Deixis, indexicaliteit en anafora - Rick Nouwen

Deixis, indexicaliteit en anafora
Discourse-analyse
Rick Nouwen
1 Overzicht
deixis: interactie tussen aspecten van de uitings-situatie en dat wat conventioneel is
vastgelegd als de betekenis van een expressie
(1) ik
(2) links
(3) hier
a. De hoorder belt aan bij de spreker. De spreker doet open zegt “Je bent hier
niet welkom” (zonder gebaar). symbolic
b. De spreker en hoorder kijken naar een landkaart. De spreker wijst een
bepaalde plek aan en zegt “Je bent hier niet welkom”. gestural
doel: • bewustwording van de fenomenen
• kernbegrippen
• uitbreiding naar basis van de taalfilosofie van indexicaliteit
• uitbreiding naar taalkundige aspecten van anafora
• nauwelijks theorie, vooral bekend worden met fenomenen en begrippen
taak: • lees zelf het hoofdstuk 5 over deixis (alle soorten, de vele voorbeelden)
• begrijp de handout
Let op: het is moeilijk om deictische expressies van niet-deictische te onderscheiden.
Het boek zegt stellig dat 3e persoon voornaamwoorden in het Engels niet-deictisch
zijn, maar geeft daarna wel een voorbeeld van een deictisch gebruik van 3e persoon
voornaamwoorden.
(4) Hij is ziek.
(5) [de spreker wijst iemand aan:] Hij is de dader!
Let op: op sommige plekken in het boek is het niet gelijk helemaal duidelijk waarom het
fenomeen binnen de rubriek deixis past. Voorbeeld: addressee honorifics versus referent
honorifics.
(6) Hoe gaat het met je / u? addressee honorific
(7) Sensei ga hon o o-kaki-ni nat-ta referent honorific
leraar NOM boek ACC schrijven-HON-PAST
‘Mijn leraar, die ik eer, schreef een boek.’
1

2 Indexicality en de filosofie van David Kaplan
David Kaplan, 1978, “Dthat”, in P. Cole, ed., Syntax and Semantics, Volume 9: Pragmatics,
New York: Academic Press, pp. 22143.
In de filosofische traditie wordt de term deixis vaak vervangen door indexicaliteit. Een
indexical is een term wiens verwijzing afhankelijk is van de context van de uiting.
(8) David Kaplan’s definitie: An indexical is a term of which the referent is dependent
on the context of use and the meaning of which provides a rule which determines the
referent in terms of certain aspects of the context.
Onderscheid: demonstratieven versus pure indexicals.
(9) a. Demonstratieven: een indexical waarvoor een geassocieerde actie (een
demonstratie) nodig is; het refereert naar het object dat gedemonstreerd
wordt
bijv. dat, die
b. Pure indexicals: indexicals die refereren zonder demonstratie
bijv. ik, nu
Kaplan maakt verder een onderscheid tussen context en content:
(10) a. Context: een lijst met relevante parameters die eigenschappen van de
gebruikscontext aangeven: spreker, hoorder, locatie, tijd, etc.
b. Content: de propositie die door een uiting uitgedrukt wordt
Nog een onderscheid:
(11) a. Direct referentiële termen: de referent is alleen maar afhankelijk van de
context of de geassocieerde demonstraties
b. Niet-direct referentiële termen: er is meer nodig dan de context om de
referent te achterhalen
Voorbeeld:
(12) a. de president van Amerika: niet-direct referentieel
. . . het hangt af wie de eigenschap heeft dat hij of zij gekozen is tot president
(stel McCain had de verkiezingen gewonnen)
b. ik: direct referentieel
. . . als je de context weet, weet je de referent
Pure indexicals hangen alleen af van de context, en demonstratieven alleen van de
demonstratie, dus indexicals zijn altijd direct referentieeel.
Kaplan vraag zich af wat is nu de content van een uiting met een indexical? Met andere
woorden welke propositie drukt (13) uit?
(13) Ik ben blij.
2

De propositie die (13) uitdrukt hangt natuurlijk af van de context. Daarom introduceert
Kaplan de notie van een karakter. Het karakter van een uiting geeft je voor elke context
de propositie die die uiting in die context uitdrukt. Bijvoorbeeld: het karakter van (13)
is:
(14) Piet is blij in c1
Jan is blij in c2
Rick is blij in c3
etc.
(15) Zo ook: het karakter van ik is de spreker, de content van ik is diegene die de
spreker is in de relevante context.
(16) Zelfde propositie, ander karakter
a. [Op maandag zegt Piet:] Ik ben vandaag blij.
b. [Op dinsdag zegt Marie:] Piet was gisteren blij.
Observatie: indexicals verwijzen altijd naar de huidige context.
(17) Ik ben altijd blij.
NIET: voor elke tijd t is het zo dat de spreker op die tijd blij is
(18) Iedereen zegt dat ik altijd blij ben.
NIET: voor iedere persoon x is het zo dat x zegt dat x blij is.
Kaplan vat deze observatie in zijn verbod op zogenaamde monsters:
(19) Prohibition against monsters: No natural language operator manipulates the
context parameter.
Recent is gebleken dat ‘monsters’ toch bestaan. Bijvoorbeeld in Zazaki (Indo-europese
taal gesproken in Turkije). 1
(20) ceneke [ ke Heseni va mi t paci kerda ] rindeka
girl that Hesen said I t kiss did pretty-be-Pres
‘the girl that Hesen said I kissed is pretty’
‘the girl that Hesen said Hesen kissed is pretty’
Cruciaal is dat dit geen voorbeeld kan zijn van direkte rede.
(21) *Het meisje dat zei “ik kuste” is mooi.
1 Anand & Nevins 2004, Shifty operators in changing contexts. In: Proceedings of Semantics and
Linguistic Theory (=SALT) 14.
3

Een indexicaliteitspuzzel: smaak
Smaakpredikaten lijken indexicaal: (22) rapporteert over de smaak van de spreker.
(22) Avocado’s zijn lekker.
Als smaakpredikaten indexicaal zijn, dan betekent (22) dus eigenlijk hetzelfde als:
(23) Ik vind avocado’s lekker.
Maar hoe kunnen we nu over smaak twisten?
(24) A: Avocado’s zijn lekker.
B: Nee, bah. Die zijn vies.
Vergelijk:
(26) a. Ik heet Piet.
b. #Nee, ik heet Pim!
3 Anafora
(25) A: Ik vind avocado’s lekker.
B: #Nee, ik vind avocado’s vies.
Anafora is het fenomeen waar de verwijzing van de ene referentiele term afhankelijk
is van de verwijzing van een andere term.
3.1. Vormen van anafora
(We kijken hier alleen naar anafora met pronomina.)
Co-referentie:
(27) Jan is ziek. Hij komt dus niet.
Binding:
(28) Elke man adoreert zijn moeder.
E-type
(29) Als een boer een ezel bezit, slaat hij hem.
Observatie: niet-refererende termen kunnen dus ook een rol spelen in anafora.
(30) a. Niemand is ziek. #Hij komt dus niet.
b. Niemand adoreert zijn moeder.
3.2. Niet-pronominale verwijzing
(31) a. Jan is er niet. Die goeie man is ziek.
b. Jan is er niet en ik wil dat je dat weet.
Hoe verhoudt de vorm van een term zich tot anafora?
4

3.3. Givennes
(32) Dit is een leuke dierentuin. De apen zijn erg tam. definiet
(33) Dit is een leuke dierentuin. Apen zijn erg tam. indefiniet
Gundel, Hedberg & Zacharski, 1993, de givenness-hiërarchie:
(34) a. Hypothese 1: elementen in een taal die verwijzen geven signalen over de
cognitieve status van de referent
b. Hypothese 2: verwijzende elementen zijn hiërarchisch geordend al naar
gelang de cognitieve status die gesignaleerd wordt
c. Die cognitieve status wordt givenness genoemd
(hoge activatie)
persoonlijke voornaamwoorden
aanwijzende voornaamwoorden
substantiefgroepen met een aanwijzend vnwd
substantiefgroepen met een bepaald lidwoord
substantiefgroepen met een onbepaald lidwoord
(lage activatie)
(35) Een grove beschrijving van signalen:
a. hij: de aandacht is momenteel op deze referent gevestigd
b. die: deze referent is momenteel deel van het korte-termijngeheugen
c. die man: de hoorder kan de beoogde referent identificeren doordat er een
representatie van in zijn geheugen zit
d. de man: aan de hand van de beschrijving kan de hoorder de referent
identificeren
e. een man: de hoorder is in staat een representatie van de referent maken
(36) Er lag een boek op mijn buro. Het had een rode omslag.
(37) Er lag een boek op mijn buro. Dat verbaasde me.
Hierarchie: het > dat > dat boek > het boek > een boek
Aanname: na de 1e zin is het boek prominenter dan het feit dat het boek op het buro
ligt.
5

Verdere signalen:
(38) de lengte van een substantiefgroep
a. het boek
b. het boek op mijn buro
c. het boek op mijn buro waar je het net over had
Substantiefgroepen die meer informatie in zich dragen, vooronderstellen een lagere
activatie van de referent. Een gevolg hiervan is: eerst lange substantiefgroepen, dan
korte.
3.3.1 Het experiment van Clark & Wilkes-Gibbs 1986
1. All right the next one looks like a person who’s ice skating, except they’re sticking
two arms out in front
2. Um, the next one’s the person ice skating that has two arms
3. The third one is the person ice skating, with two arms
4. The next one’s the ice skater
5. The fourth one’s the ice skater
6. The ice skater
(39) Ook bij eigennamen is lengte van belang: korter = hogere activatie
a. De Nederlandse Premier Jan-Peter Balkenende
b. Premier Jan-Peter Balkenende
c. Jan-Peter Balkenende
d. Balkenende
e. Een grove Givenness-hierarchie: hij > die > JP > Jan-Peter > die man >
de man > Jan-Peter Balkenende > Premier Jan-Peter Balkenende > een
premier
6

3.3.2 Wat bepaalt activatie?
1. Afstand in de tekst & belang voor de tekst
2. Wanneer werd er voor het laatst naar de referent verwezen?
De Franse politie heeft de vermoedelijke militaire leider van de militante
Baskische afscheidingsbeweging ETA opgepakt. Garikoitz Aspiazu Rubina,
alias Txeroki, werd in de nacht van zondag op maandag in de Pyreneeën
gearresteerd.
Hoog: de militaire leider Txeroki; Laag: de Franse politie
3. Wat is de rol van de referent in de tekst? (Hoe vaak is er al naar de referent verwezen?)
Voorbeeld: in een biografie over X, is de referent X steeds hoog geactiveerd
3.3.3 Givenness en meta-signalen
Let op: De givenness-hiërarchie gaat over voorkeuren. Afwijken van de hiërarchie
staat interpretatie meestal niet in de weg.
(40) a. Er lag een boek op mijn buro.
b. Het boek had een rode omslag.
Door een markering te gebruiken die niet bij de activatie hoort, kan een zender een
meta-signaal afgeven. Bijvoorbeeld over de struktuur van de tekst.
Voorbeeldtekst:
De Nederlandse Armin van Buuren werd vannacht opnieuw uitgeroepen
tot beste dj ter wereld, door de lezers van het Britse tijdschrift DJ Magazine.
De trance-dj stond vorig jaar ook al op één. Tiësto, die de prijs in 2002, 2003
en 2004 in de wacht sleepte, werd tweede.
Het gaat goed met Armin van Buuren. De dj en producer uit Koudekerk
aan de Rijn is bezig aan een zegetocht, nationaal en internationaal. In maart
dit jaar veroverde hij in Miami twee International Dance Music Awards
(beste Europese dj, en beste radioprogramma). In april gaf hij een negen
uur durend optreden in een uitverkochte Jaarbeurs in Utrecht. En afgelopen
januari won hij de Popprijs 2007.“Hij is de ambassadeur van trancemuziek,
het belangrijkste culturele exportproduct van Nederland”, aldus het juryrapport.
Armin van Buuren (25 december 1976) groeide op in Koudekerk aan de
Rijn. Zijn vader is huisarts en zijn moeder freelance journalist. ’Een
muzikale ouwehoerfamilie’, volgens broer Eller (27), die na een opleiding
aan de rockacademie gitarist werd in de urbanmetalband Bagga Bownz.
Thuis stond er altijd muziek aan. Er kwamen vaak vrienden over de vloer,
die tot diep in de nacht bleven hangen. Dan lagen Armin en Eller in bed te
luisteren naar de muziek die net iets te hard stond.
7

Referentiesequentie:
(41) a. Para 1: Armin van Buuren, De trance-dj
b. Para 2: Armin van Buuren, De dj en producer uit Koudekerk aan de, hij,
hij hij, hij
c. Para 3: Armin van Buuren, zijn, Armin
8