ENTRE LES MURS - Culturele en literaire tijdschriften

COVERSTORY
ENTRE LES MURS
Een bonte klas als maatschappelijke spiegel
“ENTRE LES MURS moest lijken op de samenleving; hij diende gevarieerd, rijk en complex te zijn” zei Laurent Cantet
toen hij onder stormachtig applaus de Gouden Palm in ontvangst nam waar Frankrijk al 21 jaar op wachtte. De
film waarmee de onderwijzerszoon “recht wou doen aan het werk dat in scholen wordt verzet” was ‘magisch’ voor
Cannesjuryvoorzitter Sean Penn. De kroniek van een schooljaar, gezien via de lessen Frans van een vierde jaar in
een Parijs college, is tegelijk hondstrouw aan de realiteit en ultradramatisch. Een subtiel véritédrama, voorbij de
grens tussen documentaire en fictie.
I V O D E K O C K
tonen als een klankkast,
een plek die gevoelig is voor het tumult van de
wereld,” benadrukte Laurent Cantet, “een microkosmos
met vraagstukken als ongelijkheid, werk
en macht, uitsluiting, culturele en sociale integratie”.
Voor de maker van Ressources Humaines
(César beste debuut) en L’Emploi du Temps (Gouden
Leeuw Venetië) moesten de belevenissen van een
jonge leraar Frans en diens bonte klas scholieren
authentiek en hedendaags zijn. Maar ook een tref
zeker drama. “ENTRE LES MURS toont,” volgens
Cantet, “om dramatische redenen zaken die extreem
zijn, sleutelmomenten van een schooljaar,
12 | OKTOBER 08 | FILMMAGIE #588
momenten waarop er spanningen zijn”.
Nog voor Vers le Sud speelde Cantet al met het idee
van een film over het leven in een college. Maar pas
wanneer hij ex-leraar François Bégaudeau’s autobiografische
bestseller ‘Entre les murs’ leest, slaat
de vonk over. De documentaire grondslag van
Bégaudeau’s werk en diens directe aanpak bevalt
Cantet. Ze besluiten samen met scenarist Robin
Campillo personages uit het boek te distilleren en
een verhaallijn te ontwikkelen. Om alles levensecht
en geïmproviseerd te laten lijken, worden
workshops gehouden met van de schoolbanken
gerekruteerde acteurs. Het resultaat filtert door
in het script en de opnames in een school van het
Parijse 20ste arrondissement. ENTRE LES MURS
is geen fabel zoals het utopische document Être et
Avoir van Nicolas Philibert, maar een verzonnen
drama dat sterk op de realiteit is geënt. Cantet focust
op de interactie tussen meester Marin en zijn
leerlingen van het vierde middelbaar, maar brengt
ook andere contacten (klassenraad, gesprekken
tussen leraars onderling en tussen onderwijzers
en ouders) in beeld. Hij heeft oog voor komische,
gewelddadige en polemische situaties en
toont slechts de verveling (ook een aspect van het
schoolleven) niet. “Ik denk dat het publiek ons niet

gevolgd zou hebben,” verklaart Cantet deze keuze,
“we filmden een dicteescène omdat we dachten
een rustmoment nodig te hebben maar toen we
het herbekeken zagen we dat het niet werkte”.
Cantet kiest voor de opwinding van het rumoerige
klaslokaal maar weerstaat aan effectenjagerij. De
film begint – na de enige scène buiten de muren
met François die koffie drinkt in een bar – met leraars
die zich voorstellen (later moeten leerlingen
hun zelfportret schrijven). Dan duiken we tussen
de scholieren die een jaar ‘binnen de muren’ gaan
samenleven. Langzaam leren we iedereen kennen.
Dat gebeurt zo onnadrukkelijk dat je pas in een
tweede visie merkt hoezeer de neergang van Souleymane
(die al meteen zijn leermateriaal thuis
vergeet) stelselmatig wordt opgebouwd. Net zoals
de spanningen die tot incidenten escaleren. Het
‘academisch beperkt’-oordeel van François tijdens
een klasvergadering leidt tot de ‘pétasse’-uitschuiver
in de klas (“Voor mij is del geen hoer” verdedigt
François zich tegen de meisjes die zich beledigd
voelen) en het incident waarbij Souleymane zijn
gebrekkige verbaliteit heel ongelukkig fysiek uit.
Met hevige discussies en een uitwijzing als gevolg.
Ook hier brengt Cantet drama erg onnadrukkelijk.
Zonder gemoraliseer, vals sentiment of buitensporig
fysiek geweld. Het waardige “au revoir
messieurs-dames” van een zich niet begrepen wetende
Afrikaanse moeder zindert uiteindelijk des
te sterker na.
ENTRE LES MURS vertelt een spannend verhaal
met de nodige suspense, emotionele intensiteit
en situatiewijzigingen. Maar toont ook een microkosmos
die de Franse samenleving reflecteert.
Die spiegel registreert raciale spanningen, economische
frustraties en de twijfels van jongeren.
Net zoals de kloof tussen jong en oud, leraars en
leerlingen, autochtonen en allochtonen. En de
neiging om mensen in vakjes op te sluiten zoals de
spontane ‘aardig-niet aardig’ opdeling van leerlingen
door een ‘ervaren’ leraar bewijst. Achter dat alles
schuilen de contradicties die de Franse scholen
in hun greep houden; het verlangen om niemand
uit te sluiten en het streven naar discipline, de erkenning
van de multiculturele diversiteit en het
onderwijzen van een uniforme cultuur.
Taal is de sleutel van ENTRE LES MURS. “Het is
een soort labo: een cursus Frans in een semi-populaire
wijk,” aldus Cantet, “de film voegt er iets
aan toe: de vertolking, de stem. Een van mijn stokpaardjes
is verbaliteit, maar jongeren beschikken
niet over het monopolie van verbaliteit. Wat ik
wou tonen is dat de leraars ook praten, onder elkaar,
met de leerlingen,… Iedereen praat maar het
is niet noodzakelijk dezelfde verbaliteit”. Die kloof
fascineerde Bégaudeau: “Ik denk dat sommige leraars
niet kunnen communiceren met jongeren
omdat ze zich volledig van hun wereld afsluiten.
Ze weten niet wat ‘rap’ is, luisteren niet naar rock
en gaan niet naar Amerikaanse actiefilms kijken.
Het stigmatiseren van jongeren is volgens mij
een teken van bekrompenheid”. De filmmakers
breken met het clichébeeld van de stilzwijgende
adolescenten in de meeste jongerenfilms. Melancholische
scholieren maken plaats voor levendige
jongeren. Die ongeremdheid belet niet dat hiaten
in de taal hen (maar ook leraars) soms doen ontsporen.
“Ik weet wat ik wil zeggen maar ik kan de
woorden niet vinden” zegt een scholier. “Ik ben die
clowns beu, dat ze in hun rotwijken blijven” roept
een overspannen leraar die de taal van zijn leerlingen
overneemt. “Het is een kwestie van intuïtie”
COVERSTORY
is het enige dat François kan antwoorden op de
vraag naar het onderscheid tussen geschreven en
gesproken taal. Voor Cantet zijn er “twee talen: de
officiële die we op school leren en de taal die we
in gesprekken gebruiken. Het conflict in de film is
de frictie die ontstaat tussen beide talen. Niemand
heeft volledig gelijk. Wij tonen individuen die
hierover nadenken”.
Ook al staat de taal centraal, Cantet weigert om
een cerebrale film te maken. ENTRE LES MURS
is een emotioneel véritédrama dat ook de seksuele
dimensie van de woordenstrijd niet schuwt. Met
name de drang van de volwassen man om, t.o.v.
jongere ‘rivalen’ en voor de ogen van meisjes, zijn
viriliteit te bewijzen. Verbale duels en een voetbalwedstrijd
dienen als antwoord op de vraag aan de
leraar “ben je homo?”. Angst is een van de emoties
die van buitenaf binnendringen in een microkosmos
die niet (af )gesloten kan en mag blijven.
Want Cantet staat voor openheid en empathie.
Wanneer François tegen zijn leerlingen zegt “jullie
leven is interessant” repliceert Angélica terecht
“ik had niet de indruk dat ons leven u zo sterk interesseerde”.
De kracht van Laurent Cantet is dat
hij oprecht geïnteresseerd is in mensen en hun
beweegredenen. ×
CITATEN PERSCONFERENTIE & SLOTCEREMONIE
FESTIVAL DE CANNES – 24 & 25 MEI 2008
onderwijsdrama / reg. Laurent Cantet / sce. François Bégaudeau, Robin
Campillo & Laurent Cantet naar Bégaudeau’s boek / fot. Pierre Pilon / mon.
Robin Campillo / act. François Bégaudeau (François Marin), Nassim Amrabt
(Nassim), Laura Baquela (Laura), Franck Keïta (Souleymane), Louise Grinberg
(Louise), Rachel Régulier (Khoumba), Esméralda Ouertani (Sandra), Vincent
Caire (Vincent), Henriette Kasaruhanda (Henriette), Angélica Sancio (Angé-
lica) / pro. Caroline Benjo & Carole Scotta / F / 2008 / 128’ / dis. Cinéart
R E L E A S E 1 O K T O B E R
EEN GEVOELIG ONDERWERP
F R A N Ç O I S B É G A U D E A U
FILMMAGIE #588 | OKTOBER 08 | 13

COVERSTORY
FRANÇOIS BÉGAUDEAU:
“Ik pleit voor meer plezier op school”
Oud-leraar François Bégaudeau (°1971), schrijver van ‘Entre les murs’ én
scenarist én charismatisch hoofdacteur van de film, spreekt vrijuit over
zijn rol als onderwijzer in de klas van Laurent Cantet: “Ik was de dirigent
die ervoor moest zorgen dat alles naar behoren verliep”.
J U L I E D E C A B O O T E R
FILMMAGIE: Even terug naar het prille begin:
wat motiveerde je om ‘Entre les murs’
te schrijven?
FRANÇOIS BÉGAUDEAU: Eerder al schreef ik drie
boeken (‘Jouer Juste’; ‘Dans la diagonale’; ‘Un démocrate,
Mick Jagger’), tot ik plotseling inzag dat
wat ik als onderwijzer beleefde geniale literaire
materie was. Ten eerste is het onderwijsvak een
maatschappelijke observatiepost. Je merkt heel
veel op, zeker wanneer je in populaire quartiers lesgeeft.
Het laat je toe om door een prisma te kijken
naar het land, de Franse taal, de sociale condities,
de actuele migratiethema’s, enz. Ten tweede heeft
een klas waar Frans wordt onderwezen een groot
komisch potentieel; het is een bolwerk van assertieve
dialogen en anekdotes. Het materiaal is politiek
én komisch. Formidabel. Vandaag vraag ik me
alleen af hoe het komt dat ik niet eerder aan een
boek heb gedacht!
Franse banlieues waren in oktober en
november ‘05 het toneel van rellen, met
jonge migranten in de hoofdrol. Heeft dat
het succes van je boek gestimuleerd?
BÉGAUDEAU: Ja en neen. Er is een gelukkig toeval
mee gemoeid dat het in januari ‘06 in de rekken
lag terwijl de beruchte rellen in november ‘05
plaatsvonden. Jongeren trokken de straat op en
staken auto’s in de fik (De gewelddadige confrontatie
14 | OKTOBER 08 | FILMMAGIE #588
tussen de politie en allochtone relschoppers begon op 27
oktober in een Parijse randgemeente om zich over heel
Frankrijk te verspreiden – pas na drie weken nam het
geweld af, nvdr). Het item van de banlieue was voorpaginanieuws;
mensen hadden de mond vol van de
multiculturele populatie. Dat gaf de promotie van
mijn boek een duwtje in de rug. Anderzijds is het
zo dat het migrantenprobleem al twintig à dertig
jaar aansleept. In de jaren 80 hadden we conflicten
van dezelfde orde. In 1981 braken er bijvoorbeeld
grote rellen uit in de wijk ‘Les Minguettes’ in Lyon.
Ook later zijn er gelijkaardige incidenten geweest
(Zowel in de jaren 80 als 90 waren er herhaaldelijk rellen;
aanleiding was dikwijls de dood van een jongen
uit de wijk. Als antwoord ging de Franse regering een
streng repressiebeleid voeren, nvdr). Het is een oude
vraag van ‘De Republiek’ (verwijzing naar Socrates,
nvdr): hoe integreren we alle volkeren? Hoe leven
we samen? Dat probleem zal volgens mij nog lang
aanhouden – het einde is niet in zicht.
In hoeverre zijn de personages en de situaties
in het boek fictie?
BÉGAUDEAU: In het boek? Niks. De realiteit is
straf genoeg; daar hoefde ik niets aan toe te voegen.
Met een film ligt dat anders. Eén element is
pure fictie; alles aangaande de tuchtraad, dus het
verhaal van Souleymane. Al is dat geïnspireerd
door iets wat ik beleefde en eender welke onder-
wijzer meemaakt. Op school worden namelijk
velen uitgesloten. In het boek vertel ik over de
tuchtraad zonder scènes te fantaseren. Om maar
iets te zeggen: in de film is de moeder van Souleymane
niet de echte ma van de acteur Frank – we
gaven hem een exotische naam om zijn Malinese
origine te onderstrepen – maar een Malinese van
afkomst die ook Malinees spreekt. Dat heeft Laurent
verzonnen.
Benaderde hij je met de vraag of je zin had
om ‘Entre les murs’ te verfilmen?
BÉGAUDEAU: Na de publicatie kreeg ik al gauw
twee à drie telefoontjes van producenten of cineasten
om het te adapteren. Het onderwerp interesseerde
hen en ze zagen er een succesfilm in. Dat
gezegd zijnde: het waren mensen van wie ik geen
hoge dunk had – ik ben geen bewonderaar van
hun werk. Daarentegen is Laurent Cantet iemand
van wie ik wel erg hou. Nog voor ik hem kende
had ik, als filmrecensent, vaak over zijn oeuvre
geschreven. Vanaf zijn debuut Ressources Humaines
(’99) klasseerde ik hem als ‘un cinéaste ami’.
Voor mij vertrekt hij vanuit de beste Franse filmtraditie,
die gaat van Renoir tot Pialat: realistische
cinema met interesse in gewone mensen. Laurent
bezit die humaniteit. Ik wist dat hij de realistische
dimensie niet zou verloochenen en voor de authenticiteit
van de school en de kinderen respect
zou opbrengen. Dat vertrouwen heeft hij alleen
maar bevestigd.
Het is opmerkelijk dat de sociale thematiek
tegelijk zeer Frans en zeer algemeen is.
Beseften jullie dat de microkosmos van de
klas iederéén aanspreekt?
BÉGAUDEAU: Wanneer je een film maakt zijn
zulke vragen niet aan de orde. Je wil mooie scènes
creëren en sterke acteurs zoeken. Maar toen de
film in februari ‘08 klaar was, vroegen we ons af
of hij ook niet-Fransen kon beroeren. We wisten
het niet. Na onze selectie voor Cannes speelde die

vraag nog meer omdat ENTRE LES MURS aan een
internationaal publiek zou worden gepresenteerd.
De vertaling was bijvoorbeeld een hachelijk zaakje.
‘Pétasse’; hoe vertaal je dat precies? Het klopt
dat vele zaken nauw met de Franse taal verbonden
zijn. Anderzijds is de voorlopige balans (De Gouden
Palm zou pas ’s avonds worden bekendgemaakt,
nvdr) dat de film wereldwijd ongelooflijk goed
verkoopt. En ook de internationale pers lust hem.
Dus ja, hij is universeel. Ik zou er zelfs aan toevoegen
dat de film niet louter rond het schoolgegeven
draait. Communicatie, dát is de film. Hoe spreekt
een leraar tot een adolescent, hoe spreekt een volwassene
tot een kind? Dat is tijdloos. Praten en
informatie overbrengen gaat naar het begin van
de mensheid terug! Vandaag weet ik dat ENTRE
LES MURS iedereen aanbelangt, van Argentinië
tot Japan.
Hoe universeel hij ook mag zijn, de Franse
taal is zeer belangrijk. Jouw personage
zal door een taalmisverstand – het woord
‘pétasse’ – een kettingreactie veroorzaken
die uitmondt in het drama rond Souleymane.
Stond dat ook zo in het boek?
BÉGAUDEAU: De episode rond ‘pétasse’ zit er in
(“Voor mij is ‘del’ geen ‘hoer’” verdedigt de leraar zich,
die het woord naar een leerlinge toeslingerde, nvdr).
Over die scène ben ik trouwens al duizendmaal
aangesproken. Het was markant én emblematisch
voor het boek. Daarom wou Laurent het absoluut
in de film: ‘t is belangrijk en nog komisch ook. Tegelijk
word je gewaar dat die scène over veel meer
gaat. Over democratie, wat mij betreft. Wat is democratie?
Dat gaat over hoe je samenleeft, over
regels, en dus over taal. Democratie is taal. Mensen
zitten rond een tafel en praten alvorens iets
te beslissen. Goed praten impliceert dat je elkaar
goed verstaat. Het probleem is dat er verkeerde interpretaties
opduiken; we denken dat we over hetzelfde
spreken maar dat doen we niet omdat onze
afkomst bijvoorbeeld verschilt. Wat er zich in die
klas afspeelt tussen de leraar en zijn leerlingen is
wat er buiten de schoolmuren gebeurt, eens drie
personen gaan samen zitten. Communicatie vlot
niet altijd. Ça rate toujours, le langage. Je kan je soms
moeilijk verstaanbaar maken. Dat is een probleem
eigen aan de Franse taal én aan alle talen. Praten of
‘la parole’; dat is het epicentrum van boek en film.
Alle filmscènes ogen spontaan en naturel.
In welke mate stonden de dialogen vast?
BÉGAUDEAU: Het is een mix van studie en improviseren.
Ik had het al over de realistische traditie
van Renoir tot Pialat via… Rohmer, misschien.
Hij schurkt ook wat tegen dat realisme aan. Al
die cineasten functioneren zoals Laurent: nu eens
controleren, dan weer de teugels vieren. Het talent
COVERSTORY
schuilt hierin: zorg ervoor dat controle de mogelijkheid
tot reële incidenten niet uitsluit. Scènes
schreven we uit; we wisten hoe ze moesten evolueren.
Als leraar leidde ik de klas; ik was de dirigent
die ervoor moest zorgen dat alles naar behoren
verliep. Enkele leerlingen wisten wanneer ze wat
moesten zeggen – iets in de trant van ‘de leraar zal
dat zeggen, jij zal niet akkoord gaan en hem dat
duidelijk maken’. Ze wisten of ze blij of misnoegd
moesten zijn en waren op de hoogte van sleutelzinnetjes
genre ‘de onvoltooid verleden tijd van de
subjunctief dient tot niks’. Maar we schreven nooit
dialogen uit! Ik wilde niet in hun plaats babbelen;
we vermeden om hen woorden in de mond te leggen
die ze nooit zouden gebruiken. Het zijn hun
reacties en grammatica; dat is zéér belangrijk.
Kan je in een notendop vertellen wat je
denkt over de democratie van het Franse
schoolsysteem?
BÉGAUDEAU: Zo’n twintig jaar geleden was ik
zelf een goeie leerling – ik ben nu 37. Ik vind het
essentieel om te zeggen dat de school er pakken op
vooruitging. Destijds verveelde ik me rot. Vandaag
proberen leraars er de sfeer in te houden; het gaat
er levendiger aan toe en de methodes zijn gevarieerd.
Daartegenover staat dat het Franse onderwijssysteem
te veel is afgestemd op ‘les bons’, de
primussen. Maar zo zou het niet mogen werken!
School dient voor de slechte leerlingen, voor de
zwakkeren; dat spreekt toch voor zich? Sterke studenten
hebben geen school nodig.
De subjunctief is een karikaturaal voorbeeld
maar: er gaapt een veel te grote kloof tussen hun
culturele leefwereld en wat wij dienen mee te geven.
Wij vragen bijvoorbeeld om Molière te lezen.
Tja, normaal; Molière, dat is Frankrijk! Ik adoreer
hem en herlees hem constant met plezier, maar:
ik geef les aan dertienjarigen die nog nooit een
theaterstuk zagen, vaak niet deftig kunnen lezen
en de wereld waarin ze leven nog niet zo goed kennen…
En ik moet hen een stuk doen lezen dat drie
FILMMAGIE #588 | OKTOBER 08 | 15

COVERSTORY
eeuwen geleden gepend is? Maar nee! Eerst moet
je ze hedendaagse boeken toestoppen, die in hun
taal geschreven zijn. Dat zou een eerste stap kunnen
zijn richting theater, richting Molière. Eigenlijk
hebben de leraars de vrijheid om te doen wat
ze willen. Een gedisciplineerde onderwijzer zal
Molière laten lezen, maar ik heb dat nooit gedaan.
Zo blaas je alle bruggen op. Je kan ze eenvoudigere
dingen meegeven waar ze minstens evenveel van
opsteken. Ze zullen zich dan ook meer amuseren…
Een kind slijt een derde van zijn leven op de
schoolbanken; wat baat het wanneer ze zich vervelen?
Dat is schandalig! Laat je tieners de keuze
tussen naar school gaan of niet, dan blijven er 24
op de 25 thuis. Ik wens hier niet de grote anarchist
uit te hangen, maar toch. Ik pleit voor meer plezier
op school – en dan zullen we wel zien wat we
ze kunnen bijbrengen.
‘Être et Avoir’ was zowat een hommage
aan de plattelandsklasjes, ENTRE LES
MURS een realistische stand van zaken
van het gemeenschapsonderwijs. Correct?
BÉGAUDEAU: Je kan alvast niet zeggen dat onze
film hulde brengt aan het gemeenschapsonderwijs.
Ik beloof je dat wanneer hij in Frankrijk
uitkomt, vele Franse intelligentsia zullen zeggen
dat wij aantonen dat gemeenschapsonderwijs de
la merde is. Het hangt er van af hoe je het bekijkt.
Als je wil dat de school het slimme volk onderwijst
en Molière en dergelijke overbrengt, dan is het er
slecht mee gesteld. Wil je anderzijds dat de school
een levendige plek is waar je leert nadenken, dan
zal je merken dat het vandaag goed gaat, en is EN-
TRE LES MURS wèl een eerbetoon. Misschien dat
we tijdens de les Frans niet superhard op de literatuur
of het Frans studeren, maar er gebeurt wat. Ik
geef geen les meer want twee jaar terug stopte ik
met werken, maar ik ben tevreden wanneer ik op
het scherm kinderen zie met oplichtende oogjes,
die bekommerd zijn om wat ik zeg. Het maakt
me niet uit over wát ik het heb, of dat nu homo-
16 | OKTOBER 08 | FILMMAGIE #588
seksualiteit is, de ‘imparfait van de subjunctief ’ of
‘pétasse’. Ik wil dat het bruist. Ik ben speels met hen
en zij met mij. Uitstekend aan de repetities was dat
het een competitie werd; leerlingen houden daarvan
en eisen het laatste woord. Wat het best tot
voorbeeld strekt, is mijn verbale duel met Rachel
(Khoumba in de film). Een adorabele meid, maar
oorlog voeren vonden we toch plezant.
Was het lastig om voor de camera post te
vatten?
BÉGAUDEAU: Helemaal niet. Bescheiden acteurs
geven dat grif toe. Ik waardeer Daniel Auteuil, en
die zegt ‘het is poepsimpel; je zet je voor de camera
en je doet niks meer’. Zo is het. Maagdelijk
ben ik niet meer want toen ik mijn boeken moest
promoten was ik frequent op het kleine scherm te
zien. Intussen ken ik mijn gezicht, tics, grimassen.
Wanneer ik praat ben ik te beweeglijk; dat
weet ik en daar heb ik rekening mee gehouden. Ik
ben trouwens geen acteur; ik speel gewoon in een
film.
Hoe vind je dat leraars in films door de
band worden voorgesteld?
BÉGAUDEAU: Bof, laatst zag ik Freedom Writers
met Hilary Swank. Er zijn maar weinig films
waarvan de leerlingen of leraars me interesseren.
Normaliter is de prof een ster; dat is zó vals en zó
onrealistisch. ×
INTERVIEW FESTIVAL DE CANNES – 25 MEI 2008
LAURENT CANTET:
“De kinderen brengen de hele
wereld tussen de muren”
’s Avonds omklemde hij de Gouden Palm, maar ‘s morgens was de bedachtzaam
formulerende Franse filmer Laurent Cantet (°1961) zich nog van geen
uitstekend nieuws bewust: “Ik wil je gewoon een heel eigentijds verhaal
voorschotelen”.
J U L I E D E C A B O O T E R
FILMMAGIE: Hoe omschrijf jij je film? ‘t
Is geen documentaire en evenmin een
fictiefilm.
LAURENT CANTET: Ik ben blij dat je zulke vragen
kán stellen. Als cineast wil ik de wereld tonen
zoals hij erbij ligt, maar ook de stand van zaken
opmaken via persoonlijke verhalen die een soort
versterker zijn van de ideeën die ik in mijn films
stop. ENTRE LES MURS is niet conceptueel maar
gevoelsmatig. De energie wordt door de leerlingen
gecreëerd. We zitten bijna in het hoofd van
de personages, die geen incarnaties zijn van grote
ideeën over wat de school is of zou moeten zijn,
maar gewone individuen in een simpel verhaal.
Hun levenswandel en visie organiseren beetje bij
beetje een discours dat universeler klinkt. Hun relatie
tot de wereld is zeer intiem; fictie maakt deze
intimiteit mogelijk.
Je houdt de camera netjes binnen de
schoolmuren. Is dat altijd de bedoeling
geweest?
CANTET: Aanvankelijk wilden we de belevenissen
van Souleymane tonen tot zijn terugkeer in Mali.

FILMOGRAFIE LAURENT CANTET
1993 TOUS À LA MANIF (KF)
1995 JEUX DE PLAGE (KF)
1997 LES SANGUINAIRES (TV)
1999 RESSOURCES HUMAINES
2001 L’EMPLOI DU TEMPS
2005 VERS LE SUD
2008 ENTRE LES MURS
We hebben dat zelfs gefilmd. Pas naderhand begrepen
we dat we, door op één verhaal te focussen,
het werkelijke onderwerp uit het oog verloren; wat
er zich ‘tussen de muren’ afspeelt. Daarom wierpen
we die scènes in de prullenmand. Behalve die
verhaallijn wist ik dat ik de school niet wou verlaten
want het is de plek waar alles speelt; ik zag de
gesloten ruimte als een resonantiekast voor wat er
in de wereld gaande is. De kinderen brengen hun
verhaal en dus de hele wereld ‘tussen de muren’. Ik
wil stipuleren dat wat er op school gebeurt, botst
met de perceptie; velen zien het als een soort strafcentrum,
afgesloten van de wereld, met kinderen
als vlijtige bijtjes die alleen maar fantastische dingen
leren zoals Frans, wiskunde, enz. Helaas – of
gelukkig – is het niet zo. Ondanks alles heb je te
doen met tieners met complexe levens. De school
moet daar rekening mee houden als ze daadwerkelijk
wil communiceren met haar adolescenten.
Je draaide met drie digitale camera’s tegelijk.
Hoe anders verliepen de opnames en
de montage?
CANTET: Er waren immens vele beelden want drie
simultaan draaiende camera’s leverden 150 uur
beeld op. Dat moesten we rangschikken. Toch was
het scenario zeer uitgeschreven – daarmee bedoel
ik de globale lijn. Wat anders was dan andere montagerituelen,
behalve de onderdompeling in zulke
beeldenmassa, is dat de acteurs altijd schitterend
waren. Er is geen enkele scène waarin iemand niet
goed is! Scène per scène verschilden ze wel, maar
het was altijd heel juist. Het was een puzzel. De
montage vergelijk je best met gymnastiek voor de
geest. Het nam ook zo’n vier maand in beslag.
Zag je het boek meer als vertrekpunt voor
de film of heb je het vrij letterlijk gevolgd?
CANTET: Ik had al langer zin om een film te maken
die zich, zoals het boek, in een school situeert.
Ik las François’ boek onmiddellijk toen het
verscheen en voelde dat we op dezelfde golflengte
zaten: we wilden ‘tussen de muren’ blijven en de
wereld moest maar naar binnen komen. François
kent de schoolsituatie zeer goed omdat hij jaren
lesgaf. Ik probeerde er ook iets van op te steken
door veel te gaan observeren, maar dat is niet hetzelfde.
Ik beschouwde het boek als een reservoir
van situaties en dialogen. Vooral het personage
van de leraar interesseerde me; ik vind dat François
op een unieke manier over pedagogie denkt.
Hij springt veel directer met zijn leerlingen om
dan vele leraars. François neemt risico’s; hij zoekt
plekken op waar het pijn kan doen, waar situaties
kunnen ontsporen. Hij slaagt daar in omdat hij
ook in de dagelijkse omgang direct is; hij laat de
dingen komen zoals ze zijn maar dwingt anderen
na te denken en tast grenzen af. Hem zag ik als het
centrum, als de dirigent van de film. Meteen de
reden waarom ik hem voor de rol vroeg; iemand
anders die hem zou incarneren zou er wellicht een
heel andere methode op nahouden.
Die beslissing is dus vlug genomen?
CANTET: Dat was vrij snel duidelijk. Voor mij is
COVERSTORY
de film geboren op de dag dat we voelden dat we
het zo moesten aanpakken. Het kwam erop neer
dat er geen andere keuze was. Dat François de onderwijzer
zou spelen drong zich op. Hij dacht een
seconde na en zei: ‘Inderdaad, zo moet het’.
Hoe heb je die jongeren gecast?
CANTET: Ze zitten niet in dezelfde klas maar wel
op dezelfde school. Velen kennen elkaar al lang,
zoals Esméralda (Sandra) en Louise (Louise),
vriendinnen van in de kleuterklas die in dezelfde
buurt wonen. Zij vertolken trouwens personages
die ver van hun persoonlijkheid af staan. Een van
de sleutels tot de geslaagde casting was dat er een
honkvast vertrouwen was. Schroom bestond niet
omdat iedereen elkaar kende. Daarbij komt nog al
het werk dat we verrichtten voor de opnames: de
improvisatieateliers die we organiseerden tijdens
het schooljaar dat aan het filmen voorafging. De
band werd alleen hechter – wat best nodig is wanneer
je weken intens improviseren voor de boeg
hebt.
Scènes verlopen ongedwongen; in welke
mate hielp je de leerlingen met hun dialogen?
CANTET: We schreven diverse versies van het scenario
uit, op verschillende momenten. Eerst penden
we de ruggengraat, de basisstructuur die niet
in het boek voorkomt. We moesten dat toevoegen
om te ontsnappen aan de pure schets van het leven
in een klas. Ik wou de film opbouwen als een
kroniek die zich langzaamaan construeert, zonder
dat de personages strak uitgetekend aanvoelen.
Zij moesten de rol van de motor van het verhaal op
zich nemen, waarbij we ons uiteindelijk op het relaas
van Souleymane concentreren. Hoe die structuur
precies tot stand kwam weet ik niet meer. In
de ateliers improviseerden we dan op situaties, die
niet exact dezelfde zijn als die in de film. Het zou
immers fout zijn om de spontaniteit in de weg te
staan. Laten we zeggen dat de scènes uit het atelier
FILMMAGIE #588 | OKTOBER 08 | 17

COVERSTORY
en die van de opnames parallel zijn. In het scenario
integreerde ik de atelierstukjes die me bevielen.
Daarna draaiden we met drie camera’s en lieten we
de dingen op zijn beloop. Takes waren geïmproviseerd,
behalve dan dat die improvisatie geleid
was, door mij als buitenstaander, maar ook door
François die functioneerde als ‘geheim agent’. Hij
was acteur én regisseur want hij wist het vertrek-
en eindpunt, en alle haltes tussenin. Net zoals een
leraar tijdens het lesgeven, bepaalde hij de rode
draad en het verloop van elke scène.
In vergelijking met jouw film valt de documentaire
‘Être et avoir’ anekdotisch uit.
CANTET: Zéér anekdotisch. Ik denk dat het voordeel
van fictie is dat acteurs zich door hun personage
beschermd voelen. Het laat hen toe om
oprecht te spelen; door zich een personage aan te
meten is hun vrijheid en authenticiteit groter dan
in een documentaire. Être et avoir is trouwens geen
film waarin ik me herken. Het schooltje dat Nicolas
Philibert toont, is echt wel zeldzaam: een miniklasje
op de boerenbuiten waarin alle leeftijden op
een hoop worden gegooid. Sorry, maar dat is niet
representatief voor vandaag. Daarenboven is de
onderwijzer de tegenpool van François; een kerel
die een enorme macht op de kinderen uitoefent
en niet altijd even sympathiek is. Zie ENTRE LES
MURS maar als mijn antwoord op Être et avoir.
Als er een hechte rode draad is tussen
films zoals ‘Ressources Humaines’,
‘L’emploi du temps’ of ‘Vers le Sud’, dan is
het wel dat je nooit over anderen oordeelt.
CANTET: In al mijn films vind je weinig pure
schuldigen en slachtoffers. Er zijn er wel maar…
iedereen trekt zich uit de slag met de middelen die
ze hebben en vindt hun stem en plaats door misstappen
te zetten. Dingen waar je later niet fier op
bent. We zijn geen helden; dat moet je accepteren.
Ergerlijk aan cinema is dat personages soms zo
monotoon zijn terwijl we zo ingewikkeld in elkaar
zitten! Ik heb geen zin om een verhaaltje te vertellen
zonder er een zekere tederheid in te steken,
18 | OKTOBER 08 | FILMMAGIE #588
maar dat betekent niet dat al mijn personages aimabel
zijn. Ondanks alles moeten we ons toch – ik
ook – een beetje in hen herkennen. In Vers le Sud is
Charlotte Rampling bijvoorbeeld geen lieverdje,
maar wèl menselijk.
Nog een parallel is het personage van de
zwarte jongen Souleymane, die slachtoffer
wordt van ‘het systeem’; een machtsstructuur
waarop niemand echt vat lijkt te
hebben. Heb jij hem verzonnen?
CANTET: Ja. Hij is dé dramatische lijn in de film;
vele scènes zijn rond hem opgebouwd. Hij is volledig
uitgeschreven én het personage dat het
verst afstaat van de kerel die hem vertolkt. Frank
is namelijk de liefste jongen op de aardbol! Maar
ik voelde dat hij een enorm acteerpotentieel had;
ik gaf hem een moeilijke rol in de hoop dat hij die
zou aankunnen. Ik vind hem beresterk. Hij incarneert
zeer goed die brutaliteit; volgens mij heeft
hij diep in zijn herinneringen gegraven want hij
heeft wel degelijk een moeilijke jeugd achter de
rug. Hij componeerde een brutaaltje dat achter z’n
façade fragiliteit en tederheid herbergt. Dat maakt
zijn personage ontroerender en rijker.
Waarom koos je voor een school in Parijs
zelf, in het 20ste arrondissement?
CANTET: Ik vond het belangrijk om duidelijk te
maken dat het gaat om een school in de stad en
niet in een buitenwijk. Dat zou te cliché zijn – we
trekken naar de buitenwijken! Als vertrekpunt
neem ik liever iets neutraal; ‘het neutrale’ is immers
nooit ‘neutraal’. Ik wou niet van een situatie
vertrekken die zwart of wit is, en van daaruit de
wereld beschrijven. Ik wil uitgaan van het alledaagse
om hetzelfde resultaat te bereiken, namelijk:
de toestand van de samenleving opmeten.
Volgens mij zie je tijdens crisissen het leven nooit
op z’n helderst. De wereld wordt gebouwd op het
neutrale, het banale, de continuïteit. Mijn ‘boodschappen’
moeten ook altijd onderhuids blijven.
Ik voel geen behoefte om films te maken die je in
drie zinnetjes resumeert. Ik wil mensen leren begrijpen.
Ik ben altijd al zeer nieuwsgierig geweest
en mag zeggen dat ik veel oog heb voor de wereld
en de personen rond me.
Omtrent het al veelbesproken einde: waar- waar
om besliste je te stoppen na de uitspraak
van de leerlinge die verklaart dat ze
tijdens het schooljaar niks heeft geleerd?
Voordien komen er namelijk een hele trits
positieve getuigenissen naar voren.
Op de set van ENTRE LES MURS.

CANTET: Ik had zin om zo te eindigen omdat
ik, op het einde van de rit, vind dat de school te
veel jongeren uitsluit. Ik wilde echter niet dat dit
de enige conclusie zou zijn! Misschien heb ik de
impact van die scène onderschat – mensen reageren
er sterk op en daardoor dreigen de hoopvolle
getuigenissen te worden gewist. Wanneer Angélica
precies beschrijft wat ze heeft geleerd is dat
formidabel. Wanneer Boubacar de stelling van
Pythagoras opdreunt, is dat heerlijk. Wanneer
Esméralda (Sandra) toegeeft dat ze Plato heeft
gelezen dan klinkt dat in mijn oren intelligent.
Dat alles zou moeten opwegen tegen die ene scè-
ne waarin Henriette zegt niks te hebben opgestoken.
Die stevige scène heeft de vrolijke toets wat
weggeveegd. Maar uiteindelijk betekent het ook
dat de school – al gebeuren er geweldige dingen –
een instituut is waar het kaf van het koren wordt
gescheiden. Zij bepalen wie naar de universiteit
kan en wie een technisch beroep mag gaan uitoefenen;
in mijn ogen is dat een falen van het huidige
schoolsysteem.
Tot slot, wat doet dat met een mens: naar
school terugkeren?
CANTET: Uiteraard kwamen herinneringen aan
DE WERELD BEKIJKEN ZOALS HIJ IS
Het oeuvre van Laurent Cantet
“Iedereen heeft zijn redenen” was het devies van Jean Renoir. Leerling
Laurent Cantet volgt het spoor van de Franse meester. “ENTRE LES MURS
wil niemand geruststellen of beschuldigen,” zegt de Cannes-laureaat, “iedereen
heeft zijn zwakke punten en irritaties, zijn goede en slechte momenten”.
De cineast van het véritédrama kijkt met verwondering naar de
wereld zoals hij is, niet naar de wereld zoals hij zou moeten zijn.
I V O D E K O C K
wil ik tonen dat we individuen
zijn die omgaan met een erg complexe wereld,”
zei Cantet in Cannes, “ik wil de mechanismen
laten zien van wat er gebeurt, ook al zijn we
ze niet altijd meester of er ons van bewust. Mijn
personages bevinden zich vaak in die situatie. De
wereld bekijken zoals hij is interesseert me omdat
het een werk- en denkwijze is die me ligt; ik kijk
graag naar wat mensen zeggen en doen”. Zonder
te oordelen of veroordelen, want wie vanuit openheid
kijkt, ziet ook echt. Cantets sociaal-realistische
studies zijn dan ook observaties en geen projecties
(van opvattingen). “Helemaal in lijn met
een zekere traditie in de Franse cinema is ENTRE
LES MURS een film zonder echte schuldige” concludeerde
François Bégaudeau.
Laurent Cantet (°1961) bezit geen uitgebreid oeuvre
of ruime bekendheid. ENTRE LES MURS is pas
zijn vijfde langspeelfilm en toen hij in mei subtiel
glimlachend in Cannes met de Gouden Palm
zwaaide, was Cantet alleen voor filmkenners een
gereputeerd auteur. Na studies aan de prestigieuze
filmschool IDHEC doet Cantet ervaring op
met een tv-documentaire (Un été à Beyrouth) en als
regieassistent (Veillées d’armes van Marcel Ophuls).
Hij laat zich opmerken met kortfilms waarin zijn
thema’s opduiken: sociale strijd in Tous à la Manif
en familiale banden in Jeux de Plage. Na de Artefilm
Les Sanguinaires mag Cantet in ‘99 zijn eerste
bioscoopfilm draaien. Ressources Humaines is een
maatschappelijk drama over werk in de fabriek.
Dit vader-zoonverhaal speelt in een Normandische
staalfabriek waar de vader al dertig jaar gaten
in stalen plaatjes slaat en de zoon zich als stagiair
onwennig in directiekringen begeeft. Wanneer
zoonlief verneemt dat de directie twaalf mensen
(onder wie zijn vader) wil ontslaan, springt hij de
vakbond bij en komt hij als stakingsleider in frontale
aanvaring met zijn vader. Die ziet zijn wereld
in duigen vallen wanneer zijn eigen zoon hem bestraffend
toespreekt en kan zijn emoties niet meer
controleren. Dergelijke breekpunten zal Cantet
blijven koesteren, tot het ‘pétasse’-incident dat
leraar François in ENTRE LES MURS uit zijn lood
zal slaan. Ook Ressources Humaines gaat over communicatiestoornissen.
De oude man houdt van
zijn monotone job en begrijpt niet waarom zijn
zoon zijn arbeidsethos niet deelt, de jonge man
koestert vrije tijd en snapt niet waarom zijn vader
zich niet tegen de vervreemding verzet. Als
COVERSTORY
mijn schooltijd bovendrijven. Als vader van twee
adolescenten volg ik de school al een tijdje van
buitenaf – al vertellen kinderen maar die stukk jes waar ze zin in hebben. Uitstekend want het is
en blijft een wereld die hun toebehoort. Ze leren
volwassen worden zonder dat hun ouders er op
toekijken. De school én de wereld is uiteraard
flink veranderd. Toen ik vijftien was, was alles
eenvoudiger. er Ik wil me niet nostalgisch verkneu-
kelen in een tijd waar alles mooier was, hoor. Zoiets
bestaat trouwens niet want elk tijdvak kent
zijn eigen plezier én verdriet. ×
INTERVIEW FESTIVAL DE CANNES – 25 MEI 2008
zoon van onderwijzers zit bij Cantet het respect
voor arbeid ingebakken en dat zie je aan de manier
waarop hij alle personages in hun waardigheid
laat.
Het ‘werkende bestaan’ staat ook centraal in
L’Emploi du Temps, waar een mythomaan een
dubbelleven leidt uit afkeer voor het stigma
‘werkloos’. “We definiëren elkaar aan de hand
van elkaars werk” benadrukt Cantet, zijn antiheld
ensceneert zijn eigen leven, creëert na zijn
ontslag een beschermende luchtbel. Vincent
geraakt verstrikt in een web van leugens en stelt
vast dat de maatschappij sterker is dan het individu.
Cantet portretteert andermaal zijn hoofdpersonage
niet als held of schurk. Hij wou geen
buitengewone, gekke figuur creëren maar “een
alledaags personage, iemand die op ons zou kunnen
lijken”. Na twee films over vervreemding wil
Cantet in Vers rs le Sud “de sociale miserie van de
enen spiegelen met de seksuele miserie van de
anderen”. Met name de arme zwarte Haïtianen
en de rijke blanke sekstoeriste (Charlotte Rampling,
Cantets eerste ‘ster’). Cantet onderzoekt
“of er in deze uitwisseling, deze handel, niet iets
meer losgemaakt wordt”. Een verwijzing naar
emoties én vernietigde illusies. Ellen merkt dat
haar ‘macht’ begrensd is, geld koopt geen liefde.
Zoals Vincent in L’Emploi du Temps erachter kwam
dat geld geen leugen in stand kan houden. Dat
onvermogen om alles onder controle te blijven
houden vormt de rode draad door Cantets werk.
Samen met zijn personages ontdekken we dat
de wereld complex en wispelturig is. Tussen sociaal-kritisch
zijn en zekerheden poneren plaatst
Cantet geen gelijkheidsteken: “Ik hou ervan om
gevoelens te verkennen, concepten uit te proberen,
misschien een persoonlijke interpretatie te
geven, maar niet op een manier dat alles ondubbelzinnig
is”. ×
RESSOURCES HUMAINES L’EMPLOI DU TEMPS VERS LE SUD ENTRE LES MURS
FILMMAGIE #588 | OKTOBER 08 | 19