Zelfspraak, self-talk, innere Sprache - Bekina

Zelfspraak, self-talk, innere Sprache
Met het thema ‘zelfspraak‘ willen wij een wat bestoft begrip uit de psychologie terug in de
schijnwerpers brengen.
1. Inleiding
Een mens is een reflexief wezen, d.i. hij zit niet gevangen in een S – R keten ( stimulus –
reactie ), maar moet omschreven worden als een S – O – R – O – R wezen 1. Dit schema
betekent dat een mens aan self-monitoring doet. Bij iedere actie is er nadien een moment
van reflectie, een moment van bezinning, waarin hij de adequaatheid van zijn reactie
evalueert. Na iedere actie volgt een ogenblik van zelfspraak, waarin men zich de vraag stelt:
“ heb ik het goed gedaan? Was mijn timing goed? Met welke elementen heb ik terecht
rekening gehouden? Welke elementen heb ik verwaarloosd? Hoe pak ik het de volgende keer
aan? Welke fouten mag ik niet meer begaan? Op welke sleutelelementen moet ik zeker
letten volgende keer enz. ...”
Dergelijke reflectie over het eigen handelen en leren wordt in de hedendaagse psychologie
meestal omschreven als metacognitie. Metacognitie is heel belangrijk om het leerproces en
de executieve functies bij te sturen.
Het begrip zelfspraak is echter veel ruimer en omvat niet enkel de cognitieve aspecten van
de persoonlijkheid, maar de ganse persoon. Bij zelfspraak wordt gewoonlijk de persoon ‘ in
globo’ geëvalueerd. Veel mensen gebruiken daarbij zeer algemene categorieën zoals goed,
slecht, dom, mooi, vals, dominant ... . Zelfspraak is als het ware een innerlijke stem die ons
zegt hoe wij een situatie, ons gedrag, onze interacties moeten zien. Wij gebruiken zelfspraak
in zeer uiteenlopende situaties. Wij gebruiken zelfspraak om onszelf te herinneren aan een
opdracht, om ons beter te focussen op een opdracht, om de timing bij de uitvoering van een
opdracht te reguleren enz.
Dit laatste betekent dat er tussen de stimulus (S) en de reactie (R) een verwerking gebeurt
door de mens (O–organisme). Een menselijke handeling is geen reflexmatige reactie ( zoals
een oogknipperreflex, kniepeesreflex enz. ). Een mens interpreteert de stimulus (de situatie)
en stelt een reactie overeenkomstig deze interpretatie. Voorbeeld: een goedkeurend lachje
van een vreemdeling zal ik helemaal anders interpreteren dan hetzelfde goedkeurend lachje
van mijn hiërarchische overste. De interpretatie van de situatie bepaalt dus in grote mate
mijn reactie en niet de situatie op zich.
S – O1 – R1 – O2 – R2 betekent dat ikzelf de adequaatheid van mijn reactie R1 evalueer en
nadien mijn nieuwe reactie (R2) zal afstemmen op deze interpretatie (O2).
Bij hoogbegaafde kinderen doet zich een heel bijzonder fenomeen voor. Zij ontwikkelen veel
vroeger zelfspraak dan andere kinderen. Door hun verbale en conceptuele vroegrijpheid
doen zij vaak al op de leeftijd van 2 à 3 jaar aan zelfspraak.
Wij hebben een meisje van 2j 3m met een duidelijke ontwikkelingsvoorsprong eens horen
uitroepen:
“’ t Is hier altijd alles voor Lobke(haar oudere zus) en niets voor mij! “. De oudste zus
kreeg telkens nieuwe kleren, nieuwe schoenen ... terwijl de jongere zus alles “erfde”
van haar oudere zus en bijna nooit iets nieuws kreeg. De ouders hielden het niet voor
mogelijk dat zo’n jonge kleuter al dergelijke evaluaties zou kunnen maken. Maar dat
1 Dit laatste betekent dat er tussen de stimulus (S) en de reactie (R) een verwerking gebeurt door de
mens (O– organisme). Een menselijke handeling is geen reflexmatige reactie ( zoals een
oogknipperreflex, kniepeesreflex enz. ). Een mens interpreteert de stimulus ( de situatie ) en stelt een
reactie overeenkomstig deze interpretatie. Voorbeeld: een goedkeurend lachje van een vreemdeling zal
ik helemaal anders interpreteren dan hetzelfde goedkeurend lachje van mijn hiërarchische overste. De
interpretatie van de situatie bepaalt dus in grote mate mijn reactie en niet de situatie op zich.
S – O1 – R1 – O2 – R2 betekent dat ikzelf de adequaatheid van mijn reactie R1 evalueer en nadien
mijn nieuwe reactie ( R2) zal afstemmen op deze interpretatie (O2).

was buiten de waard gerekend. Van toen af heeft de jongere zus alles nieuw
gekregen.
Een ander voorbeeld:
Jonge kleuters met een ontwikkelingsvoorsprong kan je op een onbewaakt moment tegen
zichzelf luidop horen zeggen; “Jan moet braaf zijn en op het einde alles mooi opruimen”.
Deze zelfspraak wordt op jonge leeftijd vaak nog luidop gegeven. Na korte tijd blijft de
zelfspraak innerlijk en op latere leeftijd gebeurt het vaak nog onbewust. Als je aan een
volwassene vraagt: “Waaraan denk je?” krijg je vaak als antwoord “Aan niets!” Soms is men
zich echt niet bewust van z’n zelfspraak.
Jonge kleuters met een ontwikkelingsvoorsprong gebruiken dus veel vroeger dan andere
kinderen ‘zelfspraak‘. Dit biedt grote voordelen op vlak van gedragsregulatie en sturing van
leerprocessen. Maar dit houdt ook heel grote gevaren in. Negatieve zelfspraak kan op deze
wijze reeds een ingeslepen gewoonte worden vanaf jonge leeftijd (zie verder over de valkuilen
van zelfspraak).
Zelfspraak is dus bijzonder nuttig o.a. om zichzelf beter te organiseren. Door zelfspraak
wordt externe sturing (door ouders of andere volwassenen) minder nodig en wordt steeds
vaker en intenser vervangen door interne sturing.
Maar zelfspraak heeft echter ook schaduwzijden. Wij gebruiken ook zelfspraak om onszelf
als persoon te evalueren en dit vaak op een negatieve wijze. Hoe meer perfectionistisch
iemand is, hoe groter de kans dat hij zichzelf op een negatieve wijze zal evalueren.
Hoogbegaafde kinderen zijn vaak perfectionisten. Perfectionisten zijn gewoonlijk zeer
zelfkritisch. Bij een kleine fout raken zij vaak al de pedalen kwijt en beschouwen zichzelf als
een loser.
Perfectionisten hebben de neiging om hun zelfbeeld afhankelijk te maken niet van hun
successen, maar van hun mislukkingen. Zij eisen van zichzelf dat ze in alles slagen, zelfs bij
onrealistisch hoge doelstellingen. Iedere mislukking komt dan heel zwaar aan en sleurt hen
de dieperik in.
Aangezien zelfspraak een grote invloed heeft op onze gevoelens en onze stemming, moeten
hoogbegaafde kinderen leren vat te krijgen op hun zelfspraak en vooral op de irrationele
kanten van deze zelfspraak.
2. Valkuilen in de zelfspraak
2.1. Irrationele overtuigingen
Dit zijn gedachten die in het Duits vaak met “sollen” worden omschreven of in het Engels
met “should”. In het Nederlands: “Ik hoor zus of zo te doen, te denken, te voelen”.
De onrealistisch hoge verwachtingen van hoogbegaafde personen leiden er vaak toe dat zij
denken vanuit een Ideaal – Ik en niet vanuit hun reële Ik. Zij achten zich bekwaam om heel
hoge prestaties neer te zetten, om heel fijne relaties aan te gaan, om conflicten of ruzies op
een galante wijze te voorkomen enz. De realiteit is gewoonlijk veel grijzer en prozaïscher dan
deze “idealistische” dromen. Hoogbegaafde personen hebben bijgevolg vaak te kampen met
zware ontgoochelingen in zichzelf.
Enkele voorbeelden van irrationele overtuigingen:
Ik moet in alles perfect zijn
Als ik mij onbehoorlijk gedraag, ben ik een slecht mens
De boel is verziekt, hieraan valt niet meer te dokteren
Als iemand mij onfair behandelt, zou ik hem moeten haten of er nooit meer tegen
spreken.
Bij een triestige gebeurtenis moet ik voor lange tijd aangeslagen zijn, zoniet bewijs ik
daarmee dat ik een slecht mens ben.

Wat er in het verleden verkeerd is gelopen, determineert onherroepelijk mijn
toekomst. Waarom zou ik mij nu inspannen, want ik heb alles verprutst door in het
nabije verleden niets gedaan te hebben.
Ruzies, ziektes, conflicten, handicap, imperfectie ...zouden niet mogen bestaan. Ik
moet mij rot voelen als ik hiervoor niet onmiddellijk een oplossing vind.
Hoogbegaafde kinderen zijn meer vatbaar voor dergelijke irrationele overtuigingen omdat zij
vaak principiële denkers zijn.
Principieel denken staat tegenover effectevaluerend denken. Principieel denken vertrekt
vanuit absolute waarden. Rechtvaardigheid bijvoorbeeld wordt gezien als een absolute
waarde, die in alle omstandigheden moet worden nagestreefd.
Effectevaluerend denken vertrekt van de aanname dat er geen absolute waarden bestaan.
Een waarde is geen absoluut goed, maar is goed met betrekking tot een bepaald doel.
Intelligentie bijvoorbeeld is goed voor probleemoplossen, waarachtigheid is goed voor
vertrouwen en warmte in sociale relaties. Maar het effect van intelligent gedrag en
waarachtigheid kan ook negatief zijn. Als mijn waarachtigheid voor gevolg heeft dat anderen
mijn woorden misbruiken of intriges opzetten, dan is mijn waarachtigheid in deze situatie
geen goed.
Hoogbegaafde kinderen zijn echter meer vatbaar voor principieel denken of voor denken
vanuit absolute waarden, omdat zij zich - vanwege hun sterke capaciteiten - in staat achten
om te beantwoorden aan de hoogste normen. Zij stellen dus hun normen, hun
verwachtingen, hun doelstellingen steeds zeer hoog, vaak onrealistisch hoog. Het is
begrijpelijk dat ieder foutje, iedere kleine misstap, iedere verkeerde inschatting ... zeer zwaar
overkomt in dergelijk denkpatroon.
I should, Ich soll, ik zou moeten...deze premissen maken de zelfspraak van hoogbegaafde
personen loodzwaar.
2.2. Gebrek aan relativering
Niet enkel de hoge eisen die hoogbegaafde personen aan zichzelf stellen kleuren hun
innerlijke spraak zwart, maar ook hun gebrekkig gevoel voor proporties. Een kleine fout,
een kleine misstap kan hen dagenlang psychisch paralyseren.
Een doorsnee mens kan eigen fouten veel gemakkelijker relativeren omdat hij een
realistische balans kan opmaken tussen goede en minder goede interventies. Hoogbegaafde
kinderen kunnen op dit vlak ongelooflijk hard zijn tegenover zichzelf. Enkele kleine fouten
in een werkstuk kunnen zij zo sterk overaccentueren, dat sommigen zichzelf als definitief
onbekwaam gaan beschouwen. Zij gaan uit van de irrationele overtuiging dat ze geen enkele
fout mogen begaan en kunnen één foutieve handeling niet relativeren tegenover honderden
handelingen die wel goed verliepen.
Het is belangrijk dat ouders de werking van deze innerlijke spraak uitleggen en vooral de
invloed ervan op ons gedrag en onze emoties.
Kinderen die de impact inzien van overtuigingen die beginnen met “ ik zou moeten “, lopen
minder kans om hun gedrag verder te baseren op onrealistische verwachtingen.
2.3. Slechte balans
Wij merken veel gemakkelijker zaken op die mislopen dan wat er goed loopt en onthouden
ook veel gemakkelijker wat er fout liep.
Onze innerlijke stem verwijt ons vaak onze fouten maar vertikt het ons te prijzen voor alles
wat wel goed loopt. Deze negatieve zelfspraak maakt het vaak onmogelijk om ook de
positieve aspecten te zien.
Vooral idealistisch ingestelde personen hebben vaak een slechte balans tussen positieve en
negatieve zelfappreciaties en dit steeds in het nadeel van de positieve zelfappreciaties.

3. Hoe kunnen ouders hun kinderen helpen om de valkuilen in zelfspraak te
ontwijken?
3.1. Geef je kind uitleg over zelfspraak
Veel ouders spreken met hun kinderen enkel over feitelijke zaken. Wat heb je gegeten op
school, welke lessen waren er vandaag...
Veel minder ouders vragen hoe hun kind zich daarbij voelde. Nog minder ouders spreken
over zelfspraak. Wat dacht je daarbij in jezelf? Wat zei je toen tegen jezelf? Als je de
zelfspraak van je kind kent, weet je ook van,uit welke achtergrond het kind denkt en
reageert.
Het is belangrijk dat het kind weet dat het bij alles wat het doet, bij alles wat anderen
doen... bepaalde gedachten ontwikkelt. Deze gedachten kunnen realistisch zijn, maar zijn
ook vaak overgeneraliserend, stellen de gebeurtenissen als catastrofaal voor, evalueren de
toestand als onveranderlijk enz. Deze onrealistische gedachten zijn gevaarlijk omdat ze
zelfbevestigend werken. Als ik mij als adolescente geregeld op een gênante wijze benaderd
voel door een man, ontwikkel ik het idee dat alle mannen slechts op één ding uit zijn. Deze
overtuiging vertroebelt vaak zodanig mijn perceptie dat iedere volgende ontmoeting – hoe
nobel ook – op dezelfde wijze wordt geïnterpreteerd.
Zelfspraak kan heel nuttig zijn zolang we er zelf vat op hebben. Als veel irrationele
overtuigingen ons gedrag gaan bepalen dan heeft de zelfspraak ons in de greep ( en niet
omgekeerd).
Door de te hoge eisen die zij zichzelf opleggen, raken hoogbegaafde kinderen wel eens onder
stress. Maar kinderen die zich bewust zijn van hun zelfspraak, worden zich vlugger bewust
van onrealistisch hoge doelen en zijn beter in staat om deze onrealistische doelen om te
buigen in haalbare targets.
Hoogbegaafde kinderen die niet geleerd hebben zich bewust te worden van deze te hoge
verwachtingen, blijven gevangen zitten in negatieve zelfspraak. Ouders kunnen hun
kinderen helpen inzien dat het niet de gebeurtenissen op zich zijn, die stress veroorzaken,
maar wel de wijze waarop zij deze gebeurtenissen interpreteren, m.a.w. hun innerlijke
spraak.
3.2. Geef zelf het voorbeeld
Als je zelf vaak furieus, verwijtend, revanchistisch ... reageert, verraad je hiermee je
zelfspraak. Kinderen nemen dezelfde reactiewijze nogal eens over.
Heb je de neiging om in moeilijke periodes ‘ catastrofaal ‘ te gaan denken, te gaan
overacten, jezelf in de put te duwen of heb je er vertrouwen in dat alles weer goed
komt?
Heb je een plan om stapsgewijs het probleem te boven te komen?
Geef je signalen van gezond perfectionisme of is het dwangmatig perfectionisme?
Heb je de neiging om in het werk van je kind onmiddellijk foutjes te gaan opsporen of
geef je ook voldoende gewicht aan wat goed is?
Beloon je ook inspanning en toewijding, naast resultaat?
Leer je het kind ook sterktes ontdekken in plaats van enkel te focussen op zwaktes?
De sterkste lessen die je een kind kan geven, gebeuren tijdens het overwinnen van
moeilijkheden en tegenslagen. De rust of de onrust, het gezeur of het tactisch denken,
de rationaliteit of de emotionaliteit die hiermee gepaard gaan, geven het kind zicht op
je eigen zelfspraak.
3.3. Ongezonde zelfspraak leren overwinnen
Leer je kind rationaliteit binnen te brengen in het irrationele.
Veel hoogbegaafde kinderen zijn vaak uitzonderlijk rationeel en irrationeel tegelijk. Zij
kunnen vaak bijzonder logisch en rationeel argumenteren over hun favoriete onderwerpen,
terwijl zij een poosje later gevangen zitten in irrationele overtuigingen, volledig in de put
komen te zitten door onterechte kritiek of diep gedemotiveerd raken, omdat zij niet
beantwoorden aan hun eigen torenhoge verwachtingen in zichzelf.

Leer het kind daarom rationaliteit binnen te brengen in het irrationele. Leer het kind om bij
onterechte kritiek na te vragen waarop de criticus zich baseert, leer het kind afwegen welke
elementen wel en welke niet in de kritiek liggen vervat enz..
Deze hulp lijkt evident, maar toch hebben bepaalde hoogbegaafde kinderen er levenslang
problemen mee. Vaak staan zij zo perplex bij negatieve kritiek dat ze niet de minste
weerstand bieden, de kritiek ondergaan, hun gevoelens afsluiten voor anderen en op hun
eentje de zaak proberen te verwerken. Het spreekt voor zich dat dergelijke confrontaties –
als ze zich frequent voordoen – een kruitvat vol stress genereren. Het rationeel leren
omgaan met deze irrationaliteiten zal de stress bij het kind geleidelijk aan laten afnemen.
Leer het kind daarom bij mislukkingen, verschillende verklaringen hiervoor te geven (in
plaats van zichzelf als een ramp te beschouwen); leer het kind om bij onterechte kritiek
verschillende verklaringen te geven voor deze onterechte kritiek, alsook te analyseren wat er
terecht is en wat er onterecht is in deze kritiek.
3.4. Catastrofale voorspellin gen
Sommige kinderen laten zich verlammen door hun eigen negatieve voorspellingen.
Zij nemen nog weinig initiatief omdat zij telkens een negatieve afloop voorzien. Het kan
helpen als je het kind vooraf geregeld laat opschrijven wat de meest positieve, de meest
negatieve en de meest realistische afloop zal zijn. Confronteer het kind nadien met zijn
eigen voorspellingen.
Realistische voorspellingen geven het kind niet alleen meer energie, maar nemen ook de
stress weg die met negatieve voorspellingen gepaard gaat.
3.5. Neen leren zeggen
Hoogbegaafde kinderen hebben vaak het gevoel dat ze alles aankunnen. Zij laten zich
gemakkelijk uitdagen tot het aangaan van ongewone wegen en opdrachten.
Hierdoor leren zij niet neen te zeggen. Hoogbegaafde kinderen moeten leren prioriteiten te
stellen en te beslissen over welke activiteiten voor hen het meest zinvol zijn. Tegen de rest
moet het kind neen leren zeggen.
3.6. Leer je kind te werken met een stappenplan
Bij iedere crisis doorloop je best 7 stappen
1. Wat is de huidige situatie ( punt A)?
2. Wat is de gewenste situatie ( punt Z )?
3. Welke mogelijkheden zijn er om van A naar Z te gaan?
4. Welke informatie heb ik over deze mogelijkheden?
5. Welke mogelijkheden zijn haalbaar?
6. Welke mogelijkheid verdient er prioriteit?
7. Evaluatie achteraf ( heb ik de juiste keuze gemaakt?)
Het is belangrijk dat hoogbegaafde kinderen inzien dat er verschillende oplossingen zijn voor
een probleem.
Carl D’hondt, 14 februari 2009