De stad als vleermuizen habitat - Vleermuizen in de Stad
De stad als vleermuizen habitat - Vleermuizen in de Stad
De stad als vleermuizen habitat - Vleermuizen in de Stad
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Foto: Erik Korsten<br />
Inhoud:<br />
- Vleermuissoorten van ste<strong>de</strong>lijk gebied.<br />
- <strong>De</strong> <strong>stad</strong> <strong>als</strong> <strong>habitat</strong> voor <strong>vleermuizen</strong>.<br />
Verblijfplaatsen <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong><br />
- Relatie microklimaat - functie<br />
- Kraam-/zomerverblijfplaatsen<br />
- W<strong>in</strong>terverblijfplaatsen<br />
- Paar(verblijf)plaatsen<br />
Foerageren <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong>.<br />
- Wie foerageert waar?<br />
Vliegroutes <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong><br />
- Wat kunnen we doen voor <strong>vleermuizen</strong><br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong>?<br />
- Kennishiaten<br />
<strong>De</strong> <strong>stad</strong> <strong>als</strong><br />
<strong>vleermuizen</strong><strong>habitat</strong><br />
Erik Korsten & Herman Limpens, Zoogdierverenig<strong>in</strong>g<br />
Foto: Erik Korsten
Welke <strong>vleermuizen</strong> v<strong>in</strong>d je <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong>?<br />
Welke vleermuissoorten <strong>in</strong> het ste<strong>de</strong>lijk gebied voorkomen is afhankelijk<br />
van een comb<strong>in</strong>atie van eigenschappen van<br />
dat ste<strong>de</strong>lijk gebied, met name met betrekk<strong>in</strong>g tot:<br />
Verblijfplaatsen van <strong>vleermuizen</strong><br />
-Aanbod potentieel geschikte verblijfplaatsen<br />
- microklimaat, veiligheid en toegankelijkheid<br />
Foerageergebie<strong>de</strong>n<br />
-Natuurlijke biotopen / biodiversiteit / water / licht of donker<br />
Vliegroutes<br />
On<strong>de</strong>rl<strong>in</strong>ge verbon<strong>de</strong>nheid van een netwerk van<br />
foerageergebie<strong>de</strong>n en verblijfplaatsen.<br />
PLUS: sociaal-historische functies van gebie<strong>de</strong>n voor <strong>vleermuizen</strong>.<br />
<strong>Vleermuizen</strong> en gebouwen <strong>in</strong> <strong>stad</strong> en dorp<br />
Foto: Erik Korsten<br />
Stenen en asfalt zorgen voor warmte voor typische “rotsbewoners”
Verblijfplaatsen <strong>in</strong> bomen <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong>?<br />
<strong>De</strong> aanwezigheid van verblijfplaatsen <strong>in</strong><br />
bomen <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong> is sterk afhankelijk<br />
van <strong>de</strong> aanwezigheid van (restanten) van<br />
buitenplaatsen / landgoe<strong>de</strong>ren /<br />
s<strong>in</strong>gels en bosgebie<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong>.<br />
Wanneer <strong>de</strong>ze gebie<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong> of <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>in</strong>vloedssfeer van <strong>de</strong> <strong>stad</strong> liggen dan<br />
tellen ze <strong>in</strong> het <strong>vleermuizen</strong>beleid van<br />
een <strong>stad</strong> zeker mee.<br />
In <strong>de</strong>ze presentatie richten we ons met<br />
betrekk<strong>in</strong>g tot verblijfplaatsen van <strong>de</strong><br />
gebouwenbewonen<strong>de</strong><br />
<strong>vleermuizen</strong>.<br />
Foto: Erik Korsten<br />
<strong>Vleermuizen</strong>: functie van verblijfplaatsen en microklimaat<br />
Hoge bufferwaar<strong>de</strong> warm:<br />
Spouwmuren / daklagen / gevelplaten<br />
Verwarm<strong>de</strong> ruimtes<br />
Zol<strong>de</strong>rs<br />
Hoge<br />
bufferwaar<strong>de</strong> koel:<br />
Matig vochtig:<br />
Bovengrondse<br />
gebouwen<br />
Zeer vochtig:<br />
On<strong>de</strong>rgrondse<br />
gebouwen<br />
Lage bufferwaar<strong>de</strong><br />
Vaker geëxposeer<strong>de</strong><br />
gelegen<br />
verblijfplaatsen<br />
mogelijk.<br />
- boeibor<strong>de</strong>n<br />
- daklijsten<br />
- spouwmuren<br />
- gevelplaten<br />
-vleermuiskasten
Kraam-/zomerverblijfplaatsen <strong>in</strong> gebouwen <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong><br />
In gebouwen:<br />
spouwmuren,<br />
achter gevelplaten<br />
en daklagen<br />
Op warme zol<strong>de</strong>rs<br />
o.a. kerkzol<strong>de</strong>rs<br />
/ kloosters<br />
In warmste <strong>de</strong>len<br />
van forten en<br />
overkluiz<strong>in</strong>gen.<br />
gewone dwergvleermuis<br />
laatvlieger<br />
meervleermuis<br />
tweekleurige vleermuis<br />
ruige dwergvleermuis<br />
gewone<br />
grootoorvleermuis<br />
(baardvleermuis)<br />
watervleermuis<br />
W<strong>in</strong>terverblijfplaatsen <strong>in</strong> gebouwen <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong><br />
In bovengrondse<br />
gebouwen.<br />
On<strong>de</strong>rgrondse<br />
gebouwen<br />
gewone dwergvleermuis<br />
laatvlieger<br />
tweekleurige vleermuis<br />
ruige dwergvleermuis<br />
gewone<br />
grootoorvleermuis<br />
watervleermuis<br />
baardvleermuis<br />
franjestaart<br />
(meervleermuis)<br />
Hoge<br />
bufferwaar<strong>de</strong>:<br />
warm<br />
Hoge<br />
bufferwaar<strong>de</strong>:<br />
koel + matig vochtig<br />
Hoge<br />
bufferwaar<strong>de</strong>:<br />
koel + zeer vochtig
Paar(verblijf)plaatsen <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong><br />
Lagere bufferwaar<strong>de</strong> / Meer geëxposeerd = m<strong>in</strong><strong>de</strong>r kritisch?<br />
diverse<br />
(spleetvormige)<br />
ruimten <strong>in</strong><br />
gebouwen:<br />
(Historische)<br />
on<strong>de</strong>rgrondse<br />
w<strong>in</strong>terverblijfplaatsen<br />
of soortgelijke ruimten<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> directe<br />
omgev<strong>in</strong>g daarvan.<br />
?<br />
tweekleurige vleermuis<br />
gewone dwergvleermuis<br />
ruige dwergvleermuis<br />
gewone<br />
grootoorvleermuis<br />
laatvlieger ?<br />
watervleermuis<br />
baardvleermuis<br />
franjestaart<br />
(meervleermuis)<br />
territoria en<br />
paarplaats<br />
van mannetjes.<br />
Strategisch gelegen<br />
bij (massa-)<br />
w<strong>in</strong>terverblijven,<br />
migratieroutes en<br />
foerageergebie<strong>de</strong>n.<br />
Zwermlocaties waar<br />
dieren vanuit (zeer)<br />
wij<strong>de</strong> omtrek<br />
komen zwermen en<br />
paren.<br />
Voorbeel<strong>de</strong>n verschillen<strong>de</strong> soorten verblijfplaatsen <strong>in</strong><br />
gebouwen <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong>.<br />
Kraamverblijfplaatsen van gewone dwerg<strong>vleermuizen</strong><br />
Foto’s: Erik Korsten
Voorbeeld: verblijfplaatsen van laatvliegers<br />
kraamverblijfplaats kraamverblijfplaats<br />
Voorbeeld: verblijfplaatsen van meer<strong>vleermuizen</strong><br />
Foto’s Erik Korsten, AJ Haarsma, Google Streetview<br />
Voorbeeld: bovengrondse w<strong>in</strong>terverblijfplaatsen <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong><br />
massa-w<strong>in</strong>terverblijfplaatsen gewone dwerg<strong>vleermuizen</strong><br />
Foto’s: Erik Korsten en Google Streetview<br />
Massaw<strong>in</strong>terverblijfplaats met daarbij gelegen paarplaatsen
Voorbeeld: on<strong>de</strong>rgrondse w<strong>in</strong>terslaapplaatsen <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong><br />
Fort aan <strong>de</strong> Klop, Utrecht<br />
Kazerne Bergen op Zoom<br />
Foto’s Erik Korsten / Ekenitr (Creative Commons)<br />
Foerageren<br />
rosse vleermuis<br />
tweekleurige vleermuis<br />
laatvlieger<br />
ruige dwergvleermuis<br />
gewone dwergvleermuis<br />
watervleermuis<br />
meervleermuis<br />
gewone<br />
grootoorvleermuis<br />
franjestaart<br />
baardvleermuis<br />
HIGH<br />
AERIAL<br />
HAWKERS<br />
LOW<br />
AERIAL<br />
HAWKERS<br />
TRAWLERS<br />
GLEANERS<br />
Overkluiz<strong>in</strong>gen B<strong>in</strong>nendieze<br />
Baardvleermuis<br />
Watervleermuis<br />
Franjestaart<br />
In sommige <strong>de</strong>len ook dwergvleermuis<br />
Soms zijn dit ook w<strong>in</strong>terslaapplaatsen en<br />
paarplaatsen (najaarszwermen) met<br />
een regionale functie.<br />
Niet afhankelijk<br />
van lijnvormige<br />
structuren.<br />
Matig afhankelijk<br />
van lijnvormige<br />
Structuren.<br />
Zeer afhankelijk<br />
van lijnvormige<br />
structuren<br />
Matig gevoelig<br />
voor licht,<br />
maar foerageren<br />
wel op <strong>in</strong>secten bij<br />
lichtbronnen.<br />
Gevoelig tot<br />
zeer gevoelig<br />
voor licht.
Foerageren<strong>de</strong> <strong>vleermuizen</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong><br />
rosse vleermuis<br />
tweekleurige vleermuis<br />
laatvlieger<br />
ruige dwergvleermuis<br />
gewone dwergvleermuis<br />
watervleermuis<br />
(meervleermuis)<br />
gewone<br />
grootoorvleermuis<br />
(franjestaart)<br />
(baardvleermuis)<br />
Foerageren <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong><br />
HIGH<br />
AERIAL<br />
HAWKERS<br />
LOW<br />
AERIAL<br />
HAWKERS<br />
TRAWLERS<br />
GLEANERS<br />
• Hoog boven groen/blauwe gebie<strong>de</strong>n<br />
(waterpartijen-parken-sportvel<strong>de</strong>n)<br />
• Ook boven verkeersple<strong>in</strong>en<br />
• Op ger<strong>in</strong>ge hoogte tussen<br />
groene/blauwe structuren.<br />
(tu<strong>in</strong>en, straten, parken,<br />
waterpartijen)<br />
• boven “donkere”<br />
waterpartijen.<br />
• <strong>in</strong> en dicht op begroei<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> grote tu<strong>in</strong>en en parken.<br />
• parken, <strong>stad</strong>sbossen, mits<br />
goed verbon<strong>de</strong>n met<br />
natuurgebie<strong>de</strong>n buiten <strong>de</strong> <strong>stad</strong>.<br />
Foto’s: Erik Korsten, Luchtfoto: Jasja <strong>De</strong>kker
Voorbeel<strong>de</strong>n verschillen<strong>de</strong> typen foerageergebie<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong><br />
Insectenaanbod<br />
Micro- en macronachtvl<strong>in</strong><strong>de</strong>rs<br />
Schietmotten<br />
<strong>Vleermuizen</strong> hebben niet één foerageergebied,<br />
maar zijn door het jaar heen afhankelijk<br />
van verschillen<strong>de</strong> foerageergebie<strong>de</strong>n met vaak<br />
seizoensgebon<strong>de</strong>n (bulk-)voedselaanbod.<br />
<strong>De</strong>ze relatie is <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong> nog maar we<strong>in</strong>ig on<strong>de</strong>rzocht!<br />
Foto’s: Erik Korsten<br />
(mei-)kevers
Seizoensafhankelijke foerageergebie<strong>de</strong>n?<br />
Micro- en macronachtvl<strong>in</strong><strong>de</strong>rs<br />
Schietmotten / muggen / eendagsvliegen<br />
Foto’s Erik Korsten, Richard Witte vd Bosch<br />
Flickr Creative Comments<br />
Vliegroutes <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong> en daarbuiten<br />
- In <strong>de</strong> <strong>stad</strong> zijn verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen soms erg diffuus (tu<strong>in</strong>en,<br />
groenstroken, straten zijn allemaal mogelijke verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen).<br />
mestkevers<br />
- Maar vaak kunnen kanalen, rivieren, grachten en begroe<strong>in</strong>g langs ,<br />
spoorwegen en s<strong>in</strong>gels etc. snelwegen voor <strong>vleermuizen</strong> zijn met<br />
kwetsbare kruispunten met onze <strong>in</strong>frastructuur.<br />
Foto’s: Erik Korsten
<strong>Vleermuizen</strong> leven <strong>in</strong> netwerken<br />
voorjaar / zomer<br />
Kraamverblijfplaatsen (vrouwtjes met jongen)<br />
<strong>Vleermuizen</strong> leven <strong>in</strong> netwerken<br />
voorjaar / zomer<br />
Kraamverblijfplaatsen<br />
vliegroute foerageergebied
<strong>Vleermuizen</strong> leven <strong>in</strong> netwerken<br />
voorjaar / zomer<br />
Kraamverblijfplaatsen mannetje(s) / kle<strong>in</strong>e groepjes<br />
vliegroute foerageergebied<br />
<strong>Vleermuizen</strong> leven <strong>in</strong> netwerken<br />
Najaar<br />
foerageergebied Paarplaats (territorium mannetje)
<strong>Vleermuizen</strong> leven <strong>in</strong> netwerken<br />
Najaar / W<strong>in</strong>ter<br />
paarplaats w<strong>in</strong>terverblijfplaats migratieroute<br />
<strong>Vleermuizen</strong> leven <strong>in</strong> netwerken
<strong>Vleermuizen</strong> leven <strong>in</strong> netwerken<br />
Regionale netwerken van lokale netwerken<br />
….en ook prov<strong>in</strong>ciale / lan<strong>de</strong>lijke netwerken<br />
Meervleermuis : lan<strong>de</strong>lijk netwerk en ver<strong>de</strong>r.<br />
= kraamgebie<strong>de</strong>n<br />
= overw<strong>in</strong>tergebie<strong>de</strong>n
Wat kunnen we voor <strong>vleermuizen</strong> doen?<br />
Bewust “kiezen voor <strong>vleermuizen</strong>”.<br />
wel wettelijk bescherm<strong>in</strong>g: verbo<strong>de</strong>n!<br />
nauwelijks beleid (buiten natuurgebie<strong>de</strong>n)???? gebo<strong>de</strong>n?<br />
Daardoor allerlei botsend beleid en wet- en regelgev<strong>in</strong>g:<br />
Flora- en faunawet / Bouwbesluit / Monumentenwet / Na-isolatie (CO2)<br />
In ste<strong>de</strong>lijk gebied vraagt een gericht <strong>vleermuizen</strong>beleid<br />
om nieuwe partners:<br />
• projectontwikkelaars en bouwon<strong>de</strong>rnem<strong>in</strong>gen<br />
• planologen en architecten<br />
• won<strong>in</strong>gcorporaties<br />
• beschermers en eigenaren van historische monumenten<br />
• groenbeheer<strong>de</strong>rs en bosbouwers<br />
“Kiezen voor <strong>vleermuizen</strong>” vraagt om een beter <strong>in</strong>zicht <strong>in</strong> waar<br />
<strong>vleermuizen</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>stad</strong> voorkomen (functies).<br />
Wat kunnen we voor <strong>vleermuizen</strong> doen?<br />
Verblijfplaatsen<br />
Periodiek <strong>in</strong> kaart brengen/verzamelen:<br />
• (kraam)verblijfplaatsen.<br />
• paargebie<strong>de</strong>n en zwermlocaties (najaarszwermen)<br />
• (massa-)w<strong>in</strong>terverblijfplaatsen.<br />
<strong>in</strong>put voor beleid en planologische processen.<br />
(sloop, renovatie, na-isolatie)<br />
Herstellen balans <strong>in</strong> aanbod/vernietig<strong>in</strong>g van verblijfplaatsen:<br />
• “Inclusief” bouwen voor <strong>vleermuizen</strong> en an<strong>de</strong>re <strong>stad</strong>ssoorten.<br />
• toepassen van grote vleermuiskasten en <strong>in</strong>metselvoorzien<strong>in</strong>gen, ook<br />
wanneer daar geen Ff-wet verplicht<strong>in</strong>g toe is.<br />
• toepassen van “build<strong>in</strong>gs <strong>de</strong>dicated for bats”<br />
esthetische kunstwerken (follies) voor <strong>vleermuizen</strong><br />
combi-gebouwen: bijv. elektr.huisjes met extra verdiep<strong>in</strong>g voor<br />
<strong>vleermuizen</strong>.<br />
Faciliteren van een netwerk voor klachten<br />
over “<strong>vleermuizen</strong> <strong>in</strong> huis”
Wat kunnen we doen om <strong>de</strong> <strong>stad</strong> voor <strong>vleermuizen</strong><br />
te behou<strong>de</strong>n en te verbeteren?<br />
Foerageergebie<strong>de</strong>n<br />
• behoud / ontwikkel<strong>in</strong>g van “natuurlijke” foerageergebied:<br />
• Parken en plantsoenen <strong>in</strong>heemse plantensoorten =<br />
• Natuurlijke oevers <strong>in</strong>heemse <strong>in</strong>sectensoorten<br />
• Groene tu<strong>in</strong>en<br />
• Waar<strong>de</strong>bepal<strong>in</strong>g foerageergebie<strong>de</strong>n b<strong>in</strong>nen én buiten <strong>de</strong> <strong>stad</strong>.<br />
• betere afweg<strong>in</strong>g veiligheid - ecologie verlicht<strong>in</strong>g<br />
(richten, armatuur, kleur)<br />
• koppelen groenplan/groenbeheer - ecologische doelstell<strong>in</strong>g<br />
- <strong>stad</strong>s<strong>de</strong>len met bijzon<strong>de</strong>re vleermuiswaar<strong>de</strong>n?<br />
door laten werken <strong>in</strong> groenplan / groenbeheer!<br />
Wat kunnen we doen om <strong>de</strong> <strong>stad</strong> voor <strong>vleermuizen</strong><br />
te behou<strong>de</strong>n en te verbeteren?<br />
Vliegroutes<br />
Behoud en ontwikkelen van:<br />
• netwerk vliegroutes: donker/groen/blauw (foerageer/vliegroute)<br />
• veilige “kruispunten” van vliegroutes en <strong>in</strong>frastructuur,<br />
b<strong>in</strong>nen<strong>stad</strong> suburbaan gebied buitengebied.<br />
In kaart brengen van:<br />
• “natuurlijke” hop-overs en on<strong>de</strong>rdoorgangen r<strong>in</strong>g- en spoorwegen<br />
• risicovolle “kruispunten”<br />
“Kruispunten” behou<strong>de</strong>n/verbeteren an<strong>de</strong>re <strong>in</strong>grepen<br />
• “Kruispunten” <strong>in</strong> toekomstige nieuwe wegen<br />
tijdig <strong>vleermuizen</strong>on<strong>de</strong>rzoek<br />
knelpunten <strong>in</strong> planfase oplossen
Welke kennis is dr<strong>in</strong>gend nodig voor een<br />
beter beleid voor <strong>vleermuizen</strong>?<br />
• Locaties van functionele leefgebie<strong>de</strong>n <strong>in</strong> ste<strong>de</strong>lijk gebied<br />
met name van verblijfplaatsen en vliegroutes.<br />
<strong>in</strong> het bijzon<strong>de</strong>r:<br />
w<strong>in</strong>terverblijfplaatsen <strong>in</strong> bovengrondse gebouwen<br />
verblijfplaatsen van laatvliegers<br />
• Eigenschappen en succesfactoren van bestaan<strong>de</strong> “natuurlijke”<br />
verblijfplaatsen en vervangen<strong>de</strong> verblijfplaatsen.<br />
• Invloed van licht (type, <strong>in</strong>tensiteit, locatie) op <strong>vleermuizen</strong><br />
verstor<strong>in</strong>g gedrag<br />
relatie licht <strong>in</strong>secten <strong>vleermuizen</strong> <br />
predatie/verkeersslachtoffers<br />
• Belang van seizoensafhankelijke foerageergebie<strong>de</strong>n<br />
en “bulkvoedselgebie<strong>de</strong>n” .<br />
Tenslotte<br />
Meer <strong>in</strong>formatie:<br />
www.<strong>vleermuizen</strong><strong>in</strong><strong>de</strong><strong>stad</strong>.nl<br />
Met dank aan:<br />
Gemeente Utrecht:<br />
Barbara Rypkema en Gitty Korsuize<br />
Zoogdierverenig<strong>in</strong>g:<br />
Johan Thissen, Eric Jansen,<br />
Sil Westra<br />
En ver<strong>de</strong>r:<br />
Ben Verboom<br />
Foto’s:<br />
Erik Korsten, Jasja <strong>De</strong>kker, Thijs Bosch<br />
A.J. Haarsma, Richard Witte vd Bosch,<br />
Google Streetview, Flickr Cr.Commons
Change language