Artikel Grenspalen in de gemeente Renkum door R. Moerenhout

GRENSPALEN IN DE GEMEENTE RENKUM
door Ron Moerenhout
Recente gebeurtenissen
21 augustus 2002 was een heugelijke dag voor grenspaalminnend Renkum. 20 Jaar na het
verschijnen van het rapport “Grenspalen in de Gemeente Renkum, verslag van een
onderzoek”, geschreven door de jonge(re), enthousiaste gemeentearchivaris Geert
Maassen, waren twee van de drie nooit uitgevoerde aanbevelingen uit het rapport
eindelijk uitgevoerd. Te weten de restauratie en plaatsing op een nieuw opgeworpen pol
van de grenspaal (nr. 42) die jarenlang, inmiddels gebroken en deels door zand bedekt,
langs het fietspad ten zuiden van de spoorlijn Oosterbeek-Wolfheze heeft gelegen, en de
terugkeer van grenspaal nr. 46 die als een soort kunstwerk omgekeerd in de grond op het
talud van parkeerplaats de Kabeljauw langs de snelweg A50 had gestaan. Dankzij enige
bemoeienis van ondergetekende kon de laatsgenoemde, helaas niet meer intacte, paal
uiteindelijk terugkeren naar de directe nabijheid van zijn oude stek, op een nieuw
opgeworpen pol, door een welwillende samenwerking tussen de gemeente Renkum,
Rijkswaterstaat en Natuurmonumenten. Renkums wethouder C. van Waveren, met het
monumentenbeleid in de portefeuille, onthulde de paal in aanwezigheid van enkele
genodigden en leden van de regionale pers, waaronder TV-Gelderland.
Resteert nog de laatste openstaande aanbeveling uit het rapport van mei 1982, namelijk
de plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst van de grenspalen die zich volledig op
het grondgebied van de gemeente Renkum bevinden. Wethouder Van Waveren heeft de
aanwezige pers beloofd zich hiervoor sterk te maken.
Het vaststellen van de “limietscheiding”
Omdat niet iedereen even bekend is met de historie, plaats en uiterlijk van de grenspalen
op de (voormalige) grens tussen de gemeenten Renkum en Arnhem volgt hier een
uitgebreide geschiedenis.
De oudste vermelding van het vastleggen van een deel van Arnhems grenzen, waaronder
het gedeelte met het schoutambt Renkum, dateert van 3 oktober 1567, en is te vinden in
het Gilden Officianten Boek. De beschrijving van deze opmeting is behouden gebleven,
en geeft aan dat drie van de Arnhemse burgemeesters, Jonker Karel van Gelre, Jacob van
Ommeren en Reinier Kempinck, samen met de stadssecretaris Willem Sluijsken, de
grenzen van de Arnhemse heidevelden gaan vaststellen met assistentie van een viertal
ervaren heidemaaiers en schaapherders. Ze gaan met een wagen en een kar, en beginnen
bij de schaapskooi van de monniken van Mariëndaal, die op een heuvel ligt tussen de
weg naar Ede en die van Otterlo.
De vier meegenomen raadgevers weten slechts vaag de grenzen aan te geven. Zo werd
het gebied ten zuidwesten van de weg naar Zutphen tot aan het gebied van Wolfheze
aangeduid als Arnhems, evenals het gebied vanaf Wolfheze via Papendal tot de weg van
Arnhem naar Ede. Ook de andere grensgebieden werden op deze wijze beschreven.
- 23 -

De bekende kaartenmaker Jacob van Deventer had in diezelfde tijd overigens een
gedeelte van stad en schependom in kaart gebracht, maar grenzen werden op deze kaart
niet aangegeven.
In 1595 heeft opnieuw een opmeting plaatsgevonden van het gehele schependom
Arnhem, maar daar zijn geen verdere gegevens over bekend.
Op 10 januari 1630 deed de Gelderse landmeter Nicolaas van Geelkercken de Arnhemse
raad een aanbod om de grenzen van het gehele grondgebied exact in kaart te brengen,
waarmee een nieuwe basis voor de grondbelasting kon worden verschaft. Hij voegde bij
zijn aanbod zelfs alvast een “kaertgen” bij van het schependom Arnhem om de raad te
overtuigen van zijn deskundigheid. De raad besloot Van Geelkercken inderdaad de
opdracht toe te wijzen, en formuleerde dat als volgt:
“Dat gedachte landmeter het heij en onbruickbaar lant met passen sal aftreden, ende het
saeij- en weijlant met de ketten perfectelick meten tegen thien stuivers de morgen so met
de ketten gemeten wort; lopende alle wegen, wateren, boschen, voorts heij en ander
onbruijckbaar lant binnen. Daervan hij een perfecte kaerte op francijn voor de stat zal
leveren, met de eigentlicke grote van ieder stuck lants ende namen van d’eigenaers ….”
Met andere woorden: hij moest dus het gecultiveerde land zeer nauwkeurig opmeten met
de ketting, een voorloper van onze meetlat, en de woeste gronden mochten wat minder
nauwkeurig opgemeten worden d.m.v. passen.
Van Geelkercken heeft zijn werkzaamheden uiteindelijk in 1634 afgerond. Van de toen
vervaardigde kaart plus duplicaten voor de 12 raadsleden is geen enkele bewaard
gebleven.
In de jaren daarna heeft Van Geelkercken wederom metingen mogen uitvoeren welke
resulteerden in een bewaard gebleven kaart uit 1650. Deze opmetingen werden gedaan in
aanwezigheid van de burgemeesters en de bestuurders van de aangrenzende gebieden.
De grenzen van het gebied werden gemarkeerd door “pollen”, door middel van
heideplaggen kunstmatig opgeworpen heuveltjes. Deze pollen werden in kaart gebracht
en aangeduid met namen. Op de grens met Oosterbeek (de gemeente Renkum) zijn dat de
Mariëndaal Pol, Vrijland Pol, Bruyts Pol, Middel Pol en de Biessen Pol. Op de pollen
stonden nog geen palen. Wel is sprake van de plaatsing van een paal in 1684 in het
Duyveltjesdal op de Geitenkamp in Arnhem, met de wapens van Arnhem en Rozendaal.
In 1694 werden alle pollen nagelopen, en wat hoger en breder gemaakt.
In het jaar 1750 werd het “placaat op de jagt binnen deesen furstendom en graafschap”
(de huidige provincie Gelderland) afgekondigd. Stadhouder, Prins van Oranje, Willem IV
verleende hierin de burgers in de Veluwse schoutambten en schependommen het recht
om te jagen in het eigen gebied. Om geschillen te voorkomen moesten de grenzen
daarom nauwkeurig worden bepaald en afgebakend. Deze bepaling gold dus ook voor het
schependom Arnhem zodat de magistraat van Arnhem opdracht gaf tot het “ophaalen van
de limietscheijdinge…” Deze limietscheiding (= grens) betrof de in de 17 e eeuw door
middel van pollen afgebakende grens van het schependom Arnhem met de omringende
“scholtambten” Renkum, Ede en Rheden, en de “heerlijkheyt” Rosendaal.
- 24 -

Er bestonden geen twistpunten over de door middel van pollen afgebakende limiet
(grens) maar men was er niet zeker van of alle pollen nog wel aanwezig waren. Om dit te
onderzoeken werd uit het stadsbestuur van Arnhem een delegatie gevormd, bestaande uit
burgemeester Goossen Geurt Bentinck, de schepenen Johan Theodorus van Eck en Jan
Gaymans, en de raadsecretaris Hendric Willem Brantsen (de toenmalige
eigenaar/bewoner van kasteeltje Zypendaal), om een eerste inspectie uit te voeren. Dit
gezelschap maakte in oktober 1750 samen met de landdrost van de Veluwe Lubbert
Adolph Torck en de scholtissen van Ede, Renkum en Rheden een rondgang langs de
“limietscheijding”. Men deed dit in drie etappes: op 24 oktober 1750 de limietscheiding
tussen Arnhem en het ambt Ede, op 26 oktober 1750 de limietscheiding tussen Arnhem
en het schoutambt Renkum, en tot slot op 27 oktober 1750 de limietscheiding tussen
Arnhem en het schoutambt Rheden. Tijdens deze tochten werden de oude pollen door
arbeiders “tot een ieders nazigt opgehaalt en vernieuwt”. Bovendien werd ter plekke
besloten waar extra pollen opgeworpen moesten worden, met name op de plaatsen waar
ze zover uiteen lagen dat men van de ene pol de andere niet kon zien. Alle pollen zouden
in een later stadium worden voorzien van een hardstenen limietpaal. Dat zou uiteindelijk
pas in 1756 plaatsvinden, maar daarover later meer.
Hieronder een verslag van de inspectie van de limietscheiding tussen Arnhem en Renkum
op 26 oktober 1750.
Behalve de bovengenoemde Arnhemse notabelen waren aanwezig de onderscholtis
Jurriën van Rheden, de onderbrandmeester Gijsbert van der Cluys van Arnhem, en de
‘inwoonderen des Ambts Rencum’ Hendrik Jacobsen en Geerligh Hartevelt. Ook was
aanwezig plaatsvervangend richter van Arnhem en de Veluwezoom Carel van Essen tot
Helbergen, plus een aantal arbeiders voor het “opsmijten” van nieuwe pollen of bewerken
van bestaande pollen.
Men begon in het noordwesten bij de Biessenpol, het punt waar het schependom Arnhem,
het schoutambt van Ede en het schoutambt Renkum samenkomen, nabij de huidige
Amsterdamseweg, ter hoogte van wegenwachtstation Planken Wambuis. Vervolgens
wandelden zij naar het zuiden in de richting van de Bruytspol bij de huidige
Wolfhezerweg, iets ten westen van hotel Wolfheze. Tussen deze twee oude pollen lag op
dat moment maar één andere oude pol, de Middelpol. Men vond dit te weinig, en besloten
werd dat er een aantal bij moesten komen. Vanaf de Bruytspol ging men in
noordoostelijke richting naar de pol “leggende op een hoogen Bergh voor Drijen”, nabij
het huidige hoofdgebouw van de missionarissen van Mill Hill op Vrijland. Ze volgden
hierbij zo veel mogelijk het tracé van de Oude Utrechtseweg, de voormalige
verbindingsweg tussen Arnhem en Wageningen. Deze liep vanaf Heelsum door het dal
van de Heelsumse en Wolfhezerbeek, en vervolgens over het huidige Vrijland en
Lichtenbeek. De weg was toen al zo overgroeid en verwilderd dat men moeite had om het
juiste traject vast te stellen. Ze volgden de bakens die landmeter Gijsbert Verbeek daags
tevoren had uitgezet. Tussen de Bruytspol en de Dreyense Pol werden enige nieuwe
pollen opgeworpen.
- 25 -

Men ging verder in oostelijke richting op Mariëndaal aan, waarbij de Oude Utrechtseweg
weer goed herkenbaar was, en men via de Minkenpol aanbelandde bij de Mariëndaalse
pol nabij de huidige Schelmseweg. Ook op dit gedeelte werd een aantal nieuwe pollen
“opgesmeten” door de meelopende arbeiders.
De grens werd weer onduidelijk vanaf de Mariëndaalse Pol. Een wiltgraaf werd in
zuidelijke richting gevolgd, en aan het einde ervan werd een nieuwe pol opgeworpen. Het
gezelschap liep nu in zuidoostelijke richting naar de Slijpbeek, en onderweg werd weer
een nieuwe pol opgeworpen. Men besloot dat bij het beekje een paal gezet zou worden.
Vanaf dit punt liep de grens in zuidelijke richting door het midden van de beek, tot aan de
grens met de heerlijkheid Rosande.
“Ordinaris landmeeter des Furstendoms Gelre en Graafschaps Zutphen” Willem Leenen
kreeg de opdracht “bij de eerste bequaame gelegenheid” alles na te meten en te laten
afbakenen. Het resultaat zou dan uiteindelijk moeten leiden tot een definitief verbaal van
de grensscheiding tussen Arnhem, Renkum, Ede en Rheden.
Willem Leenen begon op 30 november 1750 met het opmeten en uittekenen, en was op
onregelmatige tijden actief tot en met 12 januari van het volgende jaar. Om onbekende
redenen ging hij pas weer verder op 18 maart 1755 toen hij de grens tussen Renkum en
Arnhem markeerde met houten bakens. Op “dingsdag” 1 april 1755 werd dan door de
landmeter tesamen met de richter en de gecommitteerden van Arnhem bekeken wat zijn
grensopmetingen hebben opgeleverd, door gezamenlijk de grens na te lopen.
De landmeter had de oude limietkaart van Nicolaas van Geelkercken uit 1650 als
voorbeeld gebruikt, en had daaruit afgeleid dat de Oude Utrechtseweg van oudsher over
een groot gedeelte de grens vormde. De gecommitteerden vonden echter dat “door ’t
draayen van de wegh” op sommige plaatsen wat te veel “kromtens soude vallen”. Ze
verzochten Leenen om de grens, met name tussen Wolfheze en de Lichtenbeek, wat
rechter te trekken: “…soo is den gemelten landmeter gelast om dit wat te schikken met
over en weer iets te geven en te neemen, en het sodanig in te rigten dat de limieten soo
veel mogelijk wierden regt getrokken…”.
Na deze inspectie liet Leenen grote, tijdelijke bakens plaatsen, en gaf de richter de
opdracht aan Hendrik Worm, scholtis van Renkum, om publicaties ter hand te stellen van
de “custers” (kosters) van Renkum en Oosterbeek om die aan de kerk te bevestigen. Alle
ingezetenen konden dan kennis nemen van de wijze waarop de grens tussen Arnhem en
Renkum was bepaald en afgebakend met de tijdelijke bakens. Zodat eventuele bezwaren
kenbaar gemaakt konden worden. Binnen de gestelde termijn werd niet gereageerd zodat
wordt aangenomen dat Willem Leenen zijn werk goed had uitgevoerd.
De grenzen tussen Arnhem en de Heerlijkheid Rosande werden overigens niet exact
vastgesteld omdat er verschil van mening was over wie dat zou moeten doen, de Heer van
Rosande als eigenaar of de ‘Rigter’ als beheerder. Ook de grens ten zuiden van de Rijn
liet men even voor wat die was. In de praktijk lagen die grenzen overigens ook vast.
- 26 -

Gedeelte van een kaart van het schependom Arnhem getekend door Willem Leenen in
1756 naar voorbeeld van een kaart door Nicolaas van Geelkercken uit 1650.
(Foto: collectie Ron Moerenhout.)
De hardstenen limietpalen
Het duurt nog tot december 1756 voordat de landmeter zijn werk afrondt. In die maand
wordt alles nog eens goed gecontroleerd, worden de definitieve nieuwe pollen
opgeworpen, en wordt de werklieden aangegeven waar zij de palen moeten plaatsen. In
totaal worden 24 palen voor dit gedeelte van de grens van het schependom Arnhem
gebruikt. De Biessenpol niet meegerekend want daar is al eerder een paal op gezet toen
men de limietscheiding met Ede afpaalde. Gebaseerd op de kaart van Geelkercken uit
1650 tekent Willem Leenen een nieuwe limietkaart, en geeft daarop alle grenspalen aan.
Het orgineel bevindt zich in het Gelders Archief te Arnhem.
Op Mariëndaal laat de landmeter in totaal vier palen zetten op ongeveer gelijke afstand
van elkaar, en de laatste paal is nabij de Slijpbeek geplaatst. Ook bij de “alee en grote
weg nae Wageningen”, de Utrechtseweg, komt een paal, en bij de brug (over de
Slijpbeek) over de “gemeene weg van de Klingelbeek nae Oosterbeek”, de
Klingelbeekseweg dus.
In totaal zijn 50 palen besteld (voor de gehele grens van Arnhem) bij de steenkoper
Nicolaas Plamont, die ze heeft laten maken in Dordrecht. De kosten bedragen, inclusief
het vervoer, 11 Guldens, 1 Stuiver en 9 Penningen per stuk, en worden gedeeld tussen
Arnhem en de desbetreffende aanpalende gemeenten.
- 27 -

Grenspaal nummer 31 in Mariëndaal.
(Foto: collectie Ron Moerenhout.)
- 28 -
De blauwe hardstenen
vierzijdige palen zijn vier
meter lang, waarvan drie
meter bovengronds, taps
toelopend tot bovenaan 20
cm in het vierkant,. Het
gedeelte onder de grond is
ruw, terwijl het
bovengrondse gedeelte
glad is afgewerkt met
afgevlakte randen. Op
deze palen bevinden zich
geen nummers. Op de
laatste vier palen na (op
Mariëndaal) worden ze
alle op opgeworpen pollen
geplaatst.
Als de palen geplaatst zijn,
begint Leenen met het
opmaken van zijn
definitieve, uiteraard
handgeschreven, verbaal,
dat op 30 december 1756
door hem wordt
ondertekend.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Verbaal Leenen 1756:
“Verbaal concernerende het maaken der limietpollen en het setten der steene paalen
tussen het Rigterampt van Veluwenzoom en het Schependom der stadt Arnhem, soo aan
de kant van ’t ampt van Rencum als van ’t ampt van Rheeden, door Willem Leenen,
ordinaris landmeeter des Furstendoms Gelre en Graafschaps Zutphen, ter voldoening van
d’ordres door den Hoogwelgeb. Heer Andries Schimmelpenninck van der Oije tot beijde
Pollen als Rigter in Veluwenzoom en d’Heeren Gecommitteerdens der stadt Arnhem aan
hem gegeven, opgemaakt en geformeert.

Den ondergeschreven Landmeeter heeft op den sevenden September deeses jaren 1756
om de voorseiden limietpollen en paalen te doen maaken en setten, in conformite van
d’oude pollen en afbakingen, waarvan denselven op den eersten april en sesden maij
1755 aan Welgem. Heer Rigter en Heeren Gecommitteerdens in loco aanwijsinge hadde
gedaan, sigh nae het Papendal bij den Biessenpol, alwaar het Rigterampt, het
Lantdrostenampt en Schependom van Arnhem aan malkanderen schieten, begeeven.
Vervolgens heeft hij, terwijl er tussen de Biessenpol en de Bruytspol, in de hoek bij
Wolfhees maar twee oude pollen laagen, nogh twee nieuwe pollen in een regte linie, om
meer aan ’t oog te voldoen, laaten maaken. En mitsdien is die eerste steene paal van den
Biessenpoll geset negentig roeden Gelderse landmaat, welke in deese overall is gebruijkt,
en geobserveert moet worden.
Den tweede paal is van de eerste geset ter distantie van een honderteenentwintig roeden.
De derde paal is geset van de tweede ter distantie van een hondertsevenendertig en een
halve roede
De vierde paal is geplaatst op de Bruytspol in den hoek bij Wolfhees, hebbende van de
derde paal een distantie van driehondertvier roeden.
Tusschen de voorseiden Bruijtspol en een oude poll leggende op een bergh over Drijen
sijn nae het beloop van den ouden Utrechtsen Wegh gelegt ses nieuwe pollen en is alsoo
de vijfde steene paal van de paal op de Bruijtspol geplaatst ter distantie van sesenvijftig
roeden.
De sesde paal is geset van de vijfde ter distantie van vijfentagtig een derde roeden.
De sevende van der sesde ter langte van eenhondertsestien en een halve roeden.
De agste van de sevende ter langte van sesentagentig en een halve roede.
De negende van de vorige ter langte van hondertsevenenveertig roeden.
De tiende van de negende ter langte van een hondertsevenenvijftig en een halve roede.
De elfde paal is geplaatst op d’oude pol op den berg over Drijen en sulks ter distantie van
d’tiende paal eenenvijftig roeden.
Tusschen de voorseiden oude pol, en den pol regt voor d’allee off singel nae de sijde van
de stadt van den Ligtenbeek geen oude pollen gevonden weesende, soo sijn tusschen die
twee pollen nog vier nieuwe gelegt, en is gevolglijk:
De twaalfde paal geset sevenensestig een derde roede van de elfde.
De dartiende paal ter langte van een honderteenentwintig roeden van de twaalfde.
De veertiende paal heeft van de dertiende een distantie van agtenveertig roeden, staande
in ’t bosje.
Den vijftienden paal heeft van de vorige een distantie van seven en sestig roeden nae het
beloop van den wegh die door ’t bosje gaat te reeckenen tot voor d’allee van de
Ligtenbeek.
De sestiende paal staande op de pol voor de gemelde singel van den Ligtenbeek is geset
sesenseventig roeden van de vijftiende paal.
Voorts is tusschen deese poll en d’oude Mariendaalse pol gemaakt nog een nieuwe poll
op de hoogte , en is dus
De seventiende paal geset van de sestiende ter distantie van fijff en tagentig roeden.
- 29 -

De agtienden paal is geplaatst op d’oude Mariendaalse poll, ter langte van de seventiende
paal tagentig een vierde roeden.
Den negentienden paal, raijende van d’Mariendaalse pol door het akkermaalsbosch nae
de kant van ’t erff Groot Mariendaal, is geset op een nieuwe poll op d’oude wall ter
lengte van de voorige van een hondert tweeenvijfftig roeden.
De twintigste paal is geset meede op een wal en inde regte linie ter distantie van de
negentiende paal negentien en een halve roede.
De een en twintigste paal is geplaast aan den hoek van den Hoff van groot mariendaal
van de voorige ter lengte van ses en twintig een sesden deel roeden.
De twee en twintigste paal is geplaast aan het Beekje koomende uijt de Loopbergen ter
distantie van de een en twintigste paal vijffentwintigh een vijffde roeden.
Van deese twee en twintigste paal aff tot aan de brug over de weg van de Klingelbeek nae
Oosterbeek verstrekt de Molenbeek tot de limiet tussen het Rigterampt en het
Scheependom, dog heeft den ondergeschreeven om dit te doen remarqueren een steene
paal geset bij de alee en groote weg nae Wageningen aan de westzijde op den hoek van
de voorseiden beeck aan een camp lands, hebbende een distantie uijt het midden van de
brug over de voorseiden weg leggende gemeeten, van ses vier vijffde roeden.
Gelijk ook nog een steene paal bij de brug over de gemeene weg van de Klingelbeek nae
Oosterbeek aan de oostzijde. En off nu wel van die paal aff, volgens de oude limietcaart
de limiet in eene regte linie over de Rosandse waarden nae den Rijn is raijende, soo is
egter door den ondergeschrevene als daar toe geen ordre hebende, van deselve geen
ophaling off vernieuwingen gedaan.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Vervolgens geeft de Gelderse Rekenkamer, op verzoek van de burgemeester, schepenen
en raad der stad Arnhem, de richter toestemming de limieten tussen het richterambt
Veluwezoom en het schependom Arnhem “finaal en voor altoos te reguleren en te
sluiten”. Op 7 februari 1757 wordt het defintieve verbaal getekend door Andries
Schimmelpennick van der Oye, “richter in Veluwenzoom” en door de gecommitteerden
van Arnhem: burgemeester Goossen Geurt Bentinck, schepenen Johan Theodorus van
Eck en Jan Gaymans, en raadssecretaris Henric Willem Brantsen. De grens is dan
officieel vastgesteld en afgebakend.
Het schependom Arnhem en het scholtambt Renkum delen de kosten wat betreft de
gemeenschappelijke grens, en dat houdt voor elk in 299 guldens, 12 stuivers en 12
penningen.
De grens is lang ongewijzigd gebleven zoals blijkt uit de kadastrale opmetingen van de
gemeentegrens van Arnhem uit 1821. Op het kadastrale minuutplan van dat jaar geven de
landmeters nauwkeurig de grens aan, en verzuimen niet de nog aanwezige grenspalen uit
1756 in te tekenen. De palen aan de Utrechtseweg en de Klingelbeekseweg blijken dan al
verdwenen te zijn. Een topografische kaart uit 1874 geeft hetzelfde beeld: een
ongewijzigde grens met daarop nog 22 palen.
- 30 -

Overigens staat sinds 1983 weer een grenspaal aan de Utrechtseweg. Deze hardstenen
paal met de gemeentewapens van Arnhem en Renkum is geplaatst ter gelegenheid van
het 750-jarig jubileum van de Gelderse hoofdstad, en was een geschenk van de firma
Grillo, een van oorsprong Arnhems natuursteenbedrijf dat ook in 1983 jubileerde.
Met ingang van 18 janauri 1944 verandert wel het een en ander aan de grenzen van de
gemeenten Renkum, Wageningen, Ede, Arnhem en Heteren. De grens tussen Renkum en
Arnhem ondergaat daarbij op drie plaatsen een verandering, en in twee van die gevallen
heeft dat invloed op de aanwezige grenspalen. Op Mariëndaal worden vier palen
verplaatst. In de Wolfhezerbossen wordt een punt Arnhems grondgebied ten zuiden van
de spoorlijn Arnhem-Ede aan Renkum toegewezen. Het gevolg is dat vijf palen midden
op Renkums grondgebied komen te staan in plaats van op een grenslijn. Het college van
burgemeester en wethouders van Renkum wijst op 13 februari 1952 de directeur van
Gemeentewerken van Arnhem op dit feit, en stelt voor de palen te verplaatsen naar de
nieuwe grens. De betreffende directeur reageert niet op dit voorstel, en de gemeente
Renkum komt er niet meer op terug.
De 36 overgebleven palen op de grens van Arnhem met de haar omringende gemeenten
zijn in 1996 op de Arnhemse gemeentelijke monumentenlijst geplaatst, zo ook dus de
palen op de grens met de gemeente Renkum. Zo niet dus de vijf hierboven genoemde
palen. Aangezien deze geheel op Renkums grondgebied staan, zal de gemeente Renkum
hier zorg voor moeten dragen. Zoals in de inleiding beschreven, is in het verleden in ieder
geval met twee van de vijf palen onzorgvuldig omgesprongen, hetgeen onlangs gelukkig
door de gemeente Renkum is rechtgetrokken. Nu dus nog plaatsing op de gemeentelijke
monumentenlijst.
Twee van de Renkumse palen hebben overigens een afwijkend uiterlijk, en dragen een
nummer: 53 respectievelijk 56. Mogelijk zijn dit palen die ooit elders dienst hebben
gedaan. Het merkwaardige feit doet zich voor dat de paal met nummer 56 op de
Rijksmonumentenlijst staat, terwijl dit niet geldt voor de andere. De beweegredenen om
alleen deze of juist deze paal op deze lijst te plaatsen, zijn schrijver dezes niet bekend.
De omgekeerde grenspaal
De reden voor de terugkeer van de omgekeerde grenspaal op de parkeerplaats Kabeljauw
aan de A50, is voor een belangrijk deel te danken aan de interesse die ondergetekende
hiervoor wist te bewerkstelligen bij onder meer dagblad De Gelderlander en Radio
Gelderland. Met name het feit dat de paal op de kop in de grond stond, was aanleiding tot
hilariteit en publiciteit.
Hoe is de paal hier op deze wijze terechtgekomen? In 1972 werd door Rijkswaterstaat de
A50 aangelegd. Hiervoor werd onder meer het viaduct in de Wolfhezerweg bij Wolfheze
aangelegd alsmede de parkeerplaats Kabeljauw. Oosterbeker Nic Zuurdeeg was hierbij
betrokken als Landschapsecoloog van de afdeling Verkeerswegen van Staatsbosbeheer.
Tijdens de aanleg van het viaduct werd grenspaal 46 op de hoek van de Wolfhezerweg en
de Oude Utrechtseweg van zijn plaats gelicht en opgeslagen op een bewaakt terrein ter
hoogte van de huidige parkeerplaats Kabeljauw.
- 31 -

Ten tijde van de feestelijke opening van de snelweg werden de bouwketen en terreinen
opgeruimd. Zuurdeeg merkte op dat de grenspaal was verdwenen. Deze bleek tesamen
met overtollig asfalt, puin en ander afval in een grote vier meter diepe put te zijn gegooid
die was ontstaan door het winnen van zand.
Op aandringen van Zuurdeeg is de, inmiddels gebroken, grenspaal uit de put gelicht. Het
is niet meer bekend of beide stukken er toen uit zijn gehaald of alleen het grootste deel. In
ieder geval heeft Zuurdeeg het grootste stuk, dat zo’n 2,5 m meet, op het talud bij de
parkeerplaats laten plaatsen, zodat dit deel niet verloren zou gaan, en omdat men niet
meer wist waar de paal vandaan kwam. Het ontbrekende bovenste deel moet dus daar nog
ergens in de grond liggen. Een zoektocht aan de hand van grondboringen door
ondergetekende en Nic Zuurdeeg in het najaar van 2002 heeft helaas niets opgeleverd.
Vanwege het fraaie robuuste uiterlijk van de onderzijde van de grenspaal heeft Zuurdeeg
in 1972 de paal op zijn kop laten plaatsen als een soort kunstwerk.
Uiteindelijk heeft het zo 30 jaar gestaan totdat de paal kon terugkeren naar zijn oude stek.
Waarschijnlijk heeft juist het feit dat de paal op zijn kop stond er toe geleid dat de pers
hierin een mooi verhaal zag, en deze publiciteit uiteindelijk zorgde voor de benodigde
actie van de zijde van de gemeente Renkum.
Wandeling
Het nalopen van de grenspalen op de (oude) grenslijn tussen Arnhem en de gemeente
Renkum leent zich voor een prachtige wandeling. Te beginnen bij de moderne grenspaal
aan de Utrechtseweg bij de ingang van landgoed Mariëndaal, om uiteindelijk te eindigen
bij het restant van de Biesenpol op het “drie landen punt” Arnhem, Ede, Renkum bij de
Amsterdamseweg. Deze grenswandeling is onder meer beschreven in Dwarsstap
Wandelmap “Wandelingen op de Zuid-Veluwe en Veluwezoom” (uitgeverij Dwarsstap,
Nijmegen, 1993; ISBN 90 6168 604 0). Ondergetekende is voornemens deze wandeling
in 2003 te organiseren voor de donateurs van de Stichting voor Heemkunde in de
gemeente Renkum.
Overigens staan heden ten dage bij de grensovergangen op verharde wegen tussen
Arnhem en haar omringende gemeenten moderne grenspaaltjes. Dit zijn vierzijdige,
betonnen, in een punt toelopende, paaltjes, die zo’n 60 cm boven het maaiveld uitsteken.
Een voorbeeld hiervan is aan te treffen enkele meters voor het plaatsnaambord
“Oosterbeek” op de Dreyenseweg, vlak bij de Airnborneherdenkingspaal.
Verantwoording
Voor de samenstelling van dit artikel is voor een belangrijk deel gebruik gemaakt van het
rapport ‘Grenspalen in de gemeente Renkum, verslag van een onderzoek’ door Geert
Maassen (1982), aangevuld met het ‘Inventarisatie-rapport Oude Grenspalen’ van de
Dienst Stadsontwikkeling van de gemeente Arnhem (1995). De vertaling van het proces
verbaal van Willem Leenen uit 1756 is afkomstig uit een bijlage van de Kadastrale Atlas
Gelderland 1832 – Arnhem, uitgegeven in 1986 door de Stichting Werkgroep Kadastrale
Atlas Gelderland.
- 32 -