Rome tussen traditie en vernieuwing (pdf) - Protestants Nederland

Een analyse van twee werken van kardinaal Walter Kasper -1
Rome tussen traditie en vernieuwing
Door
dr. K. van der Zwaag
te Barneveld
We onderzoeken deze vraag naar aanleiding van
twee werken van de Duitse kardinaal Walter Kasper
(1933), tot vorig jaar voorzitter van de pauselijke Raad
voor de Bevordering van de Christelijke Eenheid. Hij
beschrijft in zijn boek Een rijke oogst (oorspronkelijk
Harvesting the Fruits, 2009) de vruchten van de oecumenische
dialoog en laat zien waar in de afgelopen
decennia vooruitgang is geboekt en waar nog steeds
de pijnpunten liggen.
Ook relevant is zijn dit jaar verschenen lijvige boek
Katholische Kirche. Wesen – Wirklichkeit – Sendung dat
een helder inzicht geeft in de nieuwste ontwikkelingen
in de Rooms-Katholieke Kerk (RKK).
Oecumene
In zijn boek Een rijke oogst constateert Kasper dat
er een belangrijke consensus is bereikt op het punt
van het gemeenschappelijk geloof in Jezus Christus,
de Drie-eenheid, het heil, de rechtvaardiging, de
heiliging, de kerk, de sacramenten en doop en eucharistie.
Kasper onderzoekt de resultaten van de dialoog
van de RKK met de luthersen, gereformeerden,
Anglicanen en methodisten, meest vertegenwoordigd
in officiële wereldbonden.
Volgens Kasper bracht het Tweede Vaticaanse
Concilie de RKK officieel binnen in de oecumenische
beweging en heeft het vele vooroordelen en misverstanden
uit het verleden overwonnen. Het concilie
verklaarde in zijn decreet over het Oecumenisme,
Unitatis Redintegratio (1964), het herstel van de eenheid
van alle christenen tot een van zijn voorname
aandachtspunten. Christus heeft maar één Kerk
gesticht, verdeeldheid onder christenen is daarom in
tegenspraak met de bedoeling van Christus.
Er zijn volgens Kasper sindsdien bruggen van
nieuw wederzijds begrip en praktische samenwerking
gebouwd. Al heeft het oorspronkelijke enthousiasme
plaats gemaakt voor “nieuwe soberheid” en zijn
nr. 3 maart 2012
Is Rome veranderd? Die vraag is erg lastig te beantwoorden als we ons verdiepen
in nieuwe inzichten van de Rooms-Katholieke Kerk die minder ‘rooms’
lijken zijn en zelfs een toenadering tot het reformatorisch gedachtegoed laten
zien. Met name het Tweede Vaticaanse Concilie (1962-1965) heeft tot een herziening
van traditionele rooms-katholieke posities geleid. Maar is er werkelijk
ruimte voor meer protestantse visies of zijn de traditionele rooms-katholieke
posities alleen maar verstevigd?
er twijfels over de toekomst, dat neemt niet weg dat
het tijd is om de rijke resultaten van sommige dialogen
met de westerse partners te oogsten. 1
We hebben, zo zegt hij, veel bereikt, meer dan
we veertig jaar geleden hadden kunnen denken en
dromen, al wil hij realistisch zijn en beseft hij dat
we ons nog in een tussenfase bevinden. “Er blijven
fundamentele problemen die om een oplossing vragen
en verschillen die moeten worden overbrugd.” 2
Daarover gaat het in deze artikelen.
Kerk
Belangrijk punt in de oecumenische toenadering is
volgens Kasper de visie op de kerk. De RKK heeft zich
hierover uitgesproken in de decreten van het Tweede
Vaticaanse Concilie over de kerk (Lumen Gentium)
(LG) en het oecumenisme (Unitatis Redintegratio)
(UR), en de encycliek Ut unum sint (1995) (UUS) van
(destijds) paus Johannes Paulus II.
Het document UR gaat uit van wat de kerken
gemeenschappelijk hebben, dat is het gemeenschappelijke
belijden van de Drie-enige God en Jezus als
Heer en Verlosser. Door de gemeenschappelijke doop
is er een werkelijke, maar onvolledige gemeenschap
tussen de RKK en de kerken waarmee de RKK in
dialoog treedt.
Oecumenische dialoog heeft volgens Kasper niets
te maken met relativisme ten aanzien van de geloofsleer,
noch met syncretisme of eenheid op basis van
de kleinste gemene deler, maar doelt op volledige
gemeenschap in geloof, sacramenteel leven, apostolisch
ambt en missie. Oecumenisme is gericht “de
gedeelde gemeenschap die tussen christenen bestaat
te laten uitgroeien tot volledige gemeenschap in
waarheid en liefde” (UUS 14).
1 Walter Kasper, Een rijke oogst, p. 12, 13.
2 Walter Kasper, Een rijke oogst, p. 17.
59

Een belangrijke moeilijkheid is volgens Kasper dat
er geen “volledig symmetrische verhouding” bestaat
tussen de RKK en de oecumenische partners. De RKK
kent het levend leergezag (magisterium) als basis
en referentiepunt, terwijl haar partners verwijzen
naar hun eigen belijdenis of naar eigen autoriteiten
(Luther, Calvijn, Wesley). Als gemeenschappelijke
basis hebben de kerken echter wel gemeen de Heilige
Schrift en het getuigenis van de kerkvaders.
De reformatoren
De reformatoren waren, volgens Kasper, van
mening dat zij de traditie van de ene, heilige, katholieke
en apostolische kerk voortzetten, en hadden
fundamentele bezwaren tegen de toenmalige roomse
kerk en het gezag van de paus. Het Tweede
Vaticaanse Concilie heeft in Lumen Gentium minder
de nadruk gelegd op de zichtbaarheid van de kerk
en haar institutionele dimensies, en het perspectief
geopend voor het mysterie van de Kerk als volk van
God, lichaam van Christus en tempel van de Heilige
Geest.
Daarmee legde het volgens Kasper de grondslagen
voor een vernieuwde opvatting van de Kerk als
gemeenschap (communio). Het concilie benadrukte dat
de Kerk een complexe werkelijkheid is die samengesteld
is uit een goddelijk en menselijk element.
Daarmee werd een toenadering tot de verschillende
protestantse tradities mogelijk, aldus Kasper.
Wat ook gemeenschappelijk is in de verschillende
dialogen is dat Christus de kerk gesticht heeft en dat
Hij blijvend tegenwoordig is in Zijn kerk, door Zijn
Geest. De kerk is het instrument van Gods reddingsplan
van de mensheid. In de gereformeerd-katholieke
dialoog, in het document Naar een gemeenschappelijk
verstaan van de Kerk (1990), wordt gesproken van
twee concepten van de kerk, namelijk creatura verbi
(schepping van het Woord) en sacramentum gratiae
(sacrament van de genade).
Zij worden begrepen, aldus het document, als “uitdrukking
van dezelfde instrumentele werkelijkheid
vanuit verschillende gezichtshoeken, als elkaar aanvullend
of als twee kanten van dezelfde medaille. Zij
kunnen de polen worden van een creatieve spanning
tussen onze kerken.” De verklaring stelt dat elk van
beide tradities het ene aspect zozeer heeft benadrukt
dat het andere onderbelicht of verwaarloosd werd. 3
Vaticanum II legde dus de basis voor een kerkleer
die in het teken staat van de gemeenschap (communio)
en ook de Buitengewone Bisschoppensynode
van 1985 riep communio uit tot het sleutelwoord van
3 Walter Kasper, Een rijke oogst, p. 68.
het concilie. De kerk is meer dan een ambtelijk instituut,
zij is een gemeenschap geleid door de Geest.
Centrale gedachte
Het concilie heeft de pneumatologische en charismatische
dimensie van de kerk beklemtoond en geïntegreerd
in het kerkelijk ambt, aldus Kasper. Hij wijst
erop dat de centrale gedachte van de communio-leer
overigens al lang voor het concilie voorbereid werd.
De kerk als mysterie en het volk van God verdrong
gaandeweg de traditionele metafoor van het Lichaam
van Christus. 4
Al vinden de verschillende partners elkaar in de
overtuiging dat de kerk gebaseerd is op het fundament
van de apostelen, ten aanzien van de apostolische
successie (de opvolging in het apostolisch ambt),
hebben we volgens Kasper te maken met “een van de
voornaamste bronnen van verdeeldheid en een van
de meest bediscussieerde en moeilijkste kwesties in
de oecumenische dialoog.” 5
De luthersen zien apostolische successie vooral
inhoudelijk, in het kader van de successie van
de hele kerk in het apostolisch gelóóf. Luther verstond
de apostoliciteit simpelweg als trouw aan de
Heilige Schrift en het door de apostelen overgeleverde
Evangelie. Hij was van mening dat hij daarmee ook
in gemeenschap met de vroege kerk stond. Ook de
gereformeerden plaatsen de successie in het kader
van de continuïteit van het geloof. Volgens hen verbindt
de RKK de apostoliciteit van het geloof te veel
aan zichtbare tekens, met name aan de opvolging van
bisschoppen.
Het noodlottige van de ontwikkeling na de
Reformatie was volgens Kasper dat de apostoliciteit
een zuiver formeel criterium van de kerkelijke leer
werd, met name toegespitst op het leerambt van de
paus. In Vaticanum II werd echter volgens hem Schrift
en traditie meer op elkaar betrokken en kon er geen
zelfgenoegzaamheid van het leerambt boven de Schrift
en de traditie zijn. We komen op dit punt later terug.
Ambt
Een oude tegenstelling ten tijde van de Reformatie
betrof die tussen de leek en de clerus. De “zending
van de leken” is door Vaticanum II volmondig erkend
als een eigen apostolaat. Het concilie begint niet met
de uiteenzetting over het wezen van de kerk, met de
hiërarchische structuur van de kerk, noch met een
ecclesiologie ‘van onder op’.
Zij neemt haar uitgangspunt in de gemeenschap-
4 Walter Kardinal Kasper, Katholische Kirche, p. 45, 46.
5 Walter Kasper, Een rijke oogst, p. 78.
60 P R OT E S TA N T S N E D E R L A N D

pelijke deelname van alle gedoopten aan het profetische,
priesterlijke en koninklijke ambt van Jezus
Christus. 6 Juist het zelfbewustzijn van de leken
behoort tot de vreugdevolle vruchten van Vaticanum
II, zo schrijft de kardinaal. Het kerkelijke ambt is op
zijn terrein aangewezen op de medewerking van de
leken. De leken behoren niet tot de kerk, maar ze zijn
kerk. Maar ze behoren niet tot het bijzondere kerkelijke
ambt.
Het ambt in de kerk is een van de controversiële
zaken in de oecumenische dialoog, aldus Kasper. Er
is een gemeenschappelijk uitgangspunt in de bevestiging
van de voortzetting van de zending en het ambt
van Jezus Christus in de zending en het ambt van het
hele volk van God. Alle gedoopten die in Christus
geloven, delen in Zijn priesterschap. Maar dat is wat
anders dan het specifieke wijdingsambt.
Wat het wijdingsambt betreft, zijn het vooral de
Anglicanen die dit delen met de RKK. Met name in
de viering van de eucharistie wordt de wezenlijke
priesterlijke aard van het ambt in de christengemeenschap
zichtbaar. Het besluit van bepaalde anglicaanse
provincies om over te gaan tot het wijden van vrouwen
tot het priesterschap heeft een verdere constructieve
discussie tussen anglicanen en katholieken over
het (wijdings)ambt verhinderd.
Sacramentele verstaan
De kritiek van de reformatoren op het kerkelijk
ambtsbegrip betrof zeker misbruiken aan het einde
van de Middeleeuwen, stelt Kasper, maar was ook
gericht tegen het sacramentele verstaan van het ambt.
Luther stelde dat alleen de dienst van het Woord
iemand tot priester of bisschop maakt. Het sacrament
van de wijding is niets anders dan het gebruik in de
kerk om iemand in de dienst van de kerk te beroepen.
De uiteenlopende visie op het ambt kristalliseert
zich vooral op het punt van het Petrus-ambt, het
universeel primaat van de RKK in de functie van de
paus. In de anglicaans-katholieke dialoog is er overeenstemming
over een bepaalde vorm van universeel
primaat en de noodzaak daarvan voor de eenheid
van de kerk.
Maar dan is het nodig dat het universele primaat
zijn ambt uitoefent in collegiale verbondenheid met
de andere bisschoppen, een opvatting van het universele
primaat en conciliariteit (het hoogste kerkelijke
gezag bezit een algemeen concilie en niet de paus,
vdZ.) die de uitoefening van episkopè in de plaatselijke
kerken aanvult en niet ondergraaft.
In de luthers-katholieke dialoog wordt de onfeil-
6 Walter Kardinal Kasper, Katholische Kirche, p. 286.
nr. 3 maart 2012
baarheid gedefinieerd als een gave aan de hele Kerk
als volk van God. De gereformeerden gaan nog iets
verder en zeggen dat hun verwerping van elke onfeilbaarheid
aan mensen voortkomt uit “een weerzin om
God en de Kerk op deze manier te binden, waarbij
men vooral aandacht heeft voor de soevereiniteit van
Christus over de Kerk en de vrijheid van de Geest.
Deze weerzin wordt nog versterkt door de ervaring
dat de Kerk zich menigmaal heeft vergist en zich
tegen het Woord van God heeft verzet.” 7
Gereformeerden erkennen de bijzondere positie
van apostel Petrus binnen de Twaalf. Methodisten
stellen dat een universeel primaat goed zou kunnen
dienen als brandpunt van en ambt voor de eenheid
van de hele Kerk. Maar ze zijn terughoudend ten aanzien
van de universele en apostolische aanspraken
van het pausschap. Kasper zegt bij wijze van conclusie
“dat men de oude polemiek over het Petrus-ambt
heeft overstegen, maar dat volledige consensus nog
lang niet in zicht is.” 8
Hij ziet het Petrus-ambt als dienst aan de eenheid,
zo blijkt uit zijn boek Katholische Kirche. Het
dogma vormt oecumenisch wel het meest delicate en
moeilijkste punt van de ecclesiologie. 9 Kasper benadrukt
welke belangrijke positie Petrus inneemt in het
Nieuwe testament. Onfeilbaarheid betekent volgens
Kasper niet dat er geen dwaling en zonde in de kerk
kan zijn, maar dat God niet kan dwalen noch tot dwaling
kan verleiden.
De onfeilbaarheid geldt ook voor de kerk als
geheel, niet voor de paus als persoon (die immers
kan dwalen in zijn persoonlijke mening). Het onfeilbare
leerambt van de paus is er om het geloof van de
kerk te betuigen. Wat vandaag waar is, is ook morgen
waar en kan morgen niet onwaar zijn. 10
Rechtvaardiging
De rechtvaardiging was volgens Kasper de centrale
kwestie van de Reformatie. De RKK had moeite
met de manier waarop Luther en Calvijn de rechtvaardiging
op een specifiek juridisch-forensische
wijze interpreteerde, dat wil zeggen: God verklaart
de zondaar rechtvaardig en máákt hem daardoor
daadwerkelijk rechtvaardig.
Trente benadrukte in zijn decreet over de rechtvaardiging
(1547) vooral het daadwerkelijk en niet
slechts forensisch karakter van de rechtvaardiging, de
medewerking van de mens, de betekenis van goede
7 Walter Kasper, Een rijke oogst, p. 127.
8 Walter Kasper, Een rijke oogst, p. 121.
9 Walter Kardinal Kasper, Katholische Kirche, p. 350.
10 Walter Kardinal Kasper, Katholische Kirche, p. 374, 375.
61

werken, en verwierp de lutherse opvatting van de
zekerheid van het geloof.
De recente consensus over de rechtvaardiging,
de Gemeenschappelijke Verklaring over de Leer van de
Rechtvaardiging (1999), gezamenlijk document van
de RKK en de Lutherse Wereldbond, is een van de
belangrijkste verworvenheden van de laatste decennia,
aldus Kasper. 11 De methodisten sloten zich in
2006 hierbij aan. Het gaat om de verklaring die al in
de jaren zeventig in de Verenigde Staten is voorbereid
en onder meer weerslag had in het Duitse document
Lehrverurteilungen – kirchentrennend? (vanaf
1986).
In de GV wordt gesteld dat de mens alleen
door genade, door het geloof in het heilswerk van
Christus en niet door enige verdiensten onzerzijds,
door God aanvaard wordt en de Heilige Geest ontvangt
(15). Het geloof is Gods gave, gewerkt door de
Heilige Geest, Die door Woord en sacrament werkzaam
is. Voor het heil is de mens volledig afhankelijk
van Gods heilbrengende genade.
Tegelijkertijd wordt de lutherse nadruk dat God
Zijn vergeving uitspreekt verbonden met de katholieke
leer van de kracht van Gods genade. “Wij
belijden samen dat God door zijn genade de zonde
vergeeft en tegelijk mensen bevrijdt van de knechtende
band van de zonde en de gave van het nieuwe
leven in Christus meedeelt. Wanneer mensen door
geloof in Christus delen, rekent Hij hun hun zonde
niet meer aan en bewerkt Hij door de heilige Geest
in hen een actieve liefde” (22).
Heilszekerheid
De Verklaring verenigt de lutherse uitleg van de
rechtvaardiging “door geloof” en de katholieke leer
“door genade”. Het geloof is werkzaam door de liefde,
maar “wat er bij een gerechtvaardigd mens aan
de vrije gave van het geloof ook voorafgaat of erop
volgt, de rechtvaardiging is daarop niet gebaseerd
noch wordt zij erdoor verdiend” (25).
Ten aanzien van de heilszekerheid (door Trente
ontkend) is er consensus gekomen in die zin dat de
christen ondanks zijn zwakheid en bedreigingen van
zijn geloof uit kracht van Christus’ dood en opstanding
toch mag bouwen op de belofte van Gods
genade en zo zeker is van Zijn genade.
De conclusie van de Verklaring is dat de leer van
de lutherse kerken die in deze Verklaring wordt
gepresenteerd niet valt onder de veroordeling van
het concilie van Trente. Omgekeerd geldt dat ook
van de veroordelingen in de lutherse belijdenisge-
11 Walter Kasper, Een rijke oogst, p. 37.
schriften ten aanzien van de leer van de RKK die in
deze verklaring wordt gepresenteerd (41).
Ondanks de consensus in wezenlijke waarheden
is er volgens de Verklaring nog een nader gesprek
nodig ten aanzien van zaken als de verhouding tussen
het Woord van God en de leer van de kerk, de
visie op het kerkelijk gezag, de eenheid van de kerk,
het ambt, de sacramenten en verhouding tussen
rechtvaardiging en sociale ethiek (43).
Overeenkomsten op het punt van de rechtvaardiging
zijn ook te vinden in de gezamenlijke documenten
met de Anglicanen, methodisten en de gereformeerden.
Interessant is de nauwe verbinding tussen
rechtvaardiging en heiliging die hierbij naar voren
komt. De vergeving der zonden gaat vergezeld van
een actieve vernieuwing, de wedergeboorte tot een
nieuw leven.
Volgens de Anglicanen zijn rechtvaardiging en
heiliging twee aspecten van dezelfde goddelijke
daad. God neemt onze veroordeling weg en geeft
ons een nieuwe status voor Hem. “God heiligt ons
en spreekt ons vrij.” De methodisten nemen in hun
gezamenlijke verklaring een citaat van John Wesley
op: “Door de rechtvaardiging worden we gered van
de zondeschuld en komen wij opnieuw bij God in
de gunst; door heiliging worden wij gered van de
macht en de wortel van de zonde en wordt het beeld
van God in ons hersteld”. 12
Kasper spreekt van een blijvende verworvenheid
in de dialoog op deze punten. “Katholieken, lutheranen
en methodisten hebben substantiële overeenstemming
bereikt over wat ooit het centrale
oecumenisch probleem was, met gevolgen voor alle
aspecten van christelijk geloof en leven.” 13
Er zijn wel kwesties die andere bespreking vergen,
zoals de kwestie van de aflaten, de rol van boete
en de medewerking van de mens en ecclesiologische
problemen. Daarover meer in de volgende artikelen.
12 Walter Kasper, Een rijke oogst, p. 47.
12 Walter Kasper, Een rijke oogst, p. 48.
Mede n.a.v. Walter Kasper, Een rijke oogst. De vruchten
van de oecumenische dialoog; uitg. Abdij van Berne,
Heeswijk, 2011; 174 blz.; € 24,90; Walter Kardinal
Kasper, Katholische Kirche. Wesen – Wirklichkeit –
Sendung; Verlag Herder, Freiburg im Breisgau, 2011;
586 blz.; € 29,95; Jürgen Mettepenningen & Karim
Schelkens, Van concilie tot concilie. Hoofdlijnen en
fragmenten van de geschiedenis van Kerk en theologie
van Vaticanum I tot Vaticanum II; uitg. Halewijn,
Antwerpen, 2010; 163 blz.; € 23.
62 P R OT E S TA N T S N E D E R L A N D