Leerfiches chemie 3 FRWET 2012-2013

Naam : __________________________________ 

Klas : ___________________________

LPF Chemie – 3 FRWET Naam: ____________ 

0. Een woordje uitleg bij de LPF chemie 

Wat zijn leerfiches en hoe werk je ermee? 

1. De leerfiches (LPF) chemie zijn een reeks opdrachten, vragen en oefeningen die je dit jaar 

moet oplossen, beantwoorden en maken en waarmee je het volledige leerplan voor chemie 

afwerkt (behalve de leerlingenproeven). Aan de leerfiches werk je tijdens het zelfstandig 

werk (ZW) of thuis. Je mag er natuurlijk ook tijdens de pauzes aan doorwerken. 

2. De leerfiches staan niet op zich alleen! Bij alle hoofdstukken (behalve het eerste hoofdstuk 

over veiligheid) horen experimenten in het labo, klasdiscussies en herhalingslessen. Een 

aantal experimenten zul je trouwens zelf uitvoeren. Bij die proefnemingen schrijf je telkens 

ook een verslag. Het labowerk en de leerfiches vormen dus één geheel. 

DRIE GULDEN REGELS 

1. Vul de leerfiches zelfstandig in. Samenwerken mag, afschrijven mag niet! 

Ga op zoek naar de antwoorden en maak de oefeningen zonder eerst naar de oplossing 

te kijken 1 . Als je de fiches op die manier invult, zul je daarna maar weinig moeten 

“blokken” voor chemie. 

2. Houd de ingevulde fiches goed bij in je portfolio. 

3. Laat je door anderen helpen: vraag om uitleg! Vraag eerst je medeleerlingen om hulp, 

daarna de leraar. 

Alle URL’s (webadressen) op deze fiches vind je ook op http://www.mathima.be/chemie-2u.html. 

Dat is handig: je hoeft de webadressen niet over te tikken. (Dit geldt NIET voor de verwijzingen naar 

de CD Elementaire Chemie). 

1 De juiste oplossing of het juiste antwoord zul je vaak ook zelf moeten opzoeken in het leerboek Explosief 1.2. 

of op de CD-rom Elementaire Chemie. 

Chemie 2012-2013 0. Een woordje uitleg bij de LPF chemie 

3 ASO - Freinetschool Villa da Vinci Pagina 1


Hoe werk je met leerfiches? 

1. LOS DE VRAGEN EN OPDRACHTEN VAN ELKE FICHE ZELFSTANDIG OP (TENZIJ ANDERS VERMELD). 

Om de antwoorden te vinden heb je een hele resem bronnen ter beschikking: de leerboeken in 

de klas (bv. Explosief 1.2, Chemie in contexten, Chemie Plus 3), andere boeken in de 

klasbibliotheek (bv. ABC van de chemie), de CD-rom Elementaire Chemie, het internet (bv. 

Wikipedia). Je mag natuurlijk ook zelf naar andere bronnen op zoek gaan! 

De leerfiches zijn niet moeilijk. Ze zijn niets anders dan de leerplandoelstellingen, als vraag 

geformuleerd. Er zijn dus geen strikvragen bij en je vindt de antwoorden altijd duidelijk (en vaak 

bijna letterlijk) in een van de vele beschikbare bronnen. 

Voor sommige opdrachten moet je wel zelf op zoek gaan naar een geschikte bron. Vermeld in dat 

geval deze bron bij je oplossing. 

2. HEB JE TWIJFELS OVER HET JUISTE ANTWOORD? VERGELIJK JOUW ANTWOORDEN MET EEN ANDERE 

LEERLING DIE DE FICHES OOK AL OPGELOST HEEFT. BEN JE NOG ALTIJD NIET ZEKER? VRAAG DAN EEN 

WOORDJE UITLEG AAN JE LERAAR. 

En nu… aan de slag ! 

Chemie 2012-2013 0. Een woordje uitleg bij de LPF chemie 

3 ASO - Freinetschool Villa da Vinci Pagina 2


I. Inleiding: chemie als wetenschap 

1. Chemie als wetenschap 

Wat is chemie eigenlijk? Wat is het verschil met de fysica? In welke sectoren en beroepen is de 

chemie belangrijk? 

Dit is een (kleine) opzoekopdracht. Je gaat zelf op zoek naar de antwoorden. Je mag gebruik maken 

van het internet, boeken (in de klasbib of de openbare bib, of thuis), … 

Je mag deze opdracht per tweeën maken. Elke leerling moet de antwoorden wel apart opschrijven. 

Opgave : Zoek de antwoorden op deze vragen op. Schrijf je antwoorden op een apart blad en voeg 

dit aan je portfolio toe. 

Noteer bij elk antwoord de bronnen die je gebruikt hebt! 

1) Wat bestudeert de chemie? 

2) Wat is het verschil tussen chemie en fysica? 

3) Noem vijf sectoren van de chemische industrie. 

4) Noem vijf beroepen die met chemie te maken hebben. Geef telkens een kort woordje uitleg. 

2012-2013 Inleiding: chemie als wetenschap 

Freinetschool Villa da Vinci I—1


2. Chemie en veiligheid (1) : gevaarlijke stoffen 

1. 

2. 

3. 

4. 

1. Gevaarlijke stoffen vind je op veel plaatsen : in de industrie, in het labo, in de thuisapotheek, 

in de keuken enz.. In de EU moeten de fabrikanten van gevaarlijke producten de gevaren 

aangeven met de zogenaamde GHS-pictogrammen. 

Opgave : 

Hieronder vind je de negen GHS-pictogrammen. Zoek (op het internet) op wat elk pictogram 

betekent. Schrijf de betekenis achter het pictogram. Geef een woordje uitleg bij de 

vaktermen, zodat alle termen voor jou duidelijk zijn. (Je moet van deze negen symbolen de 

betekenis kennen!) 




5. 

6. 

7. 

8. 

9. 




2. Leg de volgende termen uit (geef een synoniem of een verklaring). Zoek de antwoorden zelf 

op (internet of woordenboek). 

GHS : ________________________________________________ 

Explosief : ________________________________________________ 

Corrosief: ________________________________________________ 

Oxiderend: ________________________________________________ 

Toxisch : ________________________________________________ 

3. De oude gevarenpictogrammen waren tot voor kort in voege. Ze zijn vierkant met een 

oranjekleurige achtergrond. Op sommige producten kun je deze pictogrammen nog 

terugvinden. 

Schrijf onder elk pictogram wat het betekent (zoek dit zelf op). 

1. 2. 3. 4. 

5. 6. 7. 

3.1.) Welke pictogrammen bestonden niet in het oude systeem? __________________________ 

_______________________________________________________________________________ 

3.2.) Test je kennis : Maak deze zelfevaluatie (met de oude pictogrammen) : 

http://www.gortzen.eu/vca/vcatoets3e(gevarensymbolen)/vca3e(gevarensymbolen).htm 

Opm. : je moet alleen de nieuwe pictogrammen kennen 




3. Chemie en veiligheid (2) : H- en P-zinnen 

1. Zoek op wat H- en P-zinnen zijn en geef hieronder telkens een korte omschrijving. Waarvoor 

staan de symbolen H en P ? 

H-zinnen. 

P-zinnen. 

Definitie : H –zinnen zijn _______________aanduidingen. De H staat voor 

___________________________ (Nederlands: ________________________) 

Wat betekent H227 ? ______________________________________________ 

Wat betekent H330 ? ______________________________________________ 

Wat betekent H400 ? ______________________________________________ 

Vroeger sprak men niet van H-zinnen, maar van R-zinnen. R betekent ____________ 

(Nederlands: ____________________________). 

Definitie : P–zinnen geven de te nemen _________________maatregelen aan. De P 

staat voor ________________________ (Ned.: ____________________) 

Wat betekent P103 ? ______________________________________________ 

Wat betekent P271 ? ______________________________________________ 

Wat betekent “H302+P 352” ? ______________________________________________ 

Wat betekent P410 ? ______________________________________________ 

De P-zinnen heetten vroeger S-zinnen. S betekent ______________________ (Nederlands: 

___________________________ ). 

2. Ga naar de website http://www.gortzen.eu/vca/vergiftiging/r_ens_zinnen.htm en los de 21 

vragen van de zelftest op. Schrijf je score hieronder (met potlood, tot je het maximum haalt). 

Score op de zelftest 

Mijn score op de laatst uitgevoerde zelftest : _____/100. 

Op veiligheid valt niet af te dingen! Herhaal daarom deze 

zelftest tot je 100 % behaalt. 




3. EXTRA: leerrijke online oefeningen/tests over veiligheid en vergiftiging. 

1) http://www.gortzen.eu/vca/vergiftiging/gevarensymbolen2.htm 

2) http://www.gortzen.eu/vca/vcatoets3b(giftige%20stoffen)/vca3b(gif1).htm (Giftige stoffen, 

invuloefening) 

3) http://www.gortzen.eu/vca/vcatoets3f(r%20en%20s%20zinnen)/vca3f(rszinnen).htm (R- en 

S-zinnen) 




4. Chemie en veiligheid (3) : Veiligheid in het laboratorium 

Om op de onderstaande vragen de antwoorden gebruik je het “Labo-boek”. Dat krijg je in de klas. Je 

vindt het ook online op mathima.be / jaar 3 / chemie. 

Antwoord kort maar volledig. 

1. Welke drie veiligheidsmaatregelen neem je in verband met je kledij wanneer je proeven 

uitvoert? 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

2. Wat doe je na elke labosessie, alvorens je het lokaal verlaat? 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

3. A) Wat is de juiste techniek om aan een stof of mengsel te ruiken? 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

B) Wat mag je zeker niet doen? 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 




4. Lees aandachtig de instructies over het gebruik van een bunsenbrander. 

a. Geef aan hoe je een bunsenbrander aansteekt (5 stappen). 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

b. Welke veiligheidsvoorschriften moet je in acht nemen in verband met je haar, de 

gastoevoer, de juiste opstelling van een proefbuisje boven een bunsenbrander. 

Mijn haar: __________________________________________________________________ 

_______________________________________________________________________ 

De gastoevoer: ____________________________________________________________ 

______________________________________________________________________ 

Proefbuisje boven bunsenbrander: 

A) Hoe houd je het proefbuisje? __________________________________________ 

_____________________________________________________________________ 

B) Hoe houd je de vloeistof in de vlam?____________________________________ 

_____________________________________________________________________ 

5. Waarom mag je nooit een afgesloten fles of kolf verwarmen? 

______________________________________________________________________ 

______________________________________________________________________ 

6. Waarop moet je letten wanneer je een vloeistof uit een recipiënt giet? Waarom? (tip: etiket) 

_____________________________________________________________________ 

_____________________________________________________________________ 




7. EXTRA: een reeks filmpjes over veiligheid (van kakkerlakken verdelgen en explosies tot 

whiplash) vind je op http://www.gortzen.eu/vca/vca%20films.html 

8. Onderteken het laboreglement en voeg het aan je portfolio toe. 




II. Stoffen en mengsels 

Inleiding : mengsels, zuivere stoffen, scheidingstechnieken 

In de chemie worden zuivere stoffen onderzocht. Zuivere stoffen zijn stoffen 

die zich van andere stoffen onderscheiden door welbepaalde stofeigenschappen 

zoals smeltpunt, kookpunt, dichtheid, e.a. 

In de natuur vinden we praktisch geen zuivere stoffen, wel mengsels, zodat de 

chemicus, vooraleer hij zuivere stoffen kan onderzoeken, de “kunde van het 

scheiden” moet beoefenen. Vandaar de benaming schei-kunde als synoniem voor 

chemie (maar de moderne scheikunde is veel meer dan alleen maar scheikunde!). 

Tijdens de eerste weken van het schooljaar zul je in de chemielessen veel leren 

over het verschil tussen mengsels en zuivere stoffen, over de verschillende 

soorten mengsels, en vooral over de technieken om mengsels in zuivere stoffen 

te scheiden. Tijdens deze lessen leer je ook enkele belangrijke laboratoriumtechnieken. 

Motivatie 

In de chemie bestuderen we de eigenschappen van zuivere stoffen. Het is 

dan ook belangrijk: 

(1) goed het verschil te kennen tussen een zuivere stof en een niet zuivere 

stof (een mengsel), 

(2) te weten hoe je mengsels in zuivere stoffen kunt scheiden (fysische 

scheidingstechnieken) 

2012-2013 Stoffen en mengsels 

Freinetschool Villa da Vinci II—1


5. Het onderscheid tussen voorwerpen en stoffen. 

Lees aandachtig C:\elementaire chemie\303_Voorwerpen en stoffen.htm (of klik op: de groene pijl 

“Start” 1.2. Mengsels en scheiden van mengsels Voorwerpen en stoffen). 

!! Zorg dat je altijd het GROENE LEERPAD volgt op Elementaire Chemie !! 

Beantwoord de vragen: 

1) Hoe kun je een stof herkennen? ________________________________________________ 

___________________________________________________________________________ 

2) Wat is een voorwerp? ________________________________________________________ 

___________________________________________________________________________ 

3) Noem tien voorbeelden van stofeigenschappen (nummer elk voorbeeld): 

4) Vul de volgende definities aan: 

Smeltpunt: _____________________________________________________________ 

______________________________________________________________________ 

Kookpunt: _____________________________________________________________ 

______________________________________________________________________ 




5) Vul telkens “voorwerp”/“voorwerpen” of “stof”/“stoffen” in. 

Elk _________________ bestaat uit één of meerdere _____________ . Een ____________ 

heeft een typische vorm, een bepaald volume en een bepaalde massa. 

Een (leeg) cola- of conservenblikje is een _________________ dat bestaat uit de 

______________ aluminium of blik. ). 

6) Oefening. Stoffen en voorwerpen. 

Rangschik volgende stoffen en voorwerpen in de tabel. Verbind de voorwerpen via een lijn 

met de stoffen waaruit ze kunnen gemaakt zijn. 

suiker – radiator – polypropyleen (een van de vele soorten plastic) – keukenzout – spoorstaaf 

– spuitfles – suikerklontje – kookpot – ijzer – emmer – aluminium 

Stoffen Voorwerpen 

De oplossing vind je op C:\elementaire chemie\303_Voorwerpen en stoffen.htm. 

7) Herhaling : de aggregatietoestanden. 

a) vast, gasvormig of vloeibaar? Wat is de aggregatietoestand van water (H20) bij : 

- 20° C : _________________ 

+3 ° C : _________________ 

+92 ° C : _________________ 

+102 ° C : _________________ 




b) 

STOF SMELTPUNT (°C) 

KOOKPUNT 

(°C) 

ammoniak - 78 - 33 

dibroom - 7 59 

dichloor - 101 - 35 

dijood 113 sublimeert(*) 

dizuurstof - 219 - 183 

ether - 116 35 

looddichloride 501 950 

water 0 100 

natriumchloride 801 1441 

zwavel 112 445 

In de bovenstaande tabel vind je het smeltpunt en kookpunt van tien stoffen. Rangschik deze stoffen 

in de volgende tabel, rekening houdend met de aggregatietoestand ervan bij kamertemperatuur 

(20°C). 

VASTE STOF VLOEISTOF GAS 




8) Vul in. Kies uit : aggregatietoestanden, verdampen, smeltpunt, gasvormig, verwarmen, vast, 

constant, vloeibaar, koken, kookpunt 

Een stof kan onder drie vormen (____________________________) voorkomen: ___________, 

vloeibaar, ____________________. Wanneer we een vaste stof ___________________, dan zal 

die bij een bepaalde temperatuur (= het _________________) ________________ worden. 

Wanneer we blijven verwarmen zal de vloeistof bij een bepaalde temperatuur 

(=het ____________________) beginnen te ________________ en _____________. Tijdens het 

smelten van een zuivere stof blijft de temperatuur ___________________, evenals 

tijdens het koken van een zuivere stof. 

Oplossing: zie elementaire chemie, §1.2., voorwerpen en stoffen 




6. Mengsels (1). Mengsels en zuivere stoffen. 

Voor deze fiche gebruik je twee bronnen: 

C:\elementaire chemie\304_Mengsels en zuivere stoffen.htm (of via: Start Stoffen en 

mengsels 1.2. : Mengsels en zuivere stoffen) 

Handboek Explosief 1.2. p. 15-18 

Bekijk aandachtig de filmpjes op Elementaire Chemie en lees de uitleg die erbij staat. 

1) Vul vervolgens deze tekst aan: 

a) Een m_____________________ is een geheel van met elkaar gemengde stoffen. De 

bestanddelen van een mengsel noemen we de c_________________________ . 

b) Als je de componenten van een mengsel niet van elkaar kunt onderscheiden, spreken we 

van een h_______________________ mengsel (geef één voorbeeld: 

_________________________________). 

Als je de componenten wel (op het oog of met een microscoop) van elkaar kunt 

scheiden, spreken we van een h______________________________ mengsel (geef één 

voorbeeld: __________________________________). 

2) Wat is het verschil tussen een mengsel en een zuivere stof? We leren dit aan de hand van 

enkele voorbeelden. 

Opgave: vul de tabel aan (bekijk eerst het voorbeeld : ongefilterd zeewater). Werk eerst met 

potlood! 

Vb. Ongefiltreerd 

zeewater 

A 

Koffie (zwart, 

zonder melk, 

zonder suiker) 

B Mayonaise 

Zuivere 

stof 

Mengsel Indien mengsel: Homogeen of 

heterogeen? 

X Heterogeen 

(bevat zichtbare zandkorreltjes, 

soms plankton, …) 

Hoofdbestanddeel 

water 




C 

Gefiltreerd 

zeewater 

D Witte wijn 

E 

Inhoud van een 

spuitbus met 

haarlak 

F Jenever 

De oplossing (met uitleg) vind je op C:\elementaire chemie\Oplossingen\Oefening 1.4.htm. 

3) Alle begrepen? Beantwoord dan de zeven meerkeuzenvragen onderaan op de pagina 

Mengsels en Zuivere stoffen van Elementaire Chemie (C:\elementaire chemie\304_Mengsels 

en zuivere stoffen.htm). 

Ik heb de zeven meerkeuzenvragen beantwoord (kruis aan). 

Lees Explosief 1.2.p. 15-17. Maak vervolgens de opgaven 4 en 5 hieronder. 




4) Vul de tabel in. Kies uit de volgende woorden: 

Kolom (1) : homogeen mengsel, emulsie, mengsel, suspensie, zuivere stof, heterogeen mengsel 

Kolom (2) : gedestilleerd water, zout water, kalkmelk, kalkmelk, keukenolie + water (meteen na het 

schudden) 

Eigenschap 

Kun je niet meer scheiden 

in componenten (is dus 

geen mengsel). Kenmerken 

zich door een constant 

kook- of smeltpunt. 

Mengsel met overal 

dezelfde samenstelling. De 

componenten zijn dus niet 

te onderscheiden. 

Mengsel met ongelijkmatig 

verdeelde componenten. 

Kun je scheiden in 

componenten. 

Heterogeen mengsel van 

een vaste stof en een 

vloeistof (de vaste deeltjes 

‘hangen’ of ‘zweven’ in de 

vloeistof) 

Heterogeen mengsel van 

twee vloeistoffen 

Vul de juiste vakterm in : 

Dit is een … (1) 

Voorbeeld: (2) 

Suikerwater, betonerts, wijn 

De verzamelnaam voor zuivere stoffen en mengsels is ____________________ . 

De bestanddelen van een mengsel noemen we de _____________________ . 




5) a) Neem het waarnemingsschema uit Explosief op p. 17 hieronder over. 

b) Plaats vervolgens de volgende zes materies op de juiste plaats in het schema: 

Spuitwater (= water + kooldioxidegas) – gedemineraliseerd (= gedestilleerd) water 

Ongefilterd zeewater - Melk - Rode wijn - Fruitsap 




7. Mengsels (2). Fysische scheidingsmethoden. 

Je las het al in de inleiding (leerfiche 1) : in de scheikunde interesseren we ons vooral voor de 

eigenschappen van zuivere stoffen en de reacties daartussen. Maar hoe verkrijgen we zuivere 

stoffen, als we in de natuur bijna overal (homogene en heterogene) mengsels vinden? Het 

antwoord luidt: dankzij verschillende scheidingsmethoden (de zogenaamde fysische 

scheidingsmethoden). 

In deze fiche leer je enkele fysische scheidingsmethoden kennen. Je zult ze in het labo zelf 

toepassen. 

Opdrachten: 

1. Voer de LEERLINGENPROEF “Water: zuivere stof of mengsel?” uit. Dien je onderzoeksverslag in 

[noot: deze proeven voeren we in het labo uit]. 

2. Voer de LEERLINGENPROEVEN uit voor de volgende scheidingstechnieken: scheiden met een 

scheitrechter, filtreren (filtratie), extraheren (extractie), chromatografie, adsorptie [noot: 

deze proeven voeren we in het labo uit]. 

Taak chemie (10 punten) 

Beantwoord de vragen 3-9 op een apart blad. Dien je antwoorden in (taak chemie op 10 pt.) 

Voeg het verbeterde blad aan je portfolio toe. 

Nuttige bronnen: 

Explosief 1.2. p. 19-23 

Elementaire chemie\305_Scheiden van mengsels.htm 

3. a) Leg uit: afgieten (decanteren). Hoe pas je deze methode toe? 

b) Wanneer kun je deze methode toepassen? 

c) Wat is een andere benaming voor “afgieten” of “afschenken”? 

d) Met welk toestel kun je de lagen volledig van elkaar scheiden? (+ schets) 

4. a) Beschrijf een eenvoudige opstelling voor destillatie (schets + uitleg). 

b) Geef de functie van de verschillende onderdelen aan. 

c) Geef een voorbeeld van destillatie uit de praktijk. 

d) In het labo lieten we een watermengsel (zoutwater of suikerwater) uitkoken, tot alleen het 

zout (of de suiker) overbleef. Was dit een voorbeeld van destillatie? Waarom (niet)? 




5. a) Beschrijf een eenvoudige opstelling voor filtratie (schets + uitleg). 

b) Benoem de verschillende onderdelen. 

c) Geef een voorbeeld van filtratie uit de praktijk. 

6. a) Beschrijf de proefopstelling voor extractie (schets + uitleg). Benoem de onderdelen. 

b) Geef een voorbeeld van extractie uit de praktijk. 

7. Beschrijf hoe je in het labo met adsorptie blauwe inkt gescheiden hebt in een kleurloos 

filtraat en een zwart residu. Welke stof heb je daarvoor gebruikt? Hoe ging de adsorptie in 

zijn werk? 

8. Chromatografie: deze scheidingsmethode oefenen we in het labo in (je leest er meer over in 

Explosief 1.2. p. 33). 

9. a) Teken de opstelling voor gefractioneerde destillatie. 

b) Benoem alle onderdelen. 

c) Wanneer kun je deze scheidingsmethode toepassen? (Waaraan moet het mengsel 

voldoen?) 

d) Geef een voorbeeld van gefractioneerde destillatie in de praktijk. 




8. Fysische en chemische verschijnselen 

In deze korte fiche leer je het verschil tussen de begrippen “fysisch verschijnsel” en “chemisch 

verschijnsel”. 

Lees aandachtig C:\elementaire chemie\309_Stoffen en reacties.htm (Start 2 Chemische reacties 

2.1. Stoffen en reacties). Bekijk de filmpjes. 

1. Leg met je eigen woorden het verschil uit tussen de verhitting van titanium en de 

verbranding van magnesium. 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

2. Schrap wat niet past: 

Bij een fysisch verschijnsel ontstaan er wel / geen nieuwe stoffen.De optredende 

veranderingen zijn blijvend / tijdelijk. Een fysisch verschijnsel kan dus wel / niet ongedaan 

maken. 

Bij een chemisch verschijnsel (= een chemische reactie) ontstaan wel / geen nieuwe stoffen 

en zijn de optredende veranderingen blijvend / tijdelijk. 

3. A) Hoe noemen we de stoffen die bij een chemische reactie verdwijnen (dus de stoffen 

waarmee je begint) ? De ______________________________. 

B) Hoe heten de stoffen die je op het einde van de reactie overhoudt? De 

__________________ of ________________________ . 




9. Herhaling: het deeltjesmodel (corpusculair model) 

Lees C:\elementaire chemie\308_Corpusculaire bouw.htm en bekijk alle afbeeldingen en animaties. 

1. In de eerste graad leerde je al wat het deeltjesmodel is. Men noemt dit ook het 

corpusculaire model van de materie (naar het Latijnse woord corpusculum = lichaampje). 

Vul aan en schrap wat niet past: 

Alle stoffen bestaan uit ______ _____________ _______________, die we voorlopig 

voorstellen als __________________________ . Een zuivere stof bestaat uit __________ 

soort deeltjes. Een mengsel bestaat uit evenveel deeltjes als er ______________________ in 

het mengsel zijn. 

Tussen de deeltjes zijn er lege ____________________ ________________ . 

De deeltjes worden samengehouden door krachten, de zgn. __________________________ . 

De cohesiekrachten zijn het grootst in de vaste / vloeibare / gasvormige aggregatietoestand 

en het kleinst in de vaste / vloeibare / gasvormige toestand. 

De deeltjes zijn altijd in _________________ (dit noemen we de _________________ 

beweging). 

2. Teken hieronder met het deeltjesmodel : 

a. een vaste stof (zuivere stof) 

b. een vloeistof (zuivere stof), 

c. een gas (zuivere stof). 

d. Een gasmengsel (met twee componenten). Zorg dat het verschil tussen de 

componenten duidelijk zichtbaar is 

a) b) 

c) d) 




10. Het deeltjesmodel : extra-opdracht voor de liefhebbers 

Wetenschappers hebben bijna 2000 jaar lang geruzied over de vraag of de wereld 

opgebouwd is uit zeer kleine ondeelbare deeltjes (men noemde ze atomen, van het Griekse 

a-tomos = ondeelbaar). 

Wil je graag meer weten over het ontstaan van het deeltjesmodel? Kies dan één van de 

volgende opzoekopdrachten, a of b (je mag natuurlijk ook beide maken!). Dien je werk in, of 

stel je bevindingen voor aan de klas. (Extra quotering mogelijk als taak voor DW). 

a) Het idee dat de wereld uit kleine, ondeelbare deeltjes is opgebouwd, bestaat al sinds de 

Oude Grieken, maar het was tot de 19 e eeuw niet algemeen aanvaard. 

- Wat was (al sinds Aristoteles) het grote argument tegen het deeltjesmodel? Met andere 

woorden: welke voorstelling, die vanzelf uit het deeltjesmodel volgt, konden 

wetenschappers, theologen en filosofen vroeger maar niet aanvaarden? {Als je het antwoord 

niet vindt: vraag een tip bij Geert} 

- Hoe noemden de Grieken (of toch zij die in een “deeltjesmodel” geloofden) die kleine, 

ondeelbare deeltjes? Waarom die benaming? 

- In de 19 e eeuw gebruikte de Engelse wetenschapper John Dalton dezelfde benaming voor 

de in zijn tijd kleinste deeltjes. Vandaag gebruiken wie die benaming nog altijd. Maar zijn die 

deeltjes inderdaad ondeelbaar? Verklaar je antwoord. 

b) 

– De Schotse plantkundige Robert Brown voerde in 1827 een experiment uit dat het 

deeltjesmodel een stevige duw in de rug gaf. Welk experiment was dat? Kunnen we het in 

ons labo nabootsen? (Uitdaging voor jou: Wie demonstreert het voor de klas?) 

– Vandaag noemt men het door Brown beschreven verschijnsel “Brownse beweging”. Wat is 

dat precies? Welke voorbeelden kennen we daarvan in het dagelijks leven? Waarom noemt 

men dit fenomeen ook “dronkemanswandeling”? 




11. Oefeningen : stoffen en mengsels 

1. Schrap wat fout is (doordenkertje): 

Zuivere stoffen kunnen we van elkaar onderscheiden door hun fysische/chemische 

eigenschappen. 

2. Los het kruiswoordraadsel “stoffen en mengsels” op de volgende bladzijde op 

3. Leg met behulp van het deeltjesmodel uit, waarom zand wel van water gescheiden kan 

worden door filtreren, maar zout (of suiker) niet. 

___________________________________________________________________________ 

___________________________________________________________________________ 

___________________________________________________________________________ 

4. Toepassing (denkvragen). Hoe zou je de volgende mengsels kunnen scheiden? 

a. Modder in afvalwater 

___________________________________________________________________________ 

___________________________________________________________________________ 

___________________________________________________________________________ 

b. Een mengsel van zand en zout 

___________________________________________________________________________ 

___________________________________________________________________________ 

___________________________________________________________________________ 

5. Opzoekvraag. Illustreer met een voorbeeld hoe men chloorgas zowel ten goede als ten 

kwade kan toepassen. 

6. “Ijzersulfide is een verbinding van ijzer en zwavel.” Leg het begrip “verbinding” uit. 

7. Wat is het verschil tussen een fysisch en een chemisch verschijnsel? 

8. Juist of fout? “Ijzersulfide is een mengsel van ijzer en zwavel.” 




9. Is het ontstaan van sneeuw in een wolk een fysisch of een chemisch verschijnsel? Waarom? 

10. Kruis aan of het om fysische of chemische verschijnselen gaat (zoek de optredende 

processen op als je twijfelt): 

FYSISCH CHEMISCH FYSISCH CHEMISCH 

Ijs smelten Voedsel verteren 

Boter bruinen Roesten 

Water koken Papier verbranden 

Koffie 

Mayonaise bereiden 

extraheren 

Groenten 

diepvriezen 

Vlees bakken 

De oplossingen vind je op mathima.be (geef een seintje aan je leraar als dat nog niet het geval is). 







III. Stoffen en reacties 

In hoofdstuk II leerde je het verschil kennen tussen mengsels en zuivere stoffen. Daarnaast leerde je 

met welke (fysische) scheidingstechnieken we mengsels in hun componenten kunnen scheiden. Nu 

kan de echte chemie van start gaan! Immers, in de scheikunde gaat het vanouds in de allereerste 

plaats om de reacties die stoffen met elkaar aangaan. 

12. Fysische en chemische eigenschappen 

Let op : in deze fiche gaat het over het verschil tussen fysische en chemische eigenschappen. Blader 

nog eens terug naar fiche 8. Waarover ging het daar? Antwoord: over fysische en chemische 

_________________________). 

Wat is het verschil tussen verschijnsel en eigenschap? Onthoud: 

Als we in de chemieles over een “verschijnsel” spreken (fysisch of chemisch), bedoelen we altijd dat 

er een verandering optreedt (bv. water kookt en verdampt, een magnesiumlint verbrandt). 

Als we het over een “eigenschap” hebben (fysisch of chemisch), stellen we vast dat een stof of een 

voorwerp een bepaald kenmerk heeft (bv. “water kookt bij 100 ° C” is een fysische eigenschap van 

water, ook al is het koken zelf een fysisch verschijnsel). 

Bron: Lees aandachtig Elementaire Chemie 2.1, § Stoffen en reacties (C:\elementaire 

chemie\309_Stoffen en reacties.htm). Bekijk opnieuw de twee filmpjes en lees de tekst. 

1. Leg het verschil uit tussen een fysisch verschijnsel en een chemisch verschijnsel. 

________________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________________ 

2012-2013 Stoffen en reacties 

Freinetschool Villa da Vinci III—1


2. Bij de verbranding van magnesium treedt een verandering van de stof op. Schrijf deze reactie 

hieronder in korte vorm (dit noemen we een reactieschema) : 

_______________________ + ____________________ _____________________ . 

Vul aan. Kies uit: eindproduct, magnesiumoxide, reactieproduct, uitgangsproduct 

Bij de bovenstaande reactie is een nieuwe stof ontstaan, namelijk _____________________ . 

De ________________________ magnesium en zuurstofgas (of dizuurstof, O2) zijn 

verdwenen. Het ___________________ of ______________________ is magnesiumoxide. 

3. Duid in het reactieschema hierboven aan met een pijl : uitgangsproducten, eindproduct of 

reactieproduct. 

4. Schrap wat fout is : 

“Zuivere stoffen kun je van elkaar onderscheiden door hun fysische eigenschappen / chemische 

eigenschappen, zoals het smeltpunt of het kookpunt.” 

5. Geef nog drie voorbeelden van fysische eigenschappen (naast smeltpunt/kookpunt). 

___________________________________________________ 

___________________________________________________ 

___________________________________________________ 

ZELFEVALUATIE MENGSELS EN ZUIVERE STOFFEN (5 vragen) : Klik hier. 

(http://project.kahosl.be/chemie/basiscursus/oefeningen/basis_reeks_01a.htm#) 




13. Stoffen en reacties 

Bronnen: Elementaire chemie, deel 2 : chemische reacties (C:\elementaire 

chemie\309_Stoffen en reacties.htm) 

Explosief 1.2. blz. 37 en volgende 

1. Wat is een chemische reactie (of een chemisch verschijnsel)? Geef een sluitende definitie. 

Een chemische reactie is een verschijnsel_____________________________________________ 

______________________________________________________________________________ 

______________________________________________________________________________ 

2. Een reactieschema is een schematische weergave van een chemische reactie. Geef een 

voorbeelden naar keuze van een reactieschema. 

Schrijf eventueel de reactie boven de pijl. 

Gebruik de volledige benaming van de stoffen (gebruik nog geen symbolen : die voeren 

we pas later in). 

3. Duid in het reactieschema hierboven aan met een pijltje: uitgangsstof, eindproduct (= 

reactieproduct). 

4. (Herhaling) Wat is het verschil tussen een chemisch verschijnsel en een fysisch verschijnsel? 

Geef telkens ook een voorbeeld 

Chemisch verschijnsel (= chemische reactie) :______________________________________ 

___________________________________________________________________________ 

Voorbeeld: 

Fysisch verschijnsel : _______________________________________________________ 

Voorbeeld : 




14. Analysereacties en synthesereacties 

Bronnen: 

A 

B 

1. Wat is een analysereactie? 

- C:\elementaire chemie\310_Analyse.htm 

- C:\elementaire chemie\311_Synthese.htm 

- Explosief 1.2. Hoofdstuk 11 p. 41 en volgende 

a) Een analysereactie (ook kortweg analyse of ________________ genoemd) is een reactie 

waarbij ___________________________________________________________________ . 

b) Geef een voorbeeld van een analysereactie (met een reactieschema). 

2. Wat is een synthesereactie? 

a) Een synthesereactie (ook kortweg synthese genoemd) is een reactie waarbij 

___________________________________________________________________ . 

b) Geef een voorbeeld van een synthesereactie (met een reactieschema). 

3. Oefening. Zijn de volgende reacties analyse- of synthesereacties? Noteer telkens ook de 

uitgangsstoffen en eindproducten. 

De verbranding van 

koolstof. Hierbij reageert 

koolstof met dizuurstof 

(uit de lucht) en er 

ontstaat koolstofdioxide. 

natrium + dizuurstof 

natriumoxide 

Analyse 

of synthese? 

Uitgangsstoffen Eindproducten 




C 

zwavelzuur water + 

zwaveltrioxide 

D A + B C + D 

E 

distikstof + diwaterstof 

ammoniak 

De oplossing vind je onderaan op C:\elementaire chemie\311_Synthese.htm. 

SAMENVATTING ANALYSE EN SYNTHESE 

Vul aan: analyse; synthese; analyse noch synthese 

A + B C _______________________________ 

A B + C _______________________________ 

A + B C + D _______________________________ 




15. Enkelvoudige en samengestelde stoffen 

In hoofdstuk II leerde je het verschil kennen tussen mengsels en zuivere stoffen. Je leerde ook 

verschillende soorten mengsels kennen. 

In deze fiche zul je leren dat ook zuivere stoffen nog verder onderverdeeld worden, namelijk in 

enkelvoudige stoffen en samengestelde stoffen. 

Lees aandachtig Explosief 1.2. blz. 52-53. Beantwoord vervolgens de onderstaande vragen met 

behulp van het samenvattend schema op blz. 53 (dit schema moet je perfect begrijpen en kunnen 

uitleggen!). 

Aanvullende bron: C:\elementaire chemie\312_Enkelvoudig en samengesteld.htm (§ 2.2.) 

Vooraf: wat is een molecule? 

Vorig jaar leerde je al over atomen en moleculen. Hier volgt een korte herhaling, met als voorbeeld 

water (H2O) . 

Definitie : 

1) Een molecule is het kleinste deeltje van een stof dat nog de chemische eigenschappen van 

die stof bezit. 

2) Atomen zijn de bouwstenen van moleculen (dit is een 

voorlopige definitie – later dit jaar leer je meer over 

atomen). 

Een watermolecule is een verbinding van waterstof (H) en zuurstof 

(O). Elke H2O-molecule bezit, ook al is ze minuscuul, alle chemische 

eigenschappen van water. 

Elke H2O-molecule bestaat uit twee H-atomen en één O-atoom 

(waterstofatomen en zuurstofatomen). Deze atomen hebben ANDERE eigenschappen dan water. 

Begrepen? Vul dan de volgende zinnen aan, bij wijze van oefening. 

Kies uit: molecule, atomen, atoom 

Een _____________________________ koolstofdioxide (CO2) bestaat uit twee 

zuurstof_______________ (O) en één koolstof ________________ (C). 




1. Neem het schema op blz. 53 over op een apart blad. 

(Dit schema moet je goed kennen; je moet ook alle gebruikte termen kennen) 

Kruis hier aan als je deze opdracht hebt uitgevoerd: 

2. Beantwoord kort de volgende vragen aan de hand van het schema: 

a) In welke twee categorieën deelt men de materie in? 

b) In welke twee subcategorieën deelt men de zuivere stoffen in? 

c) Hoe noemen we de reactie waarbij uit zuivere stoffen een samengestelde stof ontstaat ? 

Antwoord: _______________ 

d) Hoe noemen we de reactie waarbij uit een samengestelde stof zuivere stoffen ontstaan? 

Antwoord: _______________ 

e) Definieer de volgende begrippen: 

enkelvoudige stof : ________________________________________________ 

samengestelde stof: _______________________________________________ 

atoom : _________________________________________________________ 

element: ________________________________________________________ 

3. Leg het verschil uit tussen een mengsel en een samengestelde stof. Geef twee voorbeelden 

van elk. 

________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________ 

Twee voorbeelden van mengsels : __________________________________________ 

Twee voorbeelden van een samengestelde stof: ___________________________________ 




4. Enkelvoudig of samengesteld? Kruis aan. 

Stoffen Enkelvoudig Samengesteld 

Octazwavel (S8) 

Dizuurstof (O2) 

IJzersulfide (FeS) 

Distikstof (N2) 

Natriumchloride (NaCl) of 

keukenzout 

Dibroom (Br2) 

Zinksulfide (ZnS) 

Natriumoxide (Na2O) 

Oplossing: C:\elementaire chemie\312_Enkelvoudig en samengesteld.htm 




16. De belangrijkste elementen en hun symbolen 

Bronnen: 

1. Vul aan (tip: Explosief): 

- C:\elementaire chemie\313_Atomen-Elementen-Symbolen.htm (hoofdstuk 

2.2.) 

- Explosief 1.2. p. 53 (onderaan) en p. 54 

Er bestaan _____ natuurlijke elementen. Zij vormen de bouwstenen van de natuur. Alle 

natuurlijke _____________ zijn uit één of meerdere van deze elementen opgebouwd. 

Elk element wordt voorgesteld door een ________________ . De eerste letter van het symbool is 

altijd een _____________letter. Eventueel kan een tweede letter volgen. Dat is altijd een 

_________ letter. 

2. Vul in de kolom op de volgende bladzijde bij elk element het overeenkomstige symbool in. 

Let erop dat je de symbolen juist schrijft! 

Soms is de Latijnse naam gegeven om je te helpen. 

Je moet de symbolen + de (Nederlandse) namen van deze elementen uit het hoofd leren! 

3. Zoek ook de Engelse benaming van de elementen op. Wat merk je als je de Nederlandse en 

de Engelse en Latijnse benamingen vergelijkt? 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

Tip: Je kunt jezelf met dit tooltje ondervragen (klik op “overhoor online”): 

http://www.woordjesleren.nl/questions.php?chapter=64586. 

Deze lijst kun je ook naar Wrts exporteren en zelf aanvullen. 

Wie er niet genoeg van krijgt, vindt hier een lijstje met nog veel meer elementen: 

http://www.woordjesleren.nl/questions.php?chapter=34923 




De belangrijkste elementen en hun symbolen: 

NAAM SYMBOOL Latijnse naam Engelse naam 

Aluminium 

Broom 

Calcium 

Chloor 

Fluor 

Fosfor 

Goud 

Helium 

IJzer 

Jood 

Kalium 

phosphorus 

aurum 

ferrum 

Koolstof carboneum 

Koper cuprum 

Kwik hydrargyrum 

Lood plumbum 

Magnesium 

Natrium 

Neon 

Stikstof nitrogenium 

Waterstof hydrogenium 

Zilver argentum 

Zink 

Zuurstof oxygenium 

Zwavel 

sulfur 

De namen van deze elementen (in het Nederlands) en hun symbolen moet je uit het hoofd leren 

(de Latijnse benaming niet) en in beide richting kennen: element symbool, symbool element. 




17. Voorbeelden van chemische reacties: synthese- en analysereacties 

Vul deze fiche in NA de les waarbij we in het labo water ontleedden in waterstofgas en zuurstofgas 

en ijzer en zwavel synthetiseerden tot ijzersulfide. Je kunt deze fiche ook voorlopig overslaan en de 

volgende fiche afwerken. 

Lees aandachtig de onderstaande tekst. Schrap wat fout is en vul aan waar nodig. 

A) Bij een fysisch / chemisch verschijnsel (zoals verbranding) worden één of meer stoffen omgezet 

in één of meer andere stoffen met andere eigenschappen. 

Bij een fysisch / chemisch verschijnsel daarentegen (zoals smelten, koken, mengen, breken, …), 

ontstaan geen nieuwe stoffen. 

B) In het labo leerde je… 

1) … dat een mengsel van de zuivere stoffen ijzermetaal (Fe) en zwavel (S) door verhitting 

(afgesloten van de lucht) omgevormd kan worden tot een nieuwe samengestelde zuivere 

stof : ijzersulfide (chemisch symbool: FeS). 

Het ontstaan van ijzersulfide uit ijzer en zwavel is een voorbeeld van een fysische / chemische 

reactie. 

De reactie is een analysereactie / synthesereactie. 

Ijzersulfide is een verbinding / verschijnsel / element. 

Vervolledig het reactieschema (in woorden) van de verbinding van ijzersulfide: 

ijzer + _________________ ______________________ 

Het reactieproduct ijzersulfide (FeS) is een zuivere stof / mengsel. Het is enkelvoudig / 

samengesteld. 

Het kleinste deeltje ijzersulfide dat nog alle fysische eigenschappen van ijzersulfide bezit, dus 

één enkele FeS-deeltje, noemen we een element / atoom / molecule. 

Ijzersulfide bestaat uit twee elementen / atomen / moleculen : ijzer en zwavel (sulfur). 

Elke molecule ijzersulfide (FeS) bestaat uit twee atomen / moleculen : een ijzer__________ 

en een zwavel_________ . 




2) … dat we water met een elektrische stroom kunnen ontleden in waterstofgas en 

zuurstofgas 2 . 

Dit is een voorbeeld van een fysische / 

chemische reactie, omdat de fysische 

eigenschappen van de uitgangsstoffen 

veranderd zijn (bv. smelten kookpunt, 

aggregatietoestand, dichtheid, kleur, 

smaak). 

Dit is een voorbeeld van een 

analysereactie / synthesereactie. 

Schrijf hier het reactieschema : _________________________________________________ 

In wat nu volgt houden we geen rekening met het zwavelzuur in het water, omdat dit niet 

betrokken is bij de chemische reactie (zie de voetnoot). 

Het uitgangsproduct van de reactie, gedestilleerd water (H2O), is een zuivere stof / 

mengsel. Het is enkelvoudig / samengesteld, want we kunnen het wel / niet ontleden in 

andere stoffen. 

De reactieproducten waterstofgas (H2) en zuurstofgas (O2) zijn zuivere stoffen / mengsels. 

Ze zijn enkelvoudig / samengesteld, want we kunnen ze wel / niet ontleden in andere 

stoffen. 

Vul in. 

Elk(e) m__________________ zuurstofgas (O2) bestaat uit twee a_____________ van het 

e________________ zuurstof (O). 

2 Aan het water voegden we wat zwavelzuur toe om de elektrische stroom beter te geleiden (zuiver water is 

namelijk een slechte geleider). Dit zwavelzuur (H2SO4) neemt niet deel aan de chemische reactie zelf: als we al 

het water zouden ontleden, zou het zwavelzuur achterblijven; dat doen we echter niet omdat het zuur de 

elektroden zou aantasten 




18. Reactieschema en elementvergelijking 

Je leerde al wat een reactieschema is en hoe je het opstelt. Tot nu toe gebruikten we daarvoor de 

benaming (= in woorden) van de betrokken stoffen en elementen. In de chemie gebruikt men liever 

de elementsymbolen, omdat ze korter zijn én omdat ze over heel de wereld dezelfde zijn. 

Voorbeeld. Voor de synthese van ijzersulfide (uit ijzer en zwavel) geldt: 

Reactieschema met woorden: ijzer + octazwavel ijzersulfide 

Elementvergelijking: (Fe) + (S) (Fe, S) 

Je schrijft dus elke afzonderlijke stof (zuivere of samengestelde stof) tussen haakjes : de zuivere stof 

(Fe) en de zuivere stof (S) verbinden zich tot de samengestelde stof (Fe, S). 

Maak nu de onderstaande oefening. Je vindt ze ook op de CD “Elementaire chemie” (313_Atomen- 

Elementen-Symbolen.htm). 

Lees aandachtig de beschrijving van het chemisch verschijnsel in de linkerkolom. Je hebt geen 

andere informatie nodig om de reactie- en de elementvergelijking op te schrijven. 

Chemisch 

verschijnsel 

De reactie tussen 

diwaterstof en 

dizuurstof waarbij 

water ontstaat. 

Water is een 

samengestelde 

stof en bevat de 

elementen 

waterstof en 

zuurstof. 

De analyse van 

ammoniak, een 

samengestelde 

stof die de elementen 

stikstof en 

waterstof bevat. 

Reactieschema (met woorden) Elementvergelijking 

diwaterstof + dizuurstof water (H) + (O) (H,O) 




De synthese van 

natriumchloride, 

een 

samengestelde 

stof die de 

elementen 

natrium en chloor 

bevat. 


diwaterstof en 

dichloor waarbij 

waterstofchloride 

ontstaat. 


water en 

zwaveltrioxide 

(samengestelde 

stof, bevat de 

elementen zwavel 

en zuurstof). Bij 

deze reactie 

ontstaat er 

zwavelzuur (= 

samengestelde 

stof, bevat DRIE 

elementen). 

Oplossing: zie CD elementaire chemie, 313_Atomen-elementen-symbolen.htm 




19. Exo- en endo-energetische reacties 

Bronnen : Gebruik voor deze LPF best Elementaire chemie §2.3. Exo- en endo-energetische reacties 

(C:\elementaire chemie\314_Exo- en endo-energetische reacties.htm). 

Je kunt ook het boek Explosief 1.2 gebruiken (hoofdstuk 19 en vooral blz. 81), maar daarvoor moet 

je eigenlijk de verbranding al kennen, die we pas in de volgende fiche leren kennen. 

1. Definities. Definieer de volgende begrippen: 

Exo-energetische reactie : _____________________________________________________ 

___________________________________________________________________________ 

Endo-energetische reactie : _____________________________________________________ 

___________________________________________________________________________ 

Zoek nu ook de volgende begrippen op 

Exotherme reactie : een reactie waarbij _____________ vrijkomt (de gemeten 

temperatuur stijgt). 

Endotherme reactie : een reactie waarbij ____________ opgenomen wordt (de 

gemeten temperatuur daalt). 

2. Wat betekenen de voorvoegsels (prefixen) exo- en endo- ? (tip: woordenboek) 

Exo = __________ Endo = ______________ 

Je weet nu wat exo-energetisch en endo-energetisch betekenen. Prima! Maar weet je ook wat 

energie is? Het is een woord dat we in heel verschillende omstandigheden gebruiken (“Ik heb geen 

energie meer.” – “Neem toch een energiedrankje!” – “Electrabel is een energieleverancier.” – “Een 

bewegend voorwerp heeft kinetische energie.” Enz.) – maar toch vaak zonder dat we precies weten 

waarover we het hebben. 

De volgende leerfiche is volledig gewijd aan het begrip energie. Je zult verschillende vormen van 

energie leren kennen, en ook het verschil tussen energie en warmte. 




20. Wat is energie? 

Definitie: "Energie is de mogelijkheid van een systeem om arbeid te 

verrichten.” 

Met “systeem” bedoelen we hier bv. een mens, een molecule, een hoeveelheid vloeistof, 

een machine, … 

Het woord "mogelijkheid" is onderstreept omdat je energie niet per se hoeft op te 

gebruiken. Je kunt energie bewaren, bijvoorbeeld in voedsel (in de koelkast) of in een 

batterij. 

Een belangrijke eigenschap van energie is : je kunt energie nooit 

vernietigen, alleen omzetten in andere vormen van energie! 

Wanneer je de energie gebruikt hebt, is deze niet weg. Hij gaat alleen in 

een andere toestand over. 

Wanneer een auto rijdt met de energie uit de benzine wordt deze energie 

omgezet in warmte. Hij gaat de lucht in maar is niet echt weg. De 

elektrische energie die een lamp uit het stopcontact haalt, verdwijnt niet 

maar wordt omgezet in licht (stralingsenergie) en warmte. Energie blijft 

dus altijd bestaan! 

Energiesoorten 

Hoewel het steeds dezelfde energie is, geven we die energie in verschillende 

situaties een andere naam. Voor alle energiesoorten geldt: je kunt er iets mee 

doen. 

Vul in : elektrische energie – magnetische energie – kernenergie - 

stralingsenergie – chemische energie – zwaarteënergie – bewegingsenergie - 

veerenergie – thermische energie – kinetische 

1) _________________: dit is de energie die voorwerpen hebben 

die kunnen veren en in gespannen toestand staan. (Als de veer niet 

opgespannen is heeft ze dus geen _____________: je moet eerst een andere 

energiesoort gebruiken om de veer op te spannen). 

2) _________________: dit is de energie die in straling zit. De meeste straling 

is trouwens pure energie (bv. licht). 

3) ________________: dit is de energie die opgeslagen zit in de moleculen van 

een stof. Bij exo-energetische chemische reacties (zoals verbrandingsreacties) 

komt deze energie vrij als warmte en stralingsenergie. ________________ zit 

bv. in voedsel en brandstoffen. 

4) __________________: dit is de energie die voorwerpen hebben die 

bewegen. Deze energiesoort wordt ook _____________ energie genoemd. 




5) _____________: dit is de energie die voorwerpen hebben die kunnen vallen. 

Je mag zelf bepalen waar je de _______________nul noemt. Meestal is dit op 

de grond maar het kan bijvoorbeeld ook de bodem van een kuil zijn (daarover 

meer in de fysicalessen). 

6) ___________________: dit is de energie die voorwerpen hebben die 

elektrisch geladen zijn en waar dus elektrische spanning op staat. Deze energie 

zit in spanningsbronnen zoals een batterij en een accu. 

7) _____________: dit is de energie die opgeslagen zit in de kernen van 

atomen. Bij kernreacties komt deze energie vrij als warmte en stralingsenergie. 

8) __________________: dit is de energie die voorwerpen van ijzer, nikkel of 

kobalt hebben die zich in de buurt van een magneet bevinden. 

9) ___________________: dit is de bewegingsenergie van de moleculen. Deze 

neemt toe als de temperatuur stijgt. 

Enzovoort. Er zijn nog verscheidene andere energiesoorten. 

Bij chemische reacties kan energie onder verschillende vormen 

vrijkomen (of bij endo-energetische reacties: opgenomen worden), 

zoals: 

WARMTE 3 Voorbeeld: verbranding 

BEWEGING Voorbeeld: bruistablet in water 

GELUID Voorbeeld: bruistablet in water 

Een ontploffing is een reactie waarbij (behalve warmte en beweging van deeltjes = kinetische 

energie) energie in de vorm van geluid vrijkomt. (Eigenlijk is geluid niets anders dan de 

verplaatsing van luchtdeeltjes.) 

Het hoeft echter niet altijd een knal te zijn : ook het geluid van sissen of pruttelen wijst erop 

dat energie vrijkomt. 

LICHT Voorbeeld: verbranding, luminescentie 

ELEKTRICITEIT Voorbeeld: batterij of accu 

3 Later zul je leren dat warmte energie is die “onderweg” is ten gevolge van een temperatuurverschil en dat 

warmte veroorzaakt wordt door de beweging van deeltjes. Warmte is dus geen aparte vorm van energie. 




21. Verbranding (1) 

Bronnen: 

- C:\elementaire chemie\315_Verbranding.htm (Hoofdstuk 2.4.). 

- Explosief 1.2. p. 57 en volgende 

1. Wat is een verbranding? (Antwoord zo precies mogelijk!) 

2. Geef een voorbeeld dat aantoont dat een ontstekingsbron (bv. een vlam) niet altijd nodig is 

om verbranding mogelijk te maken. 

3. Welke drie voorwaarden zijn noodzakelijk opdat verbranding mogelijk wordt? 

Voorwaarde 1: De stof in kwestie moet brandbaar zijn. 

Voorwaarde 2 : _____________________________________________________ 

Voorwaarde 3 : _____________________________________________________ 

In Explosief 1.2. vind je deze drie voorwaarden samengevat in een schets. Neem deze schets 

hieronder over (tip: driehoek): 

4. Is verbranding een exo- of een endo-energetische reactie? Waarom? 

Antwoord: 

Verbranding is een _____________________________ reactie omdat 

________________________________________________________ 

_______________________________________________________ . 




5. We maken een onderscheid tussen “snelle verbranding” en “trage verbranding”. Geef van elk 

twee voorbeelden (zie Explosief 1.2. hoofdstuk 15): 

a) Voorbeelden van snelle verbranding : ________________________________________ en 

____________________________________________ 

b) Voorbeelden van trage verbranding : _________________________________________ en 

____________________________________________ 

6. Leg uit wat er tijdens het roesten van ijzermetaal in een omgekeerde reageerbuis boven 

water gebeurt (Explosief 1.2. p. 64). 

7. IJzeren voorwerpen roesten. Deze eigenschap vormt een grote beperking voor het gebruik 

van ijzer in de techniek of voor het maken van gebruiksvoorwerpen. 

Procedé 1 : 

Procedé 2 : 

Zoek op (internet of klasbibliotheek): welke twee oplossingen laten toe om het element ijzer 

toch op grote schaal te gebruiken? Omschrijf kort waaruit elke oplossing bestaat. Noem ook 

van beide procedés telkens een nadeel. 

Wat? ___________________________________________________________________ 

Omschrijving? ___________________________________________________________ 

_______________________________________________________________________ 

_______________________________________________________________________ 

Nadeel? ________________________________________________________________ 

Wat? ___________________________________________________________________ 

Omschrijving? ___________________________________________________________ 

_______________________________________________________________________ 

_______________________________________________________________________ 

Nadeel? ________________________________________________________________ 




22. De samenstelling van lucht 

Bronnen: 

- C:\elementaire chemie\316_Lucht.htm (hoofdstuk 2.4.) 

- Explosief 1.2. p. 57 en volgende 

1. Wat zijn de twee hoofdbestanddelen van lucht? 

Antwoord: Ongeveer 4/5 van de lucht bestaat uit ____________________, ongeveer 

1/5 van de lucht bestaat uit _________________________ . 

2. Vul aan (zie Explosief 1.2. H 16). 

100 % droge lucht is een (schrap wat niet past) mengsel / verbinding van: 

1) ___________________________ (_____________ %) 

2) ___________________________ (_____________ %) 

3) ___________________________ (_____________ %) 

4) ___________________________ (_____________ %) 

5) ___________________________ (_____________ %) 

Welke stoffen kan onzuivere of vervuilde lucht voorts nog bevatten? Geef drie voorbeelden: 

1) 

2) 

3) 

3. Welk bestanddeel van lucht is noodzakelijk voor de verbranding? _____________________ 




23. Verbranding (2); oxidatie en reductie 

Bronnen: 

1) Leerfiche 21 Verbranding (1) 

2) Handboek Explosief 1.2., blz. 69-70 (2) 

3) C:\elementaire chemie\317_Oxidatie en reductie.htm (hoofdstuk 2.4). (3) 

De meeste antwoorden vind je in de bronnen 2 en 3, maar Elementaire chemie is ongetwijfeld 

duidelijker en makkelijker (het bevat ook filmpjes van de besproken experimenten). 

1. We laten kopermetaal reageren met zuurstofgas (= dizuurstof of O2). Zie het filmpje op 

Elementaire Chemie. 

Wat neem je waar? ________________________________________________________ 

_________________________________________________________________________ 

Geef van deze reactie het reactieschema (in woorden) en de elementvergelijking (met de 

symbolen tussen haakjes): 

Reactieschema (in woorden): 

Elementvergelijking (met symbolen tussen haakjes): 

2. Vul de juiste termen in: 

a) Een dergelijke reactie, waarbij een element (hier: Cu) zich verbindt met het element 

zuurstof (O) noemen we een o_________________reactie 4 . 

b) Het eindproduct van zo’n reactie (hier de verbinding (Cu,O) of CuO) noemen we een 

o__________________ . In ons voorbeeld gaat het om koper________________ . 

c) De omgekeerde reactie, waarbij het element zuurstof aan een verbinding onttrokken 

wordt, noemen we een r ____________________reactie of kortweg ________________ . 

4 Het gaat hier dus wel degelijk om een verbinding, niet om een mengsel. Wat is het verschil ook weer? 




Thermietreacties bieden een spectaculair voorbeeld van oxidatie 

(en reductie). Op http://www.youtube.com/watch?v=iniulPUFrM 

vind je de video-opname van een experimenten dat 

je zelf waarschijnlijk nooit zult kunnen uitvoeren. 

En dit is de reden waarom we dit niet in het schoollabo doen: 

http://www.youtube.com/watch?v=qqvQwfH_wGQ (tot 1:30). 

Hier verloopt het experiment iets beter: 

http://www.youtube.com/watch?v=li7K4DCeFiQ 

3. Vul in. Kies uit: zuurstof (2x), oxidatiereactie, natriumoxide, oxide, reductie, geoxideerd, 

explosie, gereduceerd, redox-. 

Een ___________________ is een verbinding van een element met 

_______________ . De reactie waarbij een oxide ontstaat noemen we een 

_________________________ . 

De omgekeerde reactie noemen we een _________________ : hier wordt 

_______________ aan een verbinding (een samengestelde zuivere stof) onttrokken. 

In de reactie (Na) + (C, O) -> (Na, O) + (C) 

reageren de uitgangsproducten natrium (Na) en koolstofdioxide (CO2) met elkaar en 

vormen ________________________ (NaO) en koolstof (C). 

Aangezien het element natrium zich met zuurstof verbindt, zeggen we dat het 

natrium __________________________ wordt. De koolstofdioxide daarentegen 

wordt __________________________ : het zuurstof wordt eraan onttrokken. 

Opmerking: Aangezien elke oxidatiereactie met een reductie gepaard gaat 

(de zuurstof die aan het met het ene element verbonden wordt, wordt aan 

het andere element onttrokken), spreken we ook kortweg van 

____________reacties. 




Welk woord gebruiken we voor een extreem snelle verbranding? 

Antwoord: Een o_______________ . Dat is een extreem snelle chemische reactie, gekenmerkt door 

een grote gas- en warmteontwikkeling, met als gevolg een plotse drukverhoging. Die drukverhoging 

kan grote schade aanrichten. 

Een ontploffing is dus een zeer snelle exotherme/endotherme reactie (schrap wat niet past). 

Zorg dat je de termen uit deze LPF goed begrijpt en kunt toepassen! 

4. Onderaan op de pagina C:\elementaire chemie\317_Oxidatie en reductie.htm vind je vier 

prima oefeningen om deze leerstof in te oefenen! 

Opgave: maak deze vier oefeningen. Vul de checklist in. 

Checklist 

Oxidatie en reductie, oefening 1 




Schrijf “OK” als je 

de oefening hebt 

afgewerkt en 

begrepen 




24. Verbranding (3) : oefeningen en toepassingen 

2 

3 

1. Waarom is verbranding een chemisch (en geen fysisch) verschijnsel? 

Verbranding is een chemisch verschijnsel omdat bij de reactie een nieuwe 

_____________________ gevormd wordt, namelijk een o_______________. 

2. Branden blussen. 

Herlees de drie voorwaarden voor verbranding (leerfiche 21). 

Wanneer men een brand wil blussen, tracht men te bereiken dat minstens één van deze 

voorwaarden niet meer vervuld is. Geef met een voorbeeld aan, welke blustechniek op welke 

voorwaarde inwerkt (voor de voorwaarden 2 en 3). Vul dat in de tabel in: 

Voorwaarde voor verbranding Blustechniek 

Sommige hardnekkige branden (bv. oliebranden) blust men wel eens met dynamiet. Hoe verklaar je 

dat een explosie een vuur kan blussen? 

__________________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________________ 




3. Invuloefening 

Kies uit (je moet niet alle woorden gebruiken): dizuurstof, endo-, exo-, papier, lucht, zuurstofgas, 

energie, fijnverdeelde, ijzer 

Verbranding van een stof is een reactie van die stof met ________________ (synoniem: 

_______________). Dat is aanwezig in de _______________ . 

Bij elke verbrandingsreactie komt ______________ vrij. Daarom is verbranding een 

_________-energetische reactie. 

We onderscheiden brandbare stoffen (bv. __________) en niet brandbare stoffen (bv. 

___________), maar dat onderscheid is niet absoluut: in _________________________ vorm 

kan praktisch elke stof branden. 

De temperatuur die een stof doet ontbranden noemen we de _________________________ 

(dit woord staat niet in het lijstje). 

4. Los de vijf meerkeuzevragen op Elementaire chemie op (je vindt ze op C:\elementaire 

chemie\Evaluaties\Verbranding.htm). 

Schrijf hieronder de nummers van de vragen op waarmee je moeite had (keer later naar deze 

vragen terug) : 

5. Thermiet. Surf naar http://nl.wikipedia.org/wiki/Thermiet. 

a) Wat is thermiet? 

____________________________________________________________________________ 

____________________________________________________________________________ 

b) Noem drie toepassingen van thermiet 

1. __________________________________________________ 

2. __________________________________________________ 

3. __________________________________________________ 




25. Elementvergelijkingen van oxidatie- en reductiereacties. 

Je leert in deze LPF hoe je oxidatie- en reductiereacties met een elementvergelijking weergeeft. 

Bronnen die je kunt gebruiken: 

- Explosief 1.2. p. 68-76 

- C:\elementaire chemie\317_Oxidatie en reductie.htm 

1. Verbranding van enkelvoudige stoffen 

a) Hieronder vind je de reactieschema’s voor de verbranding van enkelvoudige stoffen. Schrijf 

onder elk reactieschema de juiste elementvergelijking (met haakjes, bv. (Cu) of (Cu,O)). 

Vergelijk daarna met de oplossing in Explosief 1.2. p. 69. 

i) Kopermetaal + zuurstofgas 

( ______) + (________) 

ii) Witte fosfor + zuurstofgas 

→ koperoxide 

→ ( ____, _____ ) 

→ fosforoxide 

_______________________________________________________ 

iii) IJzermetaal + zuurstofgas 

→ ijzeroxide 

_______________________________________________________ 

Bij de bovenstaande oxidatiereacties verbindt een enkelvoudige stof zich met 

________________________ en vormt een ________________ . 

b) Oefen nu zelf: 

i) Schrijf de elementvergelijking voor de verbranding van magnesium: 

→ 

ii) Schrijf de elementvergelijking voor de verbranding van koolstof: 

→ 




c) Oxidatie en reductie. 

Herhaling 

Wanneer een element zich met zuurstofgas verbindt en een oxide vormt, spreken we dus van 

oxidatie. Maar dat zuurstofgas (dizuurstof of O2) moet ergens vandaan komen : het wordt 

meestal onttrokken aan een andere verbinding. Die laatste reactie noemen we een 

reductiereactie of kortweg reductie (bij de reacties in LPF 23 wordt het zuurstofgas aan de 

lucht onttrokken, maar ook andere verbindingen kunnen gereduceerd worden, zoals we 

zullen zien). 

Omdat oxidatie en reductie altijd samen voorkomen, spreekt men ook kortweg van 

“_____________-reacties” 

Alvorens we dieper ingaan op oxidatie en reductie grijpen we even vooruit op de leerstof: 

Wet van behoud van elementen 

In LPF 26 zul je leren dat bij chemische reacties NOOIT elementen 5 ontstaan of verdwijnen. Wel 

worden bij chemische reacties elementen anders gegroepeerd : 

VOORBEELD 

- sommige verbindingen worden verbroken, (H,O) (H), (O) 

- andere (nieuwe) verbindingen ontstaan , (Cu,O) + (H) (H,O) + (Cu) 

- of enkelvoudige stoffen verbinden zich tot één nieuwe stof (Mg) + (O) (Mg,O) 

Dat is dus ook het geval bij oxidatie- en reductiereacties : er verdwijnen geen elementen, er komen 

geen nieuwe elementen bij, er worden enkel nieuwe verbindingen gevormd (of bestaande 

verbindingen worden ontbonden). 

Een voorbeeld van een reductiereactie is de verwarming van koperoxide (Cu, O) en houtskoolpoeder 

(C). 

Bekijk deze reactie op Elementaire chemie, C:\elementaire chemie\317_Oxidatie en reductie.htm. 

Beantwoord nu de volgende vragen: 

1) Schrijf de elementvergelijking (met haakjes) van de reductie van koperoxide met koolstof: 

→ 

5 Ken je het verschil nog tussen ‘element’, ‘stof’, ‘verbinding’, ‘atoom, ‘molecule’? 




2) Vul aan : Een reductie is een reactie waarbij _____________________________ 

__________________________________________________________________. 

3) De stof die het zuurstof aan een ander stof onttrekt noemen we de _________________ . In 

deze reactie is dat ____________________ . 

4) Bij de reductie van koperoxide door koolstof wordt de koolstof geo_________________, 

terwijl het koperoxide gere__________________ wordt. Het koolstof is dus de 

r________________ . We noemen deze reactie kortweg een ____________-reactie. 

We hebben hier dus tegelijk de oxidatie van _____________ en de reductie van 

______________ . 

5) Opgave: 

a. Neem hieronder de elementvergelijking van deze reactie over (de bruinrode 

vergelijking op Elementaire chemie). 

b. Duid in de reactie met pijlen aan: oxidatie, reductie, oxidator, reductor, 

oxidatieproduct, reductieproduct. 

Zorg dat je dit schema goed begrijpt! 

6) Reactie tussen magnesium en koolstofdioxide. Zie Elementaire chemie C:\elementaire 

chemie\317_Oxidatie en reductie.htm)? 

Bekijk het filmpje van de reactie: het is best spectaculair en we kunnen ze in het schoollabo 

niet uitvoeren. 

Neem de elementvergelijking (met haakjes) over: 




Wat is er bijzonder bij de reactie tussen magnesium en koolstofdioxide? 

Zoek zelf op: wat is droog ijs? Waarvoor wordt het gebruikt? 

7) Maak (nogmaals) de vier oefeningen over oxidatie/reductie op C:\elementaire 

chemie\317_Oxidatie en reductie.htm (onderaan op de pagina). 

2. Verbranding van samengestelde stoffen 

Lees Explosief 1.2. blz. 74-76. Beantwoord de vragen: 

1. Schrijf een algemene elementvergelijking (reactiepatroon) op van de verbranding van een 

a) enkelvoudige stof 

b) samengestelde stof : 

2. Wat is anders bij de verbranding van een samengestelde stof tegenover verbranding van een 

enkelvoudige stof? 




26. Wet van behoud van elementen 

Bronnen : 

- C:\elementaire chemie\319_Behoud van een element.htm (of via start 2.5. Behoud van 

een element tijdens een chemische reactie). 

- Explosief 1.2. p. 68-71 

Lees aandachtig in Elementaire Chemie : C:\elementaire chemie\319_Behoud van een element.htm. 

Bekijk de video’s van de experimenten en bestudeer de elementvergelijkingen. 

a) Onder welke verschillende vormen was het element koper in al deze reacties aanwezig? 

(1) ___________ (2) ________________ (3) ________________ (4) __________ 

b) Welk belangrijk chemisch principe wordt door deze reeks experimenten bevestigd? 

(Gebruik Explosief 1.2. p. 70 (kadertje) om te antwoorden) 

Tijdens een chemische reactie _________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

__________________________________________________________________________ 

Dit is de wet van “behoud van elementen” 

c) Denkvraag: Wat is het verband tussen het principe van het behoud van elementen en het 

deeltjesmodel? 

d) De volgende reactie vindt plaats: 

Magnesiummetaal + kokend water waterstofgas + magnesiumoxide 

i) Geef de elementvergelijking: 




ii) Toon het behoud van elementen aan (schrap wat niet past) 

Het element Mg : wel behouden / niet behouden 

Het element H : wel behouden / niet behouden 

Het element O : wel behouden / niet behouden 

iii) Duid in de elementvergelijking (met pijlen) de oxidatie en de reductie aan. 

e) Opgelet ! De wet van behoud van elementen geldt alleen voor … elementen. Dit mag je niet 

verwarren met atomen, moleculen of verbindingen. 

We bekijken deze reactie (dezelfde als voorheen): 

koper + salpeterzuur koperdinitraat + stikstofdioxide + water 

(Cu) + (H,N,O) (Cu,N,O) + (N,O) + (H,O) 

Cu + 4 HNO3 Cu(NO3)2 + 2 NO2 + 2 H2O 

Vul in. 

Kies uit (enkelvoud of meervoud) : elementen, atomen, moleculen (2x), verbindingen (3x). 

i) In deze reactie blijven de _________________ Cu, H, N, O steeds bewaard 

ii) In deze reactie wordt de _________________ salpeterzuur verbroken 

iii) In deze reactie worden de nieuwe ____________________ koperdinitraat, 

stikstofoxide en water gevormd. 

iv) In deze reactie gaan de _________________ van het koper, waterstof, zuurstof en 

stikstof nieuwe _________________________ met elkaar aan. 

v) Vóór de reactie zijn __________________ HNO3 aanwezig. 

vi) Na de reactie zijn er _____________________ van koperdinitraat, stikstofoxide en 

water aanwezig. 




27. De wet van behoud van massa (wet van Lavoisier) 

Bronnen: 1) Elementaire chemie (C:\elementaire chemie\318_Massabehoud.htm) (of via Start 

jaar 3 hoofdstuk 2 2.5. Wet van massabehoud 

2) Explosief 1.2. p. 88-93 

1) Lees aandachtig de onderstaande tekst. 

De wet van behoud van massa 

(of: de “wet van Lavoisier”) 

Als je in een afgesloten systeem stoffen met elkaar laat reageren, geldt altijd de volgende 

regel: 

de totale massa vóór de reactie = de totale massa na de reactie 

(We praten in dit verband natuurlijk over de massa van de deelnemende stoffen) 

Deze wet berust eigenlijk op de resultaten van proefjes. Uit vele experimenten hebben 

scheikundigen de wet afgeleid 6 . 

----------- 

Bij berekeningen aan reacties kun je van deze regel gebruik maken. Als je namelijk van alle 

stoffen die aan een reactie deelnemen, op één na de massa kent, dan moet je met deze 

regel in het achterhoofd, die onbekende massa kunnen uitrekenen. 

De controle van deze wet ligt verscholen in de reactievergelijking. Bij het opstellen van een 

reactievergelijking moet je er altijd voor zorgen dat het aantal atomen per atoomsoort voor 

reactie even groot is als het aantal atomen per atoomsoort na reactie 7 . 

Omdat alle atomen die er voor de reactie al zijn, na de reactie terugkomen, blijft de totale 

massa van al die atomen natuurlijk ook even groot. 

6 Zo’n wet die uit experimenten is afgeleid, noemt men een “experimentele wet”. Daartegenover staan 

“theoretische wetten”, die uit theoretische overwegingen afgeleid zijn (en vervolgens door experimenten 

bevestigd worden). Voor de wetenschap zijn beide soorten wetten belangrijk. 

7 Dit is een andere manier om te zeggen dat bij chemische reacties nooit nieuwe elementen ontstaan, zie LPF 

23 (bij nucleaire reacties kan dat wel gebeuren, maar dus niet bij chemische reacties). 




Formuleer nu zelf de wet van behoud van massa: 

Bij een chemische reactie is ______________________________________________ altijd 

gelijk aan _________________________________________________, op voorwaarde dat de 

reactie _______________________________________ plaatsvindt. 

2) We verduidelijken de wet van behoud van massa met een cijfervoorbeeld: 

Stel, 2,5 gram van stof A reageert met 11,4 gram van stof B. Hierbij ontstaat 7,7 gram van stof C en 

een onbekende hoeveelheid van stof D. Stof D is namelijk een gas en dus heel moeilijk te wegen. 

Veralgemeend reactieschema : 

stof A + stof B stof C + stof D 

Dankzij de wet van Lavoisier kun je berekenen hoeveel de massa van stof D (het gas) bedraagt (als je 

de massa’s van de stoffen A, B en C bepaald hebt). 

Vul aan: 

Besluit: 

stof A stof B stof C stof D 

2,5 g 11,4 g 7,7 g ??? g 

De totale massa van stof A + stof B = 2,5 g + 11,4 g = ________ g 

De totale massa van stof C + stof D = De totale massa van stof A + stof B = ________ g 

Dus: 7,7 g + ??? g = 13,9 gram. 

De massa van stof D is dus 13,9 g - 7,7 g = ________ gram 

Als in een verhoudingstabel voor berekeningen aan reacties alle massa's op één na bekend zijn, dan 

kun je de massa van de laatste stof uitrekenen met de wet van behoud van de massa. 

(bron: http://www.cybercomm.nl/~boginfo/scheikunde/tutor%203e%20klas/wet-massabehoud.htm) 




3) In het labo zul je experimenten uitvoeren om de wet van behoud van massa zelf te 

controleren. 

Opdracht: Bereid je op dit leerlingenpracticum voor, door aandachtig blz. 88-89 in Explosief 

1.2. te lezen. 

4) Afgesloten systeem. Lees aandachtig C:\elementaire chemie\318_Massabehoud.htm op 

Elementaire Chemie. Beantwoord vervolgens deze vraag: 

Waarom geldt de wet van behoud van massa alleen in een afgesloten systeem? 

___________________________________________________________________ 

___________________________________________________________________ 

___________________________________________________________________ 

___________________________________________________________________ 

5) EXTRA opgave (niet verplicht; je mag ze als extra-taak voor chemie indienen). 

Lees de volgende tekst over de ontdekking van de wet van behoud van massa (bron: 

Wikipedia) en beantwoord vervolgens de vragen. 

De wet van behoud van massa werd in 1789 geformuleerd door Antoine Lavoisier. 

Om deze reden is deze regel ook bekend als de Wet van Lavoisier. Lavoisier wordt 

om deze reden vaak gezien als de grondlegger van de moderne scheikunde. 

Echter, Michail Lomonosov had al veel eerder (in 1748) soortgelijke beweringen 

gedaan en ze in experimenten bewezen. Historisch gezien bleef de wet van behoud 

van massa duizenden jaren onbekend door het effect van gassen. Deze verdwenen 

ongezien in de atmosfeer (koolstofdioxide bij verbranding), of werden daar ongezien 

uit opgenomen (zuurstofbij oxidatie). Dit effect werd niet begrepen totdat 

de vacuümpomp als eerste de mogelijkheid gaf gassen te wegen. Eenmaal begrepen, 

werd de wet van behoud van massa de sleutel tot de overgang van de alchemie naar 

de moderne chemie. Toen wetenschappers zich realiseerden dat substanties nooit 

verdwenen uit metingen, konden ze zich voor de eerste maal bezig gaan houden met 

kwantitatieve studies naar de veranderingen van substanties. Deze ommekeer leidde 

tot het idee van het bestaan van chemische elementen en het idee dat alle chemische 

processen en veranderingen (inclusief vuur en metabolisme) eenvoudige reacties zijn 

tussen niet van gewicht veranderende elementen. 




Vragen: 

Waarom werd de wet van behoud van massa pas zo laat ontdekt? 

Antoine Lavoisier wordt vaak de “grondlegger van de moderne chemie” genoemd. Waarom 

is dat een controversiële uitspraak? 

A) Wat is metabolisme? 

B) Wat heeft metabolisme met chemie te maken? Geef daarvan een voorbeeld. 




28. De wet van de constante massaverhouding (wet van Proust) 

Bronnen: - Explosief 1.2. p. 91-94 

- Elementaire chemie: C:\elementaire chemie\320_Constante massaverhouding.htm 

(of via Start jaar 3 hoofdstuk 2.5) 

Lees aandachtig de bronnen (tip: lees eerst “Elementaire Chemie”, dan Explosief 1.2.) 

1) Formuleer de wet van de constante massaverhouding (de wet van Proust): 

Wet van Proust (constante massaverhouding) : 

______________________________________________________________________________ 

______________________________________________________________________________ 

______________________________________________________________________________ 

______________________________________________________________________________ 

2) Wat gebeurt er bij een reactie (A) + (B) (A,B) wanneer je van product A meer gebruikt (dus 

meer massa) dan er met product B kan reageren? 

______________________________________________________________________________ 

______________________________________________________________________________ 

3) Hoeveel gram kopermetaal verbindt zich met 1 g zwavelbloem in kopersulfide (Cu, S) ? 

4) Neem de tabel in Explosief p. 93, oef. 6 hieronder over. 

Bereken uit deze tabel de massaverhouding van de elementen Fe en S in (Fe,S) 




29. De atoomtheorie van Dalton (1) 

Bronnen: - Elementaire chemie : C:\elementaire chemie\321_Atoommodel van Dalton.htm 

- Explosief p. 94-95 

1) Lees aandachtig het onderstaande stuk (uit ‘Elementaire chemie’). 

ATOOMMODEL VAN DALTON 

Alle stoffen bestaan uit zeer kleine deeltjes (Corpusculaire bouw). 

Deze deeltjes zijn opgebouwd uit atomen. Er zijn zoveel verschillende atoomsoorten als er 

elementen zijn (een honderdtal). Elke atoomsoort heeft een bepaalde massa. 

Waterstofatomen hebben de kleinste massa, de massa van uraanatomen is zeer groot. In een 

bepaalde stof zijn die atomen op een bepaalde manier, in een bepaalde verhouding, met elkaar 

gebonden (Wet van de constante massaverhouding). 

Zo bestaat water (H2O) bijv. uit allemaal identieke deeltjes die opgebouwd zijn uit één 

zuurstofatoom en twee waterstofatomen. De atomen zijn in die verhouding (2/1) onderling 

gebonden. Er zitten dus geen deeltjes tussen die bestaan uit één zuurstofatoom en drie 

waterstofatomen bijvoorbeeld. 

Er bestaan wèl deeltjes die opgebouwd zijn uit twee waterstof- en twee zuurstofatomen 

(verhouding 1/1). Die deeltjes treffen we echter nooit in water aan, wel in een andere stof: 

waterstofperoxide (H2O2). Die stof heeft echter heel andere eigenschappen dan water. 

Bij een chemische reactie in een afgesloten ruimte blijft de totale massa constant (Wet van 

massabehoud). De verklaring is eenvoudig: er kunnen geen 

atomen verdwijnen of bijkomen. Daaruit volgt ook dat er geen 

elementen verdwijnen of ontstaan: behoud van een element 

tijdens een reactie (Behoud van een element). Bij een chemische 

reactie worden de aanwezige atomen enkel maar herschikt. 

John Dalton (1766-1844) was de eerste die de atoomtheorie op 

dze manier uitwerkte. stelde de (toen gekende) atomen voor met 

bolletjes (cirkeltjes). Hij vulde die bolletjes voor elk atoom op een 

verschillende manier in. Toen wat dat betreft zijn inspiratie hem 

in de steek liet, schreef hij de eerste letter van de naam in het 

cirkeltje. Hij is dus eigenlijk voor het eerst symbolen gaan 

gebruiken. Dit blijkt uit bijgaande figuur. De getallen stellen de 

massa’s (W t = Weight) van de atomen voor. 




2) De verhouding waarin atomen gebonden zijn kan nogal verschillen van de ene stof tot de 

andere. Maar voor elke stof is die verhouding vast en onveranderlijk! Dat volgt vanzelf uit het 

atoommodel van Dalton. 

Oefening 

Hoeveel atomen waterstof bevat elke molecule van de volgende stoffen? Vul de tabel aan. 

Naam van de stof 

Chemisch 

symbool 

Aantal atomen 

waterstof per 

molecule van 

de stof 

Waterstofchloride HCl H: 1 Cl : 1 

Aantal andere 

atomen per 

molecule 

Water H20 H: _____ O : _____ 

Ammoniak NH3 H: _____ N : _____ 

Methaan CH4 H: _____ C : _____ 

Zwavelzuur 

(diwaterstofsulfaat) H2SO4 H: _____ 

Vul deze zinnen aan: 

S : _____ 

O : _____ 

Eén ___________________ water bevat twee _______________ waterstof en één 

______________________ zuurstof. 

Eén molecule zwavelzuur bevat twee atomen ____________________, één atoom 

__________________ en vier atomen _______________________ . 

Formuleer dezelfde zinnen voor waterstofchloride, methaan en ammoniak. 




30. Oefeningen : chemische reacties 

In deze fiche oefen je de wet van behoud van massa (Lavoisier), de wet van de constante 

massaverhoudingen (Proust) en de atoomtheorie van Dalton. Voor sommige oefeningen is het 

nuttig om eerst enkele fiches terug te bladeren en de leerstof te herhalen. 

Oefeningen op oxidatiereacties (verbranding) 

1. Noteer de juiste elementvergelijking (met haakjes). 

a) de verbranding van kalium tot dikaliumoxide. 

(_____) + (______) 

b) de analyse van kwikoxide 

(______,_______) 

c) de synthese van ammoniak (N,H) 

d) de analyse van dialuminiumtrioxide 

e) de synthese van ijzertrichloride 

f) de analyse van methaan (C, H) 

→ 

→ 

→ 

→ 

→ (_______, ______) 

→ (______) + (______) 

Oefeningen op de wet van Proust (constante massaverhouding) 

1. Verklaar de betekenis van de volgende zin: De massaverhouding van (Cu,S) (kopersulfaat) 

bedraagt 3,95. 

2. Hoeveel g Cu verbindt zich met 1 g S in (Cu,S) ? 




3. Magnesium reageert met 2,54 g jood tot vorming van 2,78 g magnesiumiodide. 

Elementvergelijking : (Mg) + (I) (Mg,I) 

a) Bereken de massaverhouding van de elementen 

b) Hoeveel gram magnesium is nodig om 10 g (Mg,I) te bereiden? 

Deze vraag is niet makkelijk. Tip: stel een vergelijking op, waarbij je gebruik maakt van de 

massaverhouding. Als de massaverhouding A is, ziet die vergelijking er (in dit geval) als 

volgt uit : A . x + x = 10 g. 

Uit die vergelijking kun je x afzonderen (distributiviteit). 




31. Fysische eigenschappen van metalen (1/2) 

Lees aandachtig Elementaire Chemie, 3.1 Fysische eigenschappen (C:\elementaire chemie\330_M 

en NM fysisch.htm) 8 . 

1. Beantwoord de vragen, vul in waar nodig. 

a) Noem vier stoffen die de elektrische stroom geleiden en vier stoffen die de stroom niet 

geleiden: 

Geleider Isolator (= niet-geleider) 

b) Wat gebeurt er met een loden staaf, wanneer je er met een hamer op klopt? 

c) Wat gebeurt, wanneer je met een hamer op een stukje octazwavel (of bv. ook grafiet) klopt? 

d) “Metalen zijn goede warmtegeleiders, niet-metalen niet”. Is dit juist of fout? 

e) Wat is de aggregatietoestand van de meeste metalen bij kamertemperatuur? 

Antwoord: vast / vloeibaar / gasvormig 

f) Wat is de aggregatietoestand van de meeste niet-metalen bij kamertemperatuur? 

Antwoord: vast / vloeibaar / gasvormig 

g) Wat is er bijzonder aan koolstof (C)? 

Antwoord: Koolstof is geen metaal en toch __________________________________ . 

h) Wat is er bijzonder aan kwik (Hg)? 

Antwoord: Kwik is een metaal en toch ___________________________________ . 

8 Je vindt deze pagina het makkelijkst via het start-menu (groene kleur!): C:\elementaire chemie\00_Start 

GO3.htm 

2012-2013 

Freinetschool Villa da Vinci 41


i) Gebruik voor de volgende vraag de tabel “aggregatietoestand”. 

Je wil ijzer, lood, koper, diamant en witte fosfor (tetrafosfor) doen smelten. Vul in de tabel 

aan of het om een metaal of een niet-metaal gaat en bij welke temperatuur deze stof zal 

smelten. Geef ook telkens de kooktemperatuur aan. 

Stof Symbool 

IJzer Fe 

Lood 

Koper 

Diamant 

Witte fosfor of 

tetrafosfor 

P4 

Metaal of nietmetaal? 

Smeltpunt Kookpunt 

j) Wat valt op als je in de bovenstaande tabel het smeltpunt van de metalen en de nietmetalen 

vergelijkt? 

k) Bekijk opnieuw de tabel op Elementaire Chemie. 

i) Welke aggregatietoestand heeft dizuurstof (O2) bij kamertemperatuur? ____________ 

ii) Bij welke temperatuur wordt zuurstofgas vloeibaar? ______________________ 

iii) Bij welke temperatuur wordt zuurstofgas een vaste stof? __________________ 




2) Samenvatting : fysische eigenschappen van metalen. Vul de tabel aan: 

Fysische eigenschap Metalen Niet-metalen 

Elektrische geleiding 

Vervormbaarheid 

Warmtegeleiding 

Uitzicht 

Aggregatietoestand bij 

kamertemperatuur 

Welke twee uitzonderingen heb je in dit hoofdstuk leren kennen (een metaal en een niet-metaal)? 

Geef ook de eigenschap die de uitzondering uitmaakt. 

Metaal: _________________________________________________________________ 

Niet-metaal: _____________________________________________________________ 




32. Fysische eigenschappen van metalen (2/2) 

1) Metalen en niet-metalen (vervolg en uitdieping) 

Lees aandachtig Explosief 2.1. p. 101-104. 

a) Hoeveel natuurlijke elementen bestaan er? __________ 

b) Allotropie. Wat is allotropie? 

Antwoord: Allotropie betekent dat _______________________________________ 

____________________________________________________________________ 

c) Geef allotrope vormen van 

* koolstof (C): ___________________, _________________ en ________________ 

* fosfor (P) : _____________ en _________________ 

d) Juist of fout? 

Bewering Juist of fout? 

Kalium (kaliummetaal) zinkt in water. 

Diamant smelt bij een lagere temperatuur dan grafiet en amorfe 

kool. 

Het kookpunt van diamant, grafiet en amorfe kool is hetzelfde. (*) 

(*) Sta hierbij eens wat langer stil : hoe verklaar je dat? 

e) Wat is ‘galvaniseren’? (Zoek dit op in Wikipedia). Op welke eigenschap van metalen is 

galvaniseren terug te voeren? (dit vind je op p.103 terug) 




f) “Metalen zijn glanzend, niet-metalen dof”. Dat heb je in dit hoofdstuk geleerd. Hoe komt het 

dan dat een magnesiumlintje (= een metaal) pas glanzend wordt nadat je het met 

schuurpapier hebt afgeschuurd? 

2) Indeling van de elementen 

Open de PowerPoint-presentatie “Chemie – de elementen” op mathima/jaar 3/chemie. 

Bekijk de dia’s 2, 3 en 4. Beantwoord vervolgens de vragen: 

a) In welke drie categorieën worden de elementen hier onderverdeeld? 

b) Van welke soort zijn er veruit de meeste elementen? 

c) Noem 10 metalen en geef telkens ook het chemisch symbool (maak van deze oefening 

gebruik om NIEUWE symbolen te leren kennen – kies dus niet simpelweg elementen die je al 

kent) 

d) Noem 10 niet-metalen en geef telkens ook het chemisch symbool 

e) Hoeveel edelgassen zijn er? ______ . Noem ze (met symbool). [Over de edelgassen leer je 

later meer.] _______________________________________________________________ 

_________________________________________________________________________ 




IV. Atoombouw en periodiek systeem 

In dit hoofdstuk leer je (1) wat atomen zijn, (2) hoe ze opgebouwd zijn en (3) hoe ze ingedeeld 

worden op basis van hun opbouw en eigenschappen (in het zogenaamde “periodiek systeem der 

elementen”). We beginnen met de vraag “Wat zijn atomen en hoe zijn ze opgebouwd?” 

Vroeger dacht men dat atomen de allerkleinste bouwsteentjes van de natuur waren. Zulke atomen 

konden, zo dacht men toen, niet verder opgedeeld worden in kleinere deeltjes. Vandaar de naam 

“atoom”, van het Griekse woord voor “ondeelbaar” (a-tomos). 

Sinds het begin van de twintigste eeuw weten we dat die voorstelling van ondeelbare atomen niet 

klopt: atomen bestaan wel degelijk uit kleinere deeltjes: protonen, neutronen en elektronen. 

Protonen en neutronen bestaan op hun beurt uit kleinere deeltjes, de zogenaamde quarks, maar die 

behoren niet tot de leerstof van dit jaar. Voor de scheikunde zijn quarks overigens niet belangrijk (de 

studie van quarks en elementaire deeltjes behoort tot het domein van de (deeltjes)fysica). 

33. De lange geschiedenis van het atoommodel : meer dan 2000 jaar! 

Lees aandachtig Elementaire Chemie, “Evolutie van het atoommodel” (C:\elementaire 

chemie\340_Evolutie atoommodel.htm) 9 . Beantwoord daarna de onderstaande vragen en vul de 

leemten in. Als je de tekst volledig en aandachtig leest, kun je alles hieronder invullen! 

1. Vragen bij “Evolutie van het atoommodel” 

1.1. De Oude Grieken 

Wie is de “peetvader” van het atoommodel? ______________________ . 

Wanneer leefde hij ? _______________________ (zoek dit zelf op). 

Hoe kwam hij op het idee van het bestaan van atomen? _______________________________ 

_____________________________________________________________________________ 

_____________________________________________________________________________ 

Wat is de oorsprong (etymologie) van de benaming “atoom”? __________________________ 

_____________________________________________________________________________ 

9 Je vindt deze pagina ook als volgt: start Elementaire Chemie op en ga naar de thuispagina (C:\elementaire 

chemie\00_Start.htm). Klik op de GROENE tekst “Derde leerjaar” (groen staat op deze cd-rom voor 

Gemeenschapsonderwijs: C:\elementaire chemie\00_Start GO3.htm). Scroll naar beneden en klik onder “4.1. 

Elektronenmantel” op “Evolutie van het atoommodel”. 

2012-2013 Atoombouw en periodiek systeem 



1.2. Dalton en de corpusculaire bouw van de materie 

Wie wordt beschouwd als de “vader” van het moderne atoommodel? ______________________ . 

Wanneer leefde hij? ___________________________ . 

Hoeveel tijd verstreek dus (ongeveer) alvorens de moderne wetenschap het model van Democritus 

bevestigde? ________________________________ . 

Vul in (de antwoorden vind je in de tekst): 

In het moderne atoommodel zijn er evenveel verschillende atoomsoorten als er 

___________________ zijn (dat zijn er in totaal ongeveer _______). 

Elke atoomsoort heeft een bepaalde ___________________ . Van alle natuurlijke elementen 

heeft _______________________ de kleinste massa, uranium (of uraan) de grootste 10 . Waterstof 

is element 1, uranium is element 92 : zie later. 

1.3. Na Dalton : atomen zijn tóch deelbaar ! 

Dalton dacht dat atomen ondeelbaar waren (daarom nam hij de Griekse benaming over). Later 

ontdekte men dat dit niet klopte. Vandaag weten we dat atomen uit drie verschillende soorten 

deeltjes opgebouwd zijn : 

1. De e__________________. Deze zijn _____________________ geladen. 

2. De p__________________ . Deze zijn ____________________ geladen. 

3. De n__________________ . Deze hebben een neutrale lading (vandaar ook hun naam). 

Positief geladen? Negatief geladen? Neutraal? Wat is eigenlijk het verschil? 

Het antwoord op deze vraag vind je op C:\elementaire chemie\340b_Ladingen.htm 

(je bereikt deze pagina ook door in de tekst over het atoommodel op “positief geladen” 

of “negatief geladen” of “zonder lading” te klikken). 

Lees deze pagina en kijk naar de animatie. Vul vervolgens de leemten in. 

Kies uit : trekken elkaar aan, stoten elkaar af, hebben geen invloed op elkaar 

Gelijknamige ladingen _____________________________________________ . 

Tegengestelde ladingen ____________________________________________. 

Een neutrale lading en een positieve (of negatieve) lading 

______________________________ . 

10 Er bestaan ook elementen met een grotere massa dan uraan (de zgn. trans-uranen), maar die zijn kunstmatig 

door de mens gemaakt en vallen na korte tijd weer uit elkaar. 




34. Het atoommodel van Rutherford-Bohr 

Het atoommodel werd in de twintigste eeuw nog verder ontwikkeld. Een belangrijke vraag was onder 

meer: waar precies bevinden zich protonen, neutronen en elektronen in het atoom? Liggen ze 

gewoon door elkaar of zijn ze op een bepaalde manier geordend? Bewegen ze, of net niet? 

Het model dat wij in de les zullen hanteren (en dat je in het secundair onderwijs steeds weer zult 

gebruiken en dus goed moet kennen), is het zogenaamde Rutherford-Bohr-model. Het is genoemd 

naar Ernest Rutherford (1871-1937, Nobelprijs scheikunde in 1908) en Niels Bohr (1885-1962, 

Nobelprijs natuurkunde in 1922), twee van de belangrijkste wetenschappers uit de twintigste eeuw. 

Door deze fiches in te vullen zul je het Rutherford-Bohr-model stap voor stap leren kennen. 

1. Elektronen, protonen, neutronen 

Opmerking over neutronen. Om historisch helemaal correct te zijn, zouden we in wat volgt alleen over 

elektronen en protonen mogen spreken. Het neutron werd immers pas later ontdekt (in 1932, hoewel Rutherford 

het bestaan van neutronen al in 1920 voorspeld had) en aan het model toegevoegd. Dat verklaart waarom je 

soms in het Rutherford-model geen neutronen terugvindt (bv. in Explosief 1.2. op p. 139). Maar wij gaan aan deze 

historische haarklieverij voor het gemak voorbij. 

De massa van ____________________ en _____________________ is (ongeveer) even groot: zowat 

1,6.10 -27 kg 11 . De massa van het elektron daarentegen is verwaarloosbaar klein: het bedraagt 

ongeveer 1/2000 van de protonmassa. Omdat de massa van het elektron zo klein is, doet men vaak 

alsof het elektron helemaal geen massa heeft (zie ook hieronder). 

2. Het atoommodel volgens Rutherford 

Op C:\elementaire chemie\340_Evolutie atoommodel.htm, onderaan de pagina, vind je een 

voorstelling van een atoom volgens het Rutherford-model (hier: een lithium-atoom met drie 

elektronen). Teken dit atoommodel hieronder over en duid aan in de tekening: protonen, 

neutronen, elektronen, kern, elektronenschillen.: 

11 Of met andere woorden: om één gram neutronen bij elkaar te krijgen heb je zowat een miljoen miljard 

miljard neutronen nodig. 




Bestudeer het lithium-model nauwkeurig en beantwoord de vragen: 

- Welke deeltjes bevinden zich in de kern? _________________ en ___________________ 

Welke deeltjes zweven in banen rond de kern? _______________________________ 

- Hoeveel neutronen heeft een Li-atoom? _______ 

Hoeveel protonen heeft een Li-atoom? _________ 

Hoeveel elektronen heeft een Li-atoom? __________ 

- Elektrische lading. Wat is de totale elektrische lading van dit atoom? (Tel de positieve en de 

negatieve ladingen op) : ____ positieve ladingen + ____ negatieve ladingen => de totale 

lading is ________ . 

Besluit. Vul in en schrap wat niet past: 

De kern van een atoom bevat _________________ en __________________ . 

Rond de kern bewegen de _______________________ . 

De kern van een atoom is positief geladen / negatief geladen / elektrisch neutraal. 

De elektronenbanen zijn positief geladen / negatief geladen / elektrisch neutraal. 

Het atoom zelf is positief geladen / negatief geladen / elektrisch neutraal. 

Denkvraag 1. Waarom noemt men het Rutherford-model ook wel het “zonnestelsel”-model? 

_________________________________________________________________ 

_________________________________________________________________ 

Denkvraag 2. Waar bevindt zich de 99,999 % van de massa van het atoom? (het antwoord 

vind je door de tekst hierboven met het Rutherford-atoommodel te vergelijken). 

_________________________________________________________________ 

_________________________________________________________________ 

Een grote nieuwigheid van het Rutherford model is de voorstelling dat het atoom grotendeels 

bestaat uit … NIETS (of “vacuüm”): tussen de kern en de elektronen lijkt een “enorme” (nou ja, 

alles is relatief) leegte te gapen. Want inderdaad, de kern is véél kleiner dan het atoom zelf. De 

volgende vergelijking toont dat goed aan: als je een waterstofatoom (met één elektron) zou 

vergroten tot de afmetingen van een voetbalveld, dan zou de kern ongeveer een speldenkop 

groot zijn, terwijl het elektron zich aan de rand van het veld bevindt! Daartussen gaapt de leegte. 




3. Het Rutherford-Bohr-model van het atoom. 

Lees de korte alinea over Bohr op C:\elementaire chemie\340_Evolutie atoommodel.htm. 

Vul in: 

Uit de studie van waterstof en enkele andere elementen leidde Niels Bohr af dat de 

elektronen in de __________________________ niet zomaar in het wilde weg bewegen. Hun 

beweging is aan bepaalde regels gebonden. Volgens Bohr zijn er een beperkt aantal 

___________________________ waarop de elektronen voorkomen. Hij noemt die niveaus 

_________________. De verdeling van de elektronen over de schillen noemt men de 

________________________________ van het atoom. 

- Elektronenschillen. De elektronen bevinden zich in een elektronenwolk rond de kern, op 

zogenaamde schillen. 

Hoeveel elektronenschillen heeft een lithium-atoom (zie de schets op p. 3) ? _________ 

Met welk symbool wordt de binnenste (= de eerste) Li-schil aangeduid? _____ . 

Met welk symbool wordt de tweede Li-schil aangeduid? ______ . 

Ga nu naar het volgende hoofdstuk van Elementaire Chemie, “Atoommodel van Rutherford-Bohr”. 

Klik daarvoor op de (groene !) pijl “volgend” of gebruik de URL C:\elementaire 

chemie\341_Atoommodel Rutherford-Bohr.htm. 

Lees deze tekst aandachtig. Je moet niet alles kennen. De volgende vragen behandelen de verplichte 

leerstof. 

- Lading. 

Zoals we al zagen, zijn elektronen ________________ geladen, protonen positief. 

We zeggen dat één elektron de lading -1 heeft, één proton de lading +1. De grootte 1 

noemen we de ______________slading. 

Test je inzicht 

Hoe groot is de lading van twee elektronen? _______________ . 

Hoe groot is de totale lading van 3 elektronen en 4 protonen? ________________ . 

Hoe groot is de totale lading van 2 elektronen en een neutron? _______________ . 




- Atoommassa-eenheid. 

Uit de vorige fiche weet je dat neutronen en protonen ongeveer dezelfde massa hebben 

(1,6.10 -27 kg). Om de massa’s eenvoudig te kunnen uitdrukken noemen we deze massa de 

______________________________ (symbool : ____). 

Dus geldt 12 : 

massa van 1 proton = massa van 1 neutron = ___u . 

Omdat de massa van een elektron (0,0005 u) zeer klein is in vergelijking met een 

neutron/proton, zeggen we : 

massa van 1 elektron = 0 u. 

Samengevat: lading en massa. Vul de tabel aan (andere volgorde dan op de CD-rom!): 

Deeltje Lading Massa 

Elektron 

Proton 

Neutron 

- Het protonengetal of atoomnummer Z 

De aard van een atoom wordt bepaald door het aantal ______________ in de kern. Dit aantal 

noemt men het _________________ of het ______________________ (symbool: Z) 

Enkele voorbeelden (gebruik hiervoor het periodiek systeem): 

1. Een H-atoom (element: w________________ ) heeft één proton in de kern. Het 

atoomnummer van H is dan ook ___ . 

2. Een atoom met Z = 2 heeft ___ protonen in de kern. Dit is het element ______________ . 

3. Een barium-atoom (Ba) heeft 56 protonen in de kern. Het atoomnummer van Ba is dus 

____ . 

4. Wat is het atoomnummer of protonengetal van zuurstof? Antwoord: Z = ____ 

12 Later zullen we deze definitie aanpassen (1 u = 1/12 van de massa van een 12 C-atoom). Maar dat is voor later. 




Omdat het aantal (negatief geladen) ____________________ in de elektronenwolk steeds gelijk 

is aan het aantal (positief geladen) _________________ in de kern, is een atoom steeds 

elektrisch _______________. 

Nu kun je ook deze vragen beantwoorden: 

1. Hoeveel elektronen heeft een H-atoom? Antw: _______ 

2. Een atoom met Z = 2 heeft ___ elektronen. 

3. Een barium-atoom (Ba) heeft ____ elektronen. 

4. Een O-atoom heeft ____ elektronen. 

Besluit: het protonengetal of atoomnummer Z geeft niet alleen het aantal 

_________________, maar ook het aantal ____________________ weer. 

- Het massagetal of nucleonengetal 13 A 

Als we de totale massa van een atoom (uitgedrukt in u) willen kennen, moeten we het aantal 

__________________ en het aantal ___________________ in de kern optellen. De 

______________________ (u = 0) spelen geen rol bij de massabepaling. 

De totale massa van een atoom drukken we uit met het massagetal (of nucleonengetal) A : 

massagetal A = aantal protonen (Z) + aantal neutronen 

A = Z + aantal neutronen 

Meestal wordt het aantal neutronen niet apart opgegeven. Maar met de bovenstaande 

formule is het makkelijk te berekenen (vul aan): 

Aantal neutronen = ____ – ____ 

Samengevat: Locatie en aantal. Vul de tabel aan (andere volgorde dan op de CD-rom!): 

Deeltje Locatie Aantal 

Elektron 

Proton 

Neutron 

13 “nucleonen” is een verzamelterm voor protonen en neutronen. Het zijn de deeltjes die zich in de nucleus, de 

kern, bevinden. 




Schematisch overzicht (goed kennen!) 

u = de atoommassa-eenheid (1 u = de massa van een ____________________ ) 

Z = het “_______________getal” of “____________nummer” 

= het aantal ____________________ in de kern 

A = het “_________________getal” of “______________getal” 

= de totale massa van het atoom uitgedrukt in u. 

Het aantal protonen in (de kern van) een atoom is gelijk aan __ . 

Het aantal elektronen in (de schillen van) een atoom is gelijk aan __ . 

Het aantal neutronen in (de kern van) een atoom is gelijk aan __________ . 

Een atoom heeft evenveel protonen als elektronen en is dus steeds elektrisch neutraal. 

Toepassingen en oefeningen 

1) Het broom-atoom (Z = 35, A = 80). Vul zelf de juiste getallen in. Vergelijk vervolgens met de 

oplossing op C:\elementaire chemie\341_Atoommodel Rutherford-Bohr.htm. 

Br-atoom : Z = 35 , A = 80 

Br 

80 

35 

Aantal protonen in de kern (Z) ____ 

Aantal neutronen in de kern (A – Z) ____ 

Aantal elektronen rond de kern (Z) ____ 

Massa van de protonen ___ u 

Massa van de neutronen ___ u 

Massa van de elektronen ___ u 

Massa van het Br-atoom ___ u 

Lading van de protonen in de kern ____ 

Lading van de neutronen in de kern ____ 

Lading van de volledige kern ____ 

Lading van de elektronen rond de kern ____ 

Lading van het volledige Br-atoom ____ 




2) Vul de tabel in. Zoek de ontbrekende gegevens op in het periodiek systeem. 

Atoom Z A Aantal 

He 4 

C 12 

N 14 

Na 23 

protonen 

Aantal 

neutronen 

Aantal 

elektronen 

Massa 

De oplossing vind je op C:\elementaire chemie\341_Atoommodel Rutherford-Bohr.htm. 

3) Meerkeuze-oefening. 

Beantwoord de 15 meerkeuzevragen op C:\elementaire chemie\341_Atoommodel 

Rutherford-Bohr.htm (onderaan op het scherm: Atoombouw 1). 

4) Matching-oefening. 

Maak de oefening Atoombouw 2 op C:\elementaire chemie\341_Atoommodel Rutherford- 

Bohr.htm (onderaan op het scherm). 

Meer weten? Een overzichtelijke presentatie over het atoommodel vind je op 

http://www.slideshare.net/mol/het-atoommodel 




35. Elektronenconfiguratie 

Achtergrondinformatie (lezen!) 

Je weet nu hoe je het aantal elektronen, protonen en neutronen in een atoom kunt bepalen als je 

het atoomnummer en het massagetal kent. Nu blijft nog een laatste stap, namelijk de vraag: 

Hoe verdelen de elektronen zich over de elektronenschillen? 

Het antwoord op die vraag is zeer belangrijk voor de chemie. In de chemie bestudeert men eigenlijk 

niets anders dan het gedrag van de elektronen in de buitenste schillen van atomen. De andere 

deeltjes (de protonen en neutronen in de kern, de elektronen in de binnenste schillen) spelen bij 

chemische verschijnselen 14 geen rol : het volstaat te weten dat ze er zijn. 

Je zult later leren dat zowat alle belangrijke eigenschappen van de elementen en de stoffen 

UITSLUITEND afhangen van wat er met de elektronen gebeurt in de buitenste schillen van de 

atomen: 

Waarom geleiden metalen de stroom? 

Waarom reageren sommige elementen zeer hevig met water en andere 

niet? 

Waarom valt grafiet makkelijk uiteen en diamant net niet (herinner je: beide 

bestaan uitsluitend uit C)? 

Waarom reageren de edelgassen zo moeilijk met andere elementen? 

Waarom gaat H makkelijk een verbinding aan met O en met Cl en niet met 

Fe? 

Ja, zelfs vragen zoals: Waarom trillen watermoleculen in een magnetron? 

Het is belangrijk dat je de elektronenconfiguratie van atomen begrijpt en de achterliggende principes 

kunt toepassen. Volgens het leerplan moet je de elektronenconfiguratie van alle atomen tot en met Z 

= 18 / Z = 20 kunnen geven. 

14 Ter herinnering: chemische verschijnselen zijn verschijnselen waarbij de eigenschappen van stoffen of 

elementen veranderen. Of, nog preciezer: verschijnselen waarbij nieuwe (chemische) verbindingen tussen 

stoffen of elementen ontstaan. 




Elektronenconfiguratie : 4 REGELS 

1) REGEL 1. Het aantal elektronenschillen van een atoom ligt tussen 1 en 7 

(bv. waterstof heeft 1 elektronenschil, helium 2, uranium 7). 

2) REGEL 2. De schillen hebben een nummer n (n = 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7) en een naam (K-schil, Lschil, 

M, N, O, P, Q). De K-schil heeft n=1, de L-schil heeft n=2 enz. 

3) REGEL 3. Het maximum aantal elektronen op een schil met nummer n is 2n² 

(bv. n = 2 => 2n²=2.2² = 8). 

Maar! 3a) REGEL 3a. De buitenste schil van een atoom heeft maximum 8 elektronen! 

3b) REGEL 3b. De voorlaatste schil van een atoom heeft maximum 18 elektronen! 

4) REGEL 4. De elektronen “willen” zoveel mogelijk op de binnenste schillen “zitten”. Pas als alle 

vrije plaatsen op de binnenste schil ingenomen zijn, nemen elektronen de plaatsen op een 

volgende schil in (maar vergeet de REGELS 3, 3a en 3b niet!) 15 . 

Deze vier regels moet je goed kennen en kunnen toepassen. Je moet immers zelf de 

elektronenconfiguratie van de eerste 20 elementen kunnen geven en verklaren. 

Toepassing van regels 1-3. Vul de tabel aan: 

Schil 

Nummer 

n 

Naam 

Maximaal aantal elektronen 

= 2n² 

1 K 2 

2 

3 

4 

De oplossing vind je op C:\elementaire chemie\342_Elektronenconfiguratie.htm 

15 Deze regels gelden heel streng voor de elementen 1 t.e.m. 18. Voor Z > 18 zijn er uitzonderingen. Die 

uitzonderingen worden verklaard in de kwantumchemie/kwantumfysica, maar dat behoort niet tot de leerstof 

van het secundair onderwijs. De fundamentele verklaring is altijd dat systemen in de natuur bij voorkeur de 

toestand met de kleinste energie innemen. 




Voorbeeld 1 – Wat is de elektronenconfiguratie van Be (Z = 4) ? 

Stap 1 Beryllium heeft atoomnummer 16 Z = 4. 

Stap 2 Een Be-atoom heeft dus 4 protonen en dus ook 4 elektronen. 

Stap 3 De K-schil (n = 1) kan maximum 2 elektronen bevatten (regel 3). 

Stap 4 Er zitten dus nog 2 elektronen op de L-schil. 

Antwoord : De elektronenconfiguratie van Be is 2-2 (of, in een andere notatie: K 2 L 2 ). 

Schematisch: 

Voorbeeld 2 – Wat is de elektronenconfiguratie van Br (Z = 35) ? Vul de leemten aan. 

Stap 1 Broom heeft atoomnummer Z = ______. 

Stap 2 Een Br-atoom heeft dus ____ protonen en daarom ook ____________________. 

Stap 3 De K-schil (n = 1) kan maximum 2.1² = ____ elektronen bevatten. De L-schil (n = 2) 

kan maximum 2.2² = ____ elektronen bevatten (regel 3). 

Stap 4 In totaal zijn 10 elektronen geplaatst en blijven er nog 25 over. Op de M-schil (n = 3) 

kunnen maximum ____ elektronen zitten. 

Stap 4 De overige 7 elektronen zitten op de N-schil.. 

Antwoord : De elektronenconfiguratie van Br is 2-8-18-7 (K 2 L 8 M 18 N 7 ). 

Schematisch: 

16 Ofwel krijg je bij zulke opgaven het atoomnummer als gegeven, ofwel moet je het zelf opzoeken in het 

periodiek systeem. 




Eenzaam elektron of elektronenpaar (doublet) 

Bij de schematische weergave van elektronenconfiguraties staan de elektronen nu 

eens uit elkaar (= eenzaam elektron), dan weer per tweeën gegroepeerd (= 

elektronenpaar of doublet). 

In het Be-atoom bijvoorbeeld zien we twee doubletten. De verklaring heeft te maken 

met de spin van de elektronen: elektronen groeperen zich bij voorkeur in een 

doublet, waarbij één elektron opwaartse spin (“spin up”) heeft en het 

andere neerwaartse spin (“spin down”). Spin is een verschijnsel uit de 

kwantumfysica, we gaan er dus niet verder op in. Het is voldoende 

dat je weet dat er zoiets bestaat als eenzame elektronen en 

elektronenparen (doubletten). 

Soms groeperen elektronen zich “liever” in een doublet dan dat ze de regels van de 

elektronenconfiguratie volgen. Dit verklaart waarom Ca (Z = 20) de configuratie 2-8- 

8-2 heeft (en niet 2-8-9-1) : de elektronen op de buitenste schil van een Ca-atoom 

vormen een doublet. (Extra-vraag: Vind je nog andere vergelijkbare atomen in het 

periodiek systeem?) 

- Oefening : Schrijf de elektronenconfiguratie van volgende elementen op twee manieren. 

Be 

Na 

Cl 

Ne 

Ca 

De oplossing vind je op C:\elementaire chemie\342_Elektronenconfiguratie.htm 

Je moet de elektronenconfiguratie van de eerste twintig elementen van het periodiek systeem (Z = 

1 tot Z = 20 zelf kunnen opstellen. 




36. Nucliden en isotope nucliden; gemiddelde atoommassa 

Lees aandachtig Explosief 1.2. p. 156, “nucliden”. Vul vervolgens de fiche in. 

1. Wat heb je geleerd? Vat de kernboodschap van blz. 156 in één of twee zinnen samen. 

______________________________________________________________________ 

______________________________________________________________________ 

______________________________________________________________________ 

______________________________________________________________________ 

2. Juist of fout? 

- Het aantal protonen van een element kan nooit veranderen. JUIST / FOUT 

- Het aantal neutronen van een element kan variëren. JUIST / FOUT 

- Een nuclide is een atoom met een welbepaald protonen- en nucleonengetal. JUIST / FOUT 

- De nuclidemassa, uitgedrukt in units u, is altijd een positief geheel getal 

(geen cijfer na de komma). JUIST / FOUT 

- Het massagetal A van een element (= de atoommassa die in het periodiek 

systeem vermeld wordt) is het gemiddelde van de nuclidemassa’s van de 

isotope nucliden, rekening houdend met hun procentueel voorkomen 

in de natuur. JUIST / FOUT 

- 

- 

- 

39 K, 12 C, 14 C en 16 O : dit zijn vier verschillende nucliden. JUIST / FOUT 

235 U en 238 U zijn isotope nucliden van uranium 17 . JUIST / FOUT 

12 C heeft zes neutronen in de kern. 13 C heeft zeven neutronen in de kern 18 . 

JUIST / FOUT 

- De atoommassa’s in het periodiek systeem zijn meestal geen gehele 

getallen, omdat het om gemiddelden van nuclidemassa’s gaat. JUIST / FOUT 

17 

Uranium heeft 92 protonen. Uraniumatomen kunnen tussen 233 en 238 nucleonen (= protonen + neutronen) 

hebben. 

18 

Het atoomnummer van C vind je in het periodiek systeem (linksboven bij elk element). 




3. Leg aan de hand van broom uit wat isotope nucliden zijn. 

4. Leg aan de hand van Cl uit hoe je de gemiddelde atoommassa berekent uit de nuclidemassa’s 

(ter herinnering: 75 % = 75/100 = 0,75). 

5. Hoeveel neutronen bevatten de volgende nucliden? 

Nuclide: 

Neutronengetal: 

6. Geef uit de vorige reeks de isotope nucliden. 

7. Bereken de gemiddelde atoommassa van de volgende elementen: 

- Uraan U 

- Koolstof C 

0,7 % voorkomen in de natuur 

99,3 % voorkomen in de natuur 19 



19 Om helemaal correct te zijn zou je ook 234 U moeten opnemen in de berekening. Maar dat element is zo 

zeldzaam (0,0055 %) dat het de berekening nauwelijks beïnvloedt. 233 U en 236 U komen in de natuur niet voor 

(synthetische isotopen = door de mens gemaakt); ook 14 C is synthetisch. 




37. Het periodiek systeem der elementen (P.S.E.) 

Alle materie in de natuur en in de kosmos is opgebouwd uit slechts 92 verschillende elementen, die 

op hun beurt uit drie deeltjes (protonen, neutronen en elektronen) bestaan: je schrijftafel, de Mont- 

Blanc, de bomen in het bos, het water in de rivier, de wolken in de lucht, de fruitvlieg, de witte haai, 

de mens, onze hersenen, ja zelfs de maan, de planeten en de sterren. 

Deze 92 natuurlijke elementen verschillen maar heel weinig van elkaar : het verschil tussen een 

goudatoom en een kwikatoom (of tussen een zuurstof- en een fluoratoom) bedraagt één proton in 

de kern en één elektron in de elektronenwolk! Toch hebben goud en kwik (of zuurstof en fluor) 

totaal verschillende eigenschappen. 

De Russische chemicus Dmitri Mendelejev 20 (1834-1907) rangschikte de in zijn tijd gekende 

elementen in één overzichtelijk schema, dat vandaag nog altijd hét werkinstrument van de chemie 

bij uitstek is: het periodiek systeem der elementen (P.S.E.). In deze fiche zul je leren hoe het 

periodiek systeem der elementen is opgebouwd. 

A) Een eerste blik op het P.S.E. 

Neem het periodiek systeem er al even bij. Je vindt het bij fiche 37 of in Explosief 1.2. op p. 205 (of 

op het internet: zoek “periodiek systeem”). 

Wat valt op? 

- Het P.S.E. bevat geen 92, maar zo’n _____ elementen. Hoe kan dat nu, als de natuur 

opgebouwd is uit 92 elementen? 

Verklaring: Alleen de eerste ____ elementen zijn natuurlijke elementen. De elementen met 

Z > 92 zijn kunstmatige, door de mens in laboratoria gemaakte elementen. De meeste van 

deze elementen bestaan slechts gedurende een kleine fractie van een seconde alvorens ze 

opnieuw uit elkaar vallen. 

- Er zijn ____________ rijen. Deze rijen zijn genummerd. Dit noemen we de zeven perioden. 

- Er zijn in totaal _______________ kolommen. Deze zijn genummerd met een Romeins cijfer 

en ze hebben ook een naam. Deze achttien kolommen noemen we de groepen. 

B) De informatie per element 

Laten we nu eens kijken welke informatie bij elk element gegeven wordt. Uit wat je in de vorige 

fiches leerde, moet je dit nu zelf kunnen afleiden. 

Als voorbeeld nemen we het element xenon. De informatie bij elk element is op een vast manier 

geordend. 

20 ook “Mendeleev” geschreven 




Vul aan. Kies uit : massagetal, elementsymbool, nucleonengetal, elektronenconfiguratie, 

protonengetal, atoomnummer. 

__________________ 

(= __________________) 

____________________ 

_____________________ 

(= ___________________) 

54 2 

8 

Xe 

18 

18 

8 

131,3 

______________________ 

- Tot welke groep behoort het element xenon (naam van de groep)? __________________ 

- In de hoeveelste kolom staat xenon (begin van links te tellen, maar tel alleen de 

hoofdgroepen – de “overgangselementen” tel je dus niet mee!)? _____________ 

- Hoeveel elektronen heeft xenon op de buitenste schil? _____________ 

- Tot welke periode behoort xenon? ____________________ 

- Hoeveel elektronenschillen heeft xenon? ______________ 

C) De plaats van de elementen in het P.S.E. 

Bestudeer het P.S.E. en beantwoord deze vragen: 

a) Wat is het verband tussen de periode en het aantal elektronenschillen voor elk 

element? 

b) Wat is het verband tussen de groep en het aantal elektronen op de buitenste schil? 

(Laat de zgn. “overgangselementen” voor deze vraag buiten beschouwing; je kijkt dus 

alleen naar de acht zgn. “hoofdgroepen”: Ia, IIa, IIIa, IVa, Va, Via, VIIa en 0.) 




D) De elementen van eenzelfde groep hebben vergelijkbare eigenschappen 

In het labo zul je proefondervindelijk leren dat elementen van eenzelfde groep bepaalde 

eigenschappen met elkaar delen. 

Voor onderstaande vragen en invuloefeningen (alinea’s D en E) gebruik je Elementaire Chemie, 

C:\elementaire chemie\345_Periodiek Systeem.htm. (De Lewis-voorstelling hoef je niet te kennen.) 

1. Vul in. 

Dmitriv Mendelejev rangschikte de in zijn tijd (rond 1870) gekende elementen volgens 

______________________ _________________________. Hij stelde vast dat, als hij op het 

geschikte moment met een nieuwe ________ begon, de __________________ met 

vergelijkbare eigenschappen __________ _______________ kwamen te staan. Af en toe liet 

hij een lege plaats in het systeem en _________________ dat daar een nog niet ontdekt 

________________ thuishoorde. Van die elementen voorspelde hij zelfs een aantal 

_______________ . 

2. Noem twee elementen (met hun moderne benaming + symbool + atoomnummer) waarvan 

Mendelejev het bestaan en enkele eigenschappen voorspelde. 

Element 1: 

Element 2: 

Moderne naam Symbool Z 




E) Het huidige periodiek systeem der elementen : samenvatting (goed kennen!) 

Vul in. Kies uit : perioden, groepen, nevengroepen, analoge eigenschappen, van links naar rechts,het 

protonengetal, onder elkaar, hoofdgroepen, edelgassen. 

In het huidige P.S.E. zijn de elementen gerangschikt volgens twee criteria: 

1) ______________________ (atoomnummer) Z neemt toe _________________________ . 

2) Elementen met __________________________ staan _______________________ . 

Horizontaal telt het P.S.E. telt zeven _______________ (rijen) 

Verticaal telt het P.S.E. achttien ________________ (kolommen). Deze worden 

onderverdeeld in acht __________________ en acht ___________________ (waarvan de 

laatste uit drie kolommen bestaat). 

De acht hoofdgroepen zijn genummerd: Ia tot VIIa + 0. 

De acht nevengroepen zijn genummerd: Ib tot VIIb + VIII. 

De hoofdgroep met het nummer 0 is de groep van de __________________ . 




F) Valentie-elektronen 

Gebruik C:\elementaire chemie\345_Periodiek Systeem.htm om dit onderdeel in te vullen. Voor 

sommige vragen moet je het P.S.E. gebruiken. 

1) Wat zijn valentie-elektronen? 

2) Wat is het belang van valentie-elektronen? 

3) Wat hebben alle elementen uit eenzelfde hoofdgroep in het P.S.E. met elkaar gemeen 

(uitzondering: He)? 

4) Hoeveel valentie-elektronen heeft: 

- Na (groep Ia) : 

- Al (groep IIIa) : 

- O (groep ____): 

- Bi (groep ____): 

- Rn (groep 0) : 

5) Verklaar het aantal valentie-elektronen van de edelgassen helium (!!), neon, argon en 

krypton. Of, met andere woorden: wat kun je zeggen over de buitenste elektronenschil van 

deze elementen van de achtste hoofdgroep? Waarom is helium een uitzondering? 




V. Chemische binding 

In het vorige hoofdstuk leerde je hoe de elektronenconfiguratie van atomen bepaald wordt. Je leerde 

ook begrippen zoals elektronenschil, valentie-elektronen, elektronenlading kennen. 

In dit hoofdstuk leer je hoe atomen verbindingen aangaan en moleculen vormen. Na dit hoofdstuk 

zul je drie soorten chemische binding kennen: 

1) De ionbinding 

2) De atoombinding (ook ‘covalente binding’ genoemd) 

3) De metaalbinding 

Je zult ook begrijpen waarom deze verschillende soorten bestaan en je zult meer weten over hun 

eigenschappen. 

Opdracht: maak de inleidende oefening op de volgende bladzijde (= herhaling + enkele nieuwe 

begrippen). Probeer alles te begrijpen, moeilijk is het overigens niet. 

Deze oefening maak je zonder hulpbronnen. Gewoon nadenken moet volstaan. 

2012-2013 Chemische binding 



Vul in : stabiel, valentie-elektronen, opnemen, willen, chemische bindingen, reageren. 

De eigenschappen van een element worden bepaald door de elektronen in de buitenste 

schil (= de ______________________). 

Vraag: Wanneer is een atoom stabiel? 

Het aantal valentie-elektronen bepaalt namelijk of een atoom al dan niet zal 

_____________ met andere atomen. 

Elementen of atomen die niet (of bijna niet) reageren met andere elementen 

of atomen, noemen we “____________”. 

Atomen “___________” graag zo stabiel mogelijk zijn. 

Een atoom met een volledig gevulde buitenste schil is altijd stabieler dan een 

atoom met een niet volledig gevulde buitenste schil. 

Een element (of een atoom) met acht valentie-elektronen is dus stabieler / 

minder stabiel dan een element (atoom) met één, twee, zeven, … valentieelektronen. 

Daarom zullen sommige atomen elektronen afstaan om een volle buitenste schil te 

verkrijgen, terwijl andere atomen elektronen zullen _____________. 

Antw. : wanneer het atoom _____________________________________________________ . 

Atomen die “graag” elektronen afstaan, zullen reageren (“samenwerken”) met atomen die “graag” 

elektronen opnemen. Zo ontstaan _____________ _______________ zoals water (H20), 

aluminiumoxide (Al2O3), zuurstofgas (O2) enz. 

In wat volgt zul je leren hoe en waarom atomen elektronen afstaan of opnemen en hoe daardoor 

chemische bindingen tot stand komen. 




38. Edelgasconfiguratie en het ontstaan van ionen 

1. De Lewisvoorstelling van het atoom [dit is zeer eenvoudig! ] 

Lees op Elementaire Chemie C:\elementaire chemie\345_Periodiek Systeem.htm (of Start 4. 

Atoombouw en periodiek systeem 4.4. Periodiek systeem) de paragraaf over de Lewisvoorstelling 

van het atoom (onderaan op de pagina). 

Opgave: Schrijf de lewisvoorstelling van 

A Een atoom uit groep IIIa (neem een willekeurig atoom X). 

B Het atoom met 12 elektronen 

C Een atoom X met 4 elektronen in de buitenste schil 

D Een edelgasatoom X (niet He) 

E Een atoom X uit de alkalimetalengroep 

F Een fosforatoom 

G Een halogeenatoom X 

H Een atoom X uit de zuurstofgroep 

De oplossing vind je op Elementaire Chemie (klik op “oplossing”). 

Opm. 1: de plaats waar je de bolletjes of de streepjes zet in de Lewisvoorstelling heeft geen 

belang. Vanaf het vijfde elektron moet je de elektronen gepaard tekenen. 

Opm. 2: de twee elektronen op de buitenste schil van helium (He) zijn altijd gepaard. 

Teken de Lewisvoorstelling van helium: 




2. Wat is een ion? 

Definitie: Een ion is een geladen deeltje dat ontstaat uit atomen. 

Een + ion (ook “kation” genoemd) is een positief geladen deeltje (atoom of molecule). Het 

heeft dus meer positieve dan negatieve deeltjes. Dat gebeurt wanneer een neutraal atoom een 

elektron of elektronen afstaat / opneemt. 

Een – ion (ook “anion” genoemd) is een negatief geladen deeltje (atoom of molecule). Het 

heeft dus meer negatieve dan positieve deeltjes. Dat gebeurt wanneer een neutraal atoom een 

elektron of elektronen afstaat / opneemt. 

Opgave: teken de elektronenconfiguratie van (geef het verschil met een pijl of met een kleurtje 

aan) 

a) Een Ca-atoom Een Ca 2+ -ion 

b) Een Cl-atoom Een Cl – -ion 




3. Wat is een elektrische stroom? 

Definitie: een elektrische stroom is een verplaatsing van (positief of negatief) geladen deeltjes. 

Juist of fout? 

- Een stroom van protonen veroorzaakt een elektrische stroom . JUIST / FOUT 

- Een stroom van elektronen veroorzaakt een elektrische stroom . JUIST / FOUT 

- Een stroom van neutronen veroorzaakt een elektrische stroom . JUIST / FOUT 

4. De edelgasconfiguratie 

Atomen “willen” graag een volle buitenste elektronenschil hebben. Dan worden ze namelijk het 

minst beïnvloed door andere omringende atomen. Atomen “willen” zo stabiel mogelijk zijn. 

Opgave. Zorg dat je voor deze opgave het P.S.E. bij de hand hebt. 

1) Herlees de invuloefening op p. 95. Zorg dat je dit goed begrijpt. 

2) Lees daarna aandachtig C:\elementaire chemie\348_Edelgassen.htm (Start 5. Chemische 

binding 5.1. Moleculen en ionen). 

3) Beantwoord de volgende vragen: 

Wanneer spreken we van een edelgasconfiguratie? ________________________________ 

____________________________________________________________________ 

____________________________________________________________________ 

Bestudeer het PSE. Hoeveel elementen hebben een edelgasconfiguratie? _____ . 

Noem deze elementen (geef de naam én het elementsymbool mét de Lewisvoorstelling): 

Tabel : de zes edelgassen 

Welk van deze elementen heeft geen octetstructuur? ______ . 

Wanneer spreken we van een octetstructuur? _____________________ 

___________________________________________________________________________ 




Vul in (met Elementaire Chemie): 

Alle atomen proberen de _______________ __________________________ te verkrijgen. 

Dit kan op verschillende manieren gebeuren: 

1) Door het vormen van ________________ (= de ______binding). 

2) Door het vormen van _______________ (= de _____________binding). 

Hoe deze bindingen tot stand komen, leer je in de volgende fiches. 




39. Positieve en negatieve ionen 

1. Positieve ionen 

We bekijken eerst de metalen in het P.S.E. 

Opdracht: Lees zeer aandachtig C:\elementaire chemie\349_Positieve ionen.htm (5.2. Positieve 

ionen). 

Bekijk zeker ook de simulaties voor het natrium-, magnesium- en aluminiumatoom (klik op de groene 

‘play’-knop onderaan rechts op het applet)! 

Maak nu de volgende opgaven zonder naar de tekst op Elementaire Chemie te kijken. Verbeter 

daarna jezelf met behulp van Elementaire Chemie. 

Vul in of schrap wat niet past. 

Juist of fout? 

De metalen staan hoofdzakelijk links / rechts in het P.S.E. 

De meeste metalen hebben meer / minder dan vier valentie-elektronen. Zij kunnen dus het 

makkelijkst een edelgasconfiguratie (= volle buitenste schil) bereiken door elektronen af te 

staan / op te nemen. 

Metalen zijn wel / niet stabiel. De meeste metalen kunnen echter een stabiele 

________________configuratie verkrijgen door één, twee of drie ___________________ af 

te geven. Dan worden ze positief / negatief geladen. Als voorbeeld bekijken we Na. 

Een natriumatoom heeft _______ elektron(en) in de buitenste schil. Door dit ene elektron af 

te geven wordt de K / L / M / N - schil de buitenste schil, met daarin ____ elektronen. Het 

deeltje dat op die manier ontstaat heeft een stabiele edelgasconfiguratie, maar is niet meer 

elektrisch _______________, want de elektronenmantel bevat slechts ____ negatieve 

elektronen meer, terwijl er nog altijd 11 positieve ________________ in de kern zitten. Het 

neutrale natriumatoom is een positief geladen natrium____ Na+ geworden. 

1. Een metaal is een stabiel element. JUIST / FOUT 

2. K 1+ is stabiel. JUIST / FOUT 

3. Ca 1+ is stabiel. JUIST / FOUT 

4. Al 3+ heeft een stabiele edelgasconfiguratie. JUIST / FOUT 

De antwoorden vind je onderaan op de volgende pagina. 




Oefening op de nomenclatuur (naamgeving) van de metaalionen. Geef de juiste benaming voor de 

volgende ionen (opl. zie Elementaire Chemie): 

Na+ __________________________ Fe2+ _______________________ 

Ca2+ __________________________ Al3+ _______________________ 

Opdracht: lees Explosief 1.2. p. 164 – 165. 

Vraag: Wat zijn elektropositieve elementen? 

Antwoord: ________________________________________________________________ 

________________________________________________________________ 

Vraag : Welke elementen zijn elektropositief? 

Antwoord: De ___________________, omdat ze veel / weinig valentie-elektronen hebben. 

Opdracht : Neem het P.S.E. en vergelijk K en Na. 

Vul in: 

Zowel K als Na hebben _____ elektron(en) in de buitenste schil. Maar omdat _____ meer schillen 

heeft dan ____ , bevindt zich het valentie-elektron van ____ verder van de positief geladen kern en 

wordt dus sterker / minder sterk door die kern aangetrokken 

=> Daarom kan het valentie-elektron van Na zich makkelijker / minder makkelijk van het atoom 

losmaken. 

=> Daarom zeggen we dat K minder / meer elektropositief is dan Na. (Opl. zie Explosief p. 165) 21 

21 Opl. vorige blz. Antw. 1. Fout ; 2. Juist; 3. Fout; 4. Juist; 5. Juist; 6. Fout (geen 8 valentie-elektronen). 




2. Negatieve ionen 

Lees aandachtig C:\elementaire chemie\350_Negatieve ionen.htm. Bekijk ook de simulaties voor 

chloor en zwavel (chloride-ion en sulfide-ion). 

Opgaven: 

1) Welke elementen staan uiterst rechts in het P.S.E.? Metalen / niet-metalen 

2) Hoe vormen de niet-metalen een edelgasconfiguratie? Ze staan elektronen af / 

Ze nemen elektronen op. 

3) Wat is de lading van een niet-metaal-ion? Positief / negatief 

4) Wat is het enige element dat meer dan twee (dus drie) 

Elektronen kan opnemen? ____________ 

5) Een zwavelatoom (symbool : ____) neemt 2 elektronen op en 

vormt een sulfide-ion. Geef de korte schrijfwijze van dat ion : ____________ 

6) Neem het PSE en leid zelf de ion-schrijfwijze van de volgende 

elementen af. Vergelijk daarna met Elementaire Chemie. 

Schrijfwijze: Naam van het ion: 

Br : _________________ ________________-ion 

O : _________________ ________________-ion 

S : _________________ ________________-ion 

I : _________________ ________________-ion 

Opdracht: lees Explosief 1.2. p. 166. 

Vraag: Wat is het verschil tussen elektropositieve en elektronegatieve elementen? 

Antwoord: ________________________________________________________________ 

________________________________________________________________ 

Vraag : Welke elementen zijn elektronegatief? 

Antwoord: De ___________________, omdat ze veel / weinig valentie-elektronen hebben. 




Opdracht : Neem het P.S.E. en vergelijk Cl en I (jodium). 

Vul in: 

Zowel Cl als I hebben _____ elektron(en) in de buitenste schil. Maar omdat _____ meer schillen heeft 

dan ____ , bevindt zich de buitenste schil van ____ verder van de positief geladen kern. Het elektron 

dat er op de buitenste schil bij moet komen wordt en wordt dus sterker / minder sterk door die kern 

aangetrokken. 

=> Daarom zal Cl makkelijker / minder makkelijk een extern elektron opnemen dan I. 

=> Daarom zeggen we dat Cl minder / meer elektronegatief is dan I. (Opl. zie Explosief p. 166) 

Beantwoord de volgende vraag zelf: Waarom is O meer elektronegatief dan S ? 

________________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________________ 

Lees het besluit in Explosief 1.2. op p. 166 en neem hieronder (of op de achterzijde) over wat je zelf 

belangrijk vindt (of wat je moeilijk zult onthouden). Bestudeer ook de tabel op p. 167 bovenaan. 

Begrijp je de plus- en mintekens en de pijlen? 

________________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________________ 

________________________________________________________________________________ 




Oefeningen: 

1) Rangschik de volgende elementen van meest naar minst elektropositief en leg uit waarom: 

Mg O B Al K Ca 

2) Rangschik de volgende elementen van meest naar minst elektronegatief en leg uit waarom: 

O S F 




40. De ionbinding 

1. De ionbinding 

Vraag : Wat zal er gebeuren wanneer een negatief geladen ion in de buurt van een positief 

geladen ion komt? 

Antwoord: Ze zullen elkaar aantrekken / afstoten / niet beïnvloeden. 

Waarom? Omdat tegengestelde ladingen ____________________________________ . 

Lees aandachtig C:\elementaire chemie\351_Ionbinding.htm. 

Opdracht: Bekijk (en beluister!) het filmpje “Reactie tussen natrium en dichloor”. 

Een woordje uitleg bij het filmpje: terwijl het natrium smelt, wordt het (positief) geïoniseerd 

(de warmte maakt de valentie-elektronen los). Het chloor reageert met de natrium-ionen en 

met de vrije elektronen: het ionrooster wordt gevormd. Bij die reactie stijgt de temperatuur 

tot meer dan 1000° C (het is dus een zeer exotherme / endotherme reactie). 


1) Hoeveel elektronen staat elk Na-atoom af tijdens het smeltproces? _____ . 

2) Waarom reageert het gesmolten Na niet met het Ar in de buis? 

_________________________________________________________________ 

3) Waarom reageert het Na wel met het Cl in de buis? 

_________________________________________________________________ 

4) Zoek op : wat is een andere naam voor het eindproduct natriumchloride (NaCl) ? 

_____________________________ 

Leerstof 

- Je moet het ontstaan van het ionrooster begrijpen en kunnen uitleggen voor alle gevallen (dus 

ook bv. AlBr3 of Al2O3 of andere ion-verbindingen) 




Lees in de tekst op Elementaire Chemie hoe een ionrooster van NaCl ontstaat. 

Neem hieronder het schema over (schema met de groene achtergrond op Elementaire Chemie) 

Schrijf de formule voor natriumchloride op drie verschillende manieren (steeds eenvoudiger) : 

Bestudeer grondig de simulatie met als titel “Natriumchloride” op Elementaire chemie (zorg dat 

je elke stap begrijpt!). 

Ik heb elke stap begrepen : ja / nee 

Bestudeer ook aandachtig de schema’s voor MgS, AlBr3 en Al2O3, tot je het principe beet hebt. 

Neem eventueel een of enkele van deze schema’s op de achterzijde over. 

Hoeveel broom-ionen zijn er voor elk aluminium-ion in een AlBr3-ionrooster? ____ . 

Herhaling : zouten 

Alle in deze fiche behandelde ion-verbindingen zijn verbindingen tussen metalen en niet-metalen. In 

LPF 33 (pagina Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.) zagen we dat we zulke (M,NM)-verbindingen 

zouten noemen. Weet je nog of zouten de elektrische stroom geleiden? (Blader even terug…) 

Oefening : Schrijf de juiste verhoudingsformules van de volgende zouten (zoals in het voorbeeld): 

A Ca … I … Ca I2 

B Cu + … S… 

C K… N… D Fe 3+ … S… 

E Ca… N… F Li… F… 




G Mg… O… H Ga… Br… 

I Rb… S… J Pb 4+ … O… 

K Pb 4+ … N… L Al… Cl… 

Oplossing: zie C:\elementaire chemie\351_Ionbinding.htm. 

Samenvatting : de ionbinding 

Metalen geven graag één of meer elektronen af. Hierbij ontstaan _______________ 

metaalionen (+ , 2+ , 3+ , 4+). 

Niet-metalen nemen graag één of meer elektronen op. Hierbij ontstaan _____________ 

niet-metaalionen (- , 2- , 3-). 

Deze __________________-geladen ionen trekken elkaar zeer sterk aan: er wordt een 

__________________ gevormd. Het ion___________ dat ontstaat bevat positieve 

metaal- en negatieve niet-metaalionen. Het aantal van beide ionen hangt af van de 

ladingen. Uiteraard is het totaal aantal elektronen dat afgegeven werd door het metaal 

gelijk aan / groter dan / kleiner dan het totaal aantal elektronen dat opgenomen werd 

door het niet-metaal. Met andere woorden: het totaal aantal positieve ladingen is gelijk 

aan het totaal aantal negatieve ladingen (_______________________). 

Opgelet! 




2. Het ionrooster 

Lees C:\elementaire chemie\351b_Ionroosters.htm (5.2. Ionroosters). 


1) Hoe ontstaat een ionrooster? 

2) Waarom liggen smelten kookpunt van zouten (ionverbindingen) doorgaans hoog? 

3) a) Bij welke temperatuur smelt NaCl (keukenzout) ? ______________________ 

b) Bij welke temperatuur kookt NaCl ? ______________________ 

4) Waarom geleiden zouten (in vaste toestand) de elektrische stroom niet? 

5) Waarom geleiden zouten in vloeibare toestand de elektrische stroom wel? 




Teken schematisch een ionrooster in vaste toestand en daarnaast de deeltjes in gesmolten toestand: 

Vast Vloeibaar 

3. Nomenclatuur (alleen 2u, maar wel zeer nuttig voor 1u – en niet zo moeilijk) 

Di-ijzer-tri-sulfide : diijzertrisulfide is de naam voor Fe2S3. De naamgeving van chemische 

verbindingen lijkt heel complex, maar is eenvoudiger dan je zou denken! 

Lees C:\elementaire chemie\352_Nomenclatuur ionverbindingen.htm. Je leert er, hoe de namen van 

ionverbindingen tot stand komen. 

Vul de Griekse voorvoegsels aan : 

1 __________ (meestal weggelaten) 

2 

3 

4 

5 

6 

Vul de namen in (alle oplossing op C:\elementaire chemie\352_Nomenclatuur ionverbindingen.htm): 

I) 

Zout Naam van het zout 

FeCl2 

FeCl3 




Cu2O 

CuO 

FeS 

Fe2S3 

II) Geef de namen van de volgende zouten (soms zijn twee namen mogelijk) 

A CaI2 (geen tweede naam) 

B Cu2S 

C K3N (geen tweede naam) 

D Fe2S3 

E Ca3N2 (geen tweede naam) 

F LiF (geen tweede naam) 

G MgO (geen tweede naam) 

H GaBr3 (geen tweede naam) 

I Rb2S (geen tweede naam) 

J PbO2 

K Pb3N4 

L AlCl3 (geen tweede naam) 




Geef de formule en minstens één naam van de volgende zouten: 

A Fe 3+ …O… 

B Hg + …S… 

C Cu + …Cl… 

D Pb 2+ …Br… 

E Cu 2+ …Cl… 

F Fe 2+ …O… 

G Pb 4+ …O… 

H Hg 2+ …S… 

Op C:\elementaire chemie\352_Nomenclatuur ionverbindingen.htm, onderaan op de pagina vind je 

vier afsluitende oefeningen over zouten : formules en nomenclatuur. 

Als je deze oefeningen goed beheerst, word je nog een echte kampioen in chemische formules en 

naamgeving! 

Tip: maak vooral oefeningen 1 en 4. De oefeningen 2 en 3 zijn extra’s voor de liefhebbers. 




41. De atoombinding (covalente binding) 

Na de ionbinding leer je in deze fiche een tweede binding kennen: de atoombinding. In de volgende 

fiche sluiten we dit hoofdstuk af met een derde soort binding, de metaalbinding. 

1. Eerste kennismaking met de atoombinding : de dichloormolecule 

Lees aandachtig C:\elementaire chemie\353_Atoombinding.htm (of: start => 5.3. Atoombinding). Vul 

vervolgens in: 

Stel je voor dat in een bepaalde ruimte alleen maar chlooratomen aanwezig zijn. 

Vul de tabel aan: 

Element Protonengetal 

Elektronenconfiguratie 

Cl __________ ____________ 

Lewisvoorstelling 

Om de stabiele ____________________configuratie (= een volle ________________ elektronenschil) 

te bereiken, moet elk chloor-atoom slechts één ____________________ opnemen. Dat proberen alle 

aanwezige chlooratomen dan ook te doen. 

Er zal dus geen enkel Cl-atoom bereid zijn om een elektron _________________________. Toch 

kunnen de chlooratomen een stabiele edelgasconfiguratie verkrijgen en wel op de volgende manier: 

De chlooratomen zullen, per twee, hun ongepaarde elektronen omvormen tot een 

________________________ elektronen_________. Daardoor krijgen __________ 

___________________ een stabiele edelgasconfiguratie. Dit is echter slechts het geval zolang de 

beide chlooratomen samenblijven: m.a.w. ze zijn aan elkaar gebonden door middel van een 

zogenaamde _________________________ (vaak ook ________________ binding genoemd). 




Opgave : Teken een dichloormolecule (Cl2) schematisch op drie verschillende manieren: 

1. Met alle valentieelektronen 

(gebruik 

twee kleuren): 

2. Met een 

bindingsstreepje 

voor het 

gemeenschappelijk 

elektronenpaar 

3. Met streepjes voor 

alle gepaarde 

elektronen (de 

gangbare voorstelling 

van 

atoombindingen) 

Dergelijke _________________ deeltjes, bestaande uit twee of meer atomen die aan elkaar 

gebonden zijn door middel van ____________bindingen, noemen we ________________________. 

In het bovenstaande voorbeeld (atoombinding van Cl) spreken we van een 

_______________molecule, die we kortweg voorstellen als _____. 

Bekijk de simulatie “dichloor” op C:\elementaire chemie\353_Atoombinding.htm (klik op de groene 

“play”-knop) 

3. Andere voorbeelden van atoombindingen 

Bestudeer nu de andere voorbeelden op C:\elementaire chemie\353_Atoombinding.htm : H2, HCl, 

CH4, CCl4, 02 en N2. Bekijk ook telkens de simulaties. 

Beantwoord vervolgens de vragen, zonder naar Elementaire Chemie te kijken. Daarna kun je je 

antwoorden controleren. 




1) Geef van elke molecule de naam en de symbolische schrijfwijze. 

Formule Naam 

H2 ____________stof 

HCl water______________ide 

CH4 meth_____n 

CCl4 tetra__________methaan 

O2 di____________ 

N2 di___________ 

Symbolisch (met 

elektronen) 

2) Wat is er speciaal aan de diwaterstofmolecule (bv. in vergelijking met dichloor)? 

4. Besluit (goed kennen!) 

Symbolisch (met 

gepaarde elektronen) 

Wanneer ______________________ onderling reageren, ontstaan neutrale 

__________________, waarin de atomen aan elkaar gebonden zijn door de 

aanwezigheid van één of meer gemeenschappelijke ______________________. Dit soort 

bindingen noemen we __________________________ . 

We spreken van enkelvoudige, dubbele of drievoudige atoombindingen als er _____, 

_____ of _______ gemeenschappelijke elektronenparen zijn tussen de twee atomen. 

Structuurformule (met A en B) voor de bindingen (met streepjes voor alle gepaarde elektronen): 

Enkelvoudige atoombinding Dubbele atoombinding Drievoudige atoombinding 

A B 

A B 

A B 




5. Oefening 

1) Geef de structuurformule van de moleculen waaruit de volgende stoffen opgebouwd zijn 

(onder de opgave vind je een stappenplan om zulke oefeningen te maken): 

A H2S B I2 

C ICl D NH3 

E Br2 F H2O 

G CO2 H HF 

I PCl3 (J) HCN 

Tip! Vraag: Hoe los je deze oefening het makkelijkst op? 

Antwoord: stappenplan 

(oef. J: facultatief) 

(1) Teken van alle atomen de Lewis-voorstelling. 

(2) “Leg de puzzel” tot je een atoombinding hebt (alle buitenste schillen zijn gevuld, 

enkele elektronen zijn gemeenschappelijk voor twee atomen). 

(3) Controleer je resultaat : tel het aantal valentie-elektronen voor elk atoom. Het 

moet gelijk zijn aan 8 (Uitzondering: waterstof H 2 valentie-elektronen). 

Uitgewerkt voorbeeld : diwaterstofsulfide, H2S. 

Deze molecule bestaat uit twee H-atomen en één S-atoom. 

(1) Teken (Lewisvoorstelling) tweemaal een waterstofatoom en eenmaal een zwavelatoom. 

(2) Vraag je af hoe de valentie-elektronen zich zo kunnen verbinden, dat alle atomen (door 

“samen te werken”) een edelgasconfiguratie verkrijgen (er is maar één mogelijkheid). 

Stel de structuur voor met gepaarde elektronen (vul aan!): 

H S H 




(3) Controleer of alle atomen in de atoombinding (hier: H2S) een edelgasconfiguratie hebben. 

Edelgasconfiguratie? Waterstof: JA / NEE Zwavel: JA / NEE 

Begrepen? Maak dan nu de oefening voor alle verbindingen in de tabel. De laatste oefening (HCN) 

moet je niet maken, maar is wel een ultieme test: als je dit kunt, beheers je de atoombinding! 

De oplossingen vind je op C:\elementaire chemie\353_Atoombinding.htm (of: start => 5.3. 

Atoombinding), onderaan op de pagina. 

6. Atoom- en molecuulroosters 

Bij de ionbinding leerde je : ionen trekken elkaar aan omdat ze een tegengestelde elektrische lading 

hebben. Zo ontstaat een “ionrooster” van miljarden moleculen: dit noemen we zouten. 

De elektrische aantrekkingskrachten in een ionrooster zijn zeer sterk => zouten hebben een hoge 

smelttemperatuur. 

Dat wist je al. Maar hoe sterk is de binding van moleculen? 

Kennen: 

De moleculen die bij de atoombinding ontstaan (bv. HCl of CO2) zijn elektrisch neutraal. Deze 

moleculen trekken elkaar weliswaar aan, maar niet door (sterke) elektrische krachten, wel door een 

zwakke aantrekkingskracht die we de vanderwaalskracht noemen 22 . 

Net zoals bij ionen ontstaan door de aantrekkingskracht tussen moleculen van de atoombinding ook 

roosters. Deze noemen we “molecuulroosters”. Omdat de vanderwaalskracht zo zwak is, kunnen 

molecuulroosters makkelijk uit elkaar vallen. 

Gevolg: 

Molecuulverbindingen hebben een laag _________punt. Vele zijn op kamertemperatuur al vloeibaar. 

Zelfs wanneer ze op kamertemperatuur vast zijn, verdampen ze snel. Sommige (bv. dijood) 

sublimeren zelfs 23 . 

22 Vanderwaalskrachten kun je je nog het best voorstellen als cohesie- en adhesiekrachten op microscopische 

schaal. 




Vul de tabel aan: 

NAAM FORMULE 

SMELTPUNT 

(°C) 

KOOKPUNT 


Freinetschool Villa da Vinci 24 

(°C) 

AGGREGATIETOESTAND 

(normale omstandigheden: 

kamertemperatuur, p=1 

atm.) 

diwaterstof H2 -259 -253 gasvormig 

dizuurstof O2 -218 -183 gasvormig 

dichloor Cl2 -101 -35 gasvormig 

dibroom Br2 -7 59 vloeibaar 

dijood I2 114 sublimeert vast 

koolstofdioxide CO2 sublimeert bij -78 gasvormig 

water H2O 0 100 vloeibaar 

difosforpentaoxide P2O5 580 sublimeert bij 300 vast 

fosforpentachloride PCl5 -92 75 vloeibaar 

zwaveldioxide SO2 -74 -10 gasvormig 

23 Sublimeren : rechstreeks overgaan van vast naar gasvormig, zonder eerst te smelten [op elementaire 

chemie staat verkeerdelijk: “van vloeibaar naar gasvormig”. Dat moet dus zijn: van vast naar gasvormig!].


Besluit: 

Deze vaststellingen wijzen er op dat de _______________krachten tussen de moleculen 

onderling (dit noemen we ________moleculaire krachten) eerder klein zijn. We spreken 

in dit geval van “van__________________krachten”. 

De atoombindingen, dus de bindingen tussen de atomen in de moleculen 

(___________moleculaire krachten) zijn sterker. 

Bij het verwarmen van een vaste molecuulverbinding komen de moleculen uit het 

m_________________________ los. De _______________ blijven echter wel aan elkaar 

gebonden. Om die atoombindingen te breken is __________________________ nodig. 

*Het belangrijkste begrepen? Omcirkel het juiste antwoord 

1) Welke krachten zijn het sterkst bij de atoombinding (covalente binding) ? 

De krachten tussen de atomen / De krachten tussen de moleculen 

2) Wat valt dus het snelst uit elkaar? 

Het molecuulrooster / De moleculen zelf 

3) Welk rooster heeft meer energie (bv. warmte) nodig om uit elkaar te vallen? 

Het ionrooster (van de ionbinding) / het atoomrooster (van de atoombinding) 

*Vul de tekening aan. Gebruik twee kleuren. 

Het ________________rooster valt uiteen bij het smelten. De 

______________ blijven echter wel aan elkaar gebonden (zowel in vloeibare 

als in gasvormige toestand). 




Geleidt water (H20) de elektrische stroom? 

Bekijk de proef “geleidingsvermogen van water” (video) op C:\elementaire chemie\354_Atoom- en 

molecuulroosters.htm. 

Dezelfde waarneming geldt ook voor andere atoombindingen. 

Besluit. Vul in: neutraal / geleidend; wel / niet: 

Moleculen zijn elektrisch __________________ en geleiden dus de elektrische stroom zelfs in 

gesmolten toestand ________________. 

7. Diamant en grafiet : allebei zuiver koolstof 

Lees de alinea “atoomrooster” op C:\elementaire chemie\354_Atoom- en molecuulroosters.htm. 

Zijn de volgende beweringen juist of fout? 

1) Diamant is opgebouwd uit C-atomen. JUIST / FOUT 

2) Grafiet is opgebouwd uit C-atomen. JUIST / FOUT 

3) Diamant en grafiet zijn dus uit identiek dezelfde atomen opgebouwd. JUIST / FOUT 

4) Diamant geleidt de stroom. JUIST / FOUT 

5) Grafiek geleidt de stroom. JUIST / FOUT 

6) Diamant heeft een hogere dichtheid dan grafiet. JUIST / FOUT 

7) *Diamant is een molecuulrooster. JUIST / FOUT 

8) *Grafiet is een molecuulrooster. JUIST / FOUT 

Noem twee voorbeelden van het gebruik van grafiet : 

Noem twee voorbeelden van het gebruik van diamant: 

Leg met je eigen woorden uit waarom diamant een harde stof is, terwijl grafiet (dat 

uit dezelfde C-atomen bestaat) een zeer zachte stof is: 




Teken links een diamantrooster en rechts de structuur van grafiet (zie ook Explosief 

1.2. p. 188-189). 

8. Nomenclatuur van molecuulverbindingen 

Lees aandachtig C:\elementaire chemie\355_Nomenclatuur molecuulverbindingen.htm (of via “start 

=> 5.3. Atoombinding). Bestudeer de voorbeelden tot je het systeem van naamgeving begrijpt. 

Oefening. Geef de naam van de volgende molecuulverbindingen. 

A SF2 

B BH3 

C SF4 

D PCl3 

E ClF3 

F BrF5 

G SF6 

Oplossing: C:\elementaire chemie\355_Nomenclatuur molecuulverbindingen.htm (onderaan de 

pagina). 24 

Slotoefening: maak de drie oefeningen “Niet-zouten” op C:\elementaire chemie\355_Nomenclatuur 

molecuulverbindingen.htm (onderaan de pagina). 

24 Oplossing vorige blz.: 1) juist, 2) juist, 3) juist, 4) fout, 5) juist, 6) juist, 7) fout (het is een atoomrooster: 

bestaat uit louter atoombindingen), 8) fout (elke laag is een atoomrooster; de lagen zelf zijn door 

vanderwaalskrachten verbonden en dus makkelijk te scheiden). 




42. De metaalbinding 

Lees aandachtig C:\elementaire chemie\356_Metaalbinding.htm (of start => 5.4. 

Metaalbinding). Beantwoord vervolgens de vragen. 

1. Vul in en schrap wat niet past: 

In een metaalrooster geven alle metaalatomen _________________ af, om op die manier een 

________________ _________________ te verkrijgen. 

Zo ontstaat een rooster van positieve / negatieve ionen, die elkaar aantrekken / afstoten. 

De vrije _________________ vormen een “________________zee” : ze kunnen zich vrij door het 

rooster bewegen. Door hun positieve / negatieve lading houden deze vrije elektronen het rooster 

samen. 

Metaalbinding van zink (bron: Wikipedia) 3D-voorstelling van een metaalrooster. Positieve ionen worden 

omringd door gedelocaliseerde elektronen. 




Uitsmijter : 

De tekening rechts op de vorige pagina vond ik op een webpagina in het Afrikaans. De tekst bij de 

afbeelding luidde: “Positiewe atoomkerne (+) omring deur gedelokaliseerde elektrone (∙)” 

Afrikaans, dat vooral in Zuid-Afrika en Namibië gesproken wordt, lijkt zeer goed op Nederlands (het is 

ontstaan uit het Nederlands). Met wat volgt kun je een stukje chemie in het Afrikaans herhalen. 

Begrijp je alles? (Luidop lezen helpt) 

Die eienskappe van metale (Ndl.: De eigenschappen 

van metalen) 

Metale het (= hebben) verskeie unieke eienskappe wat as volg opgesom 

word: 

Termiese geleiers. Metale is goeie geleiers van hitte en word daarom 

in kosmaaktoerusting soos potte en panne gebruik. 

Elektriese geleiers. Metale is goeie geleiers van elektrisiteit en word 

daarom in elektriese geleidingsdrade gebruik. 

Blink metaliese skyn. Metale het 'n kenmerkende blink voorkoms en 

word gereeld gebruik in juweliersware. Die vrybewegingde elektrone 

is in staat om lig teen alle frekwensie te absorbeer en weerkaats, wat 

metale blink en gepoleer laat voorkom. 

Smeebaar en pletbaar. Hiermee word bedoel dat metale in 

verskillende vorme gebuig kan word sonder om te breek (smeebaar) 

en gerek kan word tot dun drade (pletbaar) soos koperdraad, wat 

gebruik kan word om eletrisiteit te gelei. Bogenoemde is moontlik 

omdat die bindings nie in 'n bepaalde rigting vas is nie en die atome 

maklik oor mekaar kan gly. 

Smeltpunt. Metale het gewoonlik 'n hoë smeltpunt en kan daarom 

gebruik word om artikels wat hoë temperature moet weerstaam, soos 

kookpotte, te vervaardig. Die hoë smeltpunt kan toegeskryf word aan 

die sterkte van metaalbindings. 

Digtheid. Metale het 'n hoë digtheid omdat hul atome styf teen 

mekaar geleë is. 

Meer Afrikaans lezen? Meer weten? 

Het vervolg van de tekst over de metaalbinding vind je op: 

http://cnx.org/content/m39162/latest/ 

Tien wenken voor Afrikaans sprekenden die Nederlands willen leren: 

http://nederlandsvirafrikaanses.weebly.com/top-10-wenke.html 

Zie ook http://nl.wikipedia.org/wiki/Afrikaans 




43. Samenvatting : de chemische binding 

Tot slot van dit hoofdstuk over chemische bindingen maak je een schematisch overzicht van de drie 

bindingen (ionbinding, atoombinding, metaalbinding) met hun eigenschappen. 

TAAK 

Opdracht: Leg aan de hand van een overzichtelijke tabel uit welke de verschillende chemische 

bindingen zijn, bij welke soorten stoffen ze optreden en waarom die stoffen een hoog of laag 

smeltpunt hebben. 

Dien je taak in op de afgesproken datum. 

Let op : je moet je eigen schema kunnen gebruiken om de bindingen aan andere leerlingen (met 1 

lesuur chemie per week) uit te leggen. 

Tip: lees Explosief 1.2. p. 187 – 190 alvorens je de taak maakt. 

1. Oefeningen 

1) Tot welk verbindingstype behoren de volgende stoffen? 

Kruis aan om welke binding het gaat. 

Symbool Ionbinding Atoombinding Metaalbinding 

Na2S 

H2S 

S8 

Na 

CO2 

BaCl2 

Cu 

He 




Overzicht van de drie soorten bindingen 

De ionbinding : sterke binding tussen positieve metaal-ionen (M+) en negatieve niet-metaal-ionen 

(NM–). Vier belangrijke kenmerken : 

1. Ontstaan. Eén (M-)atoom staat elektronen af, een ander (NM-)atoom neemt deze 

elektronen op. Zo ontstaan twee tegengesteld geladen deeltjes. Die trekken elkaar 

aan => Er ontstaat een “rooster” van ionbindingen. Men noemt dit “zouten”. 

2. Neutraal. Per binding is het totale aantal positieve ladingen steeds gelijk aan het 

totale aantal negatieve ladingen (equivalentieregel). Een ionbinding is dus elektrisch 

neutraal => zouten geleiden de elektrische stroom niet (in de vaste toestand). 

3. Sterk. Door de elektrische aantrekkingskracht tussen de ionen is de ionbinding zeer 

sterk. Daarom hebben zouten een hoog smeltpunt (er is veel warmte (energie) nodig 

om de binding los te maken). 

4. Vast. De ionbinding bestaat alleen in de vaste toestand : bij het smelten wordt de 

binding verbroken => de ionen maken zich los uit het rooster => geladen deeltjes 

zweven rond in de vloeistof => gesmolten zouten geleiden de stroom. 




VI. Formules en reactievergelijkingen 

44. Formules en reactievergelijkingen 

2012-2013 Formules en reactievergelijkingen

Leerfiches chemie 3 FRWET 2012-2013

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?