die een heerser zal <strong>zijn</strong><br />
over Israël en wiens oorsprong is <strong>van</strong> ouds, <strong>van</strong> de dagen der eeuwigheid." 99 <strong>De</strong> Messias komt op de eerste plaats<br />
als een helper <strong>van</strong> God en vervolgens als <strong>zijn</strong> dienaar tot redding <strong>van</strong> Israël. <strong>De</strong> God <strong>van</strong> Israël komt<br />
namelijk, wanneer Hij komt, Israël te hulp waarbij Hij de verhoudingen tussen de gojim en Israël recht<br />
zet. In lijn hiermee wil Marquardt de apostolische geloofsbelij<strong>den</strong>is verstaan waar deze zegt: "Hij zal<br />
komen om te oordelen de leven<strong>den</strong> en de do<strong>den</strong>". 100<br />
Het oordeel <strong>van</strong> de komende <strong>Jezus</strong> is volgens Marquardt een door en door positief gebeuren. Hij komt<br />
om te mid<strong>den</strong> <strong>van</strong> de mensen <strong>het</strong> recht <strong>van</strong> God op te richten en zo alles en allen "te-recht" te brengen.<br />
Het is veelbetekenend dat <strong>het</strong> oordeel beschreven wordt in termen <strong>van</strong> wat mensen gedaan hebben <strong>voor</strong><br />
hun broeder <strong>Jezus</strong>, in de gestalte <strong>van</strong> de minsten, de armen, de zieken enz. 101 Waar geen ruimte is geweest<br />
<strong>voor</strong> de naaste daar was ook geen plaats <strong>voor</strong> <strong>Jezus</strong> en daar gaat men <strong>voor</strong>bij aan <strong>het</strong> recht <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>.<br />
Het oordeel gaat ten diepste over de erkenning of schending <strong>van</strong> <strong>het</strong> recht <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in <strong>het</strong> verwerkelijken<br />
<strong>van</strong> de gemeenschap <strong>van</strong> de mens met <strong>zijn</strong> naaste medemens.<br />
Het oordeel is geen vreeswekkende zaak, juist omdat <strong>Jezus</strong> komt <strong>van</strong> <strong>het</strong> zitten ter rechterhand <strong>van</strong> God.<br />
Marquardt vraagt naar de betekenis daar<strong>van</strong>. Hij wijst op wat er staat geschreven: "wie zal veroordelen?<br />
Christus <strong>Jezus</strong> is de gestorvene, wat meer is, de opgewekte, die ter rechterhand Gods is, die ook <strong>voor</strong> ons pleit" 102 . Dit<br />
betekent dat <strong>het</strong> proces over de mensheid al aan de gang is. Alleen wie zal de mensen beschuldigen? Als<br />
God <strong>voor</strong> hen is, wie zal veroordelen? Is <strong>het</strong> niet zo dat <strong>Jezus</strong> <strong>voor</strong> hen pleit? Is <strong>het</strong> niet zo dat deze<br />
<strong>voor</strong>bidder, weet dat <strong>het</strong> <strong>voor</strong> de mensen om leven of dood gaat? Bidt hij hier niet uit eigen ervaring? En<br />
één veroordeling is genoeg!<br />
<strong>Jezus</strong> komt daarom als 'Pleitbezorger' op de mensen toe. Zijn komen is <strong>het</strong> tot voleinding brengen <strong>van</strong><br />
deze <strong>voor</strong>spraak ter rechterhand Gods. Het gericht op aarde zal geen ander oordeel <strong>zijn</strong>, dan <strong>het</strong>geen tussen<br />
God en <strong>Jezus</strong> op de troon al is afgehandeld. Wellicht is nog veel te weinig in de christelijke leer betrokken,<br />
dat <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> deze eeuwige <strong>voor</strong>spraak is. Zoals geschreven staat: "Wij hebben een <strong>voor</strong>spraak<br />
bij de Vader <strong>Jezus</strong> Christus, de rechtvaardige; en Hij is een verzoening <strong>voor</strong> onze zon<strong>den</strong> en niet alleen <strong>voor</strong> de<br />
onze, maar ook <strong>voor</strong> die der gehele wereld." 103<br />
2 c Het gaan <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong><br />
In <strong>het</strong> heengaan <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> toont zich volgens Marquardt <strong>zijn</strong> waarachtig mens-<strong>zijn</strong>. Niet in de zin <strong>van</strong><br />
een beschrijving <strong>van</strong> een 'natuur' of de een of andere '<strong>zijn</strong>s'toestand. Het 'Zijn' moet uit handelingen wor<strong>den</strong><br />
beschreven, <strong>het</strong>geen historisch rele<strong>van</strong>ter is.<br />
Dat <strong>Jezus</strong> weggaat hoort net zo bij hem als <strong>zijn</strong> komen. Hij neemt vaak afstand <strong>van</strong> de mensen om bij<strong>voor</strong>beeld<br />
in gebed bij God te <strong>zijn</strong>. Maar hij heeft ook andere re<strong>den</strong>en. Zo onttrekt hij zich aan de men-<br />
99 Mic.5:1 Opb.3:11<br />
100 CBJ2 blz.359<br />
101 Mt.25.e.v.<br />
102 Rom.8:31 e.v.<br />
103 1Joh.2:2
35<br />
sen, wanneer zij hem koning willen maken. Het heengaan <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> vindt met name plaats in <strong>zijn</strong> ster-<br />
ven en in <strong>zijn</strong> hemelvaart. Daarin gaat hij <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> vrien<strong>den</strong> weg en laat hen alleen achter.<br />
Als hij heengaat levert hij zich over aan <strong>het</strong> lot om tot traditie, of vage herinnering, of zelfs wellicht ook<br />
vergeten te wor<strong>den</strong>. Dit heengaan scheurt de brede kloof 104 open <strong>van</strong> de historische afstand. <strong>De</strong> getuigen<br />
hebben deze kloof echter niet als een afstand in de tijd ervaren, maar als een meer inhoudelijke afstand.<br />
Men verloor hém letterlijk uit <strong>het</strong> oog. Wat hij nog had willen zeggen blijft ongesproken. 105 En volgens<br />
Marquardt niet alleen omdat <strong>zijn</strong> stem in de dood afbreekt, maar ook omdat wat <strong>Jezus</strong> nog te zeggen had<br />
<strong>voor</strong> de hoorders onverdraaglijk was. Zijn heengaan schept afstand tussen <strong>Jezus</strong> en de wereld en ook tus-<br />
sen hem en de <strong>zijn</strong>en. Dit is in <strong>het</strong> geloof de ervaring <strong>van</strong> leegte die dus niet alleen te maken met de vol-<br />
komen andersheid <strong>van</strong> God. <strong>De</strong> volgelingen verliezen in <strong>het</strong> weggaan <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> de tegenwoordigheid<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> belangrijkste in hun leven, dat wat hun hart en ziel met vreugdevolle hoop vulde. Zo, door <strong>Jezus</strong><br />
verlaten, wor<strong>den</strong> zij dan aan de haat <strong>van</strong> de wereld overgelaten. In <strong>het</strong> heengaan <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> ervaart de<br />
gemeente de historiciteit <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> dus door zelf hulpeloos overgeleverd te wor<strong>den</strong> aan haar eigen historiciteit.<br />
Als gevolg hier<strong>van</strong> stelt Marquardt dat alleen de lij<strong>den</strong>de volgelingen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> weten wat de uitdrukking:<br />
"de historische <strong>Jezus</strong>" ten diepste betekent.<br />
Zijn heengaan, <strong>zijn</strong> sterven, betekent dat hij ook <strong>het</strong> verle<strong>den</strong> vervult met zichzelf. Hij vervult de momenten<br />
echter alleen zo dat hij zich er aan overgeeft. Zo roept <strong>zijn</strong> toekomst net zo hard de vraag op wat <strong>van</strong><br />
hem zal wor<strong>den</strong>, als hij komt, als <strong>het</strong> verle<strong>den</strong> de vraag oproept wie hij geweest mag <strong>zijn</strong>.<br />
In <strong>het</strong> verhaal <strong>van</strong> <strong>het</strong> heengaan hoort ook de bevreem<strong>den</strong>de andersheid <strong>van</strong> de 'andere' Parakleet. <strong>De</strong><br />
Geest <strong>van</strong> de waarheid die aan de <strong>voor</strong>bid<strong>den</strong>de activiteiten <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> ontspringt. <strong>De</strong> Geest kan in vrijheid<br />
ervaren wor<strong>den</strong>, maar dit is niet gebeurd. <strong>De</strong> kerk leeft volgens Marquardt in "Geistentfremdung". Dit<br />
benoemt niet alleen de afstand tussen de Geest en de kerk, maar roept ook de gedachte op aan een ontvreemding,<br />
een diefstal. <strong>De</strong> kerk heeft zich <strong>van</strong> de tegenwoordigheid <strong>van</strong> de Geest beroofd. Wat in de<br />
Geest ooit is beloofd en de bescherming die daarin wordt gebo<strong>den</strong> is nog niet ontdekt. <strong>De</strong> kerk heeft de<br />
Geest niet verder durven <strong>den</strong>ken dan <strong>zijn</strong> onderwijzende en openbarende werkzaamhe<strong>den</strong> aan de mensen.<br />
<strong>De</strong> vraag is of de belofte <strong>van</strong> de Geest niet zou kunnen wijzen op een nog te verwachten, meer omvattende<br />
ontvouwing <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> zelf? Immers de Geest is niet alleen een door Christus bepaalde, maar ook<br />
een christologische werkelijkheid: de Geest is ook bepalend <strong>voor</strong> Christus. Dit zou er op kunnen dui<strong>den</strong><br />
dat <strong>Jezus</strong> door bij <strong>zijn</strong> heengaan de Geest te zen<strong>den</strong> niet alleen <strong>zijn</strong> volgelingen, maar zichzélf nog een<br />
toekomst in de geschie<strong>den</strong>is heeft willen geven. Een toekomst die nog openstaat en niet alleen als 'wederkomst'<br />
kan wor<strong>den</strong> gezien.<br />
Het christelijk geloof heeft <strong>het</strong> gaan <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> mede op grond <strong>van</strong> de zending <strong>van</strong> de Geest tot hoop omgevormd.<br />
Hoop en ook liefde, <strong>zijn</strong> met name in <strong>het</strong> protestantisme ondergewaardeerde geloofswijzen<br />
door de grote nadruk op "sola fides". Hoop ontspringt echter niet alleen uit gegeven beloften, maar juist<br />
uit ook <strong>het</strong> feit dat <strong>Jezus</strong> weggaat. Want alleen in <strong>het</strong> hopen kunnen <strong>zijn</strong> volgelingen hem die weggaat<br />
volgen. In die zin is <strong>het</strong> ook een "laatste" hoop. Men houdt vast aan wat men verloren heeft toen hij <strong>van</strong><br />
hen heenging. Het geloof dat hoopt, gelooft in wat <strong>het</strong> niet (meer) ziet. Het geloof wordt dan een "honge-<br />
104 Lessings: garstigen breiten Graben<br />
105 Joh.16:12 Nog veel heb Ik u te zeggen, maar gij kunt <strong>het</strong> thans niet dragen.
36<br />
ren en dorsten". Dit geloof stelt wellicht pas werkelijk in staat om <strong>van</strong> harte te bid<strong>den</strong>: "Kom Here <strong>Jezus</strong><br />
en: amen, dat is <strong>het</strong> worde waar." 106<br />
2 d Hoe <strong>Jezus</strong> blijft<br />
<strong>Jezus</strong> vervult de tij<strong>den</strong> niet alleen door te komen en te gaan, maar ook doordat hij blijft. In <strong>het</strong> blijven<br />
<strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> gaat <strong>het</strong> niet om wat is "over-gebleven". Het is geen te conserveren goed, dat tegen de invloed<br />
<strong>van</strong> de wereld moet wor<strong>den</strong> beschermd. <strong>Jezus</strong> blijft ook niet zoals men de Tora interpreteerde toen men<br />
zei: "Wij hebben uit de wet gehoord, dat de Christus tot in eeuwigheid blijft;" 107 Hier wil men <strong>van</strong> de Messias<br />
iets permanents maken, iets dat altijd beschikbaar is. Het blijven <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> moet men niet als een 'toestand'<br />
<strong>den</strong>ken maar als een handeling, die onderworpen is aan <strong>zijn</strong> wil.<br />
Het rijkste woord <strong>van</strong> <strong>het</strong> blijven <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> is te vin<strong>den</strong> in de tweede brief aan Timotheus. "indien wij ontrouw<br />
<strong>zijn</strong>, Hij blijft getrouw, want Zichzelf verloochenen kan Hij niet." 108 Zijn trouw blijven is geen reageren<br />
op <strong>zijn</strong> volgelingen, maar een zichzelf uitleven. Dit is wat met de wil <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> om te blijven wordt bedoeld.<br />
Waar komt de kracht om zo "bestendig" te blijven <strong>van</strong>daan? Dan moet men kijken naar de relatie <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong><br />
met God. Hier vergunt Marquardt <strong>het</strong> zich pas, om te spreken over de verhouding <strong>van</strong> God tot <strong>Jezus</strong>,<br />
traditioneel <strong>het</strong> eigenlijke thema <strong>van</strong> de christologie. 109<br />
Voor een antwoord kijkt Marquardt onder andere naar de vraag <strong>van</strong> Filippus, die niet begrijpt waar <strong>Jezus</strong><br />
heen wil. Hoe kan hij nu 'naar de Vader gaan' terwijl hij net gezegd heeft dat de Vader in hem herkenbaar<br />
is? Filippus vraagt: "Here, toon ons de Vader." 110 <strong>Jezus</strong> geeft wel een antwoord, maar tegelijk is dit antwoord<br />
over <strong>zijn</strong> relatie met God ook <strong>het</strong> teruggeven <strong>van</strong> de vraag aan de vrager. "Gelooft gij niet, dat Ik in<br />
de Vader ben en de Vader in Mij is?" Enerzijds bevestigt <strong>Jezus</strong> de innige relatie die de Vader en hij over en<br />
weer hebben, maar hij zegt dit niet als een bewering. Door te vragen: gelóóft gij niet, maakt hij er een vertrouwensvraag<br />
<strong>van</strong>. Daarin wordt heel direct de interactie <strong>van</strong> <strong>het</strong> geloof in <strong>Jezus</strong> zichtbaar. <strong>De</strong> gelovige<br />
is niet in <strong>het</strong> bezit <strong>van</strong> een bepaalde status, maar staat in de dynamiek <strong>van</strong> een relatie <strong>van</strong> Woord en antwoord.<br />
Waar <strong>het</strong> gesprek wordt gestaakt, sterft de vertrouwensrelatie af. Wie meent dat <strong>Jezus</strong> eens en<br />
<strong>voor</strong> altijd gezegd heeft wat er te zeggen was en er daarom nu <strong>het</strong> zwijgen toe doet die ziet hem als een<br />
heilig relikwie. Echter als de Levende spreekt hij <strong>voor</strong>tdurend nieuwe woor<strong>den</strong> <strong>van</strong> eeuwig leven, die om<br />
antwoord vragen.<br />
Dit wordt duidelijk uit wat <strong>Jezus</strong> zegt: "<strong>De</strong> woor<strong>den</strong>, die Ik tot u spreek, zeg Ik uit Mijzelf niet; maar de Vader,<br />
die in Mij blijft, doet <strong>zijn</strong> werken." Dit vraagt alle omstanders, dus ook degenen die op afstand deze woor<strong>den</strong><br />
lezen, of zij deze woor<strong>den</strong>, die <strong>Jezus</strong> zegt niet alleen als menselijke woor<strong>den</strong>, maar juist ook als<br />
Woord <strong>van</strong> God kunnen horen.<br />
Er is dus sprake <strong>van</strong> een zo innige relatie tussen God en <strong>Jezus</strong>, dat God zichzelf in woord en daad kan<br />
uitleven in <strong>Jezus</strong>, die zichzelf juist daar<strong>voor</strong> aan God beschikbaar stelt. Maar <strong>het</strong> gaat <strong>Jezus</strong> niet om een<br />
bewering, die men zou moeten geloven om <strong>voor</strong> <strong>het</strong> predikaat "christen" in aanmerking te komen, met<br />
alle daarbij behorende heilrijke emolumenten. Hij vraagt vertrouwen. En waar dan iemand als Petrus een<br />
106 Vergelijk CBJ2 blz.415<br />
107 Joh.12:34<br />
108 2.Tim.2:13<br />
109 CBJ2 blz.420<br />
110 Joh.14:8
37<br />
belij<strong>den</strong>d antwoord geeft, daar zegt hij ook: niemand kan hier op eigen kracht, of uit eigen wil toe ko-<br />
men, <strong>het</strong> moet <strong>van</strong> de hemel gegeven wor<strong>den</strong>. Dat God in <strong>Jezus</strong> spreekt, werkt, zich uitleeft, dat kan al-<br />
leen geloofd wor<strong>den</strong> wanneer men staat in een diepe vertrouwensrelatie met <strong>Jezus</strong>, die dit zegt.<br />
Dit spreken over een zo innige relatie doet vermoe<strong>den</strong> dat de kracht om te kunnen blijven ten diepste aan<br />
God zelf ontspringt. Hij besloot <strong>Jezus</strong> te laten blijven, door hem uit de do<strong>den</strong> op te wekken. Na Pasen is<br />
<strong>Jezus</strong> de komende en gaande, die blijft. Dit besluit <strong>van</strong> God moeten we zien als een "Teilgabe-Ereignis".<br />
Want door Israël hebben we geleerd dat Gód degene is die blijft. In <strong>zijn</strong> blijven is hij 'daad-werkelijk' de<br />
God <strong>van</strong> Israël. Toen God met Pasen <strong>Jezus</strong> in <strong>het</strong> leven terugriep, gaf Hij hem deel aan <strong>zijn</strong> eigen blijven.<br />
<strong>De</strong> kracht <strong>van</strong> <strong>het</strong> blijven <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> heeft echter ook met een eigen besluit <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> te maken. Dit voltrekt<br />
zich in <strong>zijn</strong> gebed tot God om de Geest te zen<strong>den</strong>. Zo verwerkelijkt hij <strong>zijn</strong> blijven bij <strong>zijn</strong> volgelingen,<br />
tot <strong>het</strong> einde <strong>van</strong> de wereld. Dit gebed <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> is de kracht <strong>van</strong> de bestendigheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> 'Godmet-ons'.<br />
<strong>De</strong> kracht waarmee God zich met Israël verbindt en door hen heen met alle volken <strong>van</strong> de wereld.<br />
Waar God deze bede om de Geest vervult, daar blijft <strong>Jezus</strong> in de kracht <strong>van</strong> de Immanuel 'tegenwoordig'.<br />
<strong>De</strong> kracht <strong>van</strong> de Verbondstrouw <strong>van</strong> God is dus de kracht <strong>van</strong> <strong>het</strong> blijven <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>.<br />
III ) 3 Conclusies uit <strong>het</strong> handelen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in de tijd<br />
Een belangrijk aspect in <strong>het</strong> vragen naar de betekenis <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> is dat <strong>het</strong> antwoord op de vraag wie <strong>Jezus</strong><br />
is alleen door hemzelf kan wor<strong>den</strong> gegeven. Een uitspraak over wie <strong>Jezus</strong> <strong>van</strong>daag <strong>voor</strong> mensen is<br />
kan daarom nooit een objectief spreken óver <strong>zijn</strong>, maar vereist een persoonlijke, 'interactieve' vertrouwensrelatie<br />
met hem. Dat doet <strong>den</strong>ken aan de woor<strong>den</strong> <strong>van</strong> Job als hij zegt: "Ik had over U gehoord <strong>van</strong> horen<br />
zeggen, maar nu heb ik U met eigen ogen gezien." 111 Waarbij moet wor<strong>den</strong> aangetekend dat zien in de Tenach<br />
een geheel andere waarde had dan <strong>het</strong> in onze televisie tijd heeft. Vertrouwen is <strong>van</strong> uitermate groot<br />
belang om te kúnnen zien. Immers er staat geschreven: "In uw licht zien wij <strong>het</strong> licht." En ook: "<strong>Jezus</strong> zeide<br />
tot hem: Omdat gij Mij gezien hebt, hebt gij geloofd? Zalig zij die niet gezien hebben en toch geloven." 112 Geloven<br />
heeft iets <strong>van</strong> "ziende de Onzienlijke" zoals ook blijkt uit de geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> de Emmaüsgangers, waar<br />
<strong>Jezus</strong> juist mét de herkenning uit <strong>het</strong> mid<strong>den</strong> <strong>van</strong> de <strong>zijn</strong>en verdwijnt. Men kan blijkbaar nooit over de<br />
gekende Heer beschikken.<br />
3 a Hoe <strong>Jezus</strong> te kennen gegeven wordt<br />
Wanneer <strong>Jezus</strong> zich in <strong>het</strong> bestaan <strong>van</strong> mensen aandient, dan geeft hij zich 'te kennen'. Dit kennen is<br />
blijkbaar een zaak <strong>van</strong> hérkennen. Hierbij verwijs ik naar wat Marquardt zegt over de relatie tussen de<br />
schriften en de werken <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>. Men zal in <strong>het</strong>geen eerder <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> te 'kennen' is gegeven in Tenach<br />
en E<strong>van</strong>gelie thuis moeten <strong>zijn</strong>, anders is er geen hérkenning <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> tegenwoordig handelen mogelijk.<br />
<strong>De</strong> <strong>voor</strong>kennis mag bijbels correct <strong>zijn</strong>, maar deze is alleen <strong>voor</strong>waarde om <strong>het</strong>geen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>' handelen<br />
in de tijd te kennen wordt gegeven, te kunnen herkennen. Dat betekent ook dat <strong>het</strong> belij<strong>den</strong>d spreken <strong>van</strong><br />
wie <strong>Jezus</strong> is niet meer uitsluitend op schriftuitleg of traditionele dogma's kan wor<strong>den</strong> gebaseerd.<br />
111 Job 42:5 in de vertaling <strong>van</strong> Hawinkels en Drijvers.<br />
112 Psalm 36:10 en Joh.20:29
38<br />
Immers dat zou de actuele en actieve tegenwoordigheid <strong>van</strong> de Levende Heer buitenspel zetten. Echter<br />
ook individuele ervaringsfeiten kunnen niet maatgevend <strong>zijn</strong>. Niet alleen omdat iedere ervaring een<br />
uniek persoonlijk karakter draagt maar <strong>voor</strong>al omdat de Heer zich uit de ervaring terugtrekt.<br />
Wat te kennen wordt gegeven en de herkenning dat <strong>het</strong> hier gaat om <strong>Jezus</strong>, is een gave die <strong>van</strong> Gods<br />
kant komt. Niemand heeft op <strong>het</strong> kennen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> exclusieve rechten.<br />
Overigens zou juist <strong>het</strong> gegeven, dat <strong>Jezus</strong> als een Levende persoon zich steeds weer kenbaar kan maken<br />
in <strong>het</strong> leven <strong>van</strong> mensen wel eens <strong>het</strong> grootste probleem kunnen opleveren. Immers dat <strong>het</strong> transcen<strong>den</strong>te<br />
zich in ons bestaan zou kunnen <strong>voor</strong>doen, is in <strong>het</strong> West-Europese <strong>den</strong>ken geen ingeburgerde gedachte.<br />
Waar Gods werkelijkheid onze werkelijkheid doorsnijdt, kan men spreken <strong>van</strong> een 'ontmoeting'. <strong>De</strong>ze<br />
ontmoeting kon wel eens een vereiste <strong>zijn</strong> <strong>voor</strong> <strong>het</strong> levende geloof in de persoon en <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in<br />
<strong>het</strong> he<strong>den</strong>.<br />
3 b Voorwaar<strong>den</strong> <strong>voor</strong> een herkenbare ontmoeting<br />
Om in <strong>het</strong>geen zich in ons bestaan aandient <strong>het</strong> handelen <strong>van</strong> de Opgestane Heer te kunnen herkennen,<br />
zal men moeten waken tegen <strong>voor</strong>oordelen, die de herkenning geweld aan kunnen doen.<br />
Hierbij valt te <strong>den</strong>ken aan zaken die aan Israël actuele zin en betekenis ontzeggen. Immers daarmee doet<br />
men een <strong>voor</strong> <strong>Jezus</strong> kenmerkende zaak, <strong>zijn</strong> <strong>Jood</strong>-<strong>zijn</strong>, geweld aan. Feitelijk dient zich hier op grond <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> <strong>den</strong>ken <strong>van</strong> Marquardt een paradox aan. Immers hij heeft duidelijk gemaakt dat <strong>Jezus</strong> alleen verstaanbaar<br />
is <strong>van</strong>uit Israël. Zou Israël door <strong>Jezus</strong> <strong>zijn</strong> betekenis <strong>voor</strong> <strong>het</strong> he<strong>den</strong> verloren hebben, dan<br />
wordt daarmee ook <strong>Jezus</strong> in <strong>het</strong> he<strong>den</strong> onverstaanbaar.<br />
Men zal ook moeten waken tegen ideeën die <strong>Jezus</strong> al te snel associëren met een bepaalde kerkelijke organisatie,<br />
of met rechtvaardigen, welvaart en macht. Dat zou <strong>zijn</strong> omgang met buitenstaanders, zondaren<br />
en armen, en <strong>zijn</strong> afzien <strong>van</strong> macht corrumperen.<br />
Zou er daadwerkelijk <strong>van</strong> zoiets als een 'ontmoeting' sprake <strong>zijn</strong>, dan komt de problematiek <strong>van</strong> <strong>het</strong> kennen<br />
<strong>van</strong> de ander aan de orde, die Levinas in <strong>zijn</strong> werk veelvuldig aan de orde heeft gesteld. Ik doel hier<br />
met name op <strong>het</strong> typisch West-Europese vermogen om de ander zo te kennen, dat deze <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> andersheid<br />
wordt beroofd. Het vermogen om de vreemdeling te kunnen begrijpen dient de West-Europese mens<br />
doorgaans niet om tot begrip <strong>voor</strong> de ander te komen, maar om grip op de ander te kunnen krijgen. 113<br />
Wellicht dat daar ook de wegen tussen <strong>het</strong> bijbelse <strong>den</strong>ken in termen <strong>van</strong> kennen als gemeenschap en <strong>het</strong><br />
op <strong>het</strong> Griekse <strong>den</strong>ken gebaseerde objectiverende <strong>den</strong>ken <strong>van</strong> de westerse mens uiteen gaan.<br />
In <strong>het</strong> laatste hoofdstuk wil ik tot besluit <strong>van</strong> deze scriptie enkele punten uit de christologie <strong>van</strong> Marquardt<br />
zetten naast een actuele kerkelijke belij<strong>den</strong>is <strong>van</strong> de betekenis <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> Christus. Ik hoop dat beide<br />
wijzen <strong>van</strong> gelovig spreken <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> elkaar kunnen verhelderen.<br />
113 Vergelijk ook <strong>het</strong>geen Theo Witvliet schrijft in Gebroken traditie. Baarn, 1999. Blz.73 -85
Hoofdstuk IV HET CHRISTELIJK BELIJDEN EN EEN JOODSE JEZUS<br />
39<br />
In dit vierde hoofdstuk <strong>van</strong> deze scriptie wil ik enkele punten uit de christologie <strong>van</strong> Marquardt vergelijken<br />
met <strong>het</strong> actueel christologisch spreken <strong>van</strong> anderen. Daarbij gaat <strong>het</strong> eerder om een tweegesprek dan<br />
om een onderlinge vergelijking op onderdelen.<br />
In eerste instantie heb ik bij <strong>het</strong> christologisch spreken <strong>van</strong> anderen gedacht aan de verklaring <strong>van</strong> de<br />
congregatie <strong>voor</strong> de geloofsleer "Dominus Iesus". Echter dit stuk ademde een zo totaal andere <strong>den</strong>kwereld,<br />
dat <strong>het</strong> mij te veel tijd zou kosten om er zinvol over te kunnen spreken. Daarbij was <strong>het</strong> <strong>voor</strong> mij de<br />
vraag of "Marquardt" en "Ratzinger" niet totaal langs elkaar heen zou<strong>den</strong> blijken te spreken. Toen ik de<br />
berichten las over <strong>het</strong> door de triosynode <strong>van</strong> de SoW-kerken als synodaal geschrift aanvaarde rapport<br />
"<strong>Jezus</strong> Christus, onze Heer en Verlosser", heb ik dat als een goede mogelijkheid gezien. Dit heeft <strong>voor</strong>namelijk<br />
te maken met de redelijk vergelijkbare protestantse sfeer <strong>van</strong> zowel Marquardt als dit rapport.<br />
Als afsluiting <strong>van</strong> dit hoofdstuk wil ik dan nog enkele overwegingen wij<strong>den</strong> aan de relatie tussen christenen<br />
en Israël.<br />
IV ) 1 Christologische dialoog<br />
<strong>De</strong> onderstaande dogmatische uitspraken <strong>zijn</strong> gebaseerd op <strong>het</strong>geen in deze scriptie <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>den</strong>ken <strong>van</strong><br />
Marquardt werd weergegeven. Een belangrijk uitgangspunt <strong>van</strong> de theologie <strong>van</strong> Marquardt is de gedachte<br />
dat Auschwitz een oproep tot bekering is <strong>voor</strong> christenen. <strong>De</strong> christelijke theologie dient haar<br />
kernbegrippen zo te herzien dat deze nooit weer <strong>voor</strong> anti-judaïstische doelein<strong>den</strong> gebruikt kunnen wor<strong>den</strong>.<br />
<strong>De</strong> kernpunten <strong>zijn</strong> gerangschikt onder zinnen <strong>van</strong> de Apostolische geloofsbelij<strong>den</strong>is, die zowel or<strong>den</strong>en<br />
als tegelijk <strong>het</strong> contrast tussen de traditie en Marquardt helder maken.<br />
1 a Kernpunten in <strong>het</strong> dogmatisch <strong>den</strong>ken <strong>van</strong> Marquardt<br />
1. Ik geloof in God <strong>den</strong> Vader, <strong>den</strong> Almachtige, Schepper des hemels en der aarde.<br />
Marquardt kent God niet anders dan uit de overgeleverde geschie<strong>den</strong>is <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> ontmoetingen met <strong>het</strong><br />
volk Israël. Op grond daar<strong>van</strong> noemt hij God de levende God <strong>van</strong> Abraham, Isaak en Jakob en de Vader<br />
<strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> Christus. God is altijd God in relatie met de mensen met wie Hij zich verbon<strong>den</strong> heeft. Ook<br />
<strong>het</strong> Woord <strong>van</strong> God staat niet op zichzelf, maar is een werkelijkheid die zich afspeelt tussen <strong>het</strong> roepen<br />
<strong>van</strong> God en <strong>het</strong> antwoord <strong>van</strong> de mens daarop. <strong>De</strong> structuur <strong>van</strong> deze werkelijkheid is dat één volk de<br />
door God gekozen gezegende is en dat anderen Gods zegen ont<strong>van</strong>gen op grond <strong>van</strong> hun relatie met dat<br />
ene volk.<br />
2. En in <strong>Jezus</strong> Christus, Zijn eniggeboren Zoon, onzen Heere;<br />
3. Die ont<strong>van</strong>gen is <strong>van</strong> <strong>den</strong> Heiligen Geest, geboren uit de maagd Maria;<br />
Marquardt blijft in <strong>zijn</strong> theologiseren consequent binnen dit <strong>Jood</strong>s-hebreeuwse verstaan <strong>van</strong> de werkelijkheid.<br />
Zijn christologie begint niet bij de historische <strong>Jezus</strong>, maar in de Tenach. Dit lokaliseren <strong>van</strong> de<br />
christologie in <strong>het</strong> <strong>Jood</strong>se volk levert een historisch in plaats <strong>van</strong> een spiritueel begripsmatig kader <strong>voor</strong>
40<br />
de christologie op. Het zoon-<strong>van</strong>-God-<strong>zijn</strong> <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> ont<strong>van</strong>gt op deze wijze <strong>zijn</strong> betekenis niet uit metafysische<br />
<strong>den</strong>kbewegingen, maar uit de reflectie op <strong>het</strong> zoon-<strong>van</strong>-God-<strong>zijn</strong> <strong>van</strong> Israël.<br />
4. Die gele<strong>den</strong> heeft onder Pontius Pilatus, is gekruisigd, gestorven en begraven,<br />
In <strong>het</strong> leven, lij<strong>den</strong> en sterven en opgewekt wor<strong>den</strong> uit de dood <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>, herhaalt zich <strong>het</strong> leven, lij<strong>den</strong>,<br />
sterven en bevrijd wor<strong>den</strong> <strong>van</strong> Israël. Aan <strong>het</strong> kruis demonstreert <strong>Jezus</strong> dat <strong>het</strong> vervullen <strong>van</strong> de regels<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> Verbond, dus <strong>het</strong> doen <strong>van</strong> gerechtigheid, volledige persoonlijke inzet in vertrouwen vraagt.<br />
Doordat <strong>Jezus</strong> aan <strong>het</strong> kruis afstand doet <strong>van</strong> <strong>het</strong> principe dat men zich tegen de dood moet beschermen<br />
geeft hij in vertrouwen de macht en heerschappij over <strong>het</strong> eigen menselijke bestaan aan God over. Het<br />
Verbond <strong>van</strong> God met Israël, waar <strong>Jezus</strong> als <strong>Jood</strong> deel <strong>van</strong>uit maakt, is onverbrekelijk <strong>van</strong>wege Gods<br />
trouw aan <strong>zijn</strong> verbondspartner, die zich in dit vertrouwen volledig inzet. God heeft in de kruisdood <strong>van</strong><br />
<strong>Jezus</strong> <strong>zijn</strong> verbond met Israël dan ook niet opgezegd, maar vernieuwd. <strong>De</strong> regels <strong>van</strong> de Tora blijven<br />
daarom ook in <strong>het</strong> nieuwe Verbond in <strong>het</strong> bloed <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> <strong>van</strong> kracht. Geloven staat niet tegenover de<br />
werken der Wet. Met de regels <strong>van</strong> de Tora kan men geloven oefenen.<br />
5. ten der<strong>den</strong> dage wederom opgestaan <strong>van</strong> de do<strong>den</strong>;<br />
Toen God met Pasen <strong>Jezus</strong> in <strong>het</strong> leven terugriep, gaf Hij hem deel aan <strong>zijn</strong> eigen blijven. Met de opwekking<br />
uit de dood <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> verloor niet de dood een <strong>van</strong> <strong>zijn</strong> slachtoffers, maar de tijd verloor haar<br />
wezen. <strong>De</strong> tijd kon niet langer bestaan beëindigen. Met Pasen werd <strong>voor</strong> de opgewekte <strong>Jezus</strong> een gelijktijdig<br />
<strong>zijn</strong>-in-de-tij<strong>den</strong> ontsloten.<br />
6. opgevaren ten hemel, zittende ter rechterhand Gods des almachtigen Vaders;<br />
Tegenover <strong>Jezus</strong> kan men tot de belij<strong>den</strong>is komen: "Ú bent de Messias", maar een i<strong>den</strong>tificerende en instemming<br />
eisende uitspraak als: "Jézus is dé Messias" is bijbels gezien niet legitiem.<br />
7. <strong>van</strong>waar Hij komen zal om te oordelen de leven<strong>den</strong> en de do<strong>den</strong>.<br />
Het oordeel <strong>van</strong> de komende <strong>Jezus</strong> is een door en door positief gebeuren. Het komen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> is <strong>het</strong> tot<br />
voleinding brengen <strong>van</strong> de <strong>voor</strong>spraak als 'Pleitbezorger' ter rechterhand Gods.<br />
8. Ik geloof in <strong>den</strong> Heiligen Geest.<br />
Ook de Geest <strong>van</strong> de waarheid ontspringt aan de <strong>voor</strong>bid<strong>den</strong>de activiteiten <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>. Wat in de Geest<br />
ooit is beloofd, is nog niet ontdekt omdat de kerk de Geest niet verder heeft durven <strong>den</strong>ken dan <strong>zijn</strong> onderwijzende<br />
en openbarende werkzaamhe<strong>den</strong> aan de mensen.<br />
9. Ik geloof een heilige, algemene, Christelijke Kerk, de gemeenschap der heiligen;<br />
10. vergeving der zon<strong>den</strong>; 11. wederopstanding des vleses; 12. en een eeuwig leven.<br />
Door de opstanding uit de do<strong>den</strong> werd de afscheiding tussen de tij<strong>den</strong> neergehaald en werd er een wederzijdse<br />
gespreksgemeenschap gesticht die alle getuigen <strong>van</strong> <strong>het</strong> leven in Gods gemeenschap in alle tij<strong>den</strong><br />
omvat. Het wederzijdse gesprek <strong>van</strong> Tenach en E<strong>van</strong>gelie is dat wie <strong>Jezus</strong> niet kent, hem niet via<br />
Tenach-getuigen kan hérkennen, maar zonder de Tenach-getuigen wordt <strong>Jezus</strong> zelfs daar waar men hem<br />
al kende, onherkenbaar. Een uitspraak over wie <strong>Jezus</strong> <strong>van</strong>daag <strong>voor</strong> mensen is kan nooit een objectief<br />
spreken óver <strong>zijn</strong>, maar vereist een persoonlijke, 'interactieve' vertrouwensrelatie met hem.<br />
Waar de Opgestane <strong>Jezus</strong> als 'tegenwoordig' ontmoet wordt daar verandert door hem <strong>het</strong> bestaan als<br />
'Sein zum Tode' in leven waar de tijd geen grip meer op heeft, dus in eeuwig leven.
41<br />
Aan de hand <strong>van</strong> deze uitspraken wil ik nu enkele delen uit <strong>het</strong> rapport "<strong>Jezus</strong> Christus, onze Heer en<br />
Verlosser" gaan lezen. Het <strong>zijn</strong> vier stukken waar mijn door Marquardt bepaalde <strong>den</strong>ken aan de woor<strong>den</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> rapport bleven haken. <strong>De</strong> citaten <strong>zijn</strong> alle afkomstig uit <strong>het</strong> rapport zoals dit op internet is gepu-<br />
bliceerd.<br />
1 b In gesprek met <strong>het</strong> rapport "<strong>Jezus</strong> Christus, onze Heer en Verlosser"<br />
Uit de inleiding <strong>van</strong> <strong>het</strong> rapport blijkt dat <strong>het</strong> gaat om <strong>het</strong> "onder woor<strong>den</strong> brengen wie <strong>Jezus</strong> Christus <strong>voor</strong> ons<br />
is". Het gaat dus ook in dit rapport om de vraag <strong>van</strong> Bonhoeffer, waarbij <strong>het</strong> interessant is om te zien hoe<br />
men deze heeft getransponeerd. In vergelijking met de oorspronkelijke vraag is er geen sprake <strong>van</strong> wie<br />
<strong>Jezus</strong> "eigentlicht" is, noch ook wie hij "heute" is. Het eerste is begrijpelijk, omdat de theologie <strong>het</strong> vragen<br />
naar <strong>het</strong> wezen der dingen wat heeft afgeleerd. Het wegvallen <strong>van</strong> de vraag naar de betekenis <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong><br />
"he<strong>den</strong>" is merkwaardiger. Men wil <strong>Jezus</strong> als de Christus immers belij<strong>den</strong> met <strong>het</strong> oog op de vragen<br />
<strong>van</strong> de tijd waarin men als kerk leeft? Nu is <strong>het</strong> niet zo dat <strong>het</strong> begrip '<strong>van</strong>daag' in <strong>het</strong> geheel niet aan de<br />
orde komt. Echter de vraag heeft een andere focus. Het gaat niet om de vraag wie <strong>Jezus</strong> he<strong>den</strong> 'is', <strong>het</strong><br />
gaat om de vraag hoe men hem <strong>van</strong>daag moet belij<strong>den</strong>. Het lijkt er daarmee op dat <strong>voor</strong> de opstellers <strong>van</strong><br />
dit rapport <strong>Jezus</strong> zélf niet "in Frage" is.<br />
Ik vraag op dit punt dan ook of de kerk <strong>Jezus</strong> zodanig kent, dat zij de eeuwige waarheid over hem alleen<br />
<strong>voor</strong> <strong>van</strong>daag hoeft uit te spreken, of zou de kerk zich eerder <strong>van</strong>daag opnieuw door de eeuwige waarheid<br />
<strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> moeten laten aanspreken?<br />
<strong>De</strong> kerk is de "geloofsgemeenschap die leeft in verbon<strong>den</strong>heid met haar Heer. <strong>Jezus</strong> Christus is de Heer<br />
<strong>van</strong> de kerk en de kerk is de kerk <strong>van</strong> Christus." <strong>De</strong> kerk kan daarom niet over Christus spreken als over<br />
een 'vreemde' omdat men dan niet meer als kérk zou spreken. Spreken over wie <strong>Jezus</strong> Christus '<strong>van</strong>daag'<br />
<strong>voor</strong> haar is, betekent dat de kerk belij<strong>den</strong>d antwoord geeft op een werkelijkheid die zich aan haar heeft<br />
<strong>voor</strong>gedaan en haar heeft overtuigd.<br />
Ik vraag me af op welke werkelijkheid men hier doelt? Gaat <strong>het</strong> hier om een werkelijkheid die zich in de<br />
actualiteit aan de kerk heeft <strong>voor</strong>gedaan? Of herhaalt men overgeleverde antwoor<strong>den</strong> op werkelijkhe<strong>den</strong><br />
die zich ooit in <strong>het</strong> verle<strong>den</strong> aan de kerk hebben <strong>voor</strong>gedaan?<br />
Verder wordt er in <strong>het</strong> rapport gezegd, dat <strong>het</strong> geloof in <strong>Jezus</strong> Christus een gave <strong>van</strong> God is, een werk<br />
<strong>van</strong> de Heilige Geest. Op dit punt hoor ik een vraag, namelijk in hoeverre de Heilige Geest in <strong>zijn</strong> werk<br />
afhankelijk is <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>Jood</strong>s-hebreeuwse <strong>den</strong>kkader om in niet-Jo<strong>den</strong> geloof te bewerken in <strong>Jezus</strong>? Juist<br />
deze vraag, die natuurlijk uit mijzelf opkomt heeft me beziggehou<strong>den</strong>, omdat je geneigd bent om te zeggen:<br />
nee natuurlijk niet, de Geest is God en God wordt niet beperkt door dit soort menselijkhe<strong>den</strong>. Maar<br />
is dat niet juist wat Marquardt in <strong>zijn</strong> christologie tracht aan te tonen? Het westers christelijke <strong>den</strong>ken is<br />
<strong>voor</strong>tdurend geneigd dit soort universalistische opmerkingen te maken. Maar waaruit menen wij te kunnen<br />
opmaken dat God universeel en almachtig begrepen moet wor<strong>den</strong>? Heeft Hij niet juist door <strong>zijn</strong> keuze<br />
om met Abraham en <strong>zijn</strong> <strong>Jood</strong>se nageslacht geschie<strong>den</strong>is te schrijven in de wereld <strong>van</strong> de mensen zich<br />
aan dit volk en dus ook aan hun wijze <strong>van</strong> <strong>den</strong>ken en spreken verbon<strong>den</strong>? Is niet juist <strong>het</strong> feit dat deze<br />
vraag bij mij in relatie met de Heilige Geest '<strong>van</strong>zelf' opkomt een teken hoe logisch <strong>het</strong> in onze wijze <strong>van</strong><br />
<strong>den</strong>ken past om God uit <strong>het</strong> verband met Israël los te maken. Waarmee dus opnieuw Israël als door God<br />
verworpen wordt gezien!
Over de titel "Christus"<br />
42<br />
Christus is geen naam, maar "de griekse vertaling <strong>van</strong> een hebreeuws woord dat Gezalfde betekent (masjiach,<br />
waar<strong>van</strong> Messias is afgeleid)." <strong>De</strong>ze term wordt in de Tenach gebruikt <strong>voor</strong> mensen die <strong>van</strong> God een bijzon-<br />
dere taak dienen te vervullen. Daarom is <strong>het</strong> <strong>voor</strong> <strong>het</strong> geloof belangrijk om te letten op <strong>het</strong> Oude Testament<br />
en andere <strong>Jood</strong>se geschriften. Wat dit betreft stelt <strong>het</strong> rapport dat de taak <strong>van</strong> de Messias, de rol die<br />
Hij heeft te vervullen en <strong>het</strong> heil dat Hij brengt, pas goed duidelijk wor<strong>den</strong> in de weg die God gaat met<br />
<strong>zijn</strong> volk Israël.<br />
Mijn vraag op dit punt is hoe men de rol <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> als de Christus meent te kunnen verstaan uit de weg<br />
die God met Israël gaat, wanneer deze weg via Auschwitz loopt?<br />
Over de relatie <strong>van</strong> Israël met <strong>Jezus</strong> zegt <strong>het</strong> rapport vervolgens dat <strong>het</strong> grootste deel <strong>van</strong> Israël <strong>Jezus</strong> niet<br />
als Messias erkend heeft. Daarom bestaat er een diepe scheiding tussen synagoge en kerk. Men benadrukt<br />
echter wel dat de kerk niet in de plaats <strong>van</strong> Israël gekomen is. Ook stelt men dat <strong>het</strong> geloof in <strong>Jezus</strong> Messias<br />
de kerk verbindt met hen, waar <strong>Jezus</strong> thuishoort: <strong>het</strong> volk <strong>van</strong> God.<br />
Op dit punt heb ik drie vragen, namelijk of men onder "<strong>het</strong> grootste deel <strong>van</strong> Israël" dat <strong>Jezus</strong> niet als de<br />
Messias heeft erkend ook de Jo<strong>den</strong> verstaat, die door de eeuwen heen in naam <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> wer<strong>den</strong> vervolgd?<br />
En is tegelijk spreken <strong>van</strong> diepe scheiding tussen kerk en synagoge en verbon<strong>den</strong>heid tussen kerk<br />
en <strong>het</strong> volk Israël wel consistent? Ten slotte vraag ik welk effect de "diepe scheiding" tussen kerk en jo<strong>den</strong>dom<br />
heeft op <strong>het</strong> verstaan <strong>van</strong> <strong>het</strong> Oude Testament en andere joodse geschriften?<br />
Zoon <strong>van</strong> God<br />
Met de titel zoon wordt volgens <strong>het</strong> rapport de bijzondere relatie aangeduid <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> tot God. Hoewel<br />
de term zoon <strong>van</strong> God ook wordt gebruikt <strong>voor</strong> de relatie met God <strong>van</strong> <strong>het</strong> volk Israël als geheel en <strong>van</strong><br />
iemand als bij<strong>voor</strong>beeld koning David, is de verhouding <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> met God uniek. Dat komt omdat hij<br />
"in <strong>zijn</strong> woor<strong>den</strong> en da<strong>den</strong> Zich met God en <strong>zijn</strong> handelen vereenzelvigd en God heeft dit bevestigd en Zich met <strong>Jezus</strong><br />
vereenzelvigd door Hem op te wekken uit de do<strong>den</strong>." <strong>De</strong> relatie kan niet gezien wor<strong>den</strong> als bestaande uit twee<br />
losse personen, God en <strong>Jezus</strong> <strong>zijn</strong> een eenheid. "In <strong>Jezus</strong> handelt God, is God aanwezig en komt God tot ons."<br />
Op dit punt hoor ik de vraag die Marquardt zelf ook stelt, namelijk of hier niet de waterscheiding ligt tussen<br />
wat in de Tenach gezegd kan wor<strong>den</strong> over een zich verenigen <strong>van</strong> God en <strong>zijn</strong> zonen, en wat christenen<br />
kennelijk moeten zeggen, namelijk dat God en <strong>Jezus</strong> een eenheid <strong>zijn</strong>?<br />
In <strong>het</strong> rapport wordt ook gesteld, dat als God in <strong>Jezus</strong> zelf tot de mensen komt, dan "heeft <strong>Jezus</strong>' bestaan<br />
kennelijk een unieke oorsprong in God zelf." <strong>De</strong> verhouding tussen God en <strong>Jezus</strong> is "<strong>van</strong> <strong>den</strong> beginne". Het<br />
Woord dat God is, heeft in <strong>Jezus</strong> de menselijke bestaanswijze aangenomen.<br />
Mijn vraag is of de christelijke interpretatie <strong>van</strong> bepaalde bijbelteksten, gedreven door westers metafysisch<br />
<strong>den</strong>ken, <strong>het</strong> geheim <strong>van</strong> de "vereenzelviging" niet te ver wil doorgron<strong>den</strong>?<br />
Hoofdlijnen <strong>van</strong> de verlossing<br />
Volgens <strong>het</strong> rapport is de verzoening een daad <strong>van</strong> God. Hij heeft <strong>het</strong> initiatief genomen om de verbroken<br />
relatie te herstellen. Hij heeft daartoe de schuld die de gemeenschap blokkeert weggenomen. God<br />
verwacht dat <strong>zijn</strong> volk <strong>zijn</strong> gebo<strong>den</strong> bewaart. Het onrecht laat Hem niet koud, maar Hij toornt over de<br />
zonde en straft zondaren. Vooral de profeten zou<strong>den</strong> Gods toorn verkondigen om mensen tot berouw,<br />
bekering en hernieuwde gehoorzaamheid te brengen.
43<br />
Mijn vraag is of <strong>het</strong> spreken <strong>van</strong> de profeten wel verstaanbaar is <strong>voor</strong> niet-Jo<strong>den</strong>, die de Tora niet als leef-<br />
regels in de door God geschonken vrijheid, maar als wettelijke gebo<strong>den</strong> zien?<br />
Het rapport spreekt over de verzoening in Christus als over een vreemde ruil, die in <strong>het</strong> lij<strong>den</strong> en sterven<br />
plaats vindt. <strong>Jezus</strong> leeft en sterft als rechtvaardige <strong>voor</strong> zondaren in hun plaats. Hij heeft <strong>het</strong> <strong>van</strong> God<br />
vervreemde bestaan op zich genomen en de toorn <strong>van</strong> God over deze vervreemding gedragen. Hij heeft<br />
de mensen vrijgekocht <strong>van</strong> de vloek <strong>van</strong> de Wet.<br />
Hier moet ik vragen in hoeverre de Wet <strong>voor</strong> niet-Jo<strong>den</strong> een vloek zou kunnen <strong>zijn</strong>? En ook op welke<br />
wijze Jo<strong>den</strong> de Tora als "vloek" in plaats <strong>van</strong> als een vreugde beschouwen? Wreekt zich hier niet <strong>het</strong> westerse<br />
onvermogen om goed en kwaad te kunnen <strong>den</strong>ken in termen <strong>van</strong> verstoring in de blijvende onderlinge<br />
gemeenschap?<br />
Het rapport spreekt over de verzoening zowel in termen <strong>van</strong> ethiek, als in termen <strong>van</strong> de cultus. Zo wordt<br />
er gezegd dat <strong>Jezus</strong>' toewijding en overgave aan God tot in de dood in de relatie tussen God en mensen<br />
een werking heeft die vergelijkbaar is met de verzoenende werking <strong>van</strong> offers in de tempel. Dit betekent<br />
niet dat de kruisdood <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> letterlijk een offer is. Het is niet <strong>van</strong> dezelfde orde als de offers in de tempeldienst.<br />
Dit sterven is <strong>het</strong> ene offer, dat eens en <strong>voor</strong> altijd de zonde wegdoet.<br />
Mijn vraag is of de offercultus hier niet te veel bepaald wordt door christelijke gedachten over de waarde<br />
<strong>van</strong> de kruisdood <strong>van</strong> Christus? Is <strong>het</strong> bijbels gezien niet eerder zo dat de betekenis <strong>van</strong> de kruisdood juist<br />
uitgelegd moet wor<strong>den</strong> met behulp <strong>van</strong> de termen <strong>van</strong> de offercultus?<br />
1 c Samenvattende opmerkingen<br />
Als er een zaak duidelijk is gewor<strong>den</strong> in dit over en weer luisteren naar Marquardt en <strong>het</strong> rapport <strong>van</strong> de<br />
SoW-kerken, dan is <strong>het</strong> wel dat er een enorme kloof gaapt tussen beide <strong>den</strong>kwerel<strong>den</strong>. Het rapport staat<br />
volgens mij toch te veel in de schaduw <strong>van</strong> <strong>het</strong> historisch-christologisch <strong>den</strong>ken. Het kan zich geen nieuwe<br />
toegang tot de Levende <strong>den</strong>ken, omdat <strong>het</strong> meent als kerk de Christus al te kennen. Maar blijft men<br />
zo niet zitten met een gefixeerd <strong>den</strong>kbeeld, dat uit eerbiedige trouw aan de gelovigen uit <strong>het</strong> verle<strong>den</strong> in<br />
<strong>het</strong> he<strong>den</strong> angstig wordt vastgehou<strong>den</strong>? En <strong>zijn</strong> <strong>den</strong>kbeel<strong>den</strong>, zelfs de dogmatisch correcte, wel heilzaam?<br />
Vallen door mensen gemaakte <strong>den</strong>kbeel<strong>den</strong> over God niet ook onder <strong>het</strong> beeldverbod dat als eerste gebod<br />
<strong>van</strong> de Tien Woor<strong>den</strong> de verhouding <strong>van</strong> mensen met God regelt? Als <strong>het</strong> gaat om <strong>het</strong> verstaan <strong>van</strong> de<br />
persoon en <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> op grond <strong>van</strong> de schriften kan ik niet anders dan de meeste waardering<br />
opbrengen <strong>voor</strong> de lijn <strong>van</strong> Marquardt.<br />
<strong>De</strong> re<strong>den</strong> <strong>voor</strong> de afstand tussen deze beide <strong>den</strong>kwijzen lijkt alles te maken te hebben met de actuele relatie<br />
met Jo<strong>den</strong> die Marquardt als christen, juist ook na Auschwitz, nastreeft. Dit hoofdstuk wil ik daarom<br />
afsluiten met enkele overwegingen bij de relatie tussen christenen en Jo<strong>den</strong>.<br />
IV ) 2 <strong>De</strong> relatie <strong>van</strong> christenen met Israël<br />
Tot slot dus de relatie <strong>van</strong> christenen met Israël, die in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> deze door Israël gestempelde christologie<br />
onvermijdelijk is. <strong>De</strong> eerste vraag lijkt logischerwijze te <strong>zijn</strong> wat Israël er zelf <strong>van</strong> vindt, om 'formele<br />
christologie' te wor<strong>den</strong> genoemd? Toch is dat niet de inzet <strong>voor</strong> Marquardt. Hij vraagt eerder de<br />
kerk om haar eigen theologisch <strong>den</strong>ken te onderzoeken op motieven, die aanzetten tot jo<strong>den</strong>haat. Als de<br />
kerk zich daar<strong>van</strong> bewust wordt en dat actief bestrijdt, dan zou er al veel gewonnen <strong>zijn</strong>. Een christen-
44<br />
dom waar jo<strong>den</strong> niet meer bevreesd <strong>voor</strong> hoeven <strong>zijn</strong>, zou in hun ogen wel eens als een wonder <strong>van</strong> God<br />
gezien kunnen wor<strong>den</strong>.<br />
2 a Christelijke inkeer<br />
Daarom maar de vraag: waar dienen christenen met betrekking tot Israël zich bewust <strong>van</strong> te <strong>zijn</strong>? Wel-<br />
licht op de eerste plaats zou<strong>den</strong> zij <strong>het</strong> als een wonder <strong>van</strong> God moeten durven zien, dat er nog steeds<br />
Jo<strong>den</strong> <strong>zijn</strong>. Het heeft immers hun <strong>voor</strong>ouders en met name degenen die hen in <strong>het</strong> geloof <strong>zijn</strong> <strong>voor</strong>gegaan,<br />
niet aan inspanningen ontbroken om de Jo<strong>den</strong> uit te roeien.<br />
Wat betreft de holocaust moet hier <strong>den</strong>k ik, terughou<strong>den</strong>d, maar helder gedacht wor<strong>den</strong>. Christenen<br />
kunnen er <strong>voor</strong> kiezen om de zaak te zien als iets dat Jo<strong>den</strong> en anderen is overkomen door misdadige<br />
Nazi's. Dan laten zij de slachtoffers tweemaal in de steek. Men onttrekt zich aan <strong>het</strong> hen aangedane leed<br />
en aan <strong>het</strong> nemen <strong>van</strong> verantwoordelijkheid <strong>voor</strong> <strong>het</strong> westerse <strong>den</strong>kklimaat, waarin de Nazi-ideologie<br />
kon opkomen. Dat is gelet op de problemen rond de teruggave <strong>van</strong> geroofde <strong>Jood</strong>se bezittingen feitelijk<br />
ook gebeurd in Nederland. Dat hebben wij christenen dus niet goed gedaan.<br />
Belangrijk is ook de vraag of christenen <strong>den</strong>ken, dat Auschwitz iets veranderd heeft in de relatie tussen de<br />
God <strong>van</strong> Israël en <strong>zijn</strong> volk? Of zij <strong>den</strong>ken dat deze onuitsprekelijke gruwel <strong>van</strong> door mensen georganiseerde,<br />
technische massamoord, sterker is geweest dan de God <strong>van</strong> Israël? Menen christenen dat mensen<br />
zo machtig waren, dat zij <strong>het</strong> volk uit Gods hand kon<strong>den</strong> roven? Wie dit <strong>den</strong>kt heeft de bijbel als aanklager<br />
tegenover zich, waar staat geschreven: "God heeft <strong>zijn</strong> volk toch niet verstoten? Volstrekt niet!" 114<br />
Auschwitz is een onuitsprekelijke ramp, die men niet moet trachten te rationaliseren. Maar ik weiger<br />
God los te <strong>den</strong>ken uit <strong>zijn</strong> trouw <strong>voor</strong> Israël omdat ik <strong>het</strong> niet begrijp. Net zoals Marquardt schrijft, dat<br />
wie de God <strong>van</strong> Israël kent, niet verbaasd hoeft te <strong>zijn</strong> over Goede Vrijdag en Pasen, zo zou ik willen<br />
zeggen: Hoezo verbaast men zich over de grote menigte <strong>van</strong> 'dorre doodsbeenderen'? Stond dat al niet<br />
geschreven in <strong>het</strong> boek <strong>van</strong> de profeet Ezechiël? 115 En liep dat niet uit in hun massale opwekking uit de<br />
do<strong>den</strong>? <strong>De</strong> verbijstering dat mensen in staat <strong>zijn</strong> om elkaar dit aan te doen, is er niet minder om. Maar<br />
hoezo moet men zich de hoop laten roven? Of koesterde men hier wellicht de stiekeme hoop, dat <strong>het</strong> met<br />
de mensen best wel meeviel? Die hoop is in bittere rook op gegaan.<br />
2 b Heilzame tegenspraak<br />
<strong>De</strong> christologie <strong>van</strong> Marquardt wordt afgesloten met een kort, maar veelzeggend hoofdstuk. Christenen<br />
getuigen in <strong>het</strong> geloof in <strong>Jezus</strong> dat de tijd vervuld is. Ondanks alle schijn <strong>van</strong> <strong>het</strong> tegendeel staan ze er op,<br />
dat wat zij in de schriften gelezen hebben <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> waar is.<br />
Het <strong>Jood</strong>se nee is een hinderlijke uitspraak, die de afgelopen eeuwen met geweld is onderdrukt. Echter<br />
met Marquardt kan de kerk weten, dat zij in <strong>het</strong> <strong>Jood</strong>se nee niet met ongelovige tegenstanders te maken<br />
hebben, maar wezenlijk met de God <strong>van</strong> Israël, die ook de Vader is <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> Christus. Door Israël wor<strong>den</strong><br />
ze <strong>van</strong> Gód uit tegengesproken.<br />
Tegenover dit nee kan de kerk geen enkele bewering stellen, die toch <strong>het</strong> eigen christelijke gelijk kan aantonen.<br />
Men kan alleen <strong>Jezus</strong>, die de tijd met zichzelf vervult "erbij roepen". <strong>De</strong> tijdhandelingen <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong>,<br />
<strong>zijn</strong> komen, <strong>zijn</strong> gaan en <strong>zijn</strong> blijven wor<strong>den</strong> daarin werkelijkheid, dat christenen in vertrouwen er<br />
114 Rom.11:1<br />
115 Eze.37:1 e.v.
45<br />
om roepen. Dat is <strong>zijn</strong> geheim: Dat hij, als de Levende, dit roepen hoort en verhoort. Dat hij zich laat<br />
roepen, openbaart <strong>zijn</strong> "Zijn". 116<br />
Verder moet <strong>het</strong> helder <strong>zijn</strong> dat <strong>het</strong> bestaan <strong>van</strong> Israël te maken heeft met de hoop op God. Zijn zegen is<br />
verbon<strong>den</strong> met <strong>het</strong> 'nageslacht <strong>van</strong> Abraham'. Een belangrijke zegen hebben christenen in deze christologie<br />
kunnen horen. Het is de zegen <strong>van</strong> <strong>het</strong> 'nee', dat Israël uitspreekt over <strong>voor</strong>tijdige heilsaspiraties. Als<br />
Israël de christenen niet had tegengesproken, dan leef<strong>den</strong> zij in ongestoorde en zalige onwetendheid met<br />
hun eigen bedachte heiland, op weg naar hun eigen bedachte hemel. En een hemel die mensen zelf hebben<br />
bedacht kon wel eens een plaats <strong>zijn</strong> waar de God <strong>van</strong> Israël niet wil wonen. Wat is een <strong>van</strong> God<br />
verlaten oord anders dan een hel? Door <strong>het</strong> nee <strong>van</strong> Israël serieus te nemen wor<strong>den</strong> christenen gedwongen<br />
tot <strong>het</strong> aanroepen <strong>van</strong> de enige, die hun hopen en geloven kan vervullen. Het nee <strong>van</strong> Israël dwingt<br />
mensen, als zij <strong>het</strong> willen horen, binnen te komen. 117<br />
2 c Gerechtigheid in relatie met Israël<br />
Ter afsluiting moet dan nog gezegd wor<strong>den</strong> dat Israël geen idee is, maar een realiteit. Het <strong>Jood</strong>se volk bestaat<br />
in al <strong>zijn</strong> diverse al dan niet religieuze gestalten en als de bevolking <strong>van</strong> een omstre<strong>den</strong> staat.<br />
Auschwitz zou christenen in hun relatie tot dit reëel bestaande volk ook tot bekering moeten brengen.<br />
Auschwitz staat symbool <strong>voor</strong> al <strong>het</strong> menselijk gedrag dat tot vernietiging leidt <strong>van</strong> Israël. <strong>De</strong> bezinning<br />
zou daarom moeten gaan over de vraag wat de gerechtigheid <strong>van</strong> christenen eist, opdat in de gemeenschap<br />
met Israël <strong>het</strong> volk tot <strong>zijn</strong> recht komt. En onder recht versta ik <strong>van</strong>wege Auschwitz <strong>het</strong> recht op<br />
leven. Gerechtigheid vraagt wat christenen moeten doen opdat Jo<strong>den</strong> zich niet langer in hun bestaan bedreigd<br />
voelen. Wellicht is dat de kern <strong>van</strong> de gehele Mid<strong>den</strong> Oosten problematiek rondom Israël en haar<br />
buren.<br />
116 CBJ2 blz.442<br />
117 Luc.14:23
BESLUIT<br />
Terugblik<br />
46<br />
In de inleiding schreef ik als eerste een citaat <strong>van</strong> Benjamin en daar wil ik in <strong>het</strong> besluit <strong>van</strong> deze scriptie<br />
weer op terugkomen. Immers de christologie <strong>van</strong> Marquardt is juist een onversaagde poging om de overlevering<br />
<strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> opnieuw te veroveren op de heersende conformistische christologie. Christologie <strong>van</strong><br />
mensen die al menen te weten wie <strong>Jezus</strong> Christus is en die alleen maar nieuwe manieren zoeken om deze<br />
vaste opvattingen aan de man te brengen. Marquardt kiest er<strong>voor</strong> om <strong>zijn</strong> christologie niet te bouwen op<br />
oude en vertrouwde zaken. Toch doet hij ook geen nieuwe geloofsuitspraken in de zin <strong>van</strong> een "ander<br />
e<strong>van</strong>gelie" 118 . Eerder zet hij vraagtekens bij <strong>het</strong>geen gebruikelijk was en wel zo, dat men nieuwe antwoor<strong>den</strong><br />
zal moeten gaan zoeken door te luisteren naar Israël. Het zoeken <strong>van</strong> Marquardt is een attent<br />
wachten of zich ergens iets <strong>voor</strong>doet dat op grond <strong>van</strong> <strong>het</strong> horen naar de schriften in <strong>het</strong> licht <strong>van</strong> Israël<br />
als een Woord <strong>van</strong> de Heer herkend wordt.<br />
In die zin is <strong>het</strong> christologische werk <strong>van</strong> Marquardt fundamenteel te noemen. Hoewel hij aanwijsbaar<br />
<strong>voor</strong>tbouwt op de theologie <strong>van</strong> mensen als Barth, vraagt hij veel radicaler door. Wat <strong>voor</strong>al opvalt is<br />
<strong>zijn</strong> uitermate scherpe oog <strong>voor</strong> de betekenis die 'Auschwitz' heeft <strong>voor</strong> de westerse theologie. Door <strong>zijn</strong><br />
theologie te laten storen door de diepe vragen die dit meebrengt en tegelijk <strong>Jezus</strong> zoals deze door de<br />
schriften wordt betuigd in <strong>zijn</strong> <strong>den</strong>ken niet los te laten is <strong>het</strong> hem gelukt he<strong>den</strong>daagse mensen de weg te<br />
wijzen naar een mogelijke hernieuwde kennismaking met <strong>Jezus</strong> <strong>van</strong> Nazareth. Het lijkt mij dat de discussie<br />
hierover nog lang niet <strong>voor</strong>bij is en wellicht nu pas op gang kan komen.<br />
Dit brengt mij bij de afsluitende opmerkingen <strong>van</strong> deze scriptie.<br />
Slotconclusie<br />
118 Vergelijk Gal.1: 6<br />
Het aanvaar<strong>den</strong> <strong>van</strong> Israël als formeel interpretatiekader <strong>van</strong> de christologie maakt<br />
<strong>het</strong> mogelijk om alles dat over <strong>Jezus</strong> in de schriften is geschreven te verklaren <strong>van</strong>uit<br />
<strong>zijn</strong> primaire <strong>Jood</strong>se context. Dit levert een verstaan op <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> dat authentiek is<br />
en stevig gefundeerd in de historische werkelijkheid.<br />
Dit kan de activiteiten <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> bevrij<strong>den</strong> uit hun afgeslotenheid in een ver verle<strong>den</strong><br />
en <strong>van</strong> hun onbereikbaarheid in de ongerealiseerde toekomst, omdat ze in <strong>het</strong><br />
he<strong>den</strong> <strong>voor</strong> mensen herkenbaar <strong>zijn</strong> gewor<strong>den</strong> op alle momenten dat hij zich in de<br />
dagelijkse gang <strong>van</strong> zaken de Levende wenst te betonen.<br />
Waar christenen deze wijze <strong>van</strong> interpreteren <strong>van</strong> <strong>Jezus</strong> in <strong>Jood</strong>s kader aanvaar<strong>den</strong>,<br />
kunnen zij niet anders dan zich openstellen <strong>voor</strong> Israël zoals dat historisch en<br />
in <strong>het</strong> huidige tijdsgewricht bestaat, als de enige die <strong>van</strong> oudsher in de <strong>Jood</strong>se verstaanshorizon<br />
thuis is.
SUMMARY<br />
47<br />
According to the German theologian Friedrich-Wilhelm Marquardt, the Christian tradition has neglected<br />
the rele<strong>van</strong>t fact that Jesus is a Jew by birth. Marquardt's attention to the Jewish roots of Jesus originates<br />
from several encounters with Jews in Israel, in which he discovered their free style of living and thinking.<br />
He then began to wonder w<strong>het</strong>her the Christian concept about Judaism as a religion based on merit<br />
and "works of the Law" was possibly biased.<br />
The Christology of Marquardt can be regarded as part of the new quest of the historical Jesus. Jesus is the<br />
Jew from Nazareth, who lived to the full the covenant between God and Israel according its true meaning.<br />
His faith is analogous to the faith of Abraham. As the Son of God he is not an unique phenomenon,<br />
but part of the people of which Moses had to say to Pharaoh: "Thus says the Lord, Israel is my first-born<br />
son."<br />
Marquardt argues that all that is written of Jesus in the New Testament bears witness that it originates in<br />
a Judaic world, and should therefore be read in the light of Israel. Not only their writings are important<br />
to the interpretation of Jesus, but also their language and theological concepts. His thesis is that because<br />
Jesus is a Jew, the interpretation of Jesus needs the Jewish faith and way of thinking, because that is<br />
more capable of understanding God than the metaphysical Greek way of thinking. He shows the value of<br />
this way of reading the scriptures by a thorough exegesis of Paul's letter to the Romans.<br />
This has a far-reaching significance because Christian readers of the scriptures become depen<strong>den</strong>t of Israel<br />
for their understanding of Jesus. According to Marquardt listening to Israel is the required precognition<br />
for Christians who want to be able to live in a meaningful relation with their Lord and Saviour. For<br />
Jesus is neither a person from the past, nor someone that should only been expected in future days. The<br />
Resurrection has deeply changed the normal process of time. On that day of Pass-over <strong>De</strong>ath didn't lose<br />
one of its victims, time itself lost its nature. Time was not longer able to devour life or end existence. In<br />
bringing Jesus back to life God has opened the process of time for him. Jesus is able to live his life at any<br />
moment. History becomes 'His'-story. Tomorrow is the day he will come to make the Kingdom of God a<br />
reality on earth. Today he is able to reach his people in order to fill them with his way of living.<br />
The significance of accepting Israel as the framework for the interpretation of Jesus is, that it will enable<br />
Christians to read the Scripture from Judaic point of view, which is the natural environment of their<br />
Lord. That will give them the possibility to recognize the signs that refers to Jesus in every day life.
BIBLIOGRAFIE<br />
Werk <strong>van</strong> Marquardt:<br />
Overige literatuur:<br />
48<br />
1. Friedrich-Wilhelm Marquardt, Von Elend und Heimsuchung der Theologie, Prolegomena<br />
zur Dogmatik. Chr. Kaiser Verlag München, 2 e Aulag 1992.<br />
2. Friedrich-Wilhelm Marquardt, Das christliche Bekenntnis zu Jesus, dem Ju<strong>den</strong>, eine<br />
Christologie, Band 1. Kaiser Gütersloh, 1990. 2 e Aufl. 1993.<br />
3. Friedrich-Wilhelm Marquardt, Das christliche Bekenntnis zu Jesus, dem Ju<strong>den</strong>, eine<br />
Christologie, Band 2. Kaiser Gütersloh, 1991. 2e Aufl. 1998.<br />
4. Friedrich-Wilhelm Marquardt, Christ-sein nach Auschwitz, 1980.<br />
5. Friedrich-Wilhelm Marquardt, <strong>De</strong> gebroken hemel. Teksten uit de dogmatiek, bijeengebracht<br />
door Coen Wessel, Meinema Zoetermeer, 1999.<br />
6. E.J. Beker en J.M. Hasselaar, Wegen en kruispunten in de dogmatiek, <strong>De</strong>el 3 Christologie,<br />
Kok Kampen, 1981.<br />
7. W. Benjamin, Maar een storm waait uit <strong>het</strong> paradijs, Sun Nijmegen, 1996. Verzameling<br />
<strong>van</strong> enkele teksten vertaald in <strong>het</strong> Nederlands.<br />
8. H. Berkhof, Christelijk geloof, 5 e herziene druk, Callenbach Nijkerk, 1985.<br />
9. Wessel H. ten Boom, Alleen God kan spreken. Een inleiding op <strong>het</strong> werk <strong>van</strong><br />
Friedrich-Wilhem Marquardt, Kok Kampen, 1997.<br />
10. Dietrich Bonhoeffer, Widerstand und Ergebung, Kaiser Verlag München, 1955.<br />
(editie die Marquardt gebruikt)<br />
11. D. Flusser, Tussen oorsprong en schisma, Folkertsma Stichting <strong>voor</strong> Talmudica<br />
Hilversum, 1984.<br />
12. Kerkopbouw, Theologie en Opleiding. (KTO 001) <strong>Jezus</strong> Christus, onze Heer en<br />
Verlosser. Rapport <strong>voor</strong> de triosynode nov/dec 2000.<br />
13. Allister McGrath, Christian Theology, an introduction, 2 nd edition, Blackwell<br />
Publisher Oxford, 2000.<br />
14. P. Ricoeur, Tekst en betekenis, Opstellen over de interpretatie <strong>van</strong> literatuur,<br />
Ambo Baarn, 1991. Vertaling Maarten <strong>van</strong> Buuren.<br />
15. P. J. Tomson, 'Als dit uit de Hemel is...' <strong>Jezus</strong> en de schrijvers <strong>van</strong> <strong>het</strong> Nieuwe<br />
Testament in hun verhouding tot <strong>het</strong> Jo<strong>den</strong>dom Folkertsma Stichting <strong>voor</strong><br />
Talmudica Hilversum, 1997.<br />
16. Theo Witvliet, <strong>De</strong> weg <strong>van</strong> de zwarte Messias, de hermeneutische uitdaging <strong>van</strong> de<br />
zwarte theologie als een theologie <strong>van</strong> bevrijding, tweede druk, Ten Have<br />
Baarn, 1984.<br />
17. Theo Witvliet, Gebroken traditie, Christelijke religie in <strong>het</strong> spanningsveld <strong>van</strong><br />
pluraliteit en i<strong>den</strong>titeit, Ten Have Baarn ,1999.