Les 10 - latijn leren 1
Les 10 - latijn leren 1
Les 10 - latijn leren 1
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>10</strong>. Hoe Rome in de taal voortleeft<br />
Woordenlijst<br />
* statuere, o, statui, statutum: plaatsen;<br />
menen; besluiten<br />
* otium, ii: vrije tijd; nietsdoen; rust,<br />
vrede<br />
* clarus, a, um: helder, duidelijk;<br />
beroemd<br />
5.* insula, ae: eiland<br />
* manere, eo, mansi, mansum: blijven;<br />
wachten<br />
* apud + acc. (vz.): bij<br />
* medicus, i: geneesheer, arts<br />
* comes, comitis: gezel(lin)<br />
* servus, i: slaaf, dienaar<br />
* initium, ii: begin<br />
<strong>10</strong>.* pecunia, ae: geld<br />
* numerare, o: tellen; betalen<br />
* iniuria, ae: onrecht<br />
Basistekst 1<br />
In de jaren 88 - 82 v.Chr. was Rome het toneel van de<br />
eerste burgeroorlog tussen Marius en Sulla,<br />
respectievelijk leiders van de volkspartij (populares) en de<br />
edelen (nobiles). Deze burgeroorlog liep uit op de<br />
dictatuur van Sulla (82 - 79 v. Chr.). De jonge Caesar<br />
stond aan de kant van de populares en besloot in 82 Rome<br />
te verlaten...<br />
Composita seditione ciuili Rhodum secedere<br />
Nadat... burgeroorlog Rhodos zich terug-<br />
beslecht was trekken<br />
statuit, ut per otium ac requiem Apollonio<br />
rust Apollonius<br />
Moloni clarissimo tunc dicendi magistro<br />
Molo superlatief toen leraar in de wel-<br />
sprekendheid<br />
operam daret. Huc dum hibernis iam<br />
les volgen winter-<br />
5. mensibus traicit, circa Pharmacussam<br />
maand oversteken Pharmacussa<br />
insulam a maritimis praedonibus captus est<br />
zee- rover V.T.T.passief<br />
mansitque apud eos prope quadraginta dies<br />
veertig<br />
cum uno medico et cubicularis duobus. Nam<br />
kamerdienaar<br />
comites seruosque ceteros initio statim ad<br />
dadelijk om<br />
<strong>10</strong>.expediendas pecunias, quibus redimeretur,<br />
te regelen ... losgekocht<br />
moest worden<br />
dimiserat. Numeratis deinde quinquaginta<br />
Nadat .... vijftig<br />
talentis expositus est in litore.<br />
(1) aan land zetten<br />
V.T.T. passief<br />
Sed e uestigio se ab iniuria uindicauit:<br />
op staande voet wreken
15.* continere, eo, tinui, tentum:<br />
bijeenhouden; insluiten; tegenhouden<br />
20.* pons, pontis (m.): brug<br />
* ante / antea (bw.): eerder, vroeger<br />
* superare, o: overtreffen; overwinnen<br />
* publicus, a, um: van de staat;<br />
openbaar<br />
* res publica, rei publicae: staatszaken;<br />
staat, republiek<br />
25.* administrare, o: dienst doen;<br />
verzorgen, besturen<br />
* quis, quis, quid (onbep.vnw.) =<br />
aliquis, quis, quid: iemand, iets<br />
* canere, o, cecini, ---: zingen; dichten<br />
continuo enim captos praedones crucibus<br />
dadelijk volt.deelw. kruis<br />
15.adfixit.<br />
vasthechten…<br />
Deze anekdote moet bewijzen dat Caesar hard kon<br />
optreden en dat hij het ver zou brengen...<br />
En inderdaad, na triumvir te zijn geworden, kwam zijn<br />
succesvolle veldtocht in Gallië...<br />
Omnem Galliam, quae saltu Pyrenaeo<br />
woudgebergte Pyreneeën<br />
Alpibusque et fluminibus Rheno ac Rhodano<br />
Alpen Rijn Rhône<br />
continetur, in prouinciae formam redegit.<br />
maken tot<br />
Germanos, qui trans Rhenum incolunt,<br />
wonen<br />
20.primus Romanorum ponte fabricato<br />
als ... na ... gebouwd te<br />
hebben<br />
adgressus maximis adfecit cladibus; et<br />
aanvallen superlatief aandoen...nederlaag<br />
volt.deelw.<br />
Britanni ignoti antea superati sunt.<br />
Brittanniërs onbekend V.T.T. passief<br />
In 59 v.Chr. werd hij consul...<br />
Cum Bibulo consul creatus est, sed unus<br />
aanstellen<br />
omnia in re publica et ad arbitrium<br />
naar zijn goeddunken<br />
25.administrauit, ut nonnulli, cum quid per<br />
iocum testandi gratia signarent, non<br />
grap om te getuigen ondertekenen<br />
Caesare et Bibulo, sed Iulio et Caesare<br />
onder .... onder ...<br />
consulibus actum scriberent.<br />
akte<br />
Mox canebantur hi uersus:<br />
weldra passief vers
30.* fieri, fio, factus sum: worden,<br />
ontstaan; gebeuren<br />
* meminisse (defect. ww.): zich<br />
herinneren; vermelden<br />
* ius, iuris: recht<br />
* existimare, o: oordelen, beslissen;<br />
menen<br />
35.* honor, oris: eer; ereambt<br />
* enim (vgw.): immers, want<br />
* imperator, oris: (opper)bevelhebber;<br />
keizer<br />
* ara, ae: altaar<br />
30."Non Bibulo quiddam nuper sed Caesare<br />
onlangs<br />
factum est:<br />
is gebeurd<br />
nam Bibulo fieri consule nil memini."<br />
= nihil 1ste pers.<br />
enk.<br />
(1) talentum = Grieks gewicht (26 kg) en munt<br />
Naar Velleius Paterculus, Historiae Romanae II, 41 /<br />
Suetonius, Vita Caesarum, Caesar, hfdst. 4, 19-20 en 25 /<br />
Valerius Maximus, Memorabilia, VI, 9, 15<br />
Het bleef niet bij die onschuldige spotliederen - Suetonius,<br />
die een lange biografie van Caesar schreef, beschrijft de<br />
laatste maanden en de laatste dag van Caesar heel<br />
pakkend:<br />
Tamen Caesar abusus est dominatione et<br />
misbruik maken heerschappij<br />
V.T.T.<br />
iure caesus existimatur.<br />
volt.deelw. men meent<br />
35.Honores enim nimios recepit: continuum<br />
te veel achtereenvolgend<br />
consulatum, perpetuam dictaturam, insuper<br />
consulaat eeuwigdurend dictatuur bovendien<br />
praenomen Imperatoris, cognomen Patris<br />
voornaam bijnaam<br />
patriae, statuam inter reges; sedem auream<br />
standbeeld<br />
in curia habebat, templa, aras, simulacra<br />
senaats- beeld<br />
gebouw<br />
40.iuxta deos, appellationem mensis e suo<br />
naast naam maand<br />
nomine...<br />
Subscripsere quidam Caesaris statuae:<br />
onderaan schrijven<br />
"Brutus, quia reges eiecit, consul primus<br />
verdrijven
45.* posterius (bw.): later --- postremo<br />
(superl.): ten slotte; kortom<br />
* amplus, a, um: ruim; veel, groot;<br />
aanzienlijk<br />
* princeps, cipis: vooraanstaand, eerst;<br />
(als subst.): vooraanstaande, leider;<br />
keizer<br />
50.* species, iei: aanblik; uiterlijk;<br />
schijn<br />
* officium, ii: dienst, taak;<br />
plicht(sgevoel)<br />
* accedere, o, cessi, cessum: gaan naar,<br />
naderen<br />
* umerus, i: schouder<br />
55.* quidem (bw.): zeker, ongetwijfeld;<br />
maar, echter --- ne ... quidem: zelfs niet<br />
* paulum (bw.): een weinig<br />
* brachium, ii: arm<br />
* conari, or: trachten<br />
* vulnus, neris: wonde<br />
* animadvertere, o, verti, versum:<br />
bemerken<br />
factus est:<br />
V.T.T.
60.* tradere, o, didi, ditum: uitleveren;<br />
overleveren, vertellen<br />
65.* iacere, eo, iacui, ---: liggen<br />
* tot: zoveel<br />
* reperire, io, repperi, repertum:<br />
(terug)vinden; vernemen<br />
* nisi (vgw.): indien niet, tenzij<br />
* pectus, toris: borst, hart; gemoed<br />
70.* metus, us: vrees, angst<br />
Opgaven<br />
plagis confossus est. Quidam tradiderunt<br />
slag doorsteken<br />
Marco Bruto irruenti dixisse: kai su teknon;<br />
die op hem (1)<br />
afstormde<br />
Exanimis diffugientibus cunctis aliquamdiu<br />
levenloos terwijl… enige tijd<br />
uiteen vluchten<br />
65.iacuit, donec tres seruoli domum<br />
totdat jonge slaaf<br />
rettulerunt. Nec in tot uulneribus, ut<br />
Antistius medicus existimabat, letale ullum<br />
dodelijk<br />
repertum est, nisi quod secundo loco in<br />
V.T.T. passief<br />
pectore acceperat. Fuerat animus coniuratis<br />
70.corpus occisi in Tiberim trahere, sed metu<br />
volt.deelw.<br />
Marci Antoni consulis destiterunt.<br />
afzien van<br />
(1) kai su teknon = Grieks voor "tu quoque, fili mi"<br />
1. Composita seditione civile (r.1): hoe oud was Caesar dan?<br />
Naar Suetonius, Vitae Caesarum, Caesar, hfdst.76, 80 en<br />
82<br />
2. Hibernis iam mensibus (r.4-5): dat was niet de gewoonte. Waarom?<br />
Het eilandje Pharmacussa ligt trouwens aan de kust van Klein-Azië - hoe verliep de<br />
scheepvaart in de oudheid?<br />
3. Quinquaginta talentis (r.11-12): dit is een enorm bedrag. Een talent had de waarde van<br />
6000 drachmen (1 drachme = 4 gram zilver).<br />
Het is moeilijk de waarde van oude munten te bepalen, maar in het oude Griekenland moest<br />
een arbeider meerdere jaren werken om een talent te verdienen. Men schat dat 1 drachme de<br />
waarde vertegenwoordigde van één dagloon of van 30 kg tarwe...<br />
Stel dat je die 50 talenten omrekent naar onze huidige munt, hoeveel zou dat bedrag dan<br />
waard kunnen zijn in euro's?
4. Crucibus adfixit (r.14-15): de kruisdood was een gewone straf voor niet-Romeinen. Denk<br />
aan de kruisdood van Jezus Christus of aan de terechtstellingen van de opstandelingen van de<br />
slavenopstand van Spartacus...<br />
5. Caesar werd triumvir in 60 v.Chr., samen met Pompeius en Crassus (zie ook de inleiding<br />
tot Thema IV). Ze verdeelden dus de hoogste macht onder elkaar - wat was het gevolg voor<br />
het ambt van consul? En waaruit blijkt dit hier?<br />
6. Caesare et Bibulo (r.27): hoe dateerden de Romeinen?<br />
7. Honores nimios (r.35): welke titels droeg Caesar dus allemaal? Waarom waren sommige<br />
daarvan zeker in strijd met de regels van de oude Romeinse republiek?<br />
8. Appellationem mensis (r.40): welke maand dus? Maar Caesar deed veel meer met de<br />
kalender! Zoek daarover gegevens op, b.v. op http://nl.wikipedia.org/wiki/Kalender en op<br />
http://nl.wikipedia.org/wiki/Juliaanse_kalender<br />
9. Brutus (r.43) was de leider van de beweging die de laatste koning Tarquinius Superbus<br />
verdreef, in 5<strong>10</strong> v.Chr.<br />
De verder vernoemde samenzweerder Decimus Iunius Brutus behoorde tot dezelfde familie,<br />
de belangrijke "gens Iunia" - zie http://nl.wikipedia.org/wiki/Gens_Iunia<br />
<strong>10</strong>. Conspiratum est ... (r.47): van de 40 tot 60 samenzweerders noemt Suetonius er hier<br />
slechts een 6-tal: Marcus en Decimus Brutus (familie van elkaar), Tillius Cimber, de<br />
gebroeders Casca en Gaius Cassius. Wie is de bekendste geworden?<br />
11. De moord op Caesar gebeurde op de Idus van maart (15 maart) 44 v.Chr.<br />
Een waarzegger had Caesar (tevergeefs) gewaarschuwd voor "de Iden van maart" - deze<br />
waarschuwing vinden we ook in het toneelstuk Julius Caesar van Shakespeare. Wat zou je<br />
kunnen bedoelen als je iemand waarschuwt voor "de Iden van maart"?<br />
12. Kai su, teknon (r.63): misschien nog bekender zijn de woorden "Tu quoque, Brute" of "Tu<br />
quoque, fili mi". De eerste uitspraak komt uit de tragedie Iulius Caesar van William<br />
Shakespeare, de tweede is een vertaling van het Grieks "kai su, teknon".<br />
Het is waarschijnlijk - als Caesar al iets gezegd heeft! - dat de Griekse woorden het meest de<br />
werkelijkheid benaderen: Romeinse edelen spraken namelijk heel vaak Grieks.<br />
Decimus Brutus was inderdaad een vertrouweling van Caesar geweest, maar geen adoptief<br />
zoon. Men moet het woord "teknon" dan ook eerder begrijpen als de aanspreking van iemand<br />
die jonger is, niet van een echt kind...<br />
13. Marcus Antonius (r.71) zou het testament van Caesar laten uitvoeren en voor zijn<br />
begrafenis zorgen - hij had zelf ook heel veel ambitie! Maar Octavius, een achterneef van<br />
Caesar, was door diens testament tot adoptiefzoon aangeduid. Terwijl de republikeinse<br />
senatoren die Caesar hadden vermoord, uit Rome vluchtten, tekende zich reeds een nieuwe<br />
burgeroorlog af... Hoe zou het allemaal verder lopen? Zie ook de Leestekst 1 bij <strong>Les</strong> 9...
14. Caesar en taal? Misschien voor jou een niet zo voor de hand liggend verband, maar:<br />
(1) Caesar schreef naast werken over zijn oorlogen ook boeken over grammatica, over<br />
welsprekendheid, misschien ook over sterrenkunde - en zelfs poëzie<br />
(2) Caesar schreef in een sobere, eenvoudige en beknopte stijl en in een heel zuivere taal: men<br />
zegt dat hij "klassiek Latijn" schrijft.<br />
Het "klassieke Latijn" is het Latijn zoals het geschreven werd tijdens de bloeitijd van Rome,<br />
dus in de eerste eeuw voor en na Christus. Zo'n Latijn schreven bijvoorbeeld ook de dichters<br />
Vergilius en Horatius<br />
(3) Daarom zul je in het 3de jaar Latijn nog meer van Caesar lezen - Caesar is een goede<br />
"leermeester" qua taal. Wij <strong>leren</strong> op school natuurlijk dat klassieke Latijn...<br />
Grammatica<br />
1. Het passief van de onvoltooide tijden<br />
a. Observeer<br />
- continetur (r.18), canebantur (r.29), existimatur (r.34)<br />
- <strong>Les</strong> 9, Basistekst: agebantur (r.11), audiebantur (r.19), excitabatur (r.32), metuebatur (r.39)<br />
b. Besluiten<br />
(1) Tot nu toe zag je in het Latijn alleen de actieve vormen van het werkwoord. In het actief<br />
(of "bedrijvende vorm") voert het onderwerp de handeling uit (actief < Lat. agere = doen,<br />
uitvoeren).<br />
(2) Er bestaan ook passieve vormen: in het passief ( of "lijdende vorm") ondergaat het<br />
onderwerp van de zin de handeling (passief < Lat. pati = lijden, ondergaan).<br />
In het Nederlands herkennen we het passief aan het hulpwerkwoord worden.<br />
Ook in vele andere moderne talen gebruikt men een hulpwerkwoord om het passief uit te<br />
drukken, dus:<br />
- Ned.: hij hakt de boom om --- passief: de boom wordt omgehakt<br />
- Frans: il coupe l' arbre --- passief: l' arbre est coupé<br />
- Engels: he cuts the tree --- passief: the tree gets cut<br />
(3) In het Latijn gebruikt men in de onvoltooide tijden geen hulpwerkwoord; men herkent<br />
het passief aan de speciale uitgangen.<br />
(4) Die uitgangen zijn: (o)r , ris, tur, mur, mini, ntur.<br />
(5) Voor de rest blijven de regels van de vorming van de drie onvoltooide tijden dezelfde als<br />
die die je al kent - zie <strong>Les</strong> 7.
Die regels zijn dus:<br />
- praesens passief<br />
praesensstam (+ bindletter i/u) + praesensuitgangen or, ris, tur, mur, mini, ntur<br />
- imperfectum passief<br />
praesensstam (+ bindletter e) + kenletters BA + praesensuitgangen r, ris, tur, mur, mini, ntur<br />
- futurum simplex<br />
praesensstam + kenletters B of A/E + praesensuitgangen (o)r, ris, tur, mur, mini, ntur<br />
Opmerkingen:<br />
- de bindletters blijven dus dezelfde als in het actief<br />
- let op dat de bindletter -i- een -e- wordt voor een -r, dus voor de uitgang -ris: het is dus vince-ris<br />
en cape-ris en ook vocab-e-ris en habeb-e-ris.<br />
(6) Voor de volledige vervoegingen zie LS nrs. 156, 157 en 158.<br />
2. Het passief van de voltooide tijden<br />
a. Observeer<br />
- captus est (r.6), expositus est (r.12), superati sunt (r.22), creatus est (r.23), conspiratum est<br />
(r.47), tardatus est (r.59), confossus est (r.62), repertum est (r.68)<br />
- <strong>Les</strong> 9, Basistekst: zie punt 3, (4) hieronder.<br />
b. Besluiten<br />
(1) Het Latijn gebruikt in de voltooide tijden wél een hulpwerkwoord, nl. esse.<br />
(2) De 3 voltooide tijden worden dan gevormd met het voltooid deelwoord (participium<br />
perfectum) + het praesens, imperfectum of futurum simplex van esse.<br />
Het is dus een beetje zoals in het Nederlands: V.T.T.: ik ben gekwetst (geworden) of V.V.T.:<br />
ik was gekwetst (geworden)...<br />
(2) De drie regels voor de voltooide tijden worden dan:<br />
- perfectum passief<br />
participium perfectum + praesens van esse: sum, es, est, sumus, estis, sunt
- plus-quam-fectum passief<br />
participium perfectum + imperfectum van esse: eram, eras, erat, eramus, eratis, erant<br />
- futurum exactum passief<br />
participium perfectum + futurum simplex van esse: ero, eris, erit, erimus, eritis, erunt<br />
Opmerkingen:<br />
- let erop dat het participium perfectum verandert van getal en geslacht (zie ook nr.4). Dus:<br />
vocatus sum / es / est, maar vocati sumus / estis / sunt, en ook vocata est (vrouwelijk), enz.<br />
- let er ook op dat de 3de pers.mv. van het futurum exactum passief wel vocati erunt is, terwijl<br />
de 3de pers.mv. van het futurum exactum actief vocaverint is.<br />
(3) Voor de volledige vervoegingen: zie LS nrs 159, 160 en 161.<br />
3. Besluiten over de vorming van het Latijnse passief en opmerkingen over de vertaling<br />
(1) bij de onvoltooide tijden ligt het verschil tussen actief en passief in de<br />
persoonsuitgangen<br />
(2) bij de voltooide tijden is de vorming van actief en passief totaal verschillend:<br />
- actief: perfectumstam + speciale uitgangen<br />
- passief: participium perfectum + hulpwerkwoord esse<br />
(3) let er dus op dat bij het plus-quam-perfectum -eram in het actief een uitgang is, terwijl in<br />
het passief "eram" een hulpwerkwoord is; hetzelfde doet zich voor in het futurum exactum<br />
met de uitgang -ero en het hulpwerkwoord "ero".<br />
(4) Opmerkingen:<br />
- (V) Vertaling van het Latijnse passief: het Nederlands gebruikt het passief veel minder<br />
dan het Latijn en vaak is een vertaling met een actieve zinswending vlotter:<br />
Voorbeelden:<br />
. expositus est in litore (r.12) = (ook) men zette hem aan land<br />
. et Britanni superati sunt (r.22) = (ook) hij overwon ook de Brittanniërs<br />
- Let erop dat het hulpwerkwoord esse, zoals trouwens het werkwoord esse in het algemeen<br />
(zie Basistekst <strong>Les</strong> 9) soms weggelaten wordt:<br />
Voorbeeld: Ubi dies redditus, corpus inventum (<strong>Les</strong> 9, Basistekst, r.51) = ubi dies redditus<br />
est, corpus est inventum.
- (V) Op die manier is het Latijnse passief ook een manier om het Nederlandse "men" weer<br />
te geven:<br />
Voorbeelden:<br />
. iure caesus existimatur (r.34) = (lett.) = hij wordt terecht gedood geoordeeld = men denkt dat<br />
hij terecht gedood is<br />
. conspiratum est (r.47) = (lett.) er werd samengezworen = men zwoer samen<br />
. letale ullum repertum est nisi... (r.67-68)= (lett.) er werd er geen enkele dodelijke gevonden<br />
tenzij ... = men vond er geen enkele dodelijke tenzij...<br />
4. Het participium perfectum passief (voltooid deelwoord)<br />
a. Observeer<br />
- captus (r.6), expositus (r.12), captos (r.14), superati (r.22), creatus (r.23), caesus (r.34),<br />
tardatus (r.59), repertum (r.68), occisi (r.70)<br />
- <strong>Les</strong> 9, Basistekst: solitus (r.2), egressi (r.7), clausis (r.24), exstincto (r.25), redditus (r.51),<br />
inventum (r.51)<br />
b. Besluiten<br />
(1) Het Latijnse voltooid deelwoord, het participium perfectum passief (PPP), gaat uit op -<br />
tus of -sus<br />
(2) Het PPP wordt verbogen volgens de adjectieven op -us, -a, -um<br />
(3) Bij de meeste werkwoorden van de 1ste en 4de vervoeging is de vorming regelmatig:<br />
praesensstam + -tus, a, um<br />
(4) bij de andere werkwoorden is de vorming vaak onregelmatig: we herkennen dan het PPP<br />
in de 3de hoofdtijd, het supinum.<br />
Het supinum gaat altijd uit op -um, en voor het PPP vervangen we de -um door -us.<br />
Voorbeelden:<br />
manere, eo, mansi (perfectum), mansum (supinum) --- het PPP is dus mansus, a, um<br />
continere, eo, continui (perfectum), contentum (supinum) --- het PPP is dus contentus, a, um<br />
accedere, o, accessi (perfectum), accessum (supinum) --- het PPP is dus accessus, a, um<br />
tradere, o, tradidi (perfectum), traditum (supinum) --- het PPP is traditus, a, um<br />
Maar ook bij enkele werkwoorden van de 1ste en 4de vervoeging en enkele heel<br />
onregelmatige:<br />
reperire, io, repperi (perfectum), repertum (supinum) --- het PPP is dus repertus, a, um<br />
ferre, fero, tuli (perfectum), latum (supinum) --- het PPP is dus latus, a, um.
(5) Het participium perfectum kan op verschillende manieren gebruikt worden<br />
- het kan een deel van een voltooide tijd passief zijn (zie hierboven)<br />
- het kan als adjectief bij een substantief gebruikt worden - het congrueert dan met het<br />
substantief, net zoals een adjectief<br />
Voorbeeld: in locis clausis (<strong>Les</strong> 9, basistekst, r.24) = in gesloten ruimten<br />
- het kan zelfstandig gebruikt worden<br />
Voorbeeld: corpus occisi (r.70) = het lichaam van de dode<br />
- het kan de betekenis van een betrekkelijke of bijwoordelijke bijzin hebben - het<br />
congrueert ook met het substantief. We spreken van een participium coniunctum (= een<br />
verbonden participium)<br />
Voorbeelden: captos praedones (r.14) = de gevangen zeerovers OF de zeerovers die hij<br />
gevangen had OF nadat hij de rovers gevangen genomen had, ... OF hij nam de zeerovers<br />
gevangen en...<br />
brachium arreptum (r.57) = de arm die hij had vastgepakt<br />
(6) (V) Een participium kan dus op verschillende manier vertaald worden<br />
- ofwel letterlijk, door een voltooid deelwoord<br />
- door een adjectief of substantief<br />
- door een bijzin (betrekkelijk of bijwoordelijk)<br />
- en (als de Nederlandse zin te ingewikkeld wordt) door een onafhankelijke zin.<br />
5. Het handelend voorwerp<br />
a. Observeer<br />
- a maritimis praedonibus captus est (r.6) = hij werd door zeerovers gevangen genomen<br />
- conspiratum est in eum a sexaginta amplius (r.47) = er werd tegen hem samengezworen door<br />
meer dan zestig (samenzweerders)<br />
b. Besluiten<br />
(1) Het handelend voorwerp wordt gebruikt in passieve zinnen en drukt daar de persoon uit<br />
die de handeling uitvoert<br />
Opmerking: als men de zin naar het actief zou omzetten, dan wordt het handelend voorwerp<br />
het onderwerp van de actieve zin.<br />
(2) Het handelend voorwerp wordt in het Latijn uitgedrukt door a(b) + ablatief.
Oefeningen<br />
1. Determineer de volgende werkwoordsvormen - en wees volledig:<br />
Voorbeeld: repertum est: perfectum passief 3E van reperire<br />
accesserunt, administrabant, actum est, animadvertent, ardent, cadit, cecidit, cadet, cesserant,<br />
circumdabitur, condiderit, continuerunt, continuerint, conveneram, defendimini, excessi, lati<br />
sunt, gerebant, imperant, interficies, munita erat, occupabunt, perierunt, positum est, rapiam,<br />
sentiunt, servaberis, tegent, traxeratis, vocabant, vocabunt.<br />
2. Volgende vormen kun je op twee manieren dtermineren - hoe en hoe komt dat?<br />
Statuimus, quaereris, cecidisti.<br />
3. Zeg van onderstaande participia perfecta, genomen uit de Basistekst, of ze gebruikt<br />
zijn (1) als onderdeel van een werkwoordelijke vorm (2) als adjectief (3) als substantief<br />
of (4) met de betekenis van een bijzin:<br />
captus (r.5), expositus (r.12), captos (r.14), adgressus (r.21), superati (r.22), creatus (r.23),<br />
caesus (r.34), factus (r.46), conspiratum (r.47), tardatus (r.59), strictis (r.60), confossus (r.62),<br />
repertum (r.68), occisi (r.70).<br />
4. Geef de volledige woordgroep waarvan volgende woorden deel uitmaken:<br />
per (r.2), prope (r.7), cum (r.8), ceteros (r.9), praedones (r.14), maximis (r.21), nimios (r.35),<br />
nomine (r.41), ab (r.53), alio (r.58), loco (r.68), occisi (r.70), metu (r.70).<br />
5. Nog enkele vraagjes:<br />
- wat is het lijd. vw. van dimiserat (r.11)?<br />
- wat is het lijd. vw. van adfecit (r.21)?<br />
- is "cum" (r.23) een voegwoord of een voorzetsel? Hoe kun je dat bewijzen?<br />
- verklaar de naamval van "versus" (r.29) en van "honores" (r.35)<br />
- geef alle lijd. vw. van "habebat" (r.39)<br />
- welk woord kun je bij "assidentem" (r.50) erbij denken: Tillium / Caesarem / Brutum /<br />
senatum?<br />
- met welk woord komt "conatus" (r.58) overeen?<br />
- verklaar de naamval van "toga" (r.60)<br />
- het zinsteken ";" na de Griekse woorden in r.63 vervangt een Grieks ! / : / . / ?<br />
- verklaar de naamval van "corpus" (r.70).<br />
6. Kun je de betekenis van de volgende vreemde woorden achterhalen of verklaren door<br />
op een Latijns woord te steunen dat je leerde in woordenlijsten 9 en <strong>10</strong>?<br />
Dubieus - (Fr.) extincteur - (Fr.) auxiliaire, (Eng.) auxilary - communisme - imposant -<br />
densiteit - (Fr.) adversaire - (Fr./Eng.) invention, (Ned.) inventief<br />
medicijn - initieel - continent - publiciteit - administratie - cantate - jurist - amplitude -<br />
principe - (Fr./Eng.) vulnérable/vulnerable - traditie - pectoraal.
Leestekst 1<br />
In een soort werk over natuurkunde wijdt Seneca (1ste eeuw n.Chr.) het 6de boek aan het<br />
verschijnsel aardbevingen...<br />
Pompeii, celebris Campaniae urbs, terrae<br />
beroemd Campania<br />
motu vastati sunt et quaecumque adiacebant<br />
beweging...verwoesten aangrenzen<br />
regiones vexatae, et quidem hibernis diebus,<br />
teisteren winter-<br />
qui uacare a tali periculo solent.<br />
vrij zijn zulk<br />
5. Nonis Februariis hic fuit motus Regulo et<br />
(1) van februari Regulus<br />
Uerginio consulibus, qui Campaniam,<br />
Verginius<br />
numquam securam huius mali, magna strage<br />
veilig ... kwaal verwoesting<br />
uastauit: nam et Herculanensis oppidi pars<br />
van Herculaneum<br />
ruit dubieque stant etiam quae relicta sunt.<br />
instorten staan achterlaten...<br />
<strong>10</strong>.Neapolis quoque leviter ingenti malo<br />
Napels<br />
perstricta est: priuatim multa, publice nihil<br />
treffen van particu-<br />
lieren<br />
amisit. Villae uero vastatae sunt, passim sine<br />
verliezen villa hier en daar<br />
iniuria tremuere.<br />
... beven<br />
(1) Nonae = de naam van de 5de of 7de dag van iedere maand, hier de 5de van februari.<br />
Naar Seneca, Quaestiones Naturales, Boek VI, 1, §§1-2
Opgaven<br />
1. Zorg ervoor dat je de streken en steden, genoemd in de tekst, op het kaartje kunt aanduiden.<br />
2. Kloppen de gegevens die Seneca hier over de streek rond Napels geeft, met de gegevens<br />
van Plinius in de Basistekst van <strong>Les</strong> 9.<br />
3. Nonae (r.5): de Romeinse kalender kende 3 vaste dagen, de Kalendae (1ste), de Nonae (5de<br />
of 7de) en de Idus (13de of 15de).<br />
Zie opgave 8 bij de Basistekst hierboven.<br />
Twee Nederlandse uitdrukkingen houden verband met deze kalenderdagen:<br />
- wat zou kunnen betekenen "iets uitstellen tot de Griekse Kalenden"?<br />
- in welke omstandigheden kan men van iemand zeggen dat het zijn "Iden van maart" zijn (zie<br />
opgave 11 hierboven)?<br />
4. Heeft Seneca deze aardbeving precies gedateerd? Toon dat aan.<br />
5. Privatim ... publice ... (r.11): hoe zou je het verschil kunnen verklaren?<br />
6. Haal de passieve vormen uit bovenstaande leestekst en determineer ze.<br />
7. Mali (r.7) en malo (r.<strong>10</strong>): "malus" betekent "slecht". Hoe zijn "mali" en "malo" hier<br />
gebruikt?<br />
8. Nog enkele vraagjes:<br />
- welk hulpwerkwoord is verzwegen bij "vexatae" (r.3)? Hoe verklaar je het geslacht ervan?<br />
- wat is het antecedent van "qui" (r.4)? En van "qui" (r.6)?<br />
- welk antecedent zou je kunnen denken bij "quae" (r.9)?<br />
Leestekst 2<br />
De geschiedenisschrijver Cornelius Nepos heeft in een levensbeschrijving van de beroemde<br />
Atheense generaal Themistocles geschreven over de oorlog tussen de Grieken en de Perzen.<br />
In 490 v.Chr. was de Perzische koning Darius al Griekenland binnengevallen, maar hij was<br />
door de Atheners bij Marathoon verslagen.<br />
Tien jaar later, in 480 v.Chr., zon zijn zoon Xerxes op wraak...<br />
Xerxes et mari et terra bellum universae<br />
geheel<br />
intulit Europae cum tantis copiis, quantas<br />
aandoen... zo groot troepen als...<br />
neque ante nec postea habuit quisquam.<br />
iemand<br />
Huius enim classis mille et ducentarum navium<br />
vloot duizend tweehonderd<br />
5. longarum fuit, et duo milia onerariarum<br />
(1) vracht-
sequebantur; terrestres autem exercitus DCC<br />
land-<br />
peditum, equitum CCCC milia fuerunt.<br />
voetknecht ruiter<br />
Postquam de adventu eius fama in Graeciam<br />
nadat komst Griekenland<br />
est perlata, Athenienses miserunt Delphos<br />
brengen naar... Athener Delphi<br />
<strong>10</strong>.consultum, quidnam facerent de rebus suis.<br />
om te raad- wat toch ze moesten...<br />
plegen<br />
Pythia respondit, ut moenibus ligneis se<br />
(2) antwoorden houten<br />
munirent. Id responsum cum intellegeret<br />
antwoord begrijpen<br />
nemo, Themistocles persuasit consilium esse<br />
niemand Themistocles overtuigen dat... raad<br />
Apollinis, ut in naves se suaque conferrent:<br />
terugtrekken<br />
15.eum enim a deo significari murum ligneum.<br />
bedoelen<br />
passief<br />
Id consilium probatur; arcem sacerdotibus<br />
plan goedkeuren priester<br />
paucisque maioribus natu tradunt, reliquum<br />
enkele ouderen overig...<br />
oppidum relinquunt. Se suaque omnia in<br />
achterlaten<br />
naves deportant.<br />
brengen...<br />
Dit was de reactie van de Atheners, maar...<br />
20.Huius consilium plerisque civitatibus dis-<br />
meeste niet<br />
plicebat et in terra dimicari magis placebat.<br />
bevallen strijden<br />
Itaque missi sunt delecti cum Leonida,<br />
uitgelezen Leonidas<br />
soldaten
Lacedaemoniorum rege, qui Thermopylas<br />
Spartanen (3)<br />
occuparent longiusque barbaros progredi<br />
moesten... verder barbaar oprukken<br />
25.non paterentur. Hi vim hostium non<br />
laten...<br />
sustinuerunt eoque loco omnes interierunt.<br />
omkomen<br />
Xerxes, postquam Thermopylae expugnatae<br />
innemen<br />
sunt, protinus accessit urbem, quae a nullis<br />
dadelijk<br />
defendebatur. Ita interfecti sunt<br />
30.sacerdotes, quos in arce invenerat, atque<br />
urbs incendio deleta est.<br />
brand verwoesten<br />
Later viel Xerxes de Atheense vloot aan die zich in de zee-engte tussen het vasteland en het<br />
eiland Salamis had teruggetrokken...<br />
Ita barbarus rex adeo angusto mari conflixit,<br />
nauw strijden<br />
ut eius multitudo navium explicari non<br />
ontplooien<br />
passief<br />
potuerit. Victus ergo est magis etiam consilio<br />
< posse<br />
35.Themistocli quam armis Graeciae. Sic unius<br />
viri prudentia Graecia liberata est.<br />
inzicht bevrijden<br />
(1) navis longa = oorlogsschip<br />
(2) De Pythia was de priesteres die in het orakel van Delphi de voorspellingen van Apollo uitlegde<br />
(3) De Thermopylae waren een nauwe bergpas in Noord-Griekenland.<br />
Naar Cornelius Nepos, De excellentibus ducibus, Themistocles, §§ 2-5
Opgaven<br />
1. We lazen reeds over de Perzische oorlogen in Leestekst 2 van <strong>Les</strong> 7.<br />
Wil je er meer over weten, kijk dan eens op de handige kleine website van het<br />
damiaaninstituut http://www.damiaaninstituut.be/geschiedenis/<br />
griekenland/persoorlog.html<br />
Zie ook http://nl.wikipedia.org/wiki/Perzische_oorlogen<br />
2. Het conflict tussen Grieken en Perzen ontstond niet zo maar van de ene dag op de andere.<br />
Op de kusten van Klein-Azië (het huidige Turkije), lagen er overal Griekse steden, die door<br />
de Grieken waren gesticht. We kunnen zelfs zeggen dat het eerste bloeiende culturele centrum<br />
van de Griekse klassieke wereld in Klein-Azië lag: Homeros was misschien van daar<br />
afkomstig, de historicus Herodotos werd er geboren, de wiskundige en filosoof Thales was<br />
afkomstig uit Milete.<br />
Het uitbreidende Perzische rijk kwam in botsing met deze bloeiende steden en, omdat Athene<br />
de Griekse steden steunde, besloot Darius zich op Athene te wreken (490 v.Chr.). Hij werd in<br />
de beroemde slag bij Marathoon verslagen. Waardoor is deze plaats nog beroemd? Zoek er<br />
gegevens over op...<br />
Tien jaar later waagde zijn zoon Xerxes het nog eens...<br />
3. De cijfers in regels 4-7 zijn enorm - en wellicht sterk overdreven. Reken de totale<br />
troepensterkte van Xerxes eens uit.<br />
Herodotos, een belangrijk Grieks geschiedschrijver, schrijft in zijn Historiae dat de troepen<br />
van Xerxes gedurende 7 dagen en 7 nachten over de brug trokken, die hij speciaal over de<br />
zee-engte, de Hellespont, had laten bouwen!<br />
Ook al in de eerste Perzische oorlog ging het om enorme legers: volgens de geschiedschrijver<br />
Quintus Curtius, een belangrijke bron voor dit verhaal, waren er hierbij 200 000 voetsoldaten<br />
en <strong>10</strong> 000 ruiters betrokken! Hiervan zouden <strong>10</strong>0 000 gewone soldaten en alle ruiters<br />
meevechten in de slag bij Marathoon, tegen <strong>10</strong> 000 Grieken (van wie 9 000 Atheners). Zelfs<br />
als de getallen van de Perzische troepen sterk overdreven zijn, is toch duidelijk dat de Grieken<br />
tegen een grote overmacht vochten.<br />
4. Delphi (r.9) en zijn orakel zijn je al bekend.<br />
Zoek weer inlichtingen over deze stad en dit heiligdom op of surf even naar<br />
www.in2greece.com en zoek inlichtingen over Delphi.<br />
Er zijn overigens duizenden (vaak toeristische) sites over deze beroemde stad!<br />
5. De Pythia (r.11) was de priesteres van Apollo, die de orakels gaf. Men vertelt dat ze half<br />
bedwelmd door (misschien vulkanische) dampen in een soort trance uitspraken deed, die van<br />
de waarzeggende god kwamen. Veel van deze orakels waren dubbelzinnig of mysterieus en<br />
vergden nadere uitleg van de priesters.<br />
6. Arcem (r.16): met de burcht is de beroemde Akropolis van Athene bedoeld.<br />
De Perzen verwoestten dus de hele stad én de Akropolis in 480 v.Chr. Daarna werden alle<br />
heiligdommen weer opgebouwd - zo werd het Parthenon, de beroemde tempel gewijd aan de<br />
godin Athena, ingewijd in 432 v.Chr.
7. Omnes (r.26): met hoeveel waren ze volgens de legende?<br />
8. In welke tijd staat het verhaal in regels 16-19? En welke tijd wordt er voordien en daarna<br />
gebruikt? Dat doen wij bij een levendig verhaal ook soms in het Nederlands, waarom?<br />
9. Let je op de juiste vertaling van "de rebus suis" (r.<strong>10</strong>), van "sua" (r.14) en "sua omnia"<br />
(r.18)?<br />
Leestekst 3<br />
Aulus Gellius (130 - na 180 n.Chr.) was een Romeins schrijver, die lang in Athene leefde. Hij<br />
schreef een groot werk in 20 boeken, de "Noctes Atticae, met allerlei wetenswaardigheden<br />
over literatuur, geschiedenis, taalkunde, enz. Het volgende verhaal is typisch voor de inhoud:<br />
In antiquis annalibus memoria super libris<br />
(1) verhaal boek<br />
Sibyllinis haec prodita est. Anus incognita ad<br />
van de Sibylle vermelden oude onbekend<br />
vrouw<br />
Tarquinium Superbum regem adiit novem<br />
negen<br />
libros ferens, quos esse dicebat divina<br />
tegenw. goddelijk<br />
deelw.<br />
5. oracula; eos velle venundare. Tarquinius<br />
orakel- verkopen<br />
spreuk<br />
pretium percontatus est. Mulier nimium atque<br />
prijs vragen naar... vrouw te groot<br />
inmensum poposcit; rex, quasi anus aetate<br />
enorm eisen<br />
desiperet, derisit. Tum illa foculum cum<br />
dwaas doen uitlachen haardje<br />
igni apponit, tres libros ex novem deurit<br />
erbij zetten verbranden<br />
<strong>10</strong>.et, an reliquos sex eodem pretio emere<br />
overig zes kopen<br />
vellet, regem interrogavit. Sed Tarquinius id<br />
vragen<br />
multo risit magis dixitque anum iam procul<br />
lachen
dubio delirare. Mulier statim tres alios<br />
twijfel krankzinnig dadelijk<br />
zijn<br />
libros exussit atque id ipsum denuo placide<br />
verbranden opnieuw rustig<br />
15.rogat, ut tres reliquos eodem illo pretio<br />
emat.<br />
Tarquinius ore iam serio atque attentiore<br />
gezicht ernstig aandachtiger<br />
animo fit, libros tres reliquos mercatur nihilo<br />
< fieri kopen helemaal<br />
niet...<br />
minore pretio, quam quod erat petitum pro<br />
minder<br />
20.omnibus. Ea mulier tunc a Tarquinio<br />
toen<br />
digressa postea nusquam loci visa est. Libri<br />
weggaan nergens<br />
volt.deelw.<br />
tres in sacrarium conditi "Sibyllini" appellati<br />
heiligdom<br />
sunt; ad eos quasi ad oraculum quindecimviri<br />
(2)<br />
adeunt, cum di immortales publice consulendi<br />
< adire = dei onsterfelijk moeten geraad-<br />
25.sunt.<br />
pleegd worden<br />
(1) Annales: jaarboeken met alle gebeurtenissen, door de priesters opgeschreven<br />
(2) Quindecimviri: een priestercollege van 15 (= quindecim) mannen die toezicht hielden op de Sibyllijnse<br />
boeken.<br />
Opgaven<br />
Naar Aulus Gellius, Noctes Atticae, Boek I, hfdst. 19<br />
1. We lazen al over de Sibylle in <strong>Les</strong> 7. Het was toen Aeneas die haar raadpleegde...<br />
De Sibylla van Cumae was volgens de legende iemand die in de gedaante van een oude vrouw<br />
de toekomst voorspelde, daarbij geïnspireerd door Apollo. Vergilius situeert haar grot bij de<br />
stad Cumae, niet zo ver van Napels.<br />
Is het verwonderlijk dat de Romeinen zo'n mysterieuze plek net in de omgeving van Napels<br />
situeerden? - denk aan wat je las in <strong>Les</strong> 9...
Cumae - een heel oude Griekse kolonie, 750 v.Chr. - lag ten westen van het Avernus-meer,<br />
een kratermeer waarvan de Romeinen dachten dat daar de toegang tot de onderwereld lag...<br />
2. Libri Sibyllini (r.1-2): de Sibyllijnse boeken waren in Griekse verzen geschreven en zouden<br />
volgens de legende afkomstig zijn uit de stad Gergis, in de buurt van Troje. Ze kwamen via<br />
omzwervingen in Cumae terecht en drie van de negen oorspronkelijke boeken werden<br />
bewaard in een schatkamer (sacrarium) in de tempel van Iuppiter op het Capitool. Toen de<br />
tempel afbrandde in 83 v.Chr. gingen ook de boeken verloren...<br />
Ze werden door de priesters geraadpleegd in buitengewone omstandigheden als rampen,<br />
epidemieën...<br />
3. In regels 15-18 gaat het verhaal plots over naar een andere tijd - welke? Waarom?<br />
4. Determineer volgende werkwoordsvormen: prodita est (r.2), dicebat (r.4), interrogavit<br />
(r.11), rogat (r.15), erat petitum (r.19), visa est (r.21), appellati sunt (r.22-23).<br />
5. Waarom het verschil in tijd tussen "adiit" (r.3) en "dicebat" (r.4)?<br />
6. Nog enkele vraagjes:<br />
- met welk substantief komt "haec" (r.2) overeen?<br />
- wat betekent "ferens" (r.4) letterlijk? En hoe kun je het vlot vertalen?<br />
- waarom gebruikt de auteur "illa" in r.8, en niet "ista"?<br />
- welke bijzin hangt er af van "interrogavit" (r.11)?<br />
- waarom is "petitum" (r.19) onzijdig?<br />
- met welk woord congrueert "appellati" (r.22)?<br />
Activiteiten<br />
1. Nu we, op het eind van dit eerste jaar Latijn, een beetje de balans moeten beginnen<br />
opmaken, zou je op een tijdsbalk - of bestaat die al in klas? - de bijzonderste data en<br />
evenementen van de Romeinse geschiedenis, die je dit jaar hebt ontmoet, kunnen aanduiden.<br />
Het kan een leuk groepswerk worden, met elke leerling bijvoorbeeld een andere les...<br />
Eventueel kun je er ook Griekenland bij betrekken - ter voorbereiding van het<br />
herhalingsthema VI, waar veel over Griekenland sprake zal zijn...<br />
2. Iedere Latijnse les is ook een beetje een les Nederlands - ongetwijfeld heb je nieuwe<br />
begrippen ontmoet die ook in de lessen moderne talen nuttig zijn. En heel zeker heeft je leraar<br />
er de nadruk op gelegd dat een vertaling uit het Latijn goed en vlot Nederlands moet zijn.<br />
Misschien kan je leraar een stuk uit één van de vorige teksten aanduiden en de klas per<br />
groepjes van 2-3 leerlingen een vlotte vertaling laten maken: geen letterlijke weergave,<br />
eventueel passief vervangen door actief, vlotte uitdrukkingen, sprekende adjectieven...<br />
Wie maakt de beste moderne vertaling? Helpt je leraar Nederlands de vertalingen beoordelen?<br />
En wie weet wordt de beste gepubliceerd in het schoolblad of op de schoolsite?
3. Nog een werk dat je met heel de klas kunt maken. Neem de - nu volledige - alfabetische<br />
woordenlijst voor je. Overloop de woorden die je dit jaar moest <strong>leren</strong>, en tracht zo veel<br />
mogelijk woorden te vinden die afgeleid zijn van het Latijn, Nederlandse, maar ook Franse en<br />
Engelse woorden.<br />
4. Nog een interessant onderwerp waarover je - alleen of in groep - een werkstukje kunt<br />
maken: hoe zag de Romeinse tijdrekening er uit?<br />
Je zag al enkele details over de Romeinse kalender, maar nu kun je het algemener zien: hoe<br />
dateerden de Romeinen (vanaf wanneer? jaren en precieze data?).<br />
Eventueel kun je je werkstuk ook opentrekken naar andere tijdrekeningen, bij de Grieken en<br />
bij andere volkeren?<br />
Geef in Google woorden in als "tijdrekening", "kalender", enz. Zie natuurlijk o.a.<br />
http://nl.wikipedia.org/wiki/Kalender