Spelling voor de bovenbouw Spelling voor de ... - Juffrouw Blom

Spelling voor de bovenbouw
Spelling voor de bovenbouw bestrijkt alle regels van de Nederlandse spelling. Deze worden op de
basisschool en in de eerste jaren van het voortgezet onderwijs aangeleerd. Het gaat daarbij zowel
over de werkwoordspelling als over andere spellingregels.
Doelgroepen Spelling voor bovenbouw
Het computerprogramma Spelling voor de bovenbouw is bedoeld voor studenten in de hoogste
klassen van havo en vwo en voor studenten in het hbo die ontbrekende spellingkennis willen
bijspijkeren.
Omschrijving Spelling voor bovenbouw
In Spelling voor de bovenbouw wordt aandacht besteed aan onderwerpen die in alle
spellingmethodes voor basisonderwijs en voortgezet onderwijs behandeld worden. Vier strategieën
zijn voor het spellen belangrijk. Op de eerste plaats de alfabetische strategie, het omzetten van
klanken naar letters. Als tweede is er de orthografische strategie, het toepassen van regels waarbij
gekeken moet worden naar de volgorde en positie van de letters. Hier vallen de regels voor
klinkerverenkeling en medeklinkerverdubbeling onder. De derde strategie is de morfologische, het
toepassen van het gelijkvormigheidsprincipe: woorden of woorddelen houden in verschillende
contexten vaak dezelfde vorm. Hier vallen bijvoorbeeld de verlengingsregel en de regels voor de
werkwoordspelling onder. Tot slot is er de logografische strategie, het inprenten van woordbeelden
met een specifieke spelling, die niet gebonden is aan Nederlandse klanktekenkoppelingen of regels.
Grote aantallen leenwoorden waar het Nederlands zo rijk aan is, moeten ingeprent worden.

Bijzonder geschikt voor het bevorderen van inprenting zijn de flitsoefeningen. We hebben deze
oefeningen ontwikkeld omdat vooral visuele previews belangrijk blijken te zijn voor het verbeteren
van de spellingvaardigheid. Zelfs kort oefenen met visuele woordbeelden levert een aanzienlijke
vooruitgang op (Proefschrift Maartje Hilte 2009: Optimizing computer-based spelling exercises).
Spelling voor de bovenbouw bestaat bovendien voor een groot deel uit productieve oefeningen: de
student moet zelf iets intypen of verbeteren en niet alleen maar beoordelen of een bepaalde spelling
goed of fout is. Dat is gedeeltelijk een andere vaardigheid.
Hieronder is aangegeven hoe elk van deze onderwerpen bij Spelling voor de bovenbouw is ingevuld.
Sommige onderwerpen lijken misschien te eenvoudig voor de beoogde doelgroep, maar bij de
diagnostische aanpak die wij voorstaan komen die oefeningen alleen tevoorschijn als uit de
diagnostische toets blijkt dat een student de stof niet beheerst.
Enkel of dubbel
Rubriek A gaat over de regels voor het schrijven van enkele of dubbele klinkers en enkele of
dubbele medeklinkers. De begrippen open en gesloten lettergreep spelen daarbij een
belangrijke rol. Een bijzondere positie heeft de e-klank, die aan het eind van een woord
meestal als twee letters geschreven wordt en aan het eind van Franse leenwoorden als één
letter met accent aigu.
F of V, S of Z
Bij langer maken verandert de F op het eind van een woord bijna altijd in een V, behalve bij
vreemde woorden en bij bepaalde achtervoegsels (filosofen, fotografen, begrafenis). Vaak
verandert de S op het eind van een woord bij langer maken in een Z, maar op deze omzetting
zijn veel meer uitzonderingen. Ook aan de orde komt het gebruik van S in bijvoeglijke
(Chinese, Portugese) en Z in zelfstandige naamwoorden als het gaat om woorden die van
landen zijn afgeleid (Chinezen, Portugezen).

I, IE of Y
In een open lettergreep wordt de IE-klank vaak als I geschreven. Bepalend daarvoor is vaak
de klemtoon. In open lettergrepen met klemtoon schrijf je meestal IE. Dat heeft gevolgen
voor bijvoorbeeld het meervoud van woorden op -IE (bacteriën, categorieën). Er zijn echter
veel uitzonderingen op de klem-toonregel, die onthouden moeten worden (margarine,
stupide). De Griekse Y komt alleen in leenwoorden voor (pyjama, mysterie, jury), soms
verbonden met een andere klinker (hockey, essay).
Leenwoorden
Het Nederlands is een taal die rijk is aan leenwoorden, vooral Franse en Engelse
leenwoorden. In deze rubriek worden de regelmatigheden van deze twee soorten woorden
behandeld. De Franse en Engelse klinkers en medeklinkers en de combinaties daarvan, in
combinatie met de uitspraak die ze in het Nederlands hebben. Frans bijvoorbeeld: boulevard,
douche, portefeuille. Engels bijvoorbeeld: dashboard, downloaden, grapefruit. Bij deze
vreemde woorden is vanzelfsprekend het inprenten zeer belangrijk.
C of K
Bij de spellingwijziging van 2005 is het gebruik van C of K vastgelegd. Er zijn weinig regels
voor te geven, het onthouden van de juiste spelling is een kwestie van inprenten. Daarbij is
het handig om met name de woorden met K te onthouden, want dat zijn er niet zoveel. Het
programma geeft een overzicht van de belangrijkste (o.a. akkoord, krokus, traktatie).
Trema en apostrof
Trema en apostrof zijn spellingtekens. Ze helpen de lezer tot een juiste uitspraak te komen.
Dat is een tamelijk ‘regelmatig’ procedé. Het trema wordt alleen gebruikt als
klinkercombinaties anders verkeerd gelezen kunnen worden (ruïne, categorieën). De
apostrof wordt gebruikt bij meervoud (accu’s, gamba’s), bij het aanduiden van
bezitsverhoudingen (Anna’s hoed) en als teken van weglating (’s Hertogenbosch).
Opbouwspelling
Deze spelling wordt ook wel morfologische spelling genoemd. In rubriek G wordt allereerst

de verlengingsregel behandeld (‘hoofd’ vanwege ‘hoofden’). Verder is er aandacht voor
woorddelen die veel voorkomen en altijd hetzelfde geschreven worden, bijvoorbeeld
voorvoegsels als ‘ab’, ‘ob’ en ‘ver’, en achtervoegsels als ‘lijk’, ‘heid’, ‘teit’ en de
verkleinwoorduitgangen. Ook bij samenstellingen moet stilgestaan worden bij de woorden
waaruit deze samenstellingen bestaan, wil men tot de juiste spelling komen, bijvoorbeeld bij:
glasscherf, kostdeeg, voortdurend. Niet alle letters van deze woorden worden immers
uitgesproken.
Met of zonder n
Rubriek H gaat over de uitgang van bijvoeglijke naamwoorden, soms met N (wollen,
emaillen) en soms zonder N (geschilderde, verwaarloosde). Ook al dan niet zelfstandig
gebruikte persoonlijke voornaamwoorden (alle(n), sommige(n)) komen aan de orde.
Afbreken
Tijdens het schrijven moeten meerlettergrepige woorden soms afgebroken worden en daar
gelden heldere regels voor. Bijvoorbeeld: burger-oorlog, vergeet-achtig, jon-gen, art-sen. In
rubriek I worden deze regels gepresenteerd en geoefend.
Aaneenschrijven
In rubriek J worden de regels voor het aaneenschrijven behandeld. Het herkennen van de
klemtoon in woorden kan daarbij helpen (één klemtoon, dan één woord). In bepaalde
gevallen worden woorden gekoppeld met een streepje (na-apen, Noord-Brabant). Lastig is
het al dan niet koppelen van getallen (tweeduizend, dertig miljoen) en voorzetsels (‘achterin’
of ‘achter in’), al dan niet in combinatie met werkwoorden.
Tussenletters
Berucht is nog steeds de spelling van tussenletters in samenstellingen, hoewel de regels sinds
2005 wel zijn vereenvoudigd. Dit spellingprobleem wordt behandeld in rubriek K. Aan de
orde komt het al dan niet gebruiken van S als tussenletter (aanvalssein, Stationsstraat) en
van E of EN (heldendaad, zonne-straal, ruggengraat, ruggespraak).

Hoofdletters
Rubriek L behandelt het gebruik van hoofdletters in eigennamen van mensen, plaatsen,
producten, organisaties etc., bijvoorbeeld in: Jan van de Berg, de heer Van de Berg, Turken,
Eskimo’s, maar niet in: maandag, januari, westen, katholiek, mavo. Ook de hoofdletters bij
zinnen, citaten en afkortingen komen aan de orde.
Tegenwoordige tijd
Bij rubriek M begint de spelling van de werkwoordsvormen. In deze eerste rubriek wordt de
spelling van de tegenwoordige tijd behandeld. Er worden in de uitlegschermen regels
gegeven, een ezelsbruggetje en een schema. Studenten kunnen daarmee zelf kiezen wat
voor hen werkt. Hoewel het gaat om de spelling van persoonsvormen, komt het begrip
persoonsvorm nog niet aan bod, omdat alleen persoonsvormen worden aangeboden.
Verleden tijd
Voor de spelling van de verleden tijd is het herkennen van het onderwerp van belang.
Aangeleerd wordt hoe studenten het onderwerp kunnen vinden dat bij het te spellen
werkwoord hoort. In rubriek N komen verder het onderscheid tussen regelmatige en
onregelmatige werkwoorden, de spelling van de regelmatige werkwoorden en de regel van
’T KOFSCHIP aan de orde.
Andere vormen
In rubriek O komen werkwoordsvormen aan de orde die geen persoonsvorm zijn: infinitief,
voltooid deelwoord en voltooid deelwoord als bijvoeglijk naamwoord. Omdat nu ook
homofonen als ‘verhuist/verhuisd’, ‘vergrote/vergrootte/vergroten’ gespeld moeten worden,
is het essentieel dat studenten weten wat een persoonsvorm is. Het herkennen van de
persoonsvorm wordt daarom als eerste behandeld. De rubriek telt zes oefeningen in oplopende
moeilijkheid.
Werkwoorden totaal
In de praktijk van het schrijven komen de verschillende werkwoordsvormen die in de vorige
rubrieken behandeld zijn, niet afzonderlijk aan de orde, maar door elkaar. Taalgebruikers
moeten daarbij het complete algoritme van de werkwoordspelling kunnen toepassen. We
hebben daarom ook een gemengde rubriek gemaakt. Dat is rubriek P. Deze rubriek begint
met de grammatica die voor het spellen nodig is (persoonsvorm en onderwerp) en vervolgt
met toepassingen van de verschillende regels.
Het bestand Spelling voor de bovenbouw bestaat uit 90. In totaal zijn in dit lesbestand ruim 3400
vragen verwerkt. De stof wordt uitgelegd in 230 uitlegschermen.
OVERZICHT OEFENINGEN EN TOETSEN SPELLING VOOR DE BOVENBOUW
Oefeningen gemarkeerd met (*) komen alleen tevoorschijn als er geluid beschikbaar is.
Rubriek Oefening Type Uitleg Opgaven
A Enkel of dubbel 1 Herken het goede woord (*) Meerkeuze 1 15
2 Enkel of dubbel Meerkeuze 1 15
3 Fouten verbeteren Wijzig tekst 2 12 .. 14
4 Flitstypen enkel of dubbel Open vraag 2 20

Rubriek Oefening Type Uitleg Opgaven
5 Woorddictee enkel of dubbel (*) Open vraag 1 20
B S/Z, F/V 1 F of V Rijen 1 20
2 S of Z Rijen 2 20
3 Lego Wijzig tekst 4 22
4 Herken de juiste vorm Stenen 3 10
5 Flitstypen F/V en S/Z Open vraag 4 24
6 F/V en S/Z Meerkeuze 3 18
C I, IE of Y 1 I of IE - kies uit drie Meerkeuze 3 15
2 Bike-patrol Wijzig tekst 3 20
3 I of IE in rij Rijen 3 20
4 IËN of IEËN Rijen 1 20
5 I of Y in rij Rijen 2 20
6 Flitstypen I, Y of IE Open vraag 3 21
7 Woorddictee I, Y of IE (*) Open vraag 4 18
D Leenwoorden 1 Franse leenwoorden Meerkeuze 2 16
2 Engelse leenwoorden Meerkeuze 2 16
3 Herken de juiste vorm Stenen 4 10
4 Flitskeuze leenwoorden Meerkeuze 1 20
5 Flitstypen leenwoorden Open vraag 1 20
6 Woorddictee leenwoorden (*) Open vraag 4 20
E C of K 1 C of K Rijen 1 20
2 Woorden met C kiezen Stenen 1 10
3 Overeenkomst over energie Wijzig tekst 2 17
4 Flitstypen C of K Open vraag 2 20
5 Woorddictee C of K (*) Open vraag 1 20
F Trema en apostrof 1 Apostrof bij meervoud Rijen 1 20
2 Met of zonder trema Rijen 2 20
3 Gebruik van trema Meerkeuze 2 21
4 Woorddictee trema en apostrof (*) Open vraag 5 16
G Opbouwspelling 1 D of T in rij Rijen 1 20
2 Woorden met D of T Meerkeuze 2 18
3 Verkleinvorm kiezen Meerkeuze 1 20
4 Opbouwwoorden kiezen Meerkeuze 5 18
5 Flitstypen opbouwwoorden Open vraag 1 24
6 Woorddictee opbouwwoorden (*) Open vraag 5 18
H Met of zonder N 1 Bijvoeglijk naamwoord Rijen 2 20
2 Met of zonder N Meerkeuze 1 10
3 E of EN invullen Wijzig tekst 2 10 .. 11
4 Juiste vorm kiezen Meerkeuze 2 18
I Afbreken 1 Afbreekstreepje plaatsen Slepen 4 12
2 Afbreken - kies uit drie Meerkeuze 4 15
3 Afbreken - kies uit vier Meerkeuze 4 18
J Aaneenschrijven 1 Losse of vaste getallen Rijen 1 20
2 Een of twee klemtonen Rijen 1 20
3 Flitskeuze - aaneenschrijven Meerkeuze 1 18
4 Topcriminele octopussen Wijzig tekst 2 26
5 Bij werkwoord of niet Meerkeuze 1 12
6 Aaneenschrijven - kies uit twee Meerkeuze 2 18
7 Aaneenschrijven - kies uit drie Meerkeuze 7 18
K Tussenletters 1 Samenstellen stap voor stap Meerkeuze 1 24
2 Tussenletter(s) E of EN Rijen 4 20
3 Samenstelling met E(N) Open vraag 4 12
4 E of EN als tussenletter(s) Meerkeuze 4 21
5 Met of zonder tussen-S Rijen 1 20
6 Samenstelling met S Open vraag 1 10
7 Tussenletters - kies uit drie Meerkeuze 5 18

Rubriek Oefening Type Uitleg Opgaven
L Hoofdletters en 1 Eigennamen Stenen 1 10
afkortingen 2 Met of zonder hoofdletter Rijen 2 20
3 Brief Wijs aan in tekst 5 32
4 Afkorting typen Open vraag 2 15
5 Foute afkorting opsporen Meerkeuze 2 10
6 Zoek de fout Meerkeuze 6 20
M Werkwoorden 1 Stam of stam + T Open vraag 2 20
TT 2 JE/JIJ-vormen Open vraag 2 12
3 JE/JIJ met of zonder T Rijen 2 20
4 Ernstig gesprek Wijzig tekst 3 17
5 Tegenwoordige tijd Meerkeuze 2 20
N Werkwoorden 1 Onderwerpen herkennen Meerkeuze 2 16
TT 2 Regelmatig of onregelmatig Rijen 1 20
3 Enkel of dubbel Meerkeuze 2 16
4 Enkelvoud of meervoud Meerkeuze 2 15
5 KOFSCHIP Meerkeuze 3 16
6 KOFSCHIP en getal Meerkeuze 4 18
7 KOFSCHIP en verleden tijd Meerkeuze 2 18
8 Mag ik u even mailstoren? Wijzig tekst 2 22
9 Verleden tijd invullen Open vraag 3 24
O Andere werk- 1 Persoonsvormen herkennen Meerkeuze 2 16
woordsvormen 2 Persoonsvormen in tekst Wijs aan in tekst 3 10
3 Andere werkwoordsvormen Meerkeuze 3 15