DE HAND VAN DE MUSICUS Rob Nolet* In dit artikel wordt ...
DE HAND VAN DE MUSICUS Rob Nolet* In dit artikel wordt ...
DE HAND VAN DE MUSICUS Rob Nolet* In dit artikel wordt ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>DE</strong> <strong>HAND</strong> <strong>VAN</strong> <strong>DE</strong> <strong>MUSICUS</strong><br />
<strong>Rob</strong> <strong>Nolet*</strong><br />
<strong>In</strong> <strong>dit</strong> <strong>artikel</strong> <strong>wordt</strong> uitsluitend een kijkje gegeven in de fascinerende wereld van het maken van muziek<br />
en het gebruik van de handen hierbij in het bijzonder. Er zullen geen pathologieën en therapieën<br />
besproken worden.<br />
Nederland kent vijfentwintigduizend beroepsmusici en één miljoen amateurmusici. Een topviolist<br />
heeft er op zijn eenentwintigste jaar tenminste tienduizend uur formele vioolstudie op zitten, naast de<br />
normale schoolopleiding. Een onderzoek in Amerika in 1986 gaf aan dat er meer musici dan sporters<br />
waren in dat land.<br />
Bijna tachtig procent van de musici heeft gedurende de loopbaan beroepsgerelateerde<br />
gezondheidsproblemen, waarbij bijna veertig procent te kampen heeft met belemmerde speeltechniek.<br />
Zie ook www.arbopodium.nl<br />
Een musicus studeert ongeveer tussen de twee en acht uur per dag. Orkestrepetities duren gemiddeld<br />
drie uur. Uitvoeringen duren ongeveer twee uur. Er bestaan vele blessures van het bewegingsapparaat<br />
die musici kunnen oplopen door het bespelen van een muziekinstrument. We kunnen ook nog<br />
verschillende indelingen maken per instrument. <strong>In</strong> <strong>dit</strong> <strong>artikel</strong> beperken zal ik me echter beperken tot<br />
de handen.<br />
Tijdens het spelen van een presto uit een pianofantasie van Mendelssohn werden in vier minuten en drie seconden<br />
vijfduizendvijfhonderdvijfennegentig noten geteld en tweeënzeventig bimanuele vingerbewegingen per seconde<br />
geregistreerd. Het kost vele jaren van oefening om deze behendigheid en precisie te verkrijgen.<br />
Hand en instrument<br />
Bij blaasinstrumenten sluiten en openen de vingers kleppen of ventielen om de lengte van de<br />
circulerende luchtstroom te veranderen. Alleen bij een trombone worden hiervoor de armen gebruikt.<br />
Bij strijkinstrumenten drukken de vingers van de linkerhand met een uiterste subtiliteit de snaren<br />
op het aanslagbord met een minimale precieze druk om de trilling van de snaar te beïnvloeden. De<br />
opperhuid van de vingertoppen past zich aan en is daarom verhard, waarbij de linkerhand de hoogte<br />
van de toon stuurt en de rechterhand de sterkte van de toon. Een Cimbaal <strong>wordt</strong> met twee hamertjes<br />
bediend.<br />
Bij plukinstrumenten worden, bij het bespelen van een harp, beide handen en vingertoppen belast en<br />
bij gitaar <strong>wordt</strong> de linkerhand anders gebruikt dan de rechterhand, waarbij de lengte van de nagels<br />
van de rechterhand belangrijk kan zijn. <strong>In</strong> tegenstelling tot andere instrumenten worden de strekkers<br />
van de vingers van de rechterhand ook wel gebruikt naast natuurlijk de buigers (bovenstaande geldt<br />
voor rechtshandige gitaristen).<br />
Bij toetsinstrumenten, zoals piano, accordeon en orgel <strong>wordt</strong> het mechanisme indirect via toetsen door<br />
de vingers aangeslagen.<br />
Tijdens de Unvollendete, achtste symfonie, van Franz Schubert (1822), vindt er vierhonderdduizend! keer een<br />
dwarse frictie plaats in het DIP gewricht van de middelvinger van de linkerhand bij een violist(e).<br />
De techniek<br />
Er bestaat een lange lijst van de meest voorkomende plaatsen waar specifieke spanning bij musici in<br />
de hand en vingers kunnen ontstaan, maar ik beperk me nu tot de strijkers.<br />
De hoek van het DIP gewricht op de snaar is belangrijk. De hoek <strong>wordt</strong> grotendeels<br />
bepaald door het deel van de vinger dat contact heeft met de snaar. Hoe meer de<br />
vinger met de radiaire zijde op de snaar <strong>wordt</strong> gelegd hoe meer deviatie in de MCP’s.<br />
Hoe meer de volaire zijde van de vingertop op de snaar <strong>wordt</strong> gelegd, des te meer parallel de MCP’s<br />
aan de snaar zijn. Een verkeerde plaatsing van de vingertop leidt direct tot een verkeerde hoek van de<br />
basisgewrichten van de hand en de elleboog.<br />
Dus: welk deel van de vingertop de snaar of toets raakt is cruciaal, omdat het direct invloed heeft op<br />
andere gedeelten van de bovenste extremiteit.
(2734) (2735)<br />
Musici weten dat de rol van de duim belangrijk is. Zij realiseren zich dat de duim feitelijk de langste<br />
en niet de kortste vinger van de hand is. De duim heeft ten opzichte van de vingers langere kootjes,<br />
maar wel één minder. (Een musicus telt feitelijk de duim niet mee en noemt bij gebruik de wijsvinger de eerste<br />
vinger en de pink de vierde vinger).<br />
Een buitengewoon belangrijk fenomeen is dat knijpen tussen duim en wijsvinger een onmiddellijk<br />
geblokkeerde handfunctie oplevert. De ruimte tussen de proximale falanx van de duim en het MCP<br />
gewricht van de eerste vinger moet altijd een vrije ruimte zijn. Dit is van vitaal belang bij bijvoorbeeld<br />
de linkerhand van een strijkinstrumentalist.<br />
De meeste musici kunnen profiteren van de wetenschap dat de basispositie van de linkerhand en pols<br />
meer invloed heeft op de bovenste (1ste) dan op de onderste (4de)vinger. Dit is lastig onder controle<br />
te krijgen.<br />
(2731)<br />
De belangrijkste beweging van de vingers van de linkerhand geschiedt in de MCP gewrichten, terwijl<br />
de hand praktisch onbewegelijk ten opzichte van de pols blijft.<br />
Tijdens het musiceren is de druk van de vingers van de linkerhand op de snaren, vooral bij strijkers,<br />
extreem belangrijk waarbij het subtiel loslaten van de snaar misschien wel belangrijker is dan de druk<br />
op de snaar. Excessieve vingerdruk is één van de meest voorkomende en op zichzelf staande fouten in<br />
de techniek die veel schade kan geven.<br />
Iedere hand is anders<br />
Vooral de ruimte tussen de vingers is sterk verschillend. Vaak is er voldoende ruimte tussen de vingers<br />
om ze goed los van elkaar te bewegen, maar het komt ook voor dat vingers tijdens het musiceren<br />
elkaar constant raken. <strong>In</strong> <strong>dit</strong> laatste geval moet voorkómen worden dat het actief stoppen van een<br />
noot geschiedt door een zijwaartse druk tegen een andere vinger. Dit fenomeen kan alleen maar<br />
gestuurd worden door de positie van de vingertop op de snaar, in feite bepaalt dat de ruimte tussen de<br />
vingers.
(2733)<br />
Ook de hoogte van de vingers ten opzichtte van de snaar is belangrijk. Hoe sneller de passage in het<br />
muziekstuk hoe dichter de vingers bij de snaren blijven; doet men <strong>dit</strong> niet dan <strong>wordt</strong> meer dan het<br />
dubbele aan energie gebruikt en <strong>wordt</strong> snel spelen onmogelijk. Zes uur per dag oefenen van heftige<br />
passages in symfonische muziekstukken kan extreme vermoeidheid in de hand en vingers gaan geven,<br />
met alle gevolgen van dien.<br />
Het spelen met vibrato is wel het meest lastige omdat de musicus slechts in één actieve richting<br />
van het vibrato mag bewegen: voorwaarts, richting de opkomende toon, waarbij de vingerdruk in<br />
voorwaartse richting groter zal zijn dan in de achterwaartse richting.<br />
Het vasthouden van de strijkstok met de rechterhand is eveneens een virtuoos samenspel van de<br />
vingers en de hand. De duim staat diagonaal, met de laterale zijde van de eindphalanx op het hout<br />
en met de mediale zijde van het eindkootje tegen de daarvoor bestemde uitsparing op de strijkstok.<br />
De druk van de duim moet ruim voldoende zijn maar toch minimaal. De wijsvinger staat tegenover de<br />
duim. Met de pink houdt men de balans in de stok.<br />
Veel violisten maken gebruik van de platte kant van het haar van de strijkstok en verkrijgen zo een<br />
twee keer zo krachtige toon met de helft van de inspanning. Voor het spelen van pianissimo vindt een<br />
kanteling plaats naar weinig haar op de strijkstok. Daarbij staat de pols in palmairflexie.<br />
De uiterst complexe bewegingen die de vingers moeten maken tijdens het musiceren geven aan dat<br />
in een eventueel revalidatietraject het erg lastig is om te werken volgens een protocol. De vraag<br />
rest immers of herstel van vaardigheden bij een musicus kan worden gevangen in een protocol. Bij<br />
revalidatie moet men vanuit de gedachte vertrekken dat de cortex gereorganiseerd dient te worden op<br />
basis van nieuwe afferente input, een re-set als het ware. Een ander evenwicht tussen afferentie en<br />
efferentie lijkt in bestaande rigide protocollen niet afdoende te zijn en zeker niet bij musici. De input<br />
van de cortex via klank is in deze een fantastisch bruikbaar hulpmiddel.<br />
Een violist uit een symfonieorkest zei recent het volgende: “Waarom moeten wij toch steeds die tremolo’s<br />
repeteren? Dat gaat immers vanzelf als je doodmoe bent”.<br />
De hand van de componist<br />
Er zijn diverse componisten geweest die tijdens het componeren problemen met hun handen hadden.<br />
Deze gecomponeerde werken hebben tot op de dag van vandaag invloed op de handen van de<br />
uitvoerende musicus. Naast <strong>Rob</strong>ert Schumann, Franz Liszt, Frederick Delius is Nicolo Paganini de<br />
meest bekende met handproblemen. De extreme hypermobiliteit in de vingers van zijn linkerhand<br />
maakt dat zijn vioolconcerten zeer lastig te spelen zijn voor violisten met normale handen.<br />
Paganini zou aan een milde vorm van Ehlers-Danlos hebben geleden waardoor hij zijn vingers extreem<br />
kon spreiden, de duim kon hyperextenderen en bovenal zijwaartse flexie in de DIP gewrichten van de<br />
vingers kon bewerkstelligen. Observaties melden dat hij die zijwaartse bewegelijkheid initieerde vanuit<br />
de hele arm, gestuurd door de linker schouder.<br />
Warming-up<br />
Koude vingers en vochtige handen zijn regelmatig terugkerende verschijnselen in angstdromen van<br />
pianisten, omdat het geringste spoortje zweet ertoe kan leiden dat de vingers uitglijden of slippen<br />
zodat ze per ongeluk twee toetsen tegelijkertijd raken. Een pianist met aanleg voor zweethanden heeft<br />
voortdurend reden tot zorg.
Als zijn handen te koud zijn worden de spieren van zijn vingers stijf, maar zelfs met verkleumde<br />
gewrichten is het niet uitgesloten dat de vingertoppen bezweet raken en in het ergste geval worden de<br />
vingers van de pianist stroef van de kou en glibberig van het zweet.<br />
Veel musici houden, als ze moeten optreden in de wintermaanden, hun handen een uur of langer<br />
ondergedompeld in een kom met warm water.<br />
Psychologie<br />
De mentale focus op de handen tijdens het musiceren is vaak zo overheersend dat welk technisch<br />
of fysiek mankement dan ook direct het zelfvertrouwen van de musicus raakt. Mogelijk <strong>wordt</strong><br />
gemakkelijk snel overdreven en gedramatiseerd, waardoor het een algemeen psychologisch probleem<br />
<strong>wordt</strong>, wat uiteindelijk kan resulteren in een algeheel falen. De angst niet meer te kunnen spelen.<br />
Als de handen het af laten weten kan dat angstige gedachten opleveren, soms ook wel catastrofale<br />
gedachten. Musici komen dan in een negatieve denk- en gevoelscirkel terecht: ze hebben een zekere<br />
klacht, gaan op een bepaalde manier met de klachten om, de klachten hebben negatieve effecten in<br />
denken en voelen en de cirkel is rond. Denken en voelen is een belangrijke slechte raadgever hierin.<br />
Dit is een onbewust proces.<br />
Een ander psychologisch gegeven is hoe de musicus omgaat met zijn muzikale gevoelens (hoe de<br />
musicus zijn muzikale verbeelding in de hersenen opslaat). Er zijn musici die vertrouwen op het<br />
geluid van het eerste contact met het instrument en die zo hun muzikale interpretatie sturen, zoals<br />
jazz-musici vaak doen. De vingers gehoorzamen als het ware het geluid. Klassieke musici vertrouwen<br />
routinematig op noten die in het hoofd zijn opgeslagen. Dus hierbij gehoorzamen de vingers de<br />
opgeslagen kennis, gevoel en interpretatie. Gitaristen en drummers, bijvoorbeeld, vertalen hun<br />
muzikale gevoelens in handposities, vinger- en handbewegingen en hun tablatures weerspiegelen <strong>dit</strong>.<br />
Dus de manier waarop de hand is geprogrammeerd door de hersenen is van wezenlijk belang voor de<br />
uiteindelijke kwaliteit van de muzikale uitvoering. Een alom gerespecteerde wijsheid is dat verbeelding<br />
de handen aanstuurt, met andere woorden de musicus brengt muzikaal denken ten uitvoer met<br />
overbrenging van toon en techniek.<br />
Maar de praktijk leert ook dat de handen weldegelijk de hersenen kunnen sturen zowel in positieve als<br />
negatieve zin. Lukt een bepaald loopje zonder er al te veel op te studeren dan geeft dat een enorme<br />
mentale stimulans. Zijn de vingers echter fysiek niet optimaal dan geeft dat een mentale dreun.<br />
Vaak <strong>wordt</strong> gezegd dat musiceren en met name in een symfonieorkest het bedrijven van topsport<br />
is. Er zijn zeker vele argumenten te vinden die deze bewering staven. Het zijn echter veelal<br />
buitenstaanders die <strong>dit</strong> beweren, want een musicus zelf zal nooit met een sporter vergeleken willen<br />
worden.<br />
Wel is er ooit door een musicus gezegd dat de Bruckner symfoniën zijn geschreven in opdracht van de bond van<br />
fysiotherapeuten.<br />
Geraadpleegde literatuur<br />
Leijnse Joris,‘Finger exercises with anatomical constraints’. Proefschrift 1995.<br />
Nolet <strong>Rob</strong> 2009 ‘Muziek en Arbeidsomstandigheden’ (Training Academie van het KCO).<br />
O’Shea John. ‘Music & Medicine’ 1990 ISBN 0-460-86106-9.<br />
Sataloff <strong>Rob</strong>ert, Brandfonbrener Alice, Lederman Richard. ‘Textbook of performing arts medicine’. 1991 ISBN 0- 88167.<br />
Tubiana Raoul, Thymine Jean- Michel, Mackin Evelyn ‘Examination of the hand and wrist’ 1996 ISBN 1-85317- 544-7.<br />
Veen Ruud van de, Mieke Schutten, Hullegie dr Wim. ‘Van contractie naar vaardigheid’ Physios, Prelum Uitgevers 2009.<br />
Wagner Christoph, ‘Hand und <strong>In</strong>strument’ 2005. ISBN 3-7651-037-6.<br />
Winspur Ian, Christopher B. Wynn Parry. ‘The Musician’s Hand’. 1998 ISBN 1-85317-492-0698-5.<br />
www.arbopodium.nl
*<strong>Rob</strong> Nolet, zelfstandig praktijkhouder fysiotherapeut te Amsterdam, o.a. betrokken bij het Koninklijk<br />
Concertgebouw Orkest. Bestuurslid en mede- oprichter van de ‘Stichting Sanitas in Musica, Musicis<br />
Sanitas’ en ‘Stichting Harm and Harmony in Musicians’ (1988)<br />
E: rob.nolet@planet.nl, Web: www.noletfysiotherapeuten.nl<br />
Samenvatting:<br />
<strong>In</strong> <strong>dit</strong> <strong>artikel</strong> <strong>wordt</strong> aangegeven wat het betekent voor handen om muziekinstrumenten te bespelen. Er <strong>wordt</strong> een indruk<br />
gegeven van de arbeidstijd en studiebelasting.<br />
Handfunctie <strong>wordt</strong> per instrument besproken en daarbij worden technische aspecten als positie van de vingers op de snaren bij<br />
violisten expliciet beschreven.<br />
Tevens worden individuele verschillen en de invloed van componisten behandeld. Als laatste komen de warming up en de<br />
psychische belasting aan bod.