Identiteit (12) - Europalia

Identiteit (12)
Erfgoed en dramatische expressie
Start
De leerlingen krijgen het stappenplan (zie bijlage). Dit plan is gekoppeld aan
een kijkwijzer (zie bijlage). In dit deel leren de leerlingen iets bij over de
ontdekkingstochten (situering in de tijd, motieven, de ondernemers, de
schepen, …) met een sterke focus op de ontdekking van Brazilië (in 1500 door
de Portugees Cabral).
U kan als leerkracht zelf kiezen hoeveel tijd u aan dit onderdeel besteedt, wel
zal de focus rond de ontdekking van Brazilië moeten primeren op de
geschiedenis van de ontdekkingstochten.
U hebt de keuze om dit onderdeel samen met de leerlingen te behandelen (=
doceren) of de leerlingen dit onderdeel zelfstandig te laten onderzoeken door
middel van de kijkwijzer.
Achtergrondinformatie
1.1. Motieven voor de ontdekkingstochten
Waarom de Europeanen plots de drang voelden om de wereld te verkennen is
niet eenduidig te beantwoorden. Toch geeft men algemeen de volgende
redenen aan:
1. Economisch: de zoektocht naar een alternatieve route richting specerij-
en zijdelanden in het verre Oosten. De gebruikelijke landroutes waren sinds de
opkomst van de Ottomaanse Turken steeds meer onder druk komen te staan
(midden 14 e eeuw) waardoor de prijs van deze – op zich al dure producten –
steeds duurder werd. Elke Europeaan wist: wie als eerste een rechtstreekse

oute kan vinden naar het verre Oosten en er zo in slaagt de tussenhandel van
Turken en Arabieren te omzeilen zal grote winst maken.
2. Pure hebzucht en concurrentiegevoel ten opzichte van andere Europese
naties in wording.
3. Bekeringsijver
4. Pure nieuwsgierigheid en interesse.
1.2. Portugal neemt het initiatief
De Portugese vorsten financierden de reizen.
De eerste Portugese stap was de eerder toevallige verovering van Ceuta
(Marokko) in 1415. In 1432 omzeilden ze voor het eerst kaap Bojador, die tot
dan als de grens van de bevaarbare oceaan gold. Dit bleef lange tijd hun verste
punt.
In 1487 ontdekt Bartolomeu Diaz Kaap de Goede Hoop. Het heette eerst
Stormkaap en werd dan door de Portugese koning tot Kaap de Goede Hoop
gedoopt, een symbolische naam omdat er zicht was op een nieuwe weg naar
Indië. De Portugezen gingen uiteindelijk door tot Japan.
1.3. Spanje op weg naar het Westen
Colombus was een ontdekkingsreiziger uit Genua. Hij voer eerst voor de
Portugezen, daarna voor Spanje. Hij had plannen om via het Westen naar Indië
te varen. In 1492 kreeg hij hiervoor gehoor bij de Spaanse vorsten.
Op 3 augustus 1492 vertrok hij met drie schepen. De tocht verliep voorspoedig
en op 12 oktober 1492 kwam er inderdaad land in zicht.
Columbus dacht dat hij Indië had bereikt en noemde de inwoners daarom
Indianen. Maar hij trof geen spoor aan van de machtige en rijke beschavingen
die Marco Polo had beschreven. De indianen liepen naakt, leefden nog in het
stenen tijdperk en hadden geen duidelijke staatsstructuur of religie. Hoewel
Columbus in zijn reisverslag en brieven de natuurlijke goedheid van de Taíno
prees, zag hij tegelijkertijd goede kansen hen militair te onderwerpen en tot
het christendom te bekeren.

Vasco da Gama was een Portugese ontdekkingsreiziger en de leider van de
eerste expeditie van Portugal naar Indië.
Hernán Cortéz is een Spaanse conquistador (veroveraar). Cortéz is vooral
bekend vanwege zijn verovering van Mexico tussen 1519 en 1521.
Cortéz slaagde erin om de Azteken in één jaar tijd volledig onder de voet te
lopen, des te verbazend als je weet dat hij met slechts 400 soldaten, 100
matrozen, 16 paarden en 6 kanonnen toekwam in Mexico.
1.4 De rest van Europa
Engeland: Francis Drake kaapt de zilvervloot van de Franse koning Filips II.
Scheepvaarders krijgen de toelating om Spaanse en Portugese schepen te
kapen. Doel is deze enorme koloniale rijken te kelderen.
Verenigde Provinciën (Nederlanden): aanvankelijk pogingen om noordelijke
doorgang naar Indië te vinden. Maar alle pogingen mislukken.
Frankrijk probeert ook te koloniseren maar is minder succesvol.
1.5 De schepen
Nieuw scheepstype in 15 e eeuw: het karveel (zie afbeeldingen bijlage en
PowerPoint) = combinatie van kogge en galei.
1.6 Focus: Brazilië en Cabral
Pedro Álvares Cabral was een Portugees zeevaarder en ontdekkingsreiziger. Hij
leidde de tweede Portugese overzeese expeditie naar Indië, nadat Vasco da
Gama dat als eerste had gepresteerd. Tijdens deze reis ontdekte Cabral in
1500 Brazilië.
Voordat de Portugezen in 1500 voet aan wal zetten, leefden er al vele eeuwen
Indianenstammen in Brazilië. Ze woonden langs de kust en langs de vele
rivieren in het Amazonegebied.

Voor hen was 22 april 1500 een rampdag, de dag dat de Portugese zeevaarder
Pedro Álvares Cabral Brazilië ontdekte.
Zes jaar eerder was bij het Verdrag van Tordesillas (1494) de hele aarde
verdeeld in een Portugees en een Spaans deel. Op grond van dat verdrag kreeg
Portugal Brazilië toegewezen.
Vanaf 1532 begon Portugal met de systematische kolonisatie van Brazilië, het
eerst in het noordoosten. Grond in de Nordeste werd verdeeld onder
Portugese edelen, die er grote suikerplantages vestigden. Al snel was Brazilië
de belangrijkste suikerproducent ter wereld.
De Indianen werden verdreven of als slaaf tewerkgesteld op de plantages.
Maar de Portugezen vonden de Indianen niet erg geschikt als arbeidskrachten.
Daarom werden slaven uit West-Afrika gehaald. Dat is de oorzaak van de
gemengde samenstelling van de Braziliaanse bevolking, heel anders dan die
van andere Zuid-Amerikaanse landen.
In 1549 werd Salvador de hoofdstad van de nieuwe kolonie. Dertig jaar later
viel Portugal in Spaanse handen; zo raakte het betrokken bij de Tachtigjarige
Oorlog met de Nederlanders.
Activiteit Dramatische expressie
Bewegingsruimte is een must: laat de leerlingen voor u begint aan deze
opdracht de banken en de stoelen aan de kant zetten, of zoek (indien mogelijk)
andere oorden op: ruimer lokaal, speelplaats, turnzaal, …
De leerlingen staan verspreid in het lokaal. Op een teken van de leerkracht
lopen ze kriskras door de ruimte. Laat de leerlingen tijdens het lopen en spelen
de aandacht op zichzelf houden (elkaar niet aanraken en praten). Gaat dit
goed dan noemt u enkele personages op een schip (kapitein, matroos in de
mast, scheepskok, kanonbediender, stuurman, navigator, enz). Iedere leerling
reageert hier meteen op door te lopen als die figuur. Doel van deze oefening is
om snel te reageren en dus niet om origineel te zijn, wijs de leerlingen hierop.
Elke interpretatie is goed. Eindig met: de man met het logboek (Pero Vaz de
Caminha).

De leerlingen leren aan de hand van hun stappenplan en kijkwijzer iets bij over
Pedro Vaz de Caminha (zie achtergrond informatie). U kunt er ook voor kiezen
om dit onderdeel te doceren.
Belangrijk is dat u de leerlingen wijst op de ongelijkheid tussen de Portugezen
en de inheemse bevolking, alsook de wijze waarop de inheemse bevolking
werd uitgebuit.
Pedro Vaz de Caminha was een Portugese schrijver aan boord van de vloot van
Cabral. Hij heeft een levendig en accuraat verslag geschreven over de
contacten tussen de Portugezen en de plaatselijke Indianen. Op 1 mei legde hij
zijn waarnemingen vast in een brief aan de Portugese koning. Zijn ‘Carte de
Pedro Vaz de Caminha’ wordt wel eens beschouwd als de geboorteakte van
Brazilië.
In de volgende oefening kruipen de leerlingen in de huid van Pedro Vaz de
Caminha en beelden ze zich in dat ze met de Portugezen meevaren van
Portugal naar Brazilië. Bedoeling is de volledige reis te beschrijven in een
zelfgemaakt doorgeefverhaal. Praktisch:
- Vorm groepjes van 3-4 personen (afhankelijk van de grote van de
klasgroep)
- Een eerste persoon beschrijft het vertrek in twee zinnen: daarna
vouwt hij het papier om zodat de tweede persoon deze zin(nen)
niet meer kan lezen.
- Tweede persoon schrijft er één zin bij.
- vouw het papier om zodat de derde persoon de tweede zin niet
meer kan lezen.
- Laat de leerlingen dit proces doorlopen tot het verhaal af is.
Als bij elk groepje het verhaal klaar is kunnen ze hun verhaal per groep voor de
klas komen voorlezen (= toonmoment). Laat de leerlingen enkel voorlezen wat
ze zelf geschreven hebben.
Volgende oefening is een oefening in situaties uitbeelden.
Laat de leerlingen groepjes van drie of vier personen vormen. Elke groep krijgt een
situatie van de leerkracht (storm op zee, eerste ontmoeting tussen Portugezen en

Indianen, het niet begrijpen van elkaars taal, enzovoort). Doel is deze situatie uit te
beelden. Vraag hen eerst na te denken over het begin- en eindbeeld, daarna kunnen
ze de gebeurtenissen ertussen invullen. Het uitbeelden gebeurt zonder praten.
Wanneer iedereen klaar is (dit hoeft niet lang te duren) beelden de groepjes de
verschillende situaties uit en raden de toeschouwers.
Een stukje kunstbeschouwing
Bekijk samen met de leerlingen het filmfragment (vanaf minuut 5 ongeveer):
‘girl with a pearl earring’, om de leerlingen duidelijk te maken wat een tableau
vivant is (een levend schilderij). Een vorm van toneel waarbij de spelers in een
fraaie of karakteristieke pose zwijgend iets uitbeelden.
Het meisje met de parel (girl with a pearl earring) is een beroemd schilderij van
de Nederlandse kunstschilder Johannes Vermeer dat te bezichtigen is in het
Mauritshuis in Den Haag. Dit schilderij is bij het grote publiek uitgegroeid tot
de meest geliefde Vermeer.
Film:
Girl with a pearl earring
http://www.youtube.com/watch?v=weH7H-qIzDk&feature=related
Girl with a Pearl Earring is een dramafilm uit 2003 onder regie van Peter
Webber. Het verhaal is gebaseerd op dat uit de gelijknamige roman uit 1998
van Tracy Chevalier, waarin op fictieve wijze een periode uit het leven van de
kunstschilder Johannes Vermeer wordt beschreven.
Laatste opdracht drama
Nu is het aan de leerlingen om zelf een tableau vivant te maken. In groepjes van drie
krijgen ze een situatie uit het logboek van Pero Vaz de Caminha, maar waarvan het
einde ontbreekt. De leerlingen moeten zelf een einde verzinnen met als enige
voorwaarde dat er ongelijkheid in voorkomt.
Het stukje mag slechts twee minuten duren en moet een duidelijke begin- en
eindpose hebben.

De situaties uit het logboek van Pero Vaz de Caminha zijn:
1. Die boten bleven ons volgen terwijl wij in de richting van onze
ankerplaats zeilden. Toen we het anker lieten vallen kwamen er
zeven of acht boten dichterbij … (vervolg en einde verzinnen)
2. Dit volk lijkt zo onschuldig te zijn dat, als we elkaar zouden kunnen
begrijpen, zij direct christenen zouden worden, omdat het lijkt dat
ze zelf geen geloof hebben… (vervolg en einde verzinnen)
3. Als twee aan boord gebrachte Indianen de gouden ketting van
Pero Álvares Cabral zien, bewonderen zij deze en wijzen
landinwaarts om aan te geven dat daar ook goud wordt gevonden
…(vervolg en einde verzinnen )
4. Op woensdag 22 april gaan de schepen voor anker voor de
Braziliaanse kust, de volgende morgen komen de Portugezen in
aanraking met de Indianen. Op de oever verzamelt zich een
groepje Indianen. Het zijn donkere, geheel naakte mannen, met
pijl en boog in de hand. Hun onderlip is doorboord en door het gat
is een houtje of een blauwe of groene steen gestoken …(vervolg
en einde verzinnen)
Nadien kijken de verschillende groepjes naar elkaar en wordt de activiteit besproken.

Stappenplan en kijkwijzer:

1
Kijkwijzer ontdekkingstochten
Bij deze kijkwijzer hoort het stappenplan
Waarom de Europeanen plots de drang begonnen te voelen om de wereld te
verkennen is niet eenvoudig te beantwoorden. Toch geeft men algemeen de volgende
redenen aan:
1. Economisch: de zoektocht naar een alternatieve route richting specerij- en
zijdelanden in het verre Oosten. De gebruikelijke landroutes waren sinds de
opkomst van de Ottomaanse Turken steeds meer onder druk komen te staan
(midden 14 e eeuw) waardoor de prijs van deze – op zich al dure producten –
steeds duurder werd. Elke Europeaan wist: wie als eerste een rechtstreekse
route kan vinden naar het verre Oosten en er zo in slaagt de tussenhandel van
Turken en Arabieren te omzeilen zal grote winst maken.
2. Pure hebzucht en concurrentiegevoel ten opzichte van andere Europese naties
in wording.
3. Bekeringsijver
4. Pure nieuwsgierigheid en interesse.
Portugal neemt het initiatief
De Portugese vorsten financierden de reizen.
In 1487 ontdekt Bartolomeu Diaz Kaap de Goede Hoop. Het heette eerst Stormkaap
en werd dan door de Portugese koning tot Kaap de Goede Hoop gedoopt, een
symbolische naam omdat er zicht was op een nieuwe weg naar Indië. De Portugezen
gingen uiteindelijk door tot Japan.
Bartholomeu Diaz

1
Colombus
Kijkwijzer ontdekkingstochten
Bij deze kijkwijzer hoort het stappenplan
Spanje op weg naar het Westen
En de rest van Europa?
Colombus was een ontdekkingsreiziger uit Genua. Hij
voer eerst voor de Portugezen, daarna voor Spanje.
Hij had plannen om via het Westen naar India te
varen. In 1492 kreeg hij hiervoor gehoor bij de
Spaanse vorsten.
Op 3 augustus 1492 vertrok hij met drie schepen. De
tocht verliep voorspoedig en op 12 oktober 1492
kwam er inderdaad land in zicht.
Columbus dacht dat hij Indië bereikt had (in
werkelijkheid had hij Amerika ontdekt) en noemde de
inwoners daarom Indianen. Maar hij trof geen spoor
aan van de machtige en rijke beschavingen die Marco
Polo had beschreven. De indianen liepen naakt,
leefden nog in het stenen tijdperk en hadden geen
duidelijke staatsstructuur of godsdienst.
Engeland: Francis Drake kaapt de zilvervloot van de Franse koning Filips II.
Scheepvaarders krijgen de toelating om Spaanse en Portugese schepen te
kapen. Doel was zo deze enorme koloniale rijken te kelderen.
Verenigde Provinciën (Nederlanden): aanvankelijk pogingen om noordelijke
doorgang naar Indië te vinden. Maar alle pogingen mislukken.
Frankrijk probeert ook te koloniseren maar is minder succesvol.
Cabral ontdekt Brazilië
Voordat de Portugezen in 1500 voet aan wal zetten, leefden er al vele eeuwen
Indianenstammen in Brazilië. Ze woonden langs de kust en langs de vele rivieren in
het Amazonegebied.
Voor hen was 22 april 1500 een rampdag, de dag dat de Portugese zeevaarder Pedro
Álvares Cabral Brazilië ontdekte.

1
3
Kijkwijzer ontdekkingstochten
Bij deze kijkwijzer hoort het stappenplan
Zes jaar eerder was bij het Verdrag van Tordesillas
(1494) de hele aarde verdeeld in een Portugees en een
Spaans deel. Op grond van dat verdrag kreeg
Portugal Brazilië toegewezen.
Vanaf 1532 begon Portugal met de systematische
kolonisatie van Brazilië, eerst in het noordoosten.
Grond in de Nordeste werd verdeeld onder Portugese
edelen, die er grote suikerplantages vestigden. Al snel
was Brazilië de belangrijkste suikerproducent ter
wereld.
De Indianen werden verdreven of als slaaf
tewerkgesteld op de plantages. Maar de Portugezen
vonden de Indianen niet erg geschikt als
arbeidskrachten. Daarom werden slaven uit West-
Afrika gehaald. Dat is de oorzaak van de gemengde
samenstelling van de Braziliaanse bevolking, heel
anders dan die van andere Zuid-Amerikaanse landen.
In 1549 werd Salvador de hoofdstad van de nieuwe
kolonie. Dertig jaar later viel Portugal in Spaanse
handen; zo raakte het betrokken bij de Tachtigjarige
Oorlog met de Nederlanders.
Pero Vaz de Caminha: de man van het logboek
Standbeeld ter ere van
Cabral (Lissabon)
Pedro Vaz de Caminha was een Portugese schrijver aan boord
van de vloot van Cabral. Hij heeft een levendig en accuraat
verslag geschreven over de contacten tussen de Portugezen en
de plaatselijke Indianen. Op 1 mei legde hij zijn waarnemingen
vast in een brief aan de Portugese koning. Zijn Carte de Pedro
Vaz de Caminha wordt wel eens beschouwd als de geboorteakte
van Brazilië.

1
Vragen
Geef de vier motieven van de Europeanen om op
ontdekkingstocht te trekken?
Welke symbolische naam kreeg stormkaap in 1497 en waarom?
…………………………………………………………………………………
……………………………
…………………………………………………………………………………
……………………………
Wie was Colombus?
…………………………………………………………………………………
……………………………
…………………………………………………………………………………
……………………………
Waarom was 22 april 1500 een rampdag voor de oorspronkelijke
inwoners van Brazilië?
…………………………………………………………………………………
……………………………
…………………………………………………………………………………
……………………………
…………………………………………………………………………………
……………………………
Hoe komt het dat wij zoveel informatie bezitten rond de ontdekking
van Brazilië?
…………………………………………………………………………………
……………………………
…………………………………………………………………………………
……………………………
…………………………………………………………………………………
……………………………
…………………………………………………………………………………
……………………………
Succes !

Geef de vier motieven van de Europeanen om op ontdekkingstocht te
trekken?
-Economisch: de zoektocht naar een alternatieve route richting specerij- en
zijdelanden in het verre Oosten. De gebruikelijke landroutes waren sinds de
opkomst van de Ottomaanse Turken steeds meer onder druk komen te staan
(midden 14 e eeuw) waardoor de prijs van deze – op zich al dure producten –
steeds duurder werd. Elke Europeaan wist: wie als eerste een rechtstreekse
route kan vinden naar het verre Oosten en er zo in slaagt de tussenhandel van
Turken en Arabieren te omzeilen zal grote winst maken.
-Pure hebzucht en concurrentiegevoel ten opzichte van andere Europese
naties in wording.
-Bekeringsijver
-Pure nieuwsgierigheid en interesse.
Welke symbolische naam kreeg stormkaap in 1497 en waarom?
-Kaap de Goede Hoop: een symbolische naam omdat er zicht was op een
nieuwe weg naar Indië.
Wie was Colombus?
Colombus was een ontdekkingsreiziger uit Genua hij voer eerst voor de
Portugezen daarna voor Spanje. Hij had plannen om via het Westen naar
Indië te varen. Hij dacht dat hij Indië had bereikt maar in werkelijkheid was
dit Amerika
Waarom was 22 april 1500 een rampdag voor de oorspronkelijke
inwoners van Brazilië?
Op die dag werd Brazilië ontdekt: Vanaf 1532 begon Portugal met de
systematische kolonisatie van Brazilië, het eerst in het noordoosten. Grond in
de Nordeste werd verdeeld onder Portugese edelen, die er grote
suikerplantages vestigden
De Indianen werden verdreven of als slaaf tewerkgesteld op de plantages.
Hoe komt het dat wij zoveel informatie bezitten rond de ontdekking
van Brazilië?
Dankzij het logboek van Pedro Vez de Caminha, die de contacten met de
indianen uitvoerig heeft beschreven.