download mijn scriptie hier - Tjitske Volkerink

Christelijke spiritualiteit als
missionaire kans
framing spiritualiteit
BACHELORSCRIPTIE COMMUNICATIE
CHE EDE
MEI 2012
STUDENT TJITSKE VOLKERINK – KOOPS 110582
T.VOLKERINK@KPNMAIL.NL
BEGELEIDER HANNEKE MEISSNER
MEELEZER TIMON RAMAKER
Hoofdstuk: Inhoudsopgave
1

Inhoudsopgave
Inhoudsopgave ..................................................................................................................................................................... 2
Samenvatting ........................................................................................................................................................................ 4
Summary ............................................................................................................................................................................... 5
Hoofdstuk 1 Inleiding ........................................................................................................................................................... 6
1.1 De weg naar deze scriptie .......................................................................................................................................... 6
Een persoonlijke zoektocht ........................................................................................................................................ 6
Communicatie ............................................................................................................................................................. 8
Een nieuwe wereld ...................................................................................................................................................... 9
1.2 Van hoofdvraag, deelvragen tot aanpak .................................................................................................................. 10
Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek ..................................................................................................................................... 12
2.1 Ontwikkeling van de beeldvorming over spiritualiteit ............................................................................................ 12
Postmodern & seculier .............................................................................................................................................. 12
Secularisatie en mainstream cultuur ......................................................................................................................... 13
2.2 Framing: betekenisgeven aan de werkelijkheid ...................................................................................................... 14
Beslissingsproces en trends ...................................................................................................................................... 14
Beïnvloeding enkele theorieën.................................................................................................................................. 15
Framing: the basics .................................................................................................................................................... 16
Valueframing .............................................................................................................................................................. 19
Reframing ................................................................................................................................................................... 22
Non-verbale communicatie en spiritualiteit ............................................................................................................. 24
Afsluitend ................................................................................................................................................................... 24
2.3 Spiritualiteit ............................................................................................................................................................... 25
Wat is spiritualiteit? .................................................................................................................................................... 25
Historie en ontstaan ................................................................................................................................................... 26
Spiritualiteit en mystiek ............................................................................................................................................. 27
Onderscheid met religie ............................................................................................................................................. 28
Zingeving en nieuwe woorden .................................................................................................................................. 29
2.4 Christelijke spiritualiteit ............................................................................................................................................ 30
Geloofscommunicatie ................................................................................................................................................ 31
Kritiek vanuit christelijke kring op spiritualiteit ........................................................................................................ 33
Crisis in christelijke spiritualiteit!? .............................................................................................................................. 37
2.5 Nieuwe spiritualiteit.................................................................................................................................................. 38
Kern en thema’s ......................................................................................................................................................... 38
Stromingen ................................................................................................................................................................ 40
Verschil religie en nieuwe spiritualiteit .................................................................................................................... 40
2.6 Missionair .................................................................................................................................................................. 42
Missionair ................................................................................................................................................................... 42
…en marginaal ........................................................................................................................................................... 43
Hoofdstuk: Inhoudsopgave
2

Onderzoek website kerkelijke denominaties spiritualiteit ..................................................................................... 44
Community eerst ....................................................................................................................................................... 46
Verhalen vertellen ..................................................................................................................................................... 46
Afsluitend ................................................................................................................................................................... 47
Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit ...................................................................................................................... 48
3.1 Onderzoekmethode ................................................................................................................................................. 49
Verantwoording .........................................................................................................................................................50
3.2 Jouw spiritualiteit ‘the story’ ................................................................................................................................... 51
Promotie ..................................................................................................................................................................... 52
De cursus .................................................................................................................................................................... 52
Radio 5 ........................................................................................................................................................................ 52
3.3 Kwantitatieve informatie ......................................................................................................................................... 53
3.4 Kwalitatieve informatie ............................................................................................................................................ 55
3.4.1 Spiritualiteit, christelijke spiritualiteit en nieuwe spiritualiteit ........................................................................56
3.5.2 Doelgroepen ......................................................................................................................................................58
3.4.3 Het project: Jouw spiritualiteit en de communicatie ..................................................................................... 60
3.4.4 Interviews met spirituele zinzoekers ............................................................................................................... 71
3.4.5. Resultaten Jouw spiritualiteit .......................................................................................................................... 73
3.5 Deskresearch ............................................................................................................................................................ 75
3.5.1 Publieksreacties ................................................................................................................................................. 75
3.5.2. Nieuwsberichten in kranten ............................................................................................................................. 75
3.5.3. Blogs en wat er zoal over geschreven is ......................................................................................................... 76
Hoofdstuk 4. Spiritualiteit als missionaire kans? ............................................................................................................... 77
4.1 Analyse & antwoorden ............................................................................................................................................. 77
Spiritualiteit ................................................................................................................................................................ 77
Drie doelgroepen en hun spirituele communicatie .................................................................................................. 79
Jouw spiritualiteit ...................................................................................................................................................... 80
Reframing spiritualiteit .............................................................................................................................................. 81
4.2 Conclusies ................................................................................................................................................................. 83
Communicatie en spiritualiteit conclusies ................................................................................................................ 83
Conclusies over het project Jouw spiritualiteit ....................................................................................................... 84
Spiritualiteit als missionaire kans? .............................................................................................................................85
4.3 Aanbevelingen ..........................................................................................................................................................85
Hoofdstuk 5. Evaluatie ........................................................................................................................................................ 87
Hoofdstuk 6. Literatuuroverzicht ..................................................................................................................................... 88
6.1 Boeken ...................................................................................................................................................................... 88
6.2 Artikelen ................................................................................................................................................................... 88
Bijlagen ............................................................................................................................................................................... 90
Hoofdstuk: Inhoudsopgave
3

Samenvatting
Hoe kan het vak communicatie bijdragen aan de missionaire doelen van het christelijke geloof? En is de huidige
belangstelling voor spiritualiteit een kans voor de kerk? Dit is de kern waar het in deze scriptie om draait.
Communicatie en spiritualiteit, hebben beide mijn belangstelling. De aanleiding voor deze scriptie was dan ook een
marktonderzoek doen naar de markt voor christelijke spiritualiteit. Na het behalen van mijn diploma heb ik het plan
om in dit werkveld een eigen bedrijf te kunnen starten. De mogelijkheid die het communicatiemodel framing biedt
voor het heroriënteren op het oude christelijk geloof, om het relevant te maken in de cultuur van 2012 maakt het
onderwerp heel actueel is en tegelijk ook relevant voor verschillende vakgebieden.
Het onderzoek is gericht op de verschillende vormen van spiritualiteit en hoe verschillende doelgroepen zich
verhouden tot de vormen van spiritualiteit. Hierbij zijn onderscheiden de christenen die geïnteresseerd zijn in
spiritualiteit en absoluut niet. En als derde groep de spirituele zoekers. Naast literatuurstudie rondom het
communicatiemodel framing en de inhoudelijke onderwerpen is een casestudy uitgevoerd naar een christelijk
spiritueel project. Jouw spiritualiteit van de Evangelische Omroep is een project bestaand uit een test, een boek,
een website en een cursus. 17 mensen zijn geïnterviewd en materiaal over het project is bij elkaar gezocht.
Door vanuit Communicatie te kijken naar denkbeelden van gelovigen en spirituele zoekers en naar de context van
de cultuur en de kerken, ontstaat een helder beeld van de uitgangsposities van de verschillende partijen.
Spiritualiteit is van een hype mainstream geworden. De postmoderne cultuur is erdoor beïnvloed. De kerkverlating
komt niet doordat mensen seculier zijn geworden, want spiritualiteit heeft alle kenmerken van een religie en is dus
een nieuwe religie. Secularisatie is daarom een frame, wat gereframed kan worden naar de-institutionalisering.
Mensen hebben geen belangstelling meer in de georganiseerde vorm, waarin religie wordt aangeboden door de
kerken. Tegelijk is spiritualiteit voluit christelijk, want het stamt vanuit de Goddelijke energie, die in het christendom
“Heilige Geest” wordt genoemd.
De communicatie van het christelijke geloof is in taal, rituelen en symboliek gestold. Vormen en woorden zijn
betekenisloos geworden voor mensen, zelfs de eigen kerkmensen. Deze stolling is een hinderpaal voor geloof van
christenen zelf en vandaaruit een hinderpaal voor missionaire aanwezigheid van de kerk. Daadwerkelijke
verandering begint door te starten met luisteren naar de vragen van mensen, misschien wel de eigen hartsvragen,
om zo diepere waarden te leren herkennen. Nadat er goed geluisterd is, kan er voorzichtig geprobeerd worden tot
een herformulering van het geloof in de God van de Bijbel te komen. Het is vooral van belang om de missionaire
doelen los te laten en de met mensen ‘op weg te gaan’.
Het EO project, Jouw spiritualiteit, is succesvol in het reframen van interne beelden van christenen. Spiritualiteit
krijgt na kennismaking met dit project een positievere connotatie. Ook de verscheidenheid in de geloofsbeleving
onderling wordt door Jouw spiritualiteit begrepen en gewaardeerd. Het project is niet geslaagd in het bereiken van
de spirituele zinzoeker. De onderdelen die aansluiten bij deze doelgroep zijn niet voldoende onder de aandacht
gebracht qua promotie. Dit geldt ook voor de cursus, de inhoud van de cursus sluit niet aan bij de spirituele
zinzoekers. Het model met de 9-talen biedt volop kansen en mogelijkheden voor gebruik naar beide doelgroepen.
Door met een andere bril op te kijken, ontstaan nieuwe kansen en mogelijkheden. Dit is een bijdrage die het
communicatie-vak kan bieden aan kerken die missionair willen zijn anno 2012. Hoewel er sprake is van allergische
reactie tussen verschillende doelgroepen, is het mogelijk om een brug te bouwen, hiervoor zal nieuwe kennis op het
gebied van neurowetenschap en psychologie kunnen helpen. Verder onderzoek is nodig. (Christelijke) spiritualiteit
is bij uitstek een kans voor het doorgaande missionaire werk. Theologische opleidingen zouden door toevoeging
van het vak geloofscommunicatie kunnen bijdragen aan het ‘missionair zijn’ van kerken op het gebied van de
geleefde spiritualiteit.
Hoofdstuk: Samenvatting
4

Summary
How can communication as a subject contribute to the missional aims of the Christian faith? And is the current
interest in spirituality an opportunity for the church? This is what this thesis is all about. Both, communication and
spirituality have my interest and is the reason for starting with market research in the area of Christian spirituality.
After gaining my degree, I plan to start my own business in this area of work. Framing is a communication model
which offers a possibility to refocus on the old Christian belief, in order to make it relevant in the culture of 2012. The
subject is a ‘hot topic’ in the media and is also relevant for several different disciplines.
The research is focused on the various forms of spirituality and how the different target groups relate to the forms
of spirituality. This distinguished the Christians who are interested in spirituality and those who are not. There is also
a third group - the spiritual seekers. In addition to the literature review on the framing-model and the subjects
mentioned in the main question, a case study is carried out on a Christian spiritual project. ‘Your spirituality’ from
the evangelical broadcasting organization is a project consisting of a test, a book, a website and a course. 17 people
have been interviewed and material concerning the project has been collected.
By looking from a Communication point of view at the ideas of believers, spiritual seekers and the context of the
Dutch culture and the churches, a clear picture of the different parties arises. Spirituality has become mainstream
instead of a hype, the post-modern culture has been influenced by spirituality. The decrease in church membership
is not because people become secular. Because spirituality has all the characteristics of a religion it can be looked at
as a new religion. Secularization is therefore a frame, which can be reframed to de-institutionalization. People have
no interest in the organized form, in which religion is offered by the churches. Spirituality can be framed as
Christian, because it stems from divine energy, which is called the “Holy Spirit” in Christianity.
The communication of the Christian faith in language, rituals and symbolism has become solidified. Forms and
words have become meaningless for people, even for regular church people. This clotting is an obstacle to faith of
Christians themselves and hence an obstacle to missional presence of the church. Real change begins with listening
to people’s questions, perhaps the questions of one’s own heart, to learn to recognize deeper values. Only after this
listening can there be a reformulation of faith in the God of the Bible. It is especially important to let go of the
missionary (evangelistic) goals and start to walk with searching people.
The EO project, Your Spirituality, is successful in reframing the internal images of Christians. Spirituality gains
through this project a more positive connotation. Also the diversity in the personal belief experience is more
understood and appreciated by Christians. However, the project was unsuccessful in reaching the spiritual seeker.
The components which are in line with this target group have not been sufficiently promoted. This also applies to
the course, as the contents of the course didn’t connect with the needs of the spiritual seekers. The model with 9languages
offers plenty of opportunities for use to both target groups.
By looking in a different way, new chances and possibilities arise. This is a contribution which the subject of
communication can offer to the churches who want to be missional anno 2012. Although there is talk of an allergic
response between several target groups, it is possible to build a bridge. The new knowledge in the field of
neurology and psychology can help. Further research is necessary. (Christian) spirituality is an obvious opportunity
for the continuing missionary work. Adding the subject “geloofscommunicatie” (the Communication of faith) to the
theological training, would contribute to the missional presence of the churches in the area of lived-out spirituality.
Hoofdstuk: Summary
5

Hoofdstuk 1 Inleiding
1.1 De weg naar deze scriptie
Voor het schrijven van deze scriptie ben ik op onderzoek gegaan naar ‘Christelijke spiritualiteit als missionaire
kans’. Dat is de hypothese en daarmee het uitgangspunt. Hoe kan het dat juist christenen en de christelijke kerk
niet als bron wordt gezien voor spirituele zinzoekers van buiten de kerk? Hoe kan het dat juist bijbelgetrouwe (zo
je wilt) orthodoxe christenen bang lijken te zijn voor spiritualiteit? En mist de kerk hier een kans? Of is
spiritualiteit een hype, een zeepbel die straks kapot knapt? Maar, als de hypothese klopt, dan is de vervolgvraag:
Hoe kan op de markt van de spiritualiteit het evangelie van Jezus Christus ook weer een optie worden?
Yvonne van Duuren @spiri_wijsheid
Alle energie, alle wijsheid komt uit dezelfde onbekende bron, een bron die we gewoonlijk
God noemen. #spiritualiteit
Een persoonlijke zoektocht
Ook ik ben een postmoderne zinzoeker. Opgegroeid in een Gereformeerde kerk, de vrijgemaakte variant, ben ik in
mijn volwassen leven op zoek gegaan naar de persoonlijke verankering en ervaring van ‘het geloof’. In een
persoonlijk veranderingsproces heb ik mogen ervaren dat God realiteit is. Ik heb daarvoor pastorale, psychologische
en communicatieve wegen bewandeld. Het heeft mij in de charismatische wereld gebracht en in een
interdenominale, internationale kerk. Een plek waar oude woorden op een heel nieuwe manier klonken en zo voor
mij opnieuw inhoud konden krijgen. Op deze weg heb ik mogen ervaren dat het goed is om aandacht te geven aan
mijn eigen binnenwereld, in relatie tot God. Met die constatering was de volgende stap niet groot, de stap naar het
terrein van de spirituele geloofsbeleving met en door stilte, retraite, gebed, meditatie en luisteren. Een weg waarop
mensen aandacht gaven aan de ziel van de mens, door liturgische vormen, symboliek en zintuigelijke ervaringen.
Interesse en nieuwsgierigheid en een diep verlangen naar ‘meer’ en naar bijzondere goddelijke ervaringen zijn voor
mij een blijvende drijfveer om hiermee bezig te zijn. Moeilijke ervaringen in mijn leven, testen mijn aangeleerde
opvattingen en legden feilloos de ‘niet-functionerende’ strategieën die ik gebruikte bloot. Een fundamentele
spirituele ervaring, was voor mij in de zomer van 2006 tijdens de zomerconferentie van New Wine. Hier heb ik zelf
zo’n ervaring beleefd, dit heeft het verlangen naar God en zijn liefde versterkt. Een avontuur opende zich, een
zoektocht of een persoonlijke reis, in de woorden van Tolkien ‘een queeste’. Hierbij moest ik los geschud worden uit
mijn oude leven. Voluit kind van deze postmoderne tijd, ben ik het allemaal gaan verkennen en vooral zelf gaan
ervaren! Niet meer lezen en praten over, maar het gewoon gaan doen. In mijn ontdekkingstocht kwam ik op allerlei
sites, cursussen, boeken en workshops met onbekende informatie of een nieuwe invalshoek op geloven. Al meteen
vanaf het begin van mijn zoektocht, had ik een sterke drang om het door te vertellen. Mijn ervaringen te delen, met
zoveel mogelijk andere christenen. Achteraf kan ik concluderen dat de ‘taal van het enthousiasme’ me hier zeker in
de weg heeft gezeten, want erg succesvol was ik niet! Wel leverde dit bij mij de vraag op hoe kan het dat zoveel
christenen zich zo afwerend opstellen ten opzicht van iets wat zo voluit christelijk is? Ik weiger om dat te accepteren
en ben op allerlei manieren bezig gegaan spiritualiteit te verkopen.
Zinzoekers @zinzoekers
'God weet alles maar Google is een goede tweede' http://bit.ly/arXWeo #zinzoekers
Hoofdstuk: Hoofdstuk 1 Inleiding
6

Intussen is in christelijke kring de discussie over kerk-zijn in een postmoderne tijd losgebarsten. Veel nieuwe
bewegingen in de kerk, maar nog steeds ook veel beweging van mensen die de kerk de rug toekeren.
Een tijd lang leken de nieuwe evangelische en charismatische bewegingen de oplossing. Hier was de Heilige Geest
aan het bewegen! Maar ook de evangelische wereld is de pioniersfase voorbij en er is een stolling gaande, of een
institutionalisering, die ten koste gaat van de spiritualiteit. Nieuwe kerk modellen, die uit Amerika overwaaien, staan
daar alweer volop ter discussie, Diana Butler Bass beschrijft dit uitgebreid in het gloednieuwe boek Christianity after
religion. Vanuit mijn gezin van herkomst heb ik een brede interesse meegekregen voor de wereld om mij heen. Ook
was het vanzelfsprekend om een bijdrage te leveren aan de gemeenschap en de samenleving waartoe je behoort.
Het zit dus in de aard van het beestje, om mijn persoonlijke ontdekking en vraag te koppelen aan een bredere
beweging in Nederland. Dit valt ook weer samen met het vak Communicatie. Vragen met betrekking tot de
strategische communicatie zijn in wezen spirituele vragen. Een mooie ontdekking voor mij persoonlijk is dat ik in
mijn persoonlijke en professionele leven hetzelfde in de praktijk probeer te brengen. Wat is er nu mooier om als
kerk de professionele kennis van communicatie en marketing te gebruiken. Is er een mooiere missie die ‘verkocht’
moet worden? Wie is daar al mee bezig? Kan ik hier mijn scriptie over schrijven?
Zo kreeg mijn persoonlijke zoektocht een doelgericht tintje, wat voor spirituele initiatieven zijn er in christelijk
Nederland? Kan ik daar ook iets mee gaan doen? Ik vond inspirerende mensen die bezig zijn op verschillende
gebieden:
Herleving van interesse voor monastieke traditie
Aandacht voor stilte en rust
Aandacht voor wellness en gezondheids- en lichaamsaspecten.
Psycho pastorale counseling, hier is een breed spectrum te vinden aan spirituele en nieuwe spirituele
kenmerken.
Milieu- en duurzaamheidspiritualiteit
Zorg voor de naaste als spiritualiteit
Nieuwe vormen van kerk zijn/gemeenschapsvorming
Cursussen geloven en spiritualiteit
Daarnaast zijn er ook enkele christenen die zich op dit gebied uitlaten in de media. Jos Douma een gereformeerd
predikant en Robert Doornenbal zijn twee van mijn inspiratiebronnen vanuit de christelijke wereld. Beiden doen
regelmatig prikkelende uitspraken. Jos Douma schrijft in het ND van 19mei 2011 ‘Zelfbewuste kerk moet zich
profileren’ en Robert Doornenbal in Sofie, een filosofisch tijdschrift: “Ik ben niet religieus, wel spiritueel”.
Jos Douma @JosDouma
Mooi nieuws 2: er komt ook een tweede druk van 'De ontmoeting. 12 uren met Jezus.
Retraiteboek'. http://bit.ly/ruIIFI #retraite #spiritueel
In 2011 had ik het voorrecht om veel inspirerende pioniers uit christelijk Nederland te mogen interviewen voor mijn
werk als presentator bij Groot Nieuws Radio. Het werd mij steeds duidelijker dat ik op dit terrein mijn werk zou
willen vinden. (Christelijke) spiritualiteit dichterbij grotere groepen christenen en niet-christenen brengen.
Onderzoek daarnaar was ook nodig. Waar te beginnen?
Op dit punt kwam het boek uit van prof. Joep de Hart, over zijn onderzoek naar ‘zwevende gelovigen over oude
religie en nieuwe spiritualiteit’ een sociologisch onderzoek. Dit onderzoek is een vertrekpunt voor mij. Er zijn dus
miljoenen zinzoekers buiten de kerken, die niets moeten hebben van oude religie, maar die wel geïnteresseerd zijn
in spiritualiteit. Dit biedt kansen voor het evangelie! Vanuit marketingcommunicatie is z’n gedachtegang
vanzelfsprekend. Je vindt meer aansluiting met jou product bij een doelgroep die al een bepaalde behoefte heeft.
De vraag is, richten de kerken zich wel op deze doelgroep van spiritueel geïnteresseerden? En, hoe komt het dat de
partijen niet tot elkaar komen? En waar ligt dat aan?
Hoofdstuk: Hoofdstuk 1 Inleiding
7

Eigenlijk raar, dat de kerken niet aan marketingcommunicatie doen. De kerk met een bedrijf vergelijken is in
traditionele kerken een taboe. Tegenover de traditionele kerken heb je de nieuwe eigentijdse kerken, die met grote
budgetten voor publiciteit en marketing werken en ook qua structuur meer op een bedrijf. Ze zijn succesvol in het
aantrekken van publiek, maar hoe spiritueel zijn deze kerken? Op de een of andere manier is ‘marketinggeweld’
geen associatie met spiritualiteit. Zou dit een ingang zijn voor onderzoek? Wie vinden wel aansluiting? Er blijkt een
groeiende groep kleine zelfstandigen op het gebied van religie. Die niet verbonden aan een kerk religieuze diensten
leveren. De Reli-profs zijn in opkomst, zij verkopen zingeving en spiritualiteit.
Anne Stael @AnneStael Mooie groep deelnemers voor de cursus "zingeving en spiritualiteit
verkopen?" van kloosters tot zingevingsboerderijen ow.ly/a4QKG
Tot dit punt toe had ik nog geen boek gelezen over theologie en spiritualiteit, of over de definities van spiritualiteit.
Toen ik me daarin ging verdiepen, bleek de enorme reikwijdte en ook de breedte van het begrip en van de manier
waarop professionals daarmee werkten. Ik ben me toen gaan verdiepen in wat oud-professor Waaijman aan de
Universiteit van Nijmegen, de geleefde spiritualiteit noemt. En dus niet de wetenschappelijke spiritualiteit, waarin
theologen en kerkhistorici over spiritualiteit schreven en dachten. Me hierin verdiepend, kwam ik christelijke
spiritualiteit in z’n vele facetten tegen. Mystiek, Rooms Katholiek, monastiek, gnostisch, woestijnvaders,
kerkvaders, Henri Nouwen en veel meer. Het lezen van boeken en blogs is verdiepend, maar ook eindeloos.
Ronald van den Oever @RonaldvdOever
Een verzwakking van de theologie brengt je bij spiritualiteit... ofwel minder intellect, meer
leven #welblijvennadenken
Christenen en theologie brachten me vaak in hele theologische teksten. En theologisch is er nog die andere trend,
die direct aan mijn onderwerp linkt ‘missionair’. Het boek van Wim Dekker Marginaal en missionair is het meest
besproken boek van 2011. Missionair is het toverwoord in de christelijke media en in het publieke debat en in preken.
Ook hier is er vreemd genoeg bijna geen aandacht voor het zendingsveld onder ‘spirituele zoekers’.
Gaan wij als christenen, nu er zoveel mensen op zoek zijn naar zingeving, onze boodschap voor deze doelgroep
geschikt maken? En hoe dan? Het antwoord is te vinden in een lappendeken van missionaire initiatieven van privé
personen, gemeentes en stichtingen en niet in de kerken zelf. In het kader van de noodzakelijke inperking van het
onderwerp, kwam het EO project Jouw spiritualiteit in beeld. Een invloedrijke evangelische missionaire organisatie,
die een project heeft over spiritualiteit. De organisatie die in Nederland de meeste PR voor God voor z’n rekening
neemt. Dit bracht allerlei lijntjes bij elkaar. Daarbij is het een groot voordeel is dat ik 12 jaar bij de EO heb gewerkt. Zo
had ik het voordeel dat ik nog bekend ben met vele huidige werknemers (en zij met mij). En ten tweede dat ik weet
hoe het bedrijf werkt.
Communicatie
Naast deze focus, had ik voor mijn onderwerp nog een goede communicatietheorie nodig. Een scriptie hoort een
bijdrage te leveren aan het vakgebied. Na wat zoeken kwam ik op framing. Een hot topic, vanwege het verbale
succes van Geert Wilders in de Nederlandse politieke arena. Framing wordt vooral gebruikt in de media, maar er
wordt door journalisten en taalkundigen vooral over de politiek geschreven. Maar ook in het discours van de
religieuze arena is er sprake van framing. Welke frames bestaan er over spiritualiteit bij verschillende doelgroepen
Hoofdstuk: Hoofdstuk 1 Inleiding
8

en zijn er mogelijkheden voor reframing? Is er ook sprake geweest van framing en reframing bij de EO, waardoor
het project Jouw spiritualiteit in de orthodox christelijke achterban toch kon worden ingezet?
Een nieuwe wereld
Veranderingen zijn moeilijk. Hoe de samenleving en wij als westerlingen omgaan met religie en spiritualiteit is totaal
veranderd. Van mijn pastor Sebastiaan van Wessem, kreeg ik het boek Postmodern Pilgrims van Leonard Sweet te
lezen. In mijn thuisgemeente volgen we het EPIC model, zoals Sweet dat beschrijft. Epic staat voor Experiential,
Participatory, Image-driven en Connected.
“It’s a whole new world out there” citeert Sweet de theoloog Romano Guardini. Hoe gaan kerken met deze nieuwe
realiteit om? Sweet noemt hierbij de vijf coping mechanismen van Guardini, die schematisch het proces weergeven,
hoe mensen geneigd zijn om te gaan met verandering: (Sweet 2000)
1) Hold out, ontkenning
2) Keep out, hunkeren naar vroeger, vanuit de veilige bunker.
3) Move out. Schikken, veranderen, maar nostalgisch terugkijken naar de vroegere status quo.
4) Close out, ik geef mijn verlies toe!
5) Reach out. En de nieuwe wereld betreden.
“Waarom vechten tegen iets wat je toch niet kunt veranderen?” zei Geert Jan Blanken in het interview dat ik met
hem had voor de casestudy. Er zijn echter veel mensen die nog vechten tegen de ‘nieuwe wereld’. Mij geeft z’n
model inzicht en helpt het om het gedrag van (groepen) mensen te begrijpen. Daarnaast schept het perspectief,
want de weerstand blijkt onderdeel te zijn van het proces naar een nieuwe tijd.
Mijn zoektocht heeft zin en kan verdergaan geconcentreerd, op hoe het Communicatie-vak inhoudelijk kan
bijdragen aan de missionaire kansen van de kerk in een wereld voor spirituele zinzoekers. Zodat niet alleen kerken
plekken worden van neo-paganisme, het nieuwe heidendom. Maar dat ook omgekeerd het licht van Jezus op een
nieuwe manier kan gaan schijnen op donkere plekken en in donkere harten.
Nynke @NynkeSirene
Op Hodenpijl: hoe een RK-schuilkerk een plek werd van orakels, Kriya
yoga, antroposofie en sjamanistische kunst. http://pic.twitter.com/JhXv7CCv
Hoofdstuk: Hoofdstuk 1 Inleiding
9

1.2 Van hoofdvraag, deelvragen tot aanpak
Dit gezegd hebbend was het nog niet zo eenvoudig om focus aan te brengen. Het onderwerp wat ik heb gekozen
bestrijkt verschillende terreinen: Spiritualiteit in de christelijke en niet-christelijke wereld, de missiologie en de
communicatie. Heel interessant en heel breed. Om enigszins focus aan te brengen richt ik me op het project jouw
spiritualiteit van de EO met aanvullend literatuurstudie.
Doelstelling
Met mijn scriptie zou ik graag willen aantonen dat communicatie kan bijdragen aan succesvolle missionaire
projecten op het gebied van spiritualiteit. En hoe er vanuit communicatie een bijdrage aan geleverd kan worden.
1. Hoe communiceren diverse doelgroepen over spiritualiteit in woorden en symbolen.
Wat zijn de communicatieve verschillen in de 3 vormen van spiritualiteit? En Hoe verhouden deze 3 vormen
van spiritualiteit zich met de 3 gedefinieerde doelgroepen? De 3 vormen die ik hierin onderscheid zijn:
a. Spiritualiteit is het innerlijk geest- en zielenleven. Heeft te maken met religie of bovennatuurlijke
krachten.
b. Nieuwe spiritualiteit = zelf-gerichte vormen van moderne spiritualiteit, vaak geduid als esoterisch
en gnostisch. Of zoals Robert Doornenbal zegt De trend is richting subjectievere, niet-kerkelijke en
heel diverse vormen van ‘geloven’ en religieuze beleving. In dit artikel duid ik deze trend aan met
het begrip nieuwe spiritualiteit.
a. Christelijke spiritualiteit = Christo-centrische spiritualiteit
2. Is het project Jouw spiritualiteit (Js) een geslaagd project qua communicatie van de christelijke
spiritualiteit?
a. Welke doelgroepen heeft Js mee te maken en welke heeft ze bereikt?
b. Hoe heeft ze hierin in de communicatie uitingen op aangesloten en
c. Wat is de reactie van deze doelgroepen? (voor/na)
d. Wat heeft de confrontatie van de bijbelgetrouwe christenen, met de doelgroep van zinzoekers
veranderd in hun communicatie over geloof?
e. Wat voor weerstand heeft ze ontmoet en overwonnen (of niet?) Wat is hierover te zeggen in het
kader van communicatiemodel van bijvoorbeeld framing?
Begrippen
Wat houden de termen rondom spiritualiteit in? Dat is niet direct in een definitie te vatten. Het zijn veelomvattende
termen, die ik gaandeweg deze scriptie zal definiëren of beschrijven.
Methodiek
In het onderzoek kom ik tot triangulatie. Kwalitatief onderzoek door gesprekken met betrokkenen, kwantitatief
onderzoek binnen de casestudy en deskresearch, omdat er zoveel online te vinden is.
Er blijkt verrassend veel literatuur beschikbaar over spiritualiteit. In mijn scriptie wil ik deze literatuur ook verwerken
als eerste onderzoeksmethode. Naast de boeken is er ook onwaarschijnlijk veel te vinden op internet. Door
deskresearch als tweede onderzoeksmethode in te brengen doe ik ook recht aan de postmoderne vormen van
communicatie en samenleven. Blogs en ‘social media’ zijn een rijke bron van informatie. Hiermee zou ik de
deelvragen 1 en 2, moeten kunnen
beantwoorden.
Ten derde wil ik het project Jouw
spiritualiteit van de Evangelische
Omroep onderzoeken in een
casestudy. Dit is een project dat nu
Hoofdstuk: Hoofdstuk 1 Inleiding
10

enkele jaren draait in orthodox (bijbelgetrouw) christelijk Nederland en succes lijkt te hebben. In ieder geval geen
heftige negatieve reacties oproept. In de casestudy kan ik de deskresearch, kwalitatieve interviews en kwantitatieve
gegevens een goed beeld geven van de ontwikkelingen en achtergronden. Hoe is er communicatief ingezet? Waar
liep men in beeldvorming tegenaan? Waar is communicatie-resultaat geboekt? Hiermee wil ik deelvraag 3a-e kunnen
beantwoorden.
Opbouw Scriptie
Ik heb gekozen voor een eenvoudige opbouw. De literatuurstudie is verwerkt in Hoofdstuk 2, de casestudy in
hoofdstuk 3 en de deskresearch is per onderwerp verwerkt en daarmee verdeeld over beide hoofdstukken. Door de
hoeveelheid relevante informatie zijn het lijvige hoofdstukken geworden. Ik heb ervoor gekozen om door een
uitgebreide onderverdeling in paragrafen de leesbaarheid te bevorderen.
De keuze aan literatuur is groot, de literatuurlijst is slechts een selectie van de beschikbare literatuur. Op basis van
het onderwerp en met het oog op de communicatie-insteek, heb ik steeds de keus voor een boek gemaakt. Het
onderwerp van deze studie bevat meerdere thema’s, die raken aan brede sociologische ontwikkelingen en
verschillende vakgebieden. Alleen al in de theologische wereld is een brede waaier aan analyses en standpunten
over spiritualiteit, door ook de buitenkerkelijke spiritualiteit erbij te nemen is de literatuurstudie heel breed
geworden.
De casestudy brengt het weer bij elkaar in een concreet project. Het is dan ook de backbone van deze scriptie en is
als eerste ontstaan. Na een paar initiële gesprekken met Ronald van den Oever, mijn contactpersoon bij de EO, heb
ik de interviews afgenomen en verwerkt, vandaaruit ben ik de literatuur gaan verwerken.
Ten slotte treft men de analyses, antwoorden en conclusies aan in hoofdstuk 4, in dit hoofdstuk komen de grote
lijnen uit de casestudy en literatuurstudie bij elkaar.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 1 Inleiding
11

Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
De literatuur die aan dit onderwerp raakt is eindeloos. Om de hoeveelheid informatie in een begrijpelijke context te
plaatsen wordt in paragraaf 2.1 eerst de ontwikkeling van de beeldvorming over spiritualiteit beschreven. Dit is een
beschrijving van verschillende tijden in onze geschiedenis, die onze beeldvorming hebben beïnvloed. Vervolgens
kijken we in paragraaf 2.2 met een communicatiebril naar de thema’s van deze scriptie, dit betreft onder andere
literatuur over communicatie en beïnvloedingsmethodieken. Deze literatuurstudie richt zich eerst en voornamelijk
op de verschillende communicatiemodellen van framing.
In hoofdstuk 2.3 t/m 2.6 wordt de literatuur bestudeerd op thema’s die bijdragen aan de beeldvorming en
communicatie onder christenen en spirituele zoekers. Hoe zijn beelden over spiritualiteit gegroeid? Wat heeft
christenen beïnvloed, zodat het beeld is ontstaan dat spiritualiteit zweverig is? En hoe kan het dat onder spirituele
zoekers het christelijke geloof niet interessant is?
Per paragraaf wordt een thema behandeld. De thema’s zijn: spiritualiteit, christelijke spiritualiteit, nieuwe
spiritualiteit, postmoderne & seculiere samenleving en missionair-zijn. In de paragrafen wordt de literatuur
onderzocht op aanwijzingen voor reframing van bestaande niet-functionele beelden.
In hoofdstuk 3, de casestudy is verdere uitgebreide informatie over het begrip spiritualiteit opgenomen, terwijl
daarover communicatie niet veel in directe termen gesproken wordt. Daarom zal de nadruk in het
literatuuronderzoek liggen op de communicatie aspecten van elke thema.
In hoofdstuk 4 zal uit de gevonden modellen voor framing gekeken worden naar de twee doelgroepen. Wat zijn de
mogelijkheden voor het bijdragen aan het discours over spiritualiteit onder christenen en die van christelijke
spiritualiteit onder spirituele zinzoekers.
Bij elke paragraaf is een aantal twitter-berichten geplaatst, dit als een moderne vorm van illustratie.
2.1 Ontwikkeling van de beeldvorming over spiritualiteit
Om zinvol iets te kunnen zeggen over een onderwerp is het van belang om eerst een beeld te schetsen van de tijd
waarin we leven. In de media is veel geschreven over de postmoderne tijd en over secularisatie, maar wat houden
deze termen in en hoe is deze tijd ontstaan uit het moderne tijdperk? In deze paragraaf een korte schets.
Postmodern & seculier
Een voorbeeld van de beeldvorming hoe ongelovigen in de
postmoderne samenleving staan tegenover geloof. Schrijver en
theoloog Ferdinand Borger vertelt dit beeldend met een verhaal:
‘Het kruisbeeld op de rommelzolder’.
Cabaretier Theo Maassen ‘likt’ aan een kruisbeeld tijdens een
oudejaarsconference in december 2006. Het beeld heeft voor
hem geen betekenis meer. Een beetje onhandig rommelt hij
tussen oude spullen op een rommelzolder, de inboedel van zijn
overleden ouders. Tussen de spullen ligt de crucifix. Het beeld is
voor hem niet positief en niet negatief. Dit crucifixmoment
onthult op de meest indringende wijze waar het de cabaretier om te doen is. Zegt Borger. We weten niet meer wat
we afgesproken hebben. We weten doodeenvoudig niet meer hoe het moet. Er is van alles afgeschaft, er heeft een
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
12

grote opruiming plaatsgevonden, maar hoe nu verder? In de jaren zestig en zeventig had dezelfde handeling met
het kruisbeeld op het toneel tot doel heilige huisjes omver te trappen. Vastgeroeste waarheden en betekenissen
moesten op de helling. Alles wat de pretentie had heilig te zijn werd op houdbaarheid getest. Maassen, als
exponent van de volgende generatie, trapt niet meer, maar vraagt zich verwonderd af wat hij met deze erfenis
moet doen. Het kruis blijkt een manipuleerbaar voorwerp te zijn geworden, dat van elke betekenis ontdaan letterlijk
kan worden afgetast. Dáár zit de grootste schok, een mens te zien die zijn weg moet vinden te midden van de chaos
van ontmantelde systemen en betekenisloze troep, een mens die enkel de vraag kan stellen: hoe nu verder?
Maassen schetst een zwartgallig cultuurbeeld waarbij je het liefst weg wilt kijken, tegelijkertijd fascineert hij omdat
hij de puinhoop van de inboedel niet ontkent, maar indringend op zoek gaat. Christus ligt daarbij op de
rommelzolder, niet als teken van hoop zoals we dat als kerk misschien zouden wensen, maar als symbool waar nog
een vermoeden van een verhaal aan hangt. Meer niet. Het heeft zijn betekenis in de samenleving voor de
samenleving verloren. Dit verhaal en de interpretatie schreef Ferdinand Borger op zijn blog. (Borger 2007)
De postmoderne maatschappij die we hebben gecreëerd is keuze-georiënteerd. “Een samenleving gedreven door
voorkeuren en behoeftes in plaats van gewoonten en verplichtingen.” zegt Diana Butler Bass. Hoe zijn we hierin
terecht gekomen? Een korte weergave van ontwikkelingen in de 20 ste eeuw.
Secularisatie en mainstream cultuur
De opkomst van de new age-spiritualiteit is niet verbonden aan de secularisering en individualisering van Westerse
maatschappijen, maar is een tegencultuur, stelt godsdienstwetenschapper Stef van den Branden in het boek
Toekomst voor rituelen en verhalen. De individualisering in de samenleving bracht mensen zowel tot ongeloof als
tot nieuwe vormen van religiositeitbeleving. Doordat een gelijkschakeling werd gemaakt in de cultuur met het
christendom en de Bijbel. Moest vooral het christendom het ontzien. Van den Branden haalt hier het werk van
Roszak, een Amerikaanse historicus aan. In de roerige jaren ’60 kwam vooral een einde was van de technocratische
samenleving, waarin harde waarden belangrijk zijn, waarden als efficiëntie, rationaliteit, doelmatigheid,
beheersbaarheid en techniek. Een tegenreactie van de jeugd, de babyboom generatie, op de ouders die zich
conformeerden aan die technocratische maatschappij, die gericht was op het bereiken en genieten van welvaart en
consumptie. De jongeren zagen het christendom, het katholicisme, als de (mede)oorzaak voor een behoudende en
conservatieve levenshouding. Toen deze generatie zelf moest gaan deelnemen aan het arbeidsproces, werd die
overgang niet gemaakt. Oorzaken daarvoor waren de jeugdcultuur en de rijkdom en daardoor de verwenning die
deze generatie gewend was geraakt. Er ontstaan twee grote groepen die andere nadrukken leggen, maar die de
een personalistische visie op de mens centraal stellen. Na de grote oliecrisis ontstaat er een nieuwe samenhang
onder de losse groepen. De nadruk komt te liggen op individualisering en dit wordt gekoppeld aan een geloof in een
nieuw bewustzijn. Het is een vlucht uit de existentiële crisis van de jaren ’70, een vlucht naar binnen, want er viel
geen hoop meer te verwachten van instanties of maatschappij. De new-age spiritualiteit groeide en werd van
binnen uitgehold door een proces van commercialisering. Daarmee kwam er een einde aan de new-age, maar niet
aan het gedachtengoed dat nu mainstream cultuur is. Het new-age-gedachtegoed is verwaterd in alternatieve
zingeving. (Kevers 2004, pag. 209-220)
In deze cultuur worden de vragen van de mensen, niet meer in de kerk beantwoordt. De kerk is irrelevant geworden
en er is geen sociale dwang meer om mensen in de kerk te houden. (Butler Bass, 2012) Mensen die vertrekken,
hebben het geloof niet verloren, maar gaan het zelf invulling geven. Er blijft een verlangen naar spirituele disciplines
van een spirituele gemeenschap ‘Spiritueel, maar niet religieus’. Hierover meer in de subparagraaf over spiritualiteit.
Na deze korte schets van de ontwikkelingen in onze cultuur, eerst verdiepende sprong in de
communicatieliteratuur.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
13

2.2 Framing: betekenisgeven aan de werkelijkheid
Avinash Kaushik @avinash Every presentation ever created by a committee sucks.
Every great presentation has one person's passion, personality, & wisdom.
Dorian Taylor @doriantaylor
@avinash Conceptual integrity!
Avinash Kaushik @avinash
@doriantaylor I love that framing Dorian. Conceptual Integrity. Very well said.
Hoe komen we tot een mening, hoe vormen we onze opinie? Belangrijke vragen, want op het antwoord baseren we
onze keuzes. Van de verschillende factoren die hierop van invloed zijn, passeren enkele modellen de revue. Framing
is als hoofdmodel genomen. Framing is een denkraam of de bril waarmee we de werkelijkheid filteren. Het model
blijkt veel verschillende kanten te hebben, hoofdbronnen voor de beschrijving in dit hoofdstuk is literatuur uit het
verandermanagement en enkele boeken over framing in de politiek. De eerste drie subparagrafen gaan over
communicatie en enkele beïnvloedings- of overtuigingstechnieken worden behandeld. Daarna is er uitgebreid
aandacht voor framing, valueframing en reframing om ten slotte af te sluiten met non-verbale communicatie. Waar
dat mogelijk was, zijn deze onderwerpen gerelateerd aan spiritualiteit.
Beslissingsproces en trends
Framing heeft te maken met betekenisgeving aan de werkelijkheid, betekenis geven gaat vooraf aan het maken van
keuzes. Of het nu gaat om een zorgverzekering, een energieleverancier, een politieke partij of een kerk of hoe je
denkt over Gods rol in je dagelijks leven. Elke dag moeten er duizenden grote en kleine keuzes gemaakt worden.
Hoe komen mensen tot deze keuzes is een belangrijke vraag, want inzicht in het proces van tot standkoming van de
keuzes maakt ook dat je dat proces kunt beïnvloeden.
Drie belangrijke trends rondom veranderingen in het maken van keuzes in onze samenleving zijn herkenbaar: Ten
eerste in onze samenleving worden door de overheid veel beslissingen bij de burgers zelf neergelegd, waar vroeger
geen keuze was moet men nu bijvoorbeeld door marktwerking zelf op onderzoek uit. Een tweede trend is de grote
individualisering, waarbij mensen steeds meer zelfstandig hun keuzes moeten maken. De groep, stam of
samenleving geeft namelijk steeds minder normen en kaders. Deze grote hoeveelheid keuzes veroorzaakt
keuzestress, het geeft vrijheid, maar ook verantwoordelijkheid. Jij alleen bent verantwoordelijk voor het slagen of
falen. In de kerk vertaalt zich dat in een beweging, waarbij van iedereen verwacht wordt zelf na te denken en niet
de dominee of voorganger te geloven. Er is ook meer ruimte voor verschillen. Het groepsverband brokkelt af, maar
de persoonlijke geloofsbeleving krijgt volop aandacht.
Een derde trend in onze samenleving, is de toegenomen wetenschappelijke kennis over de werking van onze
hersenen. Het hersenonderzoek is in een enorme stroomversnelling. Deze kennis wordt ook gebruikt om
statements te maken op het gebied van religie en spiritualiteit. (Dijksterhuis 2007, pag. 211-214) Ab Dijksterhuis stelt
dan: “Dat wat eerder als occult werd geclassificeerd, kan nu wetenschappelijk verklaard worden en blijkt een illusie
te zijn.” De wetenschap beschouwt religie en spiritualiteit als achterhaald gedachtegoed.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
14

We geloven graag dat we keuzes maken aan de hand van rationele processen, waarbij we tot een redelijke
beslissing komen op basis van afgewogen argumenten. Dat dit niet het geval is, zal aan de hand van verschillende
modellen aan bod komen. Onder andere de invloed van de groepsdynamiek, emoties en de onbewuste processen in
onze hersenen.
Beïnvloeding enkele theorieën
Bij het bespreken van framing als model voor het overtuigen en beïnvloeden van mensen, is het van belang om in te
zoomen op het beïnvloeden. Hoe werkt het proces van beïnvloeding? Hierover is veel geschreven o.a. door Robert
Cialdini die de 6 beïnvloedingswapens beschrijft in het boek Invloed. Vanuit strategische communicatie heeft Noël
Slangen hier ook over geschreven in het boek De modellen van C.
Noël Slangen een Belgische communicatiestrateeg, gebruikt de argumentatie-as. De basisargumenten voor het
overtuigen zijn: Omwille van de feiten, omdat men vertrouwen heeft, omdat men ergens bij wil horen en omdat
men zich goed wil voelen. Alle vier zullen aangesproken moeten worden, niet communiceren op een van de assen is
ook communiceren en zal door de doelgroep opgevangen worden. (Slangen 2006)
De manieren om invloed uit te oefenen zijn beschreven door Robert Cialdini in het boek Invloed. De 6
beïnvloedingswapens, zoals hij ze noemt, mogen hier ook niet ontbreken. Hij zoemt in op automatische
gedragingen. Deze vaste gedragspatronen worden door een enkel kenmerk van relevante informatie in werking
gezet. Dit is vooral belangrijk in een samenleving, waarin we allemaal keuzes moeten maken, terwijl we niet overal
ons uitgebreid over kunnen laten informeren. En dit is realiteit in onze samenleving zoals net beschreven als trend.
De korte reacties zijn daarom efficiënt en economisch. Het nadeel is dat mensen niet alle aspecten overwegen en
dat er zo fouten gemaakt kunnen worden in het beslissingsproces. Zeker als dit proces door marketing of
beïnvloeding gemanipuleerd wordt. De prikkels, sleutels waarop gereageerd wordt, zijn vaak cultureel bepaald.
De 6 beïnvloedingswapens zijn:
1. Wederkerigheid: geven en nemen. Door iemand een kleine dienst te bewijzen, zal deze persoon eerder
geneigd zijn om aan je verzoek te voldoen
2. Commitment en Consistentie: mensen willen leven in overeenstemming met hun woorden, attitudes en
daden, zeker in de ogen van anderen.
3. Sociale bewijskracht: kijk naar anderen om te beslissen in een situatie hoe je moet denken of handelen.
4. Sympathie: door het nadruk leggen op aantrekkelijkheid of innemendheid worden mensen volgzamer.
5. Autoriteit: gehoorzaamheid en ontzag voor autoriteiten kan als kortsluitende reactie automatisch
optreden, omdat autoriteit geassocieerd wordt met kennis, wijsheid en macht.
6. Schaarste: mensen hechten meer waarde aan zaken die moeilijker verkrijgbaar zijn.
Cialdini concludeert dat door de technologische vooruitgang, we niet anders kunnen dan met de automatische
kortsluitende reacties tot beslissingen te komen. Door de snelle veranderingen en het toenemende tempo van het
moderne leven hebben we vaak niet de mogelijkheid om een zorgvuldige analyse van voor- en nadelen te maken. Hij
noemt dit ‘cognitieve overbelasting’ en waarschuwt dat ‘experts in het verwerven van volgzaamheid’ een grotere
kans op succes hebben. Dit is niet in het belang van de consument en de samenleving. (Cialdini 2009)
De beïnvloedingsstrategie ‘autoriteit’ brengt ons terug bij spiritualiteit en religie. Dominees, theologen en
wetenschappers bepalen het discours over spiritualiteit voor gewone gelovigen. Hierover spreekt Lector René
Erwich in Handelen in hoop, dat de spirituele vorming in de opleidingen voor HBO theologen onvoldoende is. Hoe
dit historisch is gegroeid zal worden behandeld in paragraaf 2.3 over spiritualiteit.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
15

Framing: the basics
NEEM ME NIET
KWALIJK MOMPELDE
DE OUDE, “ER SCHIJNT
EEN FOUT IN MIJN
DENKRAAM TE ZIJN! IK
VOLG U NIET. IK HEB
DAAR TROUWENS
MEER LAST VAN, VAN
MIJN DENKRAAM
BEDOEL IK.”
OLIVIER B.BOMMEL
Zoals gezegd zal de overtuigingstechniek framing apart behandeld worden. Framing kan bewust en onbewust
worden ingezet in de communicatie. Door het woordgebruik en beeldgebruik creëert de zendende partij een beeld
van de werkelijkheid, zodat de ontvanger de werkelijkheid door het denkraam van de zender zal bekijken. Het gaat
vooral om de associaties die aan dat beeld gehangen worden. Je kunt ook zeggen dat frames de werkelijkheid
betekenisgeven. Het Nederlandse woord voor framing is denkraam, dit werd door schrijver Marten Toonder
geïntroduceerd. Toonder heeft een belangrijke invloed gehad op de Nederlandse taal, hij werd geïnspireerd door
Angelsaksische taal.
Agendasetting en priming
Er zijn verschillende aspecten aan framing. De eerste is de agendasetting theorie. De keuzes van onderwerpen en
van de insteek wordt bepaald door een kleine groep opinieleiders in de politiek of BN’ers, netwerkers of
marketeers. Een tweede aspect is de framing zelf. De manier waarop we door de ogen van media of personen de
wereld bekijken. Wij zien wat het medium ons wil laten zien. De manier waarop de beelden en woorden gekozen
worden bij de verslaglegging heeft een enorme impact op de manier waarop het publiek reageert. Een derde
methode die wordt geassocieerd met framing is priming. Priming is eigenlijk een gerelateerd begrip. Dit is de manier
waarop subtiele onbewuste suggesties ons gedrag beïnvloeden. Effecten zijn duidelijk meetbaar in
wetenschappelijke onderzoeken. (Ter Huurne 2008, Hoe win je een spelletje triviant?) Het is vooral een
psychologisch model, waarbij door het geven van woordensets mensen ander gedrag gingen vertonen.
(Dijksterhuis 2007 pag. 178-186) Het onderzoek naar priming laat zien, dat mensen sociale waarneming (dat wil
zeggen waarneming van ander personen) onbewust ‘omzetten’ in gedrag. Je kunt dit ook scharen onder de
groepsdynamica of imitatiegedrag. Erbij horen is een belangrijke drijfveer voor het gedrag van mensen.
Historie
Framing is van alle tijden, maar het concept is oorspronkelijk bedacht door Ervin Goffman, een Canadese socioloog.
In 1974 schreef hij het essay Frame analysis. In 2004 publiceerde Georg Lakoff het boek Don’t think of an Elephant.
Het is een begrip in de Amerikaanse politiek. De titel laat precies zien hoe framing werkt: vertel iemand niet aan een
olifant te denken en het eerste waaraan hij denkt is een olifant. Volgens Lakoff gebruiken we, zonder dat we ons
daarvan bewust zijn, metaforen om onze gedachten te structureren.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
16

Slimme politici gebruiken taal die inspeelt op die onbewuste
denkpatronen.” (Niemandsverdriet en Derkzen, Vrij Nederland, 5 dec 2011)
Lakoff was een linguïst, in zijn boeken staan vooral taaltips. Hij heeft weinig
aandacht voor beelden. Terwijl die er wel toe doen, zegt Sanderijn Cels die
ook veel over framing heeft geschreven. (Cels 2008, Vijf mythes over
framing)
Bronnen voor studie
Mensen denken dat ze objectief de werkelijkheid kunnen beoordelen, dit is
aantoonbaar onjuist. Framing is alom vertegenwoordigd in de media. De
media selecteren nieuws en geven een bericht een insteek en inkleuring.
Daarnaast is het veelgebruikt in de politiek, vooral door de politiek heeft dit
model in de media meer aandacht gekregen. In Nederland door het
optreden van Geert Wilders. Er zijn dan ook verschillende boeken
verschenen met deze combinatie. Jan Kuitenbrouwer journalist met een
voorliefde voor het gebruik van taal en Hans de Bruijn hoogleraar
bestuurskunde hebben beide een boek geschreven over de frames van
Wilders. Een artikel van de hand van Ruard Ganzevoort verbindt het begrip framing aan religie in de huidige
samenleving. Ook Jan van der Stoep gebruikt de terminologie van framing in zijn lectorale lezing Geloof als Logo. In
de communicatieleerboeken komt de methode framing niet voor, andere informatie over framing komt dan ook van
artikelen op internet en het eerder genoemde boek Valueframing van Floor de Ruiter.
Framing wordt naast gebruik in de media, reclame en politiek ook als techniek in therapeutische kringen gebruikt.
Bijvoorbeeld in het Neuro Linguïstisch Programmeren (NLP) een methode om de communicatie te verbeteren en de
Relational Frame Theory. Deze aspecten zijn verder in deze scriptie niet meegenomen.
Kenmerken
De kenmerken van framing zijn volgens Hans de Bruijn (De Bruin 2011, pag. 19-39):
1) Een frame blijft hangen of ‘Stickyness’,
2) We zijn het ermee eens, je kunt er niets op tegen hebben.
3) Er is een boef of een sukkel. Het frame zet een keten van gedachten in werking en voor de hand liggende
vragen.
4) Een goed frame is zo geconstrueerd, dat het de tegenstander dwingt erin te stappen.
5) Een goed frame verlost ons van een moreel dilemma. Ingewikkelde problemen, waarbij verschillende
waarden strijden, komen door een frame in een ander daglicht te staan. De keuze kan zonder schuldgevoel
worden gemaakt.
6) Een frame kan woorden geven aan een maatschappelijke onderstroom
Niet elk kenmerk is altijd van toepassing. Dit geldt zeker voor de laatste twee genoemde kenmerken. Deze
kenmerken zijn wel heel sterk. Wie een frame weet te koppelen aan een onderstroom of met een frame een uitweg
uit een dilemma biedt, heeft een goede kans dat de ontvankelijkheid van het frame toeneemt. Een goed frame krijgt
gratis zendtijd, het trekt de aandacht van de media. Het is dubbel winstgevend: De toehoorder is welwillend, en het
legt een zware bewijslast op de schouder van de tegenstander. Het frame activeert onderliggende waarden en het
vraagt om een hordeloop van de tegenstander, waarbij de kans bestaat dat het misgaat. De opponent die in het
frame van de ander stapt, neemt een groot risico, ontkenning is ook geen optie. Door te ontkennen bevestig je het
bestaan van het frame.
Belangrijk punt is ook, dat een frame alleen werkt als het inslijt. Herhaling is belangrijk, anderen moeten het gaan
overnemen en gebruiken.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
17

Als een frame gekoppeld wordt aan een waardesysteem, dan is het “preken voor eigen parochie” en met een frame
kan je tegenstanders gevoelig maken voor je waarden en emotiesysteem. (De Bruijn 2011) Hierover zal in een
volgende paragraaf over valueframing meer worden gezegd. Een bekend voorbeeld van een frame uit de politieke
arena, waarbij het niet goed afliep, is oud- PvdA leider Wouter Bos. Hij werd ‘draaikont’ genoemd door het CDA, dit
beeld is hij nooit kwijtgeraakt.
Taal en emotie
Jan Kuitenbrouwer een journalist, die sinds 1987 over taal schrijft heeft er ook een boek aan gewijd aan framing bij
Geert Wilders. Zoals eerder Koot & Bie ziet Wilders een werkelijkheid waar nog geen naam voor is, door er taal aan
te geven zien wij die werkelijkheid nu ook. Hij laat vanuit taal technische insteek de methoden zien, waarmee
Wilders werkt in zijn frames. Het zijn retorische stijlfiguren:
de metafoor:
Beeldspraak is vooral
uitgevonden om emoties op
te roepen en zaken extra te
markeren en voor ogen te
stellen.
de anafoor:
De herhaling die versterkend
werkt. Ook wel de quastie,
een reeks vragen waar de
spreker zelf het antwoord op
geeft.
de hyperbool:
De overdrijving, ofwel de
overtreffendste trap:
Duidelijk taalgebruik:
Alledaags, kort, geen
onbepaaldheden, echte
mensen
De antithese:
Slachtofferhouding: ‘Stank
voor dank’.
Al de favoriete stijlfiguren van Wilders, hebben met elkaar gemeen, dat ze emotieopwekkend zijn. De strijd tussen
ratio en emotie is door de eeuwen beschreven door legio filosofen. Nog steeds Kuitenbrouwer: “Aristoteles zei:
‘Emoties hebben het vermogen onze oordelen te bepalen.” De Psycholoog Drew Westen zei: “Als in politieke zaken
rede en emotie met elkaar botsen, wint de emotie het altijd.” En filosoof David Hume uit de 18 e eeuw zei: “De rede
is slechts slaaf van de passies en behoort dat ook te zijn.” (Kuitenbrouwer 2010)
Kuitenbrouwer stelt dat de laatste 300 jaar vooral de rationalisten het voor het zeggen hebben gehad, dat daar nu
een keer in komt o.a. door het neurologisch onderzoek. Het blijkt dat het onderbewuste veel en veel belangrijker is
dan we ooit hebben gedacht. In dit tijdperk van de emotie is het gedeelte in onze hersenen waar de angsten
worden onderdrukt en het sociaal verkeer geregeld wordt uit. Kuitenbrouwer stelt: “De prefrontale cortex is uit, de
amygdala is ‘in’.” De amygdala is het terrein waar je eerste onbewuste reacties ontstaan, dat zijn vechten, vluchten
of bevriezen. Ook vanuit christelijke kring is er aandacht voorde werking van hersenen in relatie tot geloven en
leven. Christenpsychologe Michelle van Dusseldorp spreekt en schrijft hierover. Zij koppelt de kennis over de
hersenen aan Paulus uitspraak in Romeinen 12:2: “maar wordt hervormd door de vernieuwing van uw denken.” De
amygdala wordt altijd eerst getriggerd, voordat je met je ratio een situatie kunt beoordelen. Emoties die zijn
opgeslagen uit oude ervaringen, tot aan je eerste levensjaren aan toe, zijn hier opgeslagen. (Van Dusseldorp 2011)
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
18

Volgens Van Dusseldorp is het nog hard werken om een volwassen en geïntegreerd leven te leren leven, waarbij een
gezonde balans is tussen emoties en ratio. Een methode die de verbinding tussen (onbewuste) processen in je
emoties en je verstand in beeld brengt is de “transactionele analyse” van Berne. Dat uitleggen voert te ver voor
deze scriptie, het gaat ook om intra en interpersoonlijke processen. Toch is deze informatie van toegevoegde
waarde voor het onderwerp, want door het hersenonderzoek kan rationeel worden onderbouwd, dat emoties
belangrijk zijn om serieus te nemen. Emoties kunnen succesvol beïnvloed worden, dat is wat Geert Wilders doet in
de politieke praktijk. Hoe kunnen we als christenen gebruik maken van deze kennis voor reflectie op onszelf en
vervolgens voor missionaire doeleinden? Hierover meer in paragraaf 2.4 over geloofscommunicatie.
Antiframe
Emoties zijn ook een antiframe geworden. Kuitenbrouwer beschrijft het antiframe aan de hand van het voorbeeld
over emoties. “In een rationeel ingestelde samenleving als Nederland, hebben we geleerd om de emoties juist te
onderdrukken. Het gaat om feiten, taal, regels en afspraken en modellen.” Kuitenbrouwer haalt hier Docters van
Leeuwen aan, die in zijn Kees Lunshof lezing over populisme en de publieke elite zegt: “Alleen door de ‘Poort van
het gevoel’ is het volk nog te bereiken, op een bepaalde manier is de elite dus wel degelijk ‘de weg kwijt’ zoals
Wilders almaar zegt. Voor politici is de metafoor van de onderbuik een anti-frame geworden. Iets waar ze ver weg
van blijven. Door iets te kwalificeren als taal van de onderbuik, diskwalificeer je een spreker. Het is denigrerend en
het is niet alleen geen valide mening maar een vorm van Indigestie. Hier hebben populistische politici als Wilders van
geprofiteerd. “ (Kuitenbrouwer 2010 pag. 65-68)
Framing heeft te maken met vereenvoudiging, duiding, zwart-wit stelling. Door te overdrijven trekt Wilders de
aandacht, en wordt het interessant. Genuanceerde meningen en verdiepende achtergrondverhalen, hebben
vergeleken met de impact van oneliners totaal geen invloed. Zijn oneliners daarmee frames? Wel vaak, maar niet
altijd.
Valueframing
Arjan Witzier @arjanwitzier Wie kleinerend en rationaliserend over onderbuik gevoelens
spreekt, begrijpt niet dat existentiële angst snakt naar existentiële hoop.
Floor de Ruiter is een Nederlandse consultant, die een eigen methode rondom framing heeft ontwikkeld. Hij
timmert aan de weg met het concept valueframing. De ruiter brengt valueframing als een manier voor leiders om
vanuit waarden verbinding te leggen. De komende paragraaf zal dit model behandeld worden, de bron is het boek
Valueframing wat in 2011 uitkwam.
De centrale opmerking van waaruit hij vertrekt is: “Als je me begrijpt zou je naar me luisteren”. Communiceren is
nog niet makkelijk, de blokkades voor effectieve communicatie zijn angst, stress en echt luisteren. Luisteren
betekent, dat je je verplaatst in de wereld van mensen die anders denken dan wijzelf. Binnen dit thema kadert De
Ruiter de betekeniskaders of frames. Hij benoemt het als een soort brillen waarmee we personen, objecten en
gebeurtenissen interpreteren op basis van onze ervaringen uit het verleden. De Ruiter koppelt het kennisgebied van
framing aan de retorica, het communicatiemodel van Van Shulz von Thun en het waardenmodel Spiral Dynamics.
Volgens hem is het juist deze combinatie, die ons in staat stelt om een vorm en een taal te vinden die de kwaliteit
van het contact sterk vergroot, “genoeg om over natuurlijke drempels te reiken en onze boodschap over te
brengen”. (De Ruiter 2011, pag. 34) Beide modellen zullen kort worden besproken, om van daaruit het model
valueframing te kunnen uitwerken. Op de retorica is eerder in het subkopje over taal en emotie ingegaan.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
19

Model Schultz von Thun
Een frame heeft vier zijden, als het fungeert als filter van de ontvanger. Hier komt het model van Schultz in beeld.
Dit model uit 1977 ontrafelt de verschillende kanten van het beoordelen van communicatie in onze hersenen.
Schultz verdeelt elke boodschap, vanuit het perspectief van de zender, in vier aspecten:
1) het beeld dat de spreker van
zichzelf wil overbrengen (het
expressieve aspect),
2) het beeld dat de ontvanger
heeft van de relatie (het
relationele aspect),
3) de opgeroepen actie (het
appellerende aspect) en
4) als vierde aspect pas de inhoud
(het zakelijke aspect).
SPIRITUAL DYNAMICS.
BRON: HTTP://WWW.AVANCEON.COM/BLOG/BID/73670/EFFECTIVE-COMMUNICATION-
IS-CRUCIAL-WHICH-EAR-ARE-YOU-TALKING-TO
In eigen onderzoek ontdekt De Ruiter een vijfde filter. Dat is de betekenis die partijen aan de situatie en de context
geven. Bij het zenden van een boodschap kan de ontvanger reageren op een ander aspect van de boodschap dan
dat de zender had bedoeld. Veel meer problemen treden op bij een mis match tussen de filters die zenders en
ontvangers hebben. Hij spreekt over 2 partijen & 5 filters en concludeert: “Dat past zelden.”
Spiral Dynamics
In Valueframing maakt De Ruiter als tweede gebruik van het model Spiral Dynamics als classificatiesysteem van
waarden, om de frames in kaart te brengen. Het is een geregistreerd systeem dat bewustzijn en
persoonlijkheidsontwikkeling beschrijft en veel gebruikt wordt bij verandermanagement. In Spiral Dynamics worden
patronen herkend en wordt verder gekeken naar de bijbehorende communicatiepatronen. Het model is gebouwd
op ruim dertig jaar onderzoek van psycholoog Graves om de piramide van Maslov te onderbouwen. Het onderzoek
maakte echter duidelijk dat Maslov’s piramide niet klopte. Doordat Graves voor het eind van zijn onderzoek
overlijdt, duurt het tot 2005 voordat Edward Beck en Chrisopher Cowen een boek uitgeven met het model. Mooi
verhaal is hoe beide auteurs in 1994 zijn ingezet door Nelson Mandela, toen hij voor de gigantische opdracht stond
om In Zuid Afrika de verschillende bevolkingsgroepen in vrijheid te laten samenleven. Hier is het model empirisch
onderbouwd en in de harde praktijk toegepast. Het model bestaat uit 8 niveaus oplopend in complexiteit:
Van Beige naar Turquoise is er een oplopende complexiteit in hoe ons brein de werkelijkheid verwerkt. Hierbij zijn er
waarden op verschillende niveaus:
1) de oppervlaktewaarden:
Herkenbaar in gedrag,
gebeurtenissen, openlijke
afspraken, rituelen gewoontes.
2) verborgen waarden:
Ideeën, normen en
ongeschreven regels.
3) dieptewaarden:
Patronen van verborgen
waarden, richtinggevend voor
delen van je identiteit.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
20

Het meest bepalend zijn altijd de dieptewaarden.
Uit het onderzoek van Graves blijkt dat levensomstandigheden de bepalende factor is en niet intelligentie, ras,
geslacht e.d. Voor communicatie betekent het model, dat woorden voor mensen uit verschillende groepen niet
hetzelfde betekenen. Elke waarde heeft zijn eigen communicatiegebruiksaanwijzing. De waarden bepalen de filters
en die filters bepalen bijna letterlijk of je in staat bent iets aan te horen. Als het filter dichtslaat kan men de inhoud
niet horen en komt de boodschap niet over. De tekst blijft hangen in het blokkerend oordeel. Een ander
mechanisme is dat de waarden, hoger in de waardeketen, zich wel kunnen verplaatsen in de waarden gericht op
lagere complexiteit, maar andersom niet. Dan vindt herinterpretatie plaats naar de eigen ‘hoogste’ waarde.
De filters zitten dus in de weg om elkaar te begrijpen. We moeten de filters van de doelgroep kennen, pas als we
hun context en hun filters begrijpen, kunnen we beginnen met zenden. (De Ruiter 2011, pag. 160)
Valueframing als model
De Ruiter combineert framing en Schultz model met het model van Spiral Dynamics en komt zo tot vijf stappen:
1) Relatie: Hoe ziet de ander zijn wereld. Het basisframe van de ander.
2) De context en het onderwerp. Hoe ziet de ander de situatie?
3) de spreker: Hoe ziet de ander mij.
4) Appel: wat verwacht de ander dat u van hem of haar wil?
5) Inhoud: wat voor inhoud verwacht de ander van u? Dit is de betekenis die we aan de situatie in de context
geven.
Aan alle stappen kan je vervolgens toevoegen, hoe zie ik het zelf en wat is het verschil tussen mijn doelgroep en mij.
HET MODEL VAN VALUEFRAMING, DOOR FLOOR DE RUITER
De Ruiter noemt een frame ook wel een oordeel. Zo beschrijft hij hoe innovaties in het bedrijfsleven, eigenlijk altijd
van nieuwe partijen komen die niet gehinderd worden door bestaande krachtige frames (De Ruijter 2011, pag. 76)
“Echte innovaties kannibaliseren de bestaande business modellen en alle frames die daaraan verbonden zijn. Hoe
groter en beter georganiseerd, hoe krachtiger het vijanddenken.”
Tot zover de verhandeling over valueframing, het wordt tijd om de stap te maken naar de mogelijkheden voor het
reframen van bestaande beelden.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
21

Reframing
Dat reframen niet eenvoudig is vertelt Andries Knevel, EO-presentator in een interview in dagblad De Pers “In 1992
ben ik begonnen met het Elfde uur en in de eerste 10 jaar ben ik heftig profilerend met het bekende vingertje bezig
geweest. Het is een zelf veroorzaakt frame. Ik heb jaren de illusie gehad dat ik er nog uit zou komen, maar ik word
volgende week 60 en ik denk niet meer dat dat goed komt.” (Bessems 2012, Ik kan jou niet zeggen hoe ik God
ervaar)
Hoewel een frame heel taai is, als het eenmaal heeft postgevat, is reframing een optie. Bestaande frames worden
door ervaringen aangepast of blijven gehandhaafd, ervaringen kunnen ook nieuwe frames creëren. Het
uitgangspunt is, dat als je met woorden en invalshoeken betekenis kunt geven aan alles, je die betekenis ook weer
kunt veranderen. Maar, hoe werkt dat dan? Frames fungeren als filter om actief informatie die passend is toe te
laten, of te blokkeren.
Hans de Bruin schrijft uitgebreid over reframing. Voor het onderwerp van deze scriptie is het van groot belang om
de verschillende mogelijkheden van reframing te bespreken. Reframing heeft te maken met intuïtie en met
taalgevoel, maar er zijn ook methodieken te ontwaren. De Bruin schrijft over drie mogelijke modellen:
1) het 3P model
2) het spelen met concurrerende frames
3) het spelen met waarden.
Deze 3 methodes zullen hier nu verder worden beschreven:
Het eerste noemt hij het 3P-model.
Gebaseerd op Policy, Personality en Principle. Reframing doe je door een frame van een ander te vertalen naar een
van de andere 3 polen. De Engelstalige titels vertaalt De Bruin naar het Beleidsframe, het waardenframe en het
betrokkenheidsframe. Een kenmerk is dat het altijd om een verandering van perspectief gaat. Over problemen geef
je informatie, met slachtoffers kan je een relatie aangaan.
De structuur van een frame is belangrijk. Net zoals bij een sprookje, doen frames wat ze moeten doen door ze in een
structuur te gieten. De Bruin verkent de structuur van de ‘politiek als project’ en de ‘politiek als drama’. De
projectstructuur gaat uit van de drietrap: problemen, oorzaken en oplossingen. Dit doet het heel goed in de
‘soundbite-society’. Degene die dit gebruikt lijkt ‘ in control’. In het drama-frame gaat het niet over de inhoud, maar
gaat het om de spelers, die erbij betrokken zijn. In de dramadriehoek figureren: het slachtoffer, de schurk en de
held. Problemen kennen oorzaken, die worden door iemand veroorzaakt, die vaak ontkent. Maar gelukkig is er de
held, die het probleem van het slachtoffer ziet, er aandacht voor vraagt en een oplossing biedt. Het
ontstekingsmechanisme voor de beide bouwstenen (drama en project) noemt De Bruin emotie. Zowel positieve als
negatieve emoties, maken ons vatbaar voor een eenvoudig redeneerpatroon van een frame.
Als losse strategie binnen het 3P-model, noemt de Hans de Bruin het ‘dilemma-sharing’. Degene die als schurk in het
drama-frame zit, kan dit gebruiken om begrip te krijgen voor de ingewikkelde werkelijkheid.
Een meerduidig frame is een frame dat aantrekkelijk is voor verschillende types toehoorders, die verschillende
waarden aanhangen en verschillende opvattingen hebben over maatschappelijke problemen en oplossingen. Dit is
inzetbaar voor iemand die tegenstellingen wil overbruggen en wil verbinden. Wie een meerduidig frame gebruikt
koppelt vaak het waardenframe en het betrokkenheidsframe. Waarden betekenen thuiskomen, waarden verbinden
emotie en historie. Waarden kunnen ook gebruikt worden als ‘master-frame’, dat is een overkoepelend frame
waaraan verschillende kleinere frames aan gehangen kunnen worden.
In een pluriforme wereld is hier ook de vraag: Hoe kan een frame meerduidige waardes bevatten? De Bruin hanteert
hier het oxymoron. De stijlfiguur, die elkaar tegensprekende begrippen samenvoegt. Bijvoorbeeld: ‘georganiseerde
chaos’. Een waarde van een politieke partij kan in de samenleving een zekere weerzin of antipathie oproepen.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
22

Ga na wat die weerzin is en construeer vervolgens een oxymoron, dat stem geeft aan die weerzin. Het is een
eenvoudig these-antithese-synthese-schema, met het effect dat een politicus boven de tegengestelde waarden
uitstijgt.” (De Bruin 2011, pag. 121)
De kenmerken van een goede (politieke) oxymoron
zijn:
1.) Het geeft iedereen ruimte voor interpretatie.
2.) Het werkt verzoenend en bevrijdend.
3.) Het heeft iets innovatiefs.
4.) Het heeft als impliciete boodschap dat anderen
in een tegenstelling gevangen zitten.
5.) Het pakt de ander aan op zijn kernwaarden.
Elke keer bevestigt de Bruin dat frames nooit los
kunnen staan van de inhoud. Ook zal er een goed
verhaal achter moeten zitten, hij spreekt hier over worteling in waarden en opvattingen. Een frame is anders zo
ontmaskerd. In een goed verhaal zit een diepe waarheid verborgen, een story-based truth, heeft een morele
component en een hoog gezond-verstand gehalte. Deze twee aspecten versterken elkaar.
Als tweede methodiek behandelt De Bruin de concurrerende frames.
Hij noemt dit het water-en-vuur-spel. Het gaat hier om frames die zich als water en vuur tot elkaar verhouden. De
opponenten proberen elkaar in het eigen frame te trekken, het resultaat is einde verhaal voor de opponent. De
Bruin onderscheid hier het politieke tegenover het bestuurlijke frame. De frames met een visie op de toekomst,
versus de frames over de werkelijkheid van het hier en nu en als laatste de masculiene tegenover de feminiene
frames. Hij beschrijft de framing en reframing, maar ook het metaframe. Een vorm van reframing, waarbij uit het
frame wordt gestapt door te gaan praten over de framing van de andere partij. Ook dit is een perspectiefwisseling.
Als laatste het reframen met waarden
Bij het spel van de waarden of het waarden-sensitief-framen activeert men de schaduwzijde van de waarde van de
opponent. Of men koppelt het eigen beleidsframe aan de waarden van de andere partij.
Interessant is dat hij hier ook even het geloofsframe benoemt, dit in het kader van het klimaatgeloof. Hij zegt
hierover: “Het eigen geloof is de waarheid en als er informatie opduikt die het eigen geloof tegenspreekt, wordt die
angstvallig achtergehouden. Het geloofsframe is erg comfortabel voor zijn aanhangers… Klimaat-fundamentalisten
kunnen net als religieuze fundamentalisten slechts herhalen wat ze al eindeloos hebben herhaald…het is voor hen
ondenkbaar dat er een andere waarheid is.“ (De Bruijn 2011)
Om af te sluiten een grappig voorbeeld van reframen beschreven door Jan Kuitenbrouwer: “Nu de
neurowetenschap heeft bewezen dat gevoelens en emoties ook een manier zijn om met taal om te gaan is het geen
magie meer, maar is het wetenschap geworden en mag het. Een mooie manier van reframen: de prefrontale cortex
zegt dat we ons meer op de amygdala moeten richten.” (Kuitenbrouwer 2010, pag. 65-68)
Danika Carter @YourOrganicLife
Does your spirituality influence your living more organically, or does living
organically influence your spirituality? #ecowed
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
23

Non-verbale communicatie en spiritualiteit
Een groot deel van de menselijke communicatie is non-verbaal. 55% van onze communicatie bestaat uit lichaamstaal
en 38% is de klank van de stem, 93% van je communicatie is dus non-verbaal. Dit schrijft Frank van Marwijk op zijn
weblog lichaamstaal.nl. (Van marwijk, 2011 “Spiritualiteit en communicatie”) Van marwijk is expert op het gebied
van non-verbale communicatie. Hij legt ook het verband tussen communicatie en spiritualiteit. Hij schrijft:
“Spiritualiteit gaat vooral ook over de manier waarop we nu in het leven staan en vorm geven aan onze relatie met
anderen.” Veel van de beeldvorming over andere mensen en onderwerpen is lichaamstaal, dat is communicatie die
onbewust plaatsvindt. Het leren onderscheiden van subtiele signalen, helpt om de gevoelscommunicatie van elkaar
beter te leren begrijpen. Dit versterkt de onderling band, waardoor we meer in harmonie met elkaar leven. Van
Marwijk zegt: “Onderlinge verbintenis en leven met elkaar in goede harmonie zou je kunnen zien als de essentie van
ons bestaan hier op aarde. Hier ligt ook het grote verschil tussen zweverig en echt spiritueel.” We gebruiken
woorden om te praten over alledaagse
zaken, als we op betrekkingsniveau
willen communiceren, dan wordt dit
vooral weergegeven door lichaamstaal.
Het gaat dan om vragen als:
Word je gewaardeerd?,
Krijg ik aandacht?,
Wie neemt de leiding?
Vind je de ander aardig?
Hoe voel je je op dit moment?
Hoe kom ik over?
Het gaat er dan niet om wat we
zeggen, maar hoe we het zeggen en
hoe we ons daarbij gedragen.
Afsluitend
FLICKR.COM // BY PAUL JONES
“Als je diepzinnige persoonlijke ervaringen kunt delen met anderen, ben je spiritueler dan wanneer je in je uppie het
licht hebt gezien.” zegt Frank van Marwijk. Dat werkelijke communicatie in de verbinding met andere mensen ligt is
ook weer de basis van het betoog van Floor de Ruiter in valueframing. Communicatieprofessionals zijn overtuigd
van het belang van contact en verbinding van mensen onderling en bieden daar allerlei methoden voor aan. In deze
paragraaf zijn vanuit de literatuur communicatie inzichten uitgediept, de nadruk lag op framing. Dit model is
uitgewerkt, veel inzichten zijn toepasbaar op het werken met spiritualiteit. Met en door communicatie leggen we
contact of verbinding onderling als mensen, maar ook met het goddelijke in de onzichtbare wereld. De inhoudelijke
behandeling van de diverse vormen van spiritualiteit zal het onderwerp zijn van de volgende paragrafen.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
24

2.3 Spiritualiteit
Hanny Schoonderwoerd @HannyVivier #spiritualiteit is voor mij #bewustwording. De
bereidheid om onder ogen te komen wat je eigenlijk liever onder het tapijt veegt :-).
Anne Stael @AnneStael
Raak langzamerhand helemaal de weg kwijt in schrijven over #spiritualiteit. Toch
maar terug naar #religie of #mystiek? Lijkt duidelijker
Jan Mark ten Hove @JMtenHove
Zoals sommige mensen vasten op Twitter... Nieuwe vorm van reformatorisch
exhibitionisme of postmoderne spiritualiteit? #dtv
Rob van Tilburg @robvantilburg
#Janosh stopt met spiritualiteit! Het is de nieuwe religie geworden...
Myrthe Bruinzeel @_spiritandsoul
Spiritualiteit is beseffen dat alles één is. Met ieder oordeel creëer je afgescheidenheid
en pijn in jezelf
In deze paragraaf zal vanuit de literatuur gezocht worden naar een invulling van het begrip spiritualiteit, wat is het,
hoe definiëren of omschrijven mensen dit woord. Dan volgt een beschrijving van de historische context van
spiritualiteit en hoe de term in relatie staat tot mystiek en religie. Van daaruit is er een vloeiende overgang naar de
paragraaf over christelijke spiritualiteit 2.4. Na deze paragraaf volgt in 2.5 een verhandeling specifiek over nieuwe
spiritualiteit.
Wat is spiritualiteit?
“Spiri-nog-wattes” is een titel van een blog wat in 2011 verscheen. Een toepasselijke en leuke woordspeling, want
vaagheid en zweverigheid zijn veelgenoemde termen als het om spiritualiteit gaat. Inge Molenaar deed verslag van
allerlei verschillende methodes die onder de term ‘spiritualiteit’ kunnen vallen. Ze probeerde uit te leggen waar het
voor stond en dat valt niet mee. Zo ongeveer elk boek over spiritualiteit begint met te stellen, dat het onmogelijk is
om te omschrijven wat spiritualiteit is, om vervolgens een eigen definitie te geven en het begrip op die manier te
gebruiken. Spiritualiteit kan je gerust concluderen is daarmee een containerbegrip, zonder concrete omlijning. Toch
heeft het kennelijk aantrekkingskracht! Wat zeggen verschillende bronnen over spiritualiteit? Een niet uitputtende
beschrijving. Jouw spiritualiteit gebruikt de definitie “Spiritualiteit is (materieel gezien) het godmenselijk
betrekkingsgebeuren, wat (formeel gezien) een gelaagd omvormingsproces is”. In het cursusboek van Jouw
spiritualiteit staat uitgelegd, wat deze moeilijke definitie betekend. Het gaat om een relatie tussen God of het
goddelijke en de mens, maar ook om het praktische leven van mensen waarin ze zich ontwikkelen. (Van den Oever,
Sonneveld en Helmus, 2010) Dit is de definitie van oud-prof. Kees Waaijman, veel van de literatuur over spiritualiteit
verwijst naar zijn werk. Prof. Waaijman is een autoriteit op het gebied van spiritualiteit.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
25

Wat hierbij goed aansluit is het boekje met een bloemlezing van de mooiste teksten van Henri Nouwen. Michael
Ford is de samensteller van het boek Over spiritueel leven, Ford is ook de biograaf van Nouwen. Hij legt het woord
‘spiritueel’ alleen kort uit als “een proces waarbij iets negatiefs wordt omgezet in iets positiefs…Ford schrijft over
Nouwen: “Hij leert ons om in ons leven, dat zich afspeelt
tussen licht en donker, beide in een beweging te omarmen.”
Spiritualiteit wordt in het boek uitgewerkt in vele vormen
waarin het geestelijk leven zich uit. (Nouwen, 2006) Dit boek
is daarmee een voorbeeld van de geleefde spiritualiteit,
zoals oud-prof. Kees Waaijman het zou omschrijven.
Waaijman heeft een boek van bijna 1000 pagina’s
geschreven over de vormen, grondslagen en methoden van
de spiritualiteit. Hij onderscheid drie stromingen, naast de
geleefde spiritualiteit zijn dat de systematische of
wetenschappelijke spiritualiteit en de tegenbeweging. De
wetenschappelijk spiritualiteit is een academische
studierichting aan de universiteit van Nijmegen. De
tegenbeweging is volgens Waaijman: “Voor mensen die
buiten de religieuze kaders geboeid zijn geraakt door
spirituele thematieken. … Milieuspiritualiteit,
bevrijdingsspiritualiteit, vredesspiritualiteit…”. (Waaijman
2000)
Een mooie omschrijving is die van auteur Henk Burggraaff: “Spiritualiteit is open worden voor de
onuitsprekelijke grond van het bestaan. Dit onuitsprekelijke toont zich aan de grenzen van het bestaan, in
existentiële ervaringen van verwondering en verbijstering, zoals in de liefde of in het lijden. Die ervaringen geven
toegang tot het onbegrensde, tot het geheimenis dat ons van alle kanten omgeeft. Voorwaarde is dat je ontwaakt
uit de zijnsvergetelheid. Een vergetelheid, waarin alles werd ervaren als 'doodgewoon, als vanzelfsprekend. Echter
niets is gewoon, niets is vanzelfsprekend. 'Waarom is er iets en niet niets?' Het begin van alle wijsheid. Eenmaal
ontwaakt kan dit besef van het onuitsprekelijke zich ontwikkelen in je bestaan.” (Burggraaff, de Hemelwagen, 2002)
Het lijkt alsof we over het hoogtepunt van de hype rondom de term spiritualiteit heen zijn. Spiritualiteit is
ingeburgerd en wordt volop overal uitgeleefd, in die vorm kom je het dan ook overal tegen. Spiritualiteit wordt dan
gebruikt als zelfstandig naamwoord, waarvoor vele bijvoeglijke naamwoorden kunnen worden geplaatst.
Bijvoorbeeld van allerlei westerse en oosterse geloofsstromingen, maar ook over zo ongeveer alle handelingen en
verbanden zoals huwelijk, in de keuken, in Business, onderwijs, zorg, energie, dertigersdip etc. Een compleet
overzicht is terug te vinden in de online boekenwinkels.
De meeste mensen denken bij spiritualiteit aan meditatie, in ieder geval is het ‘zweverig’. In Nederland anno 2012
gaat het over geluk zoeken, de zin van het leven, levenskunst, lekker in je vel zitten etc. Een kwart van de mensen
valt in de categorie ‘nieuw spiritueel’ en er zijn miljoenen spirituele zinzoekers. Daarom zijn er allerlei spirituele
praktijken terug te vinden in winkels, yoga-lessen, mindfullnes-workshops, wellness-centra, tijdschriften etc. Tijd
voor een duik in het verleden.
Historie en ontstaan
Uit enkele bronnen die zeggen dat ze neutraal schrijven over spiritualiteit, komt interessante informatie. Dit is het
boek Spiritualiteit voor dummies geschreven door Sharon Janis, die in haar spiritualiteit is gevormd door
experimenten met hypnose en een 10-jarig verblijf in een ashram, een religieuze leefgemeenschap in India. En het
boek Spiritualiteit begrijpen, een filosofische inleiding van de Nederlandse filosofe Angela Roothaan. De Woorden
Spiritueel en Spiritualiteit verwezen oorspronkelijk naar lucht en wind en werden in de 14 e en 15 e eeuw voor het
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
26

eerst gebruikt. Volgens Janis. Zij concludeert dat deze termen nog niet bestonden toen veel religies nog niet
bestonden. Woorden uit de verschillende tradities die verwijzen naar spiritualiteit en spirituele energie zijn: “Heilige
Geest, Chi, Tao, Sefirah, Prana, Ki…” (Janis 2000, pag. 12)
Filosoof Maarten Meester, auteur van het boek Nieuwe spiritualiteit, schrijft over de oorsprong van de term
spiritualiteit: het van spiritus afgeleide spiritualis heeft christelijke wortels. Het krijgt in de Latijnse vertalingen van
het Nieuwe Testament de betekenis van ‘iemand wiens leven wordt bepaald en beïnvloed door de Heilige Geest, de
Spiritus Sanctus’. Hij haalt hier Joke van Saane, godsdienstpsychologe aan. (Meester 2008, pag. 30)
In een korte geschiedenis beschrijft de columnist J.L. Heldring op NRC.nl “Etymologisch gezien verwijst de term
naar een ervaring met een kracht die
niet ken- of (be)grijpbaar is – een
religieuze ervaring dus.” Hij beschrijft
dat spiritualiteit pas in de twintigste
eeuw weer terugkomt, vooral door de
opkomst van twee nieuwe
wetenschappelijke disciplines: de
vergelijkende
godsdienstwetenschappen en de
godsdienstpsychologie. Ook wordt er
dan veel fysiologisch onderzoek
gedaan naar spirituele ervaringen, die
daardoor – namelijk door hun
fysiologische aanwijsbaarheid – sterk
aan legitimiteit winnen. Vanaf de jaren 60 van de vorige eeuw wordt spiritualiteit in vrijwel alle talen en voor vrijwel
alle levensbeschouwingen het overkoepelend begrip voor alles wat met ‘geestelijk leven’ te maken heeft. Aan de
term kleeft geen directe associatie met afgeronde visies en geïnstitutionaliseerde kaders.“ Joke van Saane zegt
hierover dat in de twintigste eeuw de term spiritualiteit vanuit de oorspronkelijke betekenis van devotie is verbreed
tot waar het nu voor staat ‘verschillende vormen van devotie, zingeving en religiositeit.’ (Heldring, 17 juli 2008, De
sleutel blijft verborgen)
Hoe spiritualiteit uit beeld is geraakt onder christenen beschrijft René Erwich in de lectoraatsrede Handelen in
Hoop. In de eerste eeuwen na Christus combineerden theologen persoonlijk geloofsleven en studie. Dit vond vooral
plaats in de kloosters er was eenheid in kennis en contemplatie. In de middelleeuwen ontstaan de
kathedraalscholen als voorlopers van de universiteiten. Hier wordt theologie meer een proces van intellectueel
speculeren, en gescheiden van het religieuze leven. In het denkspoor van de verlichting was spiritualiteit voor
theologen verdacht. Erwich spreekt de overtuiging uit dat dit nog steeds onder de oppervlakte de discussie over
theologie en spiritualiteit beïnvloedt. (Erwich 2011)
In deze tijd is er onder postmoderne zoekende christenen een herleving van de spiritualiteit uit de oude christelijke
bronnen, bijvoorbeeld van kerkvaders als Benedictus en Augustinus. Wil Derkse ’s boeken over de leefregel van
Benedictus en het werk van retraitecentrum De spil. Ook het lopen van een pelgrimstocht is een fenomeen, wat de
aandacht trekt. In vernieuwende kerkbewegingen is grote aandacht voor symbolieken uit de oude kerk, voor
leefgemeenschappen, liturgische gebeden tijdens retraites. Deze Neo-monastiek is gericht op eenvoud, rust en ook
rechtvaardigheid en zorg voor zwakkeren en het milieu. Hieraan zijn namen van Shane Claiborne verbonden en in
Nederland is dat o.a. theoloog Johan ter Beek met ‘De zevende regel’.
Spiritualiteit en mystiek
Een belangrijk onderwerp als er over spiritualiteit gesproken wordt is het onderscheid met mystiek. Waar stopt
spiritualiteit en gaat het over in religie of mystiek (soms zelfs gnostiek). De raakvlakken die er zijn en de breedte van
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
27

de begrippen, maakt het onoverzichtelijk en verwarrend. Janis zegt hierover “Je zou kunnen zeggen dat
spiritualiteit de mystieke kant van religie is”. Hoewel deze quote het niet eenvoudiger maakt, zegt ze verderop:
“Spiritualiteit is het zoeken naar de diepere betekenis en ziel van alles. Buiten de uiterlijke verschijningsvorm; liefde
en respect voor God, jezelf en voor iedereen. Religie wordt meestal gebruikt om een georganiseerde groep of een
cultuur aan te duiden die rondom een spirituele of goddelijke ziel gegroepeerd is. Religies hebben meestal een
missie, presenteren een specifieke doctrine en koesteren en propageren een bepaalde levenswijze.” (Janis 2000,
pag. 18)
Angela Roothaan beschrijft hoe juist katholieken spiritualiteit beschrijven als de mystieke zoektocht van de ziel naar
‘eenwording met God’. Het onderscheid verwoordt zij als “mystiek passen we toe op een menselijke ervaring,
terwijl spiritualiteit naast een ervaring ook van toepassing is op een wijze van doen. Spiritualiteit slaat op de hele
levensinstelling van iemand, op de houding of habitus die het midden houdt tussen ervaren en handelen.”
(Roothaan 2007) Maarten Meester zegt: “Spiritualiteit verschilt van de oude religie door de afwezigheid (meestal)
van een expliciet transcedent object buiten de mens zelf.” (Meester 2008) Hij gaat ook uitgebreid in op de
verhouding tussen nieuwe spiritualiteit en religie, meer hierover in paragraaf 2.5.
Onderscheid met religie
Spiritueel en niet religieus, hierbij voelen steeds meer christenen zich thuis. Niet alleen buiten de kerk, ook binnen
de kerk is het woord religie uit. In de evangelische wereld spreekt men over relatie in plaats van religie. Diana Butler
Bass auteur van het boek Christianity after religion en Amerikaanse Godsdienstwetenschapper merkte dat zelfs
steeds meer pastors van alle verschillende denominaties de term ‘ spiritual but not religious’ onderschreven. Ze
vraagt zich af wat hier is gebeurd, historisch waren deze termen gelijk. Ze schrijft: “The word spiritual gradually
came to be associated with the private realm of thought and experience, while the word religious came to be
connected with the public realm of membership in religious institutions, participation in formal ritual, and
adherence to official denominational doctrines.” Ook worden er zware emotionele connotaties aan verbonden, die
zijn positief voor spiritualiteit en negatief voor religie. “In general spirituality is understood as somehow more
authentic, religion as having a somewhat cynical orientation”. Ze concludeert dat mensen die zich spiritueel
noemen, dat als vorm doen om te zeggen dat ze ontevreden zijn met hoe het was en een nieuwe manier zoeken om
zich te verbinden met God, hun buurman en het eigen leven. Het is geen ondoordacht mantra, maar een
weloverwogen commentaar op religieuze instituten, dogma’s en vroomheid. (Butler Bass 2012)
Diana Butler Bass deed ook een experiment met taalvelden en woordassociaties op beide woorden. In het kader
van deze scriptie zijn die interessant. Naast de initiële lijst kwamen er ook veel associaties, die verschilden per
groep. Alle antwoorden komen van kerkleden van grote Amerikaanse denominaties. Butler Bass zegt zelf, dat het
geen wetenschappelijk experiment is, maar een snelle manier om ideeën en sentimenten te verzamelen.
Word Association Experiment (Butler Bass 2012, pag. 69-71)
Spirituality Religion
Experience, connection, transcendence, searching,
intuition, prayer, meditation, nature, energy, open,
wisdom, inner life, 12-steps, inclusive, doubt
Associations:
Individualistic, selfish, lacking of ethical Compass, self
centered, accusation of contributing to decline of church
Institution, organization, rules, order, dogma,
authority, beliefs, buildings, structure, defined,
principles, hierarchy, orthodoxy, boundaries, certainty
Associations:
Cold, outdated, rigid, hurtful, narrow, controlling,
embarrassing, mean.
Summary by a student:
Religion is asset of beliefs about God, words used to describe a particular understanding of the divine. Spirituality
is an experience, based sometimes in religion (but not necessarily so) that shapes my view of the world and my
place in it. It develops over time and is transformative.”
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
28

Butler Bass concludeert dat de beide termen elkaar overlappen, maar dat geen van de pastors en/of kerkleden erg
enthousiast werden over religie. In essentie is het woord ‘religion’ vervangen voor ‘spirituality’. Een levend geloof,
zouden we in Nederland waarschijnlijk zeggen.
Zingeving en nieuwe woorden
Cultuursocioloog Gabriel van den Brink voorspelt dat de komende 10 jaar toewijding een populair begrip gaat
worden (Van den Brink, ND 2012, Toewijding gaat een populair begrip worden) In zijn studie naar ‘Geloof in het
hogere’ gaat hij uitgebreid in op het woordgebruik, verbonden aan wat mensen drijft. De kerk gaf woorden aan het
idealisme en drijfveren van mensen, net als ook andere ideologieën dat deden. Nu dat niet meer zo is, zijn mensen
zoekende, wie geeft mensen de nieuwe woorden voor het invullen van de levensvragen? Het RD beschrijft over dit
onderzoek, (Van der Zwaag, Refdag 2012, Nederlander kent nog hoge idealen) Hoe mensen zoeken naar nieuwe
invulling van moreel, geestelijk en spiritueel engagement. Het hogere is verspreid en gepluraliseerd, maar niet
verdwenen. De scheidslijn van praten over spiritualiteit ligt zo bij het kennen van een persoonlijke God.
Van den Brink beschrijft ook de nieuwe woorden
die gebruikt zullen gaan worden voor spiritualiteit.
Toewijding en Inwijding, zingeving, levenskunst en
Inspiratie springen eruit. Hij ziet een herleving van
vitale waarden een levensstijl waarbij mensen een
hoge waarde toekennen aan zaken zoals
levenslust, gezondheid, lichamelijke genietingen
en een goede energiebalans. De mensen die hier
zich mee identificeren zijn geen mensen die een
persoonlijke God aanhangen.
Betekenisgeving van het woord spiritualiteit
brengt een mens terug bij zijn diepste motivatie,
de woorden en beelden die dit oproept wijzen op
een leven met God in de hoofdrol óf de mens. Wordt de beweging van God naar mensen gemaakt, of begint men bij
de mens. Dan zijn er vele mogelijke uitkomsten van de richting waarin men de spiritualiteit vormgeeft. Men kan
uitkomen bij de God van de Bijbel of men zoekt nog naar een open ruimte het Goddelijke, of men komt uit bij een
andere vorm van goddelijkheid. Spiritualiteit heeft als vage term en containerbegrip sneller linken met de tweede
categorie, dan met de groep mensen die spiritualiteit vormgeeft in relatie met een persoonlijke God. De woorden en
begrippen zijn gedefinieerd vanuit die relatie die qua woordgebruik, beelden, metaforen en symbolen al meer dan
1000 jaar vastligt in het Woord van God. Hiermee werken vormt het begrippenkader met Bijbelse woorden een
belangrijke bron, maar zorgt het ook voor een scheiding met anderen die spiritualiteit verbaal vormgeven vanuit
een ander begrippenkader.
Mensen die bewust willen leven met zichzelf, de context waarin ze leven, het goddelijke en met andere mensen
zoeken naar wijsheid, zorgvuldigheid, respect, aandacht en dat soort innerlijke en zachte waarden. Het gaat daarbij
ook om zaken die per definitie niet materieel zijn en moeilijk in woorden en cijfers te vatten. Daarmee is het voor
veel christenen een afgeleide van de Bijbelse boodschap, waarbij de menselijke waarden in het centrum komen te
staan in plaats van Jezus Christus. Door deze combinatie ervaart men spiritualiteit al snel als zweverig, vaag en
verdacht.
Zodra christenen over spiritualiteit spreken is er meestal al sprake van een onderscheid tussen goede vorm van
spiritualiteit, die men in verband brengt met de God van de Bijbel en een spiritualiteit die gekoppeld is aan new age
of andere godsdiensten. Daarom zal in de volgende paragrafen apart op beide vormen worden ingegaan.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
29

2.4 Christelijke spiritualiteit
Yvonne van Duuren @spiri_wijsheid
De beste benadering om Gods leiding en hulp te vragen is vanuit een staat van vergeving -
voor anderen en voor jezelf. #Spiritualiteit
Deon Meiring @De0nMeiring Ons moet waak teen die fokus op die individu, spiritualiteit en
kerk ten koste van die gemeenskap, liggaam en samelewing - Klaus Nürnberger
De Spil @De_Spil
Zeer herkenbaar wat @JosDouma hier schrijft: "Gezocht: duurzame spiritualiteit
(1)" http://wp.me/pjQNf-JO /via @wordpressdotcom#mustread
Wat is christelijke spiritualiteit? Voor mij ligt die wortel in de betekenis van het woord spiritualiteit: spiritus sanctus,
de Heilige Geest. Voor echte spiritualiteit moeten we terug naar het christendom, de Bijbel.’ Het verschil tussen
christelijke en niet-christelijke spiritualiteit zit hem in het godsbesef, katholiek priester, Antoine Bodar. (Weseman,
Nieuwe Wij, “Echte spiritualiteit draait niet om ik, ik, ik.”) dit citaat is meteen al veel gezegd. De Heilige Geest als
bron van spiritualiteit die zich richt op Jezus Christus, dat is de basis van christelijke spiritualiteit. Deze paragraaf
start met de omschrijving van wat christelijke spiritualiteit is. Daarna komen uit het boek De spiritualiteit van de
ontvankelijkheid van Philip Troost de communicatieve de aspecten van christelijk geloof aan bod. Vervolgens de
kritiek en de crisis van christenen rondom christelijke spiritualiteit.
Hoewel Antoine Bodar het kort en krachtig samenvat, is er meer te zeggen over de christelijke spiritualiteit. Dat
doet Dr. R. Erwich Lector Academie Theologie aan de CHE, als hij deze definitie van christelijke spiritualiteit geeft:
staat voor zowel levensinrichting (welk gedrag vertoon ik?), als levensoriëntatie (hoe kijk ik naar de werkelijkheid?)
als ook voor de bezieling en inspiratie (wat drijft mij ten diepst?) Normerend is hierin het Bijbelse getuigenis,
waardoor de 3 vragen beantwoord kunnen worden vanuit de relatie met Christus en Zijn Koninkrijk. Jos Douma
zegt op zijn Blog “Leven in de geest van Jezus, dat is voor mij een korte en krachtige omschrijving van wat ik versta
onder spiritualiteit.” (Douma 2011, Gezocht Duurzame spiritualiteit)
Spiritualiteit begint altijd met verlangen. Verlangen naar worden zoals je bedoeld bent. Niet wat je hebt, wat je zegt
of wat je doet is belangrijk, zei Henri Nouwen, maar wie je bent: een geliefd kind van God. Als je dat kunt ervaren,
hoef je je identiteit niet in allerlei dingen buiten jezelf te zoeken. Zegt Victor van Heusden van Retraitecentrum de
spil. (Goudappel, Sneispetiele, 2011, Retraite, als je stil wordt, gaat je ziel spreken)
Weinig kerkverbanden praten op hun website over spiritualiteit. Alleen de PKN beschrijft kort over spiritualiteit:
“Binnen en buiten de kerk zijn mensen, alleen of samen met anderen, bezig met de vraag naar God of het hogere.
Spiritualiteit kent vele vormen. Soms staan christelijk geloof en andere vormen van spiritualiteit op gespannen
voet.”(bron: www.protestant.nl de online encyclopedie) Hierover later meer in de subparagraaf over crisis in
christelijke spiritualiteit.
Een ouderwetse term die het spirituele leven van een christen beschrijft is ‘het geestelijk leven’. In de protestantse
traditie is het geestelijk leven gekleurd door een spreken over God en niet over de mens. Anselm Grün noemt dit de
spiritualiteit van boven en zet dit af tegen de spiritualiteit van beneden. Deze laatste spiritualiteit neemt de mens en
haar hartstochten als startpunt. (hierover meer in de subparagraaf over kritiek) Spiritualiteit in de protestantse
traditie krijgt als term een theologische inkleuring. Over spiritualiteit praten of schrijven betekent dat mensen
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
30

meteen praten over de eigen geloofsovertuigingen. Het is niet los daarvan te bespreken en opent daarmee per
persoon en/of per stroming een nieuwe begrippenlijst met bijbehorende connotatie. Het boek Spiritualiteit van
diverse gereformeerde auteurs is hier een voorbeeld van. Het boek legt sterk de nadruk op vroomheid en behandelt
daarmee alles wat je maar kan bedenken van Bijbel, geschiedenis tot psychologie en meer. Ook het boek met de
Canon van de protestantse spiritualiteit in Nederland, dat door Rick Benjamins is samengesteld geeft dit beeld. Dit
onderzoeken en beschrijven reikt te ver voor deze
scriptie. Protestantse christenen, die op zoek gingen
naar spiritualiteit, zoeken het niet in zulke uitgebreide
verhandelingen en komen zo terecht in verschillende
andere tradities. Tradities waar er ook recent ervaring is
met beoefening van spiritualiteit. De katholieke traditie
is nog dichtbij en heeft een enorme aantrekkingskracht,
maar men hoeft niet ver te zoeken om ook kennis te
maken met de mystieke-, esoterische-, Oosterse- en
nieuwe spiritualiteit.
Spiritualiteit in het gesprek onder christenen, vaak
genoemd in het verband met new age en daarmee als
de bedreiging dat het ‘niet-christus-gericht’ is. Zodra het
over de eigen spiritualiteit gaat, het persoonlijk
geestelijk leven, wordt in dit verband het woord
spiritualiteit niet gebruikt. Mystieke traditie in het
christendom is daarbij meer de normale term, maar aan
dit woord kleven ook veel nadelen. In het gesprek is het
dus automatisch gekoppeld aan negatieve connotaties
en nooit aan positieve. Protestantse dominees of
opinieleiders die dat wel doen, hebben heel wat te
overwinnen in de publieke opinie. Dit zijn stuk voor stuk getalenteerde personen die sympathie op andere terreinen
winnen en het zijn radicale gepassioneerde mensen, ik noem hier Philip Troost, Jos Douma en Robert Doornenbal.
Eerst zal dieper ingegaan worden op het werk van Philip Troost, daarna zal de kritiek op spiritualiteit vanuit
christelijke hoek verder uitgediept worden.
Geloofscommunicatie
Christelijke spiritualiteit combineren met het communiceren van geloof, dat doet de Gereformeerde dominee en
therapeut Philip Troost in zijn boek de Spiritualiteit van ontvankelijkheid. Hij spreekt over de term
geloofscommunicatie en wijdt er een heel hoofdstuk aan ‘de taal van de liefde’. Deze hele subparagraaf gaat over
die inzichten.
De definitie van spiritualiteit waarmee Troost werkt is: “de wederzijdse betrekking tussen God en ons, waarbinnen
we door de Heilige Geest gaandeweg steeds meer omgevormd worden tot mensen die het beeld van Christus
vertonen, zodat onze verbondenheid met God ook aan de buitenkant zichtbaar wordt in de praktijk van ons leven.”
Hij gebruikt daarbij het woord ontvankelijkheid in plaats van heiliging, een term die een sterke norm neerlegt. Hij
omschrijft de relatie tussen beide woorden als “het vermogen en de bereidheid om Gods liefde in Christus te
ontvangen is de kerk van onze spiritualiteit”. Het boek is gericht op het ontmaskeren van verkeerde misvattingen
en meningen over geloven.
Mooi is van Troost dat hij God ziet als degene die de menselijke communicatie heeft geschapen. Het gaat bij het
vermogen om de boodschap van God te ontvangen, over veel meer dan het verwoorden. Het gaat ook over
toonzetting, non-verbaal contact, over gevoel, sfeer, zien, ruiken en proeven. Hij neutraliseert de Bijbeltekst uit
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
31

Romeinen 10:17 waarin staat dat geloof uit het horen is met de woorden: “In de context van dit Bijbelvers, gaat het
er niet om hoe het evangelie wordt gecommuniceerd, maar dat het moet worden gecommuniceerd.” (Troost 2008,
pag. 117) Zijn stelling is: “Liefde laat zich niet uitdrukken met woorden alleen. In liefde doet alles mee!”
Enkele aspecten die Troost de revue laat passeren over geloofscommunicatie zijn:
- Initiatie of inwijding. De kerk heeft een informatiecultuur meer dan een initiatie cultuur. Het verschil zit ‘m
dan in het inleiden in de kennis met het hoofd, het andere meer inwijden in de kennis van het hart. Staat
iemand te vertellen over de grote daden van God uit eigen ervaring of van horen zeggen. De Heilige Geest
werkt in en door mensen heen. God heeft geen groot bijbelverzendhuis op de wereld gezet, maar
verkondigers de wereld ingestuurd. Je hart laten spreken. Het verschil dat er wordt gemaakt tussen
communicatie uit de linkerhersenhelft of de rechterhersenhelft. Mannelijk = links = meer abstract,
theoretisch, redenerend, verbaal. Vrouwelijk = rechts = concreet, situatie gebonden, gevoelsmatig ook nonverbaal.
De taal van het hoofd en die van het hart. Troost breekt een lans voor het cultiveren van de
vrouwelijke communicatie in de kerk. De taal van het gevoel, waarin we ons met handen en voeten
verstaanbaar proberen te maken. Visueel en lichamelijk. De taal waarbij woorden tekort schieten en een
plaatje meer zegt dan duizend zinnen. De taal die uitstijgt boven het uitwisselen van gedachten en zoekt
naar existentiële ontmoeting van hart tot hart. Hij
stelt daarbij dat de Heilige Geest optimaal gebruik
wil maken van de psychologie van de
communicatie. Die heeft hij immers zelf
uitgevonden.
- Emotie als taal van het hart. Het belang van het
uiten van emoties, ze onder ogen zien, serieus
nemen en daarover contact te maken met God en
met elkaar. (Troost 2008, pag. 124) Een opleving
van spiritualiteit heeft alles te maken met het
eerlijk en open communiceren van emoties, want
in de intimiteit met God doet het gevoel helemaal
mee.
- Het verbeeldingsvermogen van de mens. In je
verbeelding beelden (van God) oproepen. Niet
met de ogen in je hoofd, maar met de ogen van je
hart. Hij constateert dat het kunnen ervaren van de onzichtbare werkelijkheid van God het verbeeldend
vermogen van ons hart van groot belang is. Op de bodem van onze ziel denken we niet in woorden en
begrippen, maar in beelden. Een zelfbeeld, een wereldbeeld, een godsbeeld een toekomstbeeld enz. En
allemaal kleine beelden, die we vervolgens hebben gemaakt in ons leven. Een beeld in je binnenste hoeft
dus niet per se een plaatje in je hoofd te zijn, maar kan ook een gedachte zijn die je hebt, een idee dat je je
kunt voorstellen. Een beeld kan als veel reëler worden ervaren dan wanneer je ergens ‘geen voorstelling’
van kan maken. Deze verbeeldingskracht of dat voorstellingsvermogen, kunnen we als mensen tot een
instrument maken van communicatie tussen God en ons.
Dat er een belangrijk verschil is tussen goed en fout omgaan met deze verbeelding beschrijft hij in het
kader van spiritualiteit. (Troost 2008, pag. 129) “Onschuldige fantasie, wordt minder onschuldig wanneer ze
via allerlei visualisatietechnieken wordt gestimuleerd om geestelijke werkelijkheid op te roepen die niet
bestaat….Ook kunnen we onze verbeelding gebruiken om ons te verbinden met de werkelijkheid van Gods
vijand. In allerlei occulte praktijken wordt met behulp van magische rituelen en visualisatietechnieken
contact gezocht met de werkelijkheid van het rijk der duisternis. In new age- achtige spiritualiteit kent men
ook de taal van het hart en wordt er veelvuldig gebruik gemaakt van het verbeeldende vermogen van de
mens, maar dan niet om de objectieve werkelijkheid van God je voor te stellen, maar om in contact te
komen met de goddelijke werkelijkheid in en van jezelf, subjectief dus.” Troost signaleert twee valkuilen.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
32

“of we dobberen kritiekloos mee met de golven van onze verbeeldingscultuur en de subjectivistische
trekken in de niet-christelijke spiritualiteit overal om ons heen. Of we ontkennen en negeren die taal van
het hart en laten geweldige mogelijkheden liggen bij het zoeken naar meer beleving van onze
spiritualiteit.”
Hij pleit ervoor dat we het geschenk van ons voorstellingsvermogen toewijden aan God. “Met dit vermogen om te
ontvangen door een gedachte of een beeld dat onze beleving activeert, kunnen we meewerken met de Heilige
Geest die ons verbinden wil met Gods waarheid en werkelijkheid in Christus.” Troost laat zich hier inspireren door
het werk van Leanne Payne, die in haar conferenties en boeken ook veel ruimte maakt voor rituelen en symboliek.
Rituelen en symbolen zijn Bijbels en belangrijk in de communicatie. Hij noemt ze ook wel genademiddelen: “het
communicatieve principe voegt iets toe aan de verbale informatieoverdracht, door gebruik te maken van alle
zintuigen.” Ook signaleert hij dat veel kerkelijke rituelen en symbolen de communicatieve kracht en betekenis
hebben verloren, door stolling. De verbinding met de oorsprong van de symboliek is kwijtgeraakt. Hij stelt dat ze
dan moeten worden vervangen of aangepast, want de taal van het hart is een levende taal.
Model van Troost
Als laatste geeft Philip Troost een model waarin hij vanuit theologisch perspectief dat wat waar is (objectief) en wat
wij voor waar houden (subjectief) verbindt met een overgangszone. In die zone verbindt een mens zijn subjectieve
gevoelens met de objectieve werkelijkheid. Die zone is het domein waar de Heilige Geest werkt door Gods waarheid
te verbinden en integreren met de mens. In deze overgangszone spelen symbolen en rituelen een bemiddelende
rol. (Troost 2008, pag. 136) Voorbeelden van rituelen zijn het gebruik van zalfolie en water om te reinigen.
Objectief Overgangssfeer Subjectief
Het is waar < --------------------------------------------
Heilige Geest
--------------------------------------------->
Ik houd het voor waar
Inhoud van de
Bijbel
Symbolen
Rituelen
Gesymboliseerde
werkelijkheid
Tot zover wat Philip Troost schrijft over de non-verbale vormen van communicatie en het belang in het kader van
geleefde spiritualiteit. Rituelen en symbolen krijgen meer aandacht, ze spelen dan ook een belangrijke rol in het
leven. Door het gebruik van rituelen en symbolen kan geen gevoel van herkenning, saamhorigheid, vrijheid en
vertrouwen ontstaan. De rol van de Heilige Geest staat op een centrale plaats in deze beschrijving, de nadruk op de
Heilige Geest vinden we ook in de charismatische kerken. Hier is ook meer ruimte voor lichamelijke aanbidding in
allerlei vormen. Het werken met symbolen en rituelen ook een grote plek in samenkomsten, in kleine kring, in het
pastoraat, op conferenties en in het eigen huis. Je zou kunnen zeggen, dat in de charismatische kring de
‘overgangssfeer’ begrepen is en toegepast wordt. Dit werkt aantrekkelijk en werkt ook helend en bevrijdend,
charismatische bewegingen als “vrij zijn” zijn hier een goed voorbeeld van. Deze bewegingen hebben ook forse
kritiek te verduren van mede-christenen, daarover gaat de volgende subparagraaf.
Kritiek vanuit christelijke kring op spiritualiteit
Er is kritiek is op spiritualiteit die vanuit niet-christelijke bron ontspringt, maar er is ook kritiek op christelijke
spiritualiteit. De angst en verzet tegen spiritualiteit in de christelijke kring zullen in deze subparagraaf besproken
worden. Deze kritiek is gericht op christelijke personen als Anselm Grün, op nieuwe rituelen, op theologische
gronden en hoe die uitwerken op het mensbeeld. Aan de hand van enkele voorbeelden zal een beeld geschetst
worden van de kritiek. De benedictijner monnik Anselm Grün is theoloog en bekend auteur, uit zijn werk komt een
mogelijke verklaring voor de spanning rondom spiritualiteit onder veel christenen.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
33

Kritiek op rituelen
Legde Philip Troost nadruk op het belang van rituelen, er is ook verzet tegen de rol van rituelen. Een voorbeeld
daarvan is de kritiek op moderne worshipmuziek, zoals verwoord door de gereformeerde theoloog Maarten Wisse
in het Nederlands dagblad. (Wisse 2008, ‘Let it rain, worshipmusic als vorm van nieuwe magie’) Onder deze kop
schrijft hij: “Door het ritueel van de muziek, wordt God tevoorschijn getoverd…In de muziek zit een mantrische
herhaling. God is er niet spontaan, maar nadat de mensen hem hebben geroepen met rituele handelingen. Terwijl
de Geest van God zich niet laat controleren door menselijk handelen.” Wisse vergelijkt dit magische element, met
de Rooms Katholieke mis. Ook evangelicalen en pinkstergelovigen weten op een vaak heel aansprekende manier
mensen met het christelijke geloof in aanraking te brengen. Ze doen dat op
een manier die heel dicht bij de hedendaagse cultuur staat, een cultuur waarin
allerlei vormen van modern heidendom opkomen. Wisse vindt dat beïnvloeden
of zelfs manipuleren van het bovennatuurlijke. God is daarmee afhankelijk van
het menselijk handen, dat acht hij in strijd met Gods genade en zijn heiligheid.
Anselm Grün
Vanuit het christelijke geloof is er veel nadruk gelegd op God de Vader en
Jezus Christus. De nadruk ligt op Hem, onze aanbidding is gericht op Hem,
onze aandacht en spreken zou ook gericht moeten zijn op Hem. Anselm Grün
noemt dit spiritualiteit van boven (Grün 1996). Grün is een benedictijner
monnik en auteur van veel boeken, die in brede kring gelezen worden. De
spiritualiteit van boven, zoals hij die beschrijft, levert een kader voor het
begrijpen van de tegenstelling tussen God en mens. Een tegenstelling die
gecreëerd wordt in verschillende stromingen van de christelijke denominaties.
Grün omschrijft de twee stromingen als volgt:
Spiritualiteit van boven sluit aan bij de idealen die wij ons stellen. Het is
moraliserende theologie die van bovenaf komt. De idealen die ze ons voor
ogen stelt zijn zelfverloochening, zelfbeheersing, permanente vriendelijkheid,
onbaatzuchtige liefde, het vrij-zijn van driften en het beheersen van de
seksualiteit. Het is positief omdat het (jonge mensen) uitdaagt en aanspoort
om boven zichzelf uit te groeien en een doel na te streven. De nadelige kant is dat mensen geen rekening houden
met de eigen realiteit, zich identificeren met deze idealen dat de eigen zwakheden en grenzen verdrongen worden.
Ze beantwoorden niet aan het ideaal. Dit leidt tot gespletenheid, en gespletenheid maakt ziek. We kunnen niet
toegeven dat we niet voldoen aan het ideaal en projecteren ons onvermogen op de anderen. We worden hard
tegenover anderen. Hij signaleert, dat juist de vroomste mensen vaak het scherpst reageren als iemand een
afwijkende mening uit. (Grün 1998)
Met spiritualiteit van beneden wordt bedoeld dat God niet enkel in de Bijbel en door de kerk tot ons spreekt, maar
ook door ons lichaam, onze dromen en juist ook door onze verwondingen en door wat wij aanzien voor onze
zwakke plekken. Oude woestijnvaders en het monnikendom hadden hier aandacht voor. Evagrius Ponticus doet in
een boek met wijze uitspraken van woestijnvaders, de zgn. Apofthegmata, de klassieke uitspraak: “ Als je God wilt
leren kennen, leer dan eerst jezelf kennen.” Opklimmen tot God doe je door af te dalen in de eigen werkelijkheid tot
op de diepten van het onbewuste. (Grün 1996, pag. 55) Er zijn steeds drie wegen van spiritualiteit van beneden: ten
eerste de dialoog met gedachten en gevoelens, ten tweede het neerdalen op de bodem, het zich inleven in de
emoties en hartstochten, het op de bodem uitspitten, tot zij veranderen en ik op hun grond nieuwe mogelijkheden
ontdek en God vind, en ten derde het capituleren voor God, het erkennen dat je uit eigen kracht niet verder komt,
de overgave aan Gods goede handen.”
Enkele citaten
Van internet zijn enkele citaten bij elkaar gezocht, die een herkenbaar beeld schetsen. Omdat het altijd om reacties
gaat, is gekozen om uitgebreide citaten te gebruiken zodat de context helder blijft. De structuur is een kop met de
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
34

kern van de kritiek, de context met in het vet gedrukt de kern van het betoog van de schrijver en elk punt eindigt
met benoemen van de auteur en de bronvermelding:
1) Kritiek op de benedictijner Monnik Anselm Grün, in zijn werk is er ook veel aandacht voor de mens zelf, dit
is wat spirituele zoekers aantrekt.
“Grün schrijft in een van zijn boeken ook dat 'in alle mensen een goddelijke kern zit die zichtbaar wordt
door Jezus'. In onze protestantse oren klinkt dat al bijna pantheïstisch, alsof ieder mens iets goddelijks
heeft. Is er dan nog sprake van een onderscheid tussen christen en niet-christen? En maakt het dan nog uit
of je wel of niet bewust leeft met Christus?...,,Jawel. Maar we zijn geen christenen om in de hemel te
komen, maar omdat de boodschap van Jezus ons fascineert en ons als vervulde mensen laat leven. … De
boodschap is nu: zonder angst en menselijker te kunnen leven.''
“Een kernpunt in onze vragen bij Grün is zijn kijk op Christus.
In zijn toespraak zegt hij dat God mensen vergeeft omdat Hij
liefde is, en niet omdat zijn Zoon gestorven is. Maar waarom
moest Christus dan sterven? ,,Dat weten we niet...'', is het
antwoord van Grün. De kritiek van Matthijs Haak zit 'm vooral
in het kader dat Grün gebruikt, dat uiteindelijk alles zegt over
Grün ’s godsbeeld. In zijn boek Beelden van Jezus vraagt Grün
zijn lezers bijvoorbeeld de titel 'Christus' – dat betekent
gezalfde – te combineren met de ervaring dat je jezelf na een
heerlijk bad met olie inwrijft. Zulke manieren van spreken
typeren Grün. Steeds lanceert hij aantrekkelijke gedachtes.
Altijd zal je hem op een bepaald punt gelijk kunnen of moeten
geven. Nooit is het helemaal onzinnig. Het kader is – al dan
niet bewust – zó ruim dat ieder er z'n eigen kant mee op kan
gaan.''… ,,Ook mensen die niets geloven, vinden het prachtig
wat hij zegt. Grün geeft hun blijkbaar de ruimte om God op te
vatten op hun eigen manier.''
“Tegenover het geheel eigen kader van Grün laat de Bijbel steeds zien: God heeft zijn eigen 'verhaal' en
gaat zijn eigen gang. Ten diepste brengt Hij redding in Christus op een manier die alle menselijke ideeën en
geloofsvoorstellingen ondergraaft en overstijgt (1 Corinthiërs 1:18 e.v.). Ik ben regelmatig verontwaardigd
over de manier waarop Grün dit ijzersterke verhaal omvormt tot een bij tijd en wijle wel heel slap aftreksel.
Wat dat betreft geeft het te denken dat zo veel christenen Grün als inspirator zien.”
En vooral: “waarom zegt hij niet uit zichzelf dat hij afstand heeft genomen van het lezen van de Bijbel als
één geheel? Dan wordt ook duidelijker waar hij staat en zullen christenen duidelijker voor de keuze komen
te staan om zich wel of niet door hem te laten inspireren.''
Bron: website CV Koers, Sjoerd Wielenga interviewt Ds. Matthijs Haak ‘vragen bij Pater Anselm’.
2) Zorgt spiritualiteit voor een nieuwe tweedeling onder christenen?:
Toch roept het begrip spiritualiteit ook een vraag op. Is spiritualiteit hetzelfde als geloven? Gaat elke
christen een geestelijke weg? Als je "spiritualiteit" exacter definieert, rijst de vraag of er christenen
zijn mét en zónder. Volgens de kerkhistorici vormen de woestijnmonniken ook de oorsprong van het
kloosterwezen. Met alle respect voor de eeuwenlange geestelijke, maatschappelijke en culturele betekenis
van de kloosterlingen: ze markeren óók een tweedeling van bidders en werkers. Twee soorten christenen
(algauw: eersterangs en tweederangs christenen) - telkens in de kerkgeschiedenis en de kerkelijke praktijk
kom je ze tegen. Ik vraag dat ook vanuit mijn eigen pastorale ervaring. Ik ontmoet gemeenteleden die
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
35

spiritueel leven volgens de omschrijving van Van Dam (*). Maar ik ontmoet ook veel gemeenteleden die
hun handen meer dan vol hebben aan het barre dagelijkse leven of die voor "spiritualiteit" eenvoudig geen
zintuig hebben. Schieten zij tekort? Zijn zij tweederangs christenen? –
Gaat het in de Bijbel uiteindelijk om spiritualiteit? Zo ja, dan had de Bijbel wel wat dunner gekund. Tenzij je
alle teksten geestelijk uitlegt - … Maar het begrip spiritualiteit roept deze vragen wel op.
(*omschrijving Spiritualiteit: Aansluitend bij Zuidberg en Waaijman omschrijft Van Dam spiritualiteit als een
manier van leven die geworteld is in een christelijke levensoriëntatie en die beoefend wordt in een praktijk die
ontvankelijk maakt voor die oriëntatie en weerbaar maakt voor die manier van leven (47))
Bron: Website R. Kamermans. Protestantse dominee in Goes. In boekrecensie van Gideon van Dam.
“Dichter bij het onuitsprekelijke.”
3) Spiritualiteit wordt snel een doel in plaats van wat het is, een middel:
“Innerlijke rust om in de Bijbel te lezen en erover te mediteren. Om het te laten bezinken wat ik ergens diep
weggestopt wel weet: hoe veel God voor mij betekent. Hoe gelukkig ik met hem ben. Dat ik hem niet kan
missen. Dat ik het allemaal niet zelf kan, en gelukkig ook niet hoef te doen. Dat ik me aan hem mag
toevertrouwen en alles wat me dwars zit biddend aan hem mag opdragen. Dat ga ik doen. Spiritualiteit,
noemen we dat, met een ietwat hoogdravend woord dat nu in de mode is. …je terugtrekken in een
klooster… Ik heb me nooit gelukkiger gevoeld dan met een boekje in een hoekje, zei een van de
beroemdste van hen, Thomas à Kempis. Op dat moment dreigt het gevaar dat spiritualiteit van een middel
tot een doel wordt. Dat gevoel van tot rust komen, het geloof te beleven, dicht bij God te zijn – dat dat het
hoogtepunt van je leven wordt, dat je daar aldoor naar blijft verlangen, en liefst niets anders meer zou
willen dan dat. Je stelt je voor dat het in de eeuwigheid zo zal zijn. Het werkende leven mag dan o.k. zijn als
een noodzakelijk kwaad, maar het contemplatieve leven is toch eigenlijk beter. Het klooster wordt een
plaats voor onze nostalgie. Dat is niet Bijbels. Christus is gekomen, het evangelie is gekomen, voor gewone
mensen. Voor mensen die hard moeten werken voor hun dagelijks brood, de baas en de klanten tevreden
stellen, en dan ook nog minstens twee keer per week naar hun ouders moeten als mantelzorger; of die de
zorg hebben voor een gehandicapt kind.
Bron: het weblog van Piet Houtman, artikel: Spiritualiteit is een middel geen doel.
4) Een voorbeeld van de spiritualiteit van boven:
“Christelijke spiritualiteit is christocentrisch Deze omschrijving maakt gelijk al duidelijk dat we met het
begrip "christelijke spiritualiteit" middenin het hart van het diepste geheim verkeren. Bevinding heeft te
maken met het mysterie dat zondaren gemeenschap hebben met God, namelijk Vader, Zoon en Heilige
Geest. Wanneer wij al duizelen bij het nadenken over God, wie zal dan woorden hebben om te spreken over
de gemeenschap met God? Wat een afstand is er tussen Hem en ons! Hij is de Schepper en wij zijn Zijn
schepselen. Hij is de Heilige en wij zijn zondaren. Hij is de Rechtvaardige en wij staan schuldig. De Schrift
verwoordt het zo dat Hij een ontoegankelijk licht bewoont. Niemand kan God zien en leven. Hij houdt de
schuldige geenszins onschuldig. Vandaar mijn uitdrukkelijke uitgangspunt, zoals ik hierboven al aangegeven
heb, dat deze gemeenschap met God altijd christocentrisch is. Er is geen belangrijker uitdrukking in de
Schrift - en dan vooral in het Nieuwe Testament - dan de uitdrukking "in Christus", in gemeenschap met
Christus. Al het kennen van God en omgang met God zonder Christus is heidens.”
Bron: de website www.whitefield.nl Artikel van drs. W. van Vlastuin. De Theologie van spiritualiteit
Tot zover de kritiek op spiritualiteit vanuit christelijke kring. Vanuit de kritiek is de stap klein naar de crisis. Met deze
term wordt gesproken over de christelijke spiritualiteit. Er is geen breed gedragen antwoord op het onvermogen
van het christendom om christelijke spiritualiteit geloofwaardige invulling te geven.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
36

Crisis in christelijke spiritualiteit!?
In de bestaande kerken lijkt het zoeken naar levende invulling van de christelijke spiritualiteit niet te slagen. Philip
Troost schrijft over de stolling van het geestelijk leven en de vormen en rituelen in kerken. Dit wordt bij andere
schrijvers en denkers ook veel benoemd. Elke keer met een verwijzing naar de rationalisering en de nadruk op de
“dienst van het woord”. Er is een ontevredenheid te merken over de protestantse en evangelische invulling van
spiritualiteit.
Nieuwe denkers o.a. in de Emerging church beweging laten zich inspireren door vroeg-kerkelijke gebruiken van voor
de reformatie. Jos Douma schrijft hierover in het landelijke NGK blad Opbouw en haalt James Kennedy aan die stelt
dat hij de ascese mist in de kerken en de Angelsaksische denker Brian McLaren uit zijn boek Naked spirituality. Van
hem de volgende alleszeggende quote: “Veel christenen, stelt McLaren, hebben het gevoel dat de traditionele
spirituele vormen en praktijken niet meer werken: het zijn irrelevante, lege rituelen geworden. En ook blijkt steeds
meer dat dogmatische correctheid, institutionele participatie en religieus conformisme niet meer toereikend zijn
voor het vitaal houden van een levende omgang met de Heer. Velen zijn wel op zoek naar een meer spiritueel leven,
maar de kerk blijkt hier nauwelijks hulp te bieden. Die hulp wordt uiteindelijk ook niet gevonden in de geforceerde
en gehypete spiritualiteit die kenmerkend is voor veel evangelisch en charismatisch christendom.”
Douma constateert dat er nog een lange weg te gaan is en signaleert dat “ondanks het gegeven dat de Europese
lucht zwanger lijkt te zijn van spiritualiteit en ondanks het door vele christenen verwoorde verlangen naar een leven
dichterbij God – dat er eigenlijk vooral sprake is van een crisis in de spiritualiteit.” Hij spreekt hier over duurzame
spiritualiteit, dat bekent zoveel als een vraag naar praktische en uitvoerbare spirituele praktijken om in het
dagelijkse leven toe te passen om elk moment te leven met de Heer. De kerken weten er eigenlijk geen weg mee. Er
wordt gepreekt en ‘gepraised’, maar dat is niet ingebed in een duurzame spiritualiteit en draagt ook niet bij aan zo’n
duurzame spiritualiteit, volgens Douma. (Douma 2012, Kerken weten geen weg met spiritualiteit)
Jos Douma @JosDouma
Is er toekomst voor gereformeerde spiritualiteit?
Blogpost:http://bit.ly/KYlM2r #boeksignalement View media
Er is hoop
Spiritual but not religious is de terugkerende term in het boek van Diana Butler Bass. In het boek Christianity after
religion onderzoekt ze de mogelijkheden van een nieuwe opwekking als de kerk de oude patronen van haar
organisatie, theologie en religieuze leven aflegt. Ze stelt dat opwekkingen cyclisch zijn, oude tijden eindigen en
nieuwe beginnen.
Een nieuw spiritueel seizoen voor het christelijk geloof, geeft een ander perspectief. Het geeft bewustzijn, doel,
hoop en creatieve mogelijkheden. (Butler Bass 2012, pag. 31) Het patroon van een transformatie of opwekking is te
verklaren in 5 stadia:
1) Een legitimatie crisis in het geloof van mensen
2) Mensen ervaren dat het een probleem buiten zichzelf is, van de instituties.
3) Mensen beginnen over een nieuwe visie te praten.
4) Kleine groepen gaan de nieuwe visie praktisch uitleven
5) De transformatie van de instituten.
De eerste twee fasen zijn onderdeel van het einde van religie zoals we die kenden, in fase 3 is er sprake van
‘revisioning’ het praten over een nieuwe visie en in de fasen 4&5 wordt die visie in de praktijk gebracht, dit is de
‘awakening’.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
37

Hoe gaat die ‘awakening’ of die hernieuwde spiritualiteit eruit zien? Butler Bass: “To awaken spiritually means that
we develop a new awareness of God’s energy in the world in order to discern what is needed to open the
possibilities for human flourishing. Discernment leads to new understandings of self, neighbor and God – a vision of
what can and should be… It demands action… What will make a difference to the future is awakening to a faith
that fully communicates God’s love – a love that transforms how we believe, what we do, and who we are in the
world.”
Grensverkeer
Dat er ook vanuit christelijke hoek interesse is voor spiritualiteit beschrijft Joep de Hart in het boek Zwevende
gelovigen: “Er is veel ontvankelijkheid is onder orthodoxe christenen voor onderdelen van het spirituele menu.
Hoewel ze die wel anders interpreteren dan buitenkerkelijken.” (De hart 2011, pag. 183) Als voorbeeld noemt hij een
cursus spiritualiteit, wat dan een bijbelcursus of evangelisatiecursus kan inhouden. Bij hem overheerst het beeld van
veel grensverkeer tussen christelijke gelovigheid en nieuwe spiritualiteit. Hij schrijft: “In veel overtuigd christelijke
milieus is er oog voor het dynamische karakter van levensbeschouwelijke overtuigingen en wordt de
ervaringsdimensie daarin onderkend.” In de volgende paragraaf komt De hart uitgebreider aan het woord als het
gaat over de Nieuwe Spiritualiteit.
2.5 Nieuwe spiritualiteit
Nu aandacht voor de derde vorm van spiritualiteit: de nieuwe spiritualiteit. Dat is de naam voor wat we eerder new
age noemden. Nieuwe spiritualiteit duikt overal op, soms onder de naam postmoderne spiritualiteit, soms als
zelfspiritualiteit. Dit zegt Robert Doornenbal, docent CHE in het Reformatorisch dagblad. (Doornenbal 2011, Refdag,
New age duikt op in nieuw jasje) Nieuwe spiritualiteit laat zich kennen doordat mensen zich onderdeel voelen van
een groter geheel. Tolerantie is een belangrijk begrip en men probeert in contact te komen met het onderbewuste
om jezelf te leren kennen. Dat is de verzamelnaam voor het veelstemmig geluid dat voor kort werd aangeduid met
new age. Voor die tijd, heette het occultisme. Naast nieuwe spiritualiteit heet het ook wel eens holistische
spiritualiteit of zelf spiritualiteit, esoterie, neo-gnostiek, nieuw-bewustzijn of postmoderne spiritualiteit. In deze
paragraaf zullen kern en thema’s van nieuwe spiritualiteit beschreven worden en opnieuw blijkt de relatie met
religie een belangrijk terugkerend thema in relatie tot spiritualiteit.
Kern en thema’s
Dit is duidelijk en de diverse auteurs en onderzoekers zijn het erover eens. Ik gebruik hier de beschrijvingen vanuit 4
bronnen. Robert Doornenbal, zoals hij daarover schrijft in een bijdrage in Sofie (Christelijk filosofisch tijdschrift, april
2011, Nieuwe spiritualiteit als missionaire uitdaging), Joep de Hart onderzoeker en auteur van het boek Zwevende
gelovigen, Maarten Meester in het boek Nieuwe spiritualiteit en Mink de Vries, auteur van het boek Navolging Nu,
postmoderne Devotie.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
38

Robert Doornenbal en Joep de Hart omschrijven beiden de kenmerken van nieuwe religieuzen:
- Spiritualiteit ja, religie nee. Positief over spiritualiteit en religie zoals omschreven door traditionele
christenen is niet interessant.
- Het ‘goddelijke zelf’, is de kern van deze spiritualiteit het geloof in ‘het heilige’ of ‘goddelijke zelf’. De
uiteindelijke zin van het leven ligt in je unieke innerlijke ervaring en ontwikkeling van het potentieel aan
eigen vermogens.
- De waarheid moet je innerlijk ervaren, als iets werkt voor jou dan is het de waarheid. Bij beslissingen is het
beter af te gaan op je intuïtie en wat je gevoel je ingeeft dan je te laten leiden door alleen verstandelijke
overwegingen.
- Eeuwige spirituele waarheid is overal te vinden. Ook in elementen uit de diversie religies. Je zal je eigen
levensvisie, dat wat voor jouw waardevol is zelf bijeen moeten zoeken in de wijsheid van allerlei tradities en
ideeën
- Occulture: deze term is een samenvoeging van occult en
cultuur. Verborgen kennis en verborgen krachten staan
centraal. Het paranormale is normaal geworden. Iedereen
is deel van een bezield verband dat mens, wereld en
natuur verbindt.
- Nieuwe Spiritualiteit meer met zoeken, dan met vinden te
maken.
Mink de Vries, auteur van Navolging Nu, postmoderne devotie
schrijft: “Spiritueel is een containerbegrip waar van alles onder
valt. Het woordenboek spreekt van onstoffelijkheid en van de
wijze waarop men zijn geloof beleeft. Je bent spiritueel wanneer
je je met geestelijke zaken bezighoudt. Ik noem een aantal
voorbeelden, onder andere uit de spirituele top-10 door het
dagblad Trouw gepubliceerd. Natuurverering, meditatie, bewegen
om binnen te komen in jezelf, een waarzegger raadplegen, reiki,
sjamanisme, wicca, reïncarnatietherapie, onder hypnose of in
trance je ware identiteit ontdekken, je aura laten lezen, voetreflextherapie
en je laten onderwijzen door de goeroe. …het contact met overledenen zoeken is, geweldig
toegenomen.” (De Vries 2009, pag. 97-98)
Joep de Hart: “Voor veel nieuwe spirituelen vormt de kosmos een bezield en organisch geheel. Mens, wereld en
natuur zijn zo verbonden. Vervolgens: Moet je je eigen levensvisie, bij elkaar zoeken. Dit kan in de wijsheid van
allerlei tradities en ideeën. Het is een dynamisch geheel. Je moet vooral een open geest blijven houden voor nieuwe
ervaringen en kennis die je inzichten verder kan verdiepen. Spiritualiteit heeft daarmee meer met zoeken, dan met
vaste overtuigingen te maken. De uiteindelijke zin van het leven ligt in je unieke innerlijke ervaring en ontwikkeling
van het potentieel aan eigen vermogens. (zelf-spiritualiteit) De waarheid moet je innerlijk ervaring. Als iets werkt is
het waarheid. Bij beslissingen is het beter af te gaan op je intuïtie en wat je gevoel je ingeeft dan je te laten leiden
door alleen verstandelijke overwegingen. Intuïtie tegenover rationaliteit. Of ervaring tegenover dogma.” (De hart
2011, pag. 157-161)
Er is veel geschreven en er wordt veel gedacht over die opleving van religiositeit, die nieuwe spiritualiteit heet.
Maarten Meester, schrijver van het boek Nieuwe spiritualiteit, citeert bij de start van de maand van de spiritualiteit
2008 godsdienstpsychologe Joke van Saane: „Spiritueel is iets wat je graag wilt zijn, het is persoonlijk (…). Religie
heeft daarentegen in de vorige eeuw langzaam maar zeker meer negatieve betekenissen gekregen. Religieus
associeert men met negatief en met beperkingen.” Dat moet dus een van de krachten zijn van de nieuwe
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
39

spiritualiteit: “Ze wordt door de aanhangers ervan als persoonlijk ervaren en heeft niet de beperkingen van de oude
spiritualiteit.”
Stromingen
Het tienjaarlijkse sociologisch onderzoek ‘God in Nederland (1996-2006)’ schrijft over de neo-spirituelen. Deze groep
maakt ongeveer 26 procent van de Nederlandse bevolking uit: „Ze betonen zich […] ware spirituele omnivoren.
Nieuwe spirituelen worden gekenmerkt door veel belangstelling voor zingevingsvragen, een hoge mate van
religieuze individualisering, een sterke gerichtheid op zoekreligiositeit en een grote religieuze openheid.” Nieuwe
spiritualiteit als term wordt ontleend aan dit onderzoek. (Meester 2008)
Maarten Meester probeert in de serie ‘Jonge denkers over grote religies’ te zoeken naar wat deze groep denkt en
voelt. Hoewel dat heel lastig is omdat het nieuw is, nog in ontwikkeling en ook gericht op persoonlijke in plaats van
gezamenlijke ontplooiing.
Hij onderscheidt binnen de Nieuwe Spiritualiteit 5 stromingen:
1) Mainstream nieuwe spiritualiteit.
De vormen van nieuwe spiritualiteit die naadloos aansluiten bij de
algemene cultuur bijvoorbeeld Happinez.
2) Geëngageerde nieuwe spiritualiteit.
Mensen kiezen voor bewuster leven.
Bijvoorbeeld auteur Thich Nhat Hanh.
3) Christelijke nieuwe spiritualiteit.
Bijvoorbeeld auteur Hans Stolp, Thomas Evangelie, Een cursus in
Wonderen van Helen Schucman en
Eckhart Tolle’s De kracht van het NU.
4) Neo paganisme, dat is Wicca, druïdendom etc.
5) Levenskunst, teruggrijpend op de filosofische traditie van zelfzorg door de eeuwen.
Bijvoorbeeld. auteur Joep Dohmen.
De christelijke nieuwe spiritualiteit beschrijft Meester met termen als: “wel de liefde, niet de zonde” en “verlichting
voor het sterven”. De vertegenwoordigers putten vaak uit andere bronnen van ervaring en openbaring. Ook de
gnostiek krijgt hier een plek. Gnostiek betekend kennis, o.a. de Nag Hammadi teksten zijn gnostieke teksten.
(Meester 2008, pag. 84)
Verschil religie en nieuwe spiritualiteit
Door het boek van Maarten Meester heen loopt de vraag naar het onderscheid van (nieuwe) spiritualiteit met
religie. En hij probeert de vraag te beantwoorden ‘waarom werkt spiritualiteit?’ Hij citeert Sonja Lyubomirsky een
Amerikaans-Russische Psychologe die al 20 jaar onderzoek doet naar geluk: “De voordelen van spiritualiteit zijn in
wezen identiek aan de voordelen van godsdienst. Spirituele mensen zijn relatief gelukkiger dan niet-spirituele,
hebben een beter geestelijke gezondheid, gaan beter om met stress, hebben een bevredigender huwelijk,
gebruiken minder vaak drugs en alcohol, zijn lichamelijk gezonder en leven langer. Mensen die het goddelijke
ervaren als liefhebbend en meelevend, zijn gelukkiger dan mensen die dat niet zo ervaren.” (Meester 2008)
Meester vindt geen onderscheid tussen religie en nieuwe spiritualiteit, maar wel een verklaring waarom dat
onderscheid voor neo-spirituelen van belang is. Deze verklaring bouwt hij op door een combinatie van deskundigen
aan te halen:
Filosoof Charles Taylor zegt: “De wending naar binnen zadelt de huidige westerse mens op met de
opdracht zijn eigen unieke zelf te worden, te ontdekken wie hij is buiten alle van buitenaf opgelegde rollen”
(Taylor 2007, A secular Age)
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
40

Religiewetenschappers Heelas en Woodhead: “Religie hoort in de ogen van velen bij die rollen (die we in de
samenleving hebben). Zij vinden dat de kerk hun de mogelijkheid ontneemt hun eigen spirituele pad te
gaan, diep in zichzelf de waarheid te vinden (het innerlijke subjectieve leven)” (Heelas en Woodhead
2005,The spiritual Revolution,)
Psycholoog Lyobomirsky: “Ik durf zelfs te stellen dat als er een “geheim” bestaat achter een gelukkig
bestaan, dat gelegen is in de keuze van een geluksstrategie die bij je past.” (Lyobomirsky 2007, De
maakbaarheid van geluk)
Pragmaticus James: “Waar is wat werkt” (William James
1963, varianten van religieuze beleving)
Hiermee verklaart Meester: “Zonder de tegenstelling
religie/nieuwe spiritualiteit zou nieuwe spiritualiteit dus voor veel
mensen niet werken. Zij zouden namelijk niet het idee hebben dat
ze hun eigen spirituele pad hadden gekozen. Het heet anders, maar
het is nog steeds religie, het lijkt er ook op.” (Meester 2008, pag.
183-184)
De-institutionalisering
Als nieuwe spiritualiteit een religie is, wat zegt dit over de stelling dat Nederland steeds meer seculier wordt, de
kerken leeglopen en religie heeft afgedaan? De gangbare secularisatietheorie die De Hart omschrijft als ‘het oude
testament van de sociologie’ ligt onder vuur. O.a. filosoof Coen Simons schrijft hierover in het NRC tijdens de maand
van de spiritualiteit in 2008: “Hoewel langdurig, de kerk is niets meer dan een historisch toevallig gevolg van de
menselijke behoefte aan zingeving.” En zegt hij: “dat mensen weglopen uit kerken, maakt ze niet ongelovig! CBS
cijfers zeggen dat 6 op de 10 Nederlanders gelovig zijn, maar ze doen dat niet meer in de kerk. Dat is wat
secularisatie inhoudt. …Men gelooft nog wel conventioneel, maar doet dat liever thuis, onderweg naar zijn werk of
waar dan ook, zolang het maar in het eigen hoofd gebeurt.” (Simons 2008, NRC Hippe spiritualiteit: zoektocht
zonder plek voor anderen.)
Ruard Ganzevoort noemt Nederland gedeïnstitutionaliseerd in plaats van geseculariseerd. (Ganzevoort 2011,
Framing the Gods) In zijn oratie Niet-institutionele religie in de hedendaagse samenleving (2007) stelt vrijzinnig
hoogleraar Prof. Dr. Meerten ter Borg: “Religie is overal, maar steeds minder in de kerk. In onze samenleving zijn de
religieuze gevoelens en behoeften steeds verder gedeïnstitutionaliseerd geraakt. Ze hebben zich aan het gezag van
de kerken en de dogma's onttrokken en hebben zich aan van alles en nog wat gehecht. Het is een wilde religiositeit
geworden, die je overal tegenkomt, in new age bewegingen, maar ook in de voetbalgekte, in de stille tochten en
het kaarsjes branden na rampen en in het steeds uitdijende festival-gebeuren. Overal waar mensen zichzelf
verliezen, hetzij in hun eigen ik, hetzij in een extatische massa, vinden we de religiositeit terug die niet langer
geordend is door dogma en clerus.”
Zowel Mink de Vries als Robert Doornenbal zijn orthodoxe christenen, beiden beschrijven de hang naar nieuwe
spiritualiteit als kans voor de kerk. Onder voorwaarde dat er dan wel wat moet veranderen. Mink de Vries citeert
godsdienstsocioloog Linda Woodhead: “Wanneer het christendom zich wil handhaven, dient ze de speurtocht naar
het heilige in het eigen innerlijk zich eigen te maken.” (De Vries 2009, pag. 100) Beiden zien een kans voor het
evangelie, dit is het terrein van de missie en daar gaat de volgende paragraaf over.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
41

2.6 Missionair
Tjitske Volkerink @hippetjitske
Mooi stukje over missionair kerkzijn, vanuit de Zuiderkerk in
Hilversum. nd.nl/artikelen/2012… via @AddThis
RD Kerk & Religie @refdagkerk
Raad van Kerken zet in op avondmaal, spiritualiteit, dialoog en missionair werk
bit.ly/zbf39y
ProtestantsAmsterdam @protestants020
Symposium over nieuwe vormen van kerkzijn. Marcuskerk Den Haag, vrijdag 16
maart pkn.nl/missionair/inf…
Nieuws in Ede @nieuws_ede
'Kerk naar buiten en missionair zijn' bit.ly/zGcAsQ #ede
Missionair-zijn. De missie, het zijn woorden met een duidelijke betekenis. Het woord van God verkondigen in de
wereld, ver weg en dichtbij. Vanwege de totale lengte van deze scriptie, is gekozen deze paragraaf kort te houden.
Eerst een korte beschrijving van missie en missionair-zijn aan de hand van David J.Bosch een Zuid-Afrikaanse
professor in de missiologie. Aan de hand van het recente boek Missionair en marginaal van theoloog Wim Dekker,
een subparagraaf over de communicatieve aspecten van de problemen rondom missionair-zijn. Vervolgens volgt
een kort onderzoekje onder kerkwebsites, waarna dit hele hoofdstuk over de literatuur wordt afgerond in de
subparagraaf ‘het vermoeden van een verhaal’.
Missionair
Wat is dat missionair of missie? David J. Bosch schrijft erover in het boek Transforming mission. Enkele notities die
hij gebruikt om een definitie te geven en een kader aan te brengen:
- Het christelijke geloof is intrinsiek missionair. Het is een missionaire religie net als de Islam en het
Boeddhisme. Onderscheidend aan een missionaire religie is dat ze gelooft in het feit dat ze “hold to some
great “unveiling” of ultimate truth, believed to be of universal import.” Het is geen optionele keuze. Het
christendom is missionair in haar natuur of ze ontkent haar “raison d’etre”
- Christelijke missie geeft uitdrukking aan de dynamische relatie tussen God en de wereld, in het bijzonder in
de relatie zoals het is verteld in het verbond met het volk Israël en ultiem in de geboorte, het leven, de
dood, opstanding en verhoging van Jezus van Nazareth. Een theologische bodem voor zending is “only
possible if we continually refer back to the ground of our faith: God’s self-communication in Jesus Christ”.
- De Bijbel kan je niet gebruiken als een “store house of truths” waar je dingen naar believen uit kunt halen.
Er zijn ook geen onveranderlijke en objectief correcte wetten voor de zending, geen blauwdrukken die
vanuit Bijbelse exegese op elke situatie kunnen worden toegepast. De missionaire werkelijkheid is niet
uitgevoerd in een ongebroken lijn met het Bijbelse getuigenis; het is een ambivalente onderneming
uitgevoerd in de context van de spanning tussen goddelijke voorzienigheid en menselijke verwarring. De
kerk haar betrokkenheid bij zending blijft een handeling van geloof zonder aardse garanties.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
42

- We onderscheiden Mission (enkelvoudig) van Missions (meervoudig), De eerst is de ‘missio Dei’ (God’s
Mission), Gods’ zelfopenbaring als degene die de wereld liefheeft, zijn betrokkenheid in en met de wereld,
zijn natuur en activiteit, die de kerk en de wereld omarmt en waarin de kerk mag participeren. De tweede
meervoudige term Missions is de ‘Missiones ecclesiae’ de zendingsuitdaging van de kerk. Het
- relateert aan de uitgesproken vormen gerelateerd aan specifieke plaatsen, tijden, behoeftes waarmee de
kerk participeert in de ‘Missio Deo’.
- De zendingstaak is een samenhangend geheel, zo breed en zo diep als de nood en behoefte van mensen.
“The whole church, bringing the whole gospel to the whole world”. Zo luidt de definitie van internationale
conferenties over zending.
- Zending en evangelisatie vallen onder dezelfde noemer. Evangelisatie is de verkondiging van de verzoening
in Jezus aan degene die niet in Hem geloven, hen oproepen tot berouw en bekering, aankondigend
vergeving van de zonden en hen uitnodigend om levend lid te worden van Gods aardse gemeenschap en
een nieuw leven te beginnen in dienstbaarheid aan anderen in de kracht van de Heilige Geest.
…en marginaal
Dit is slechts een handgreep uit de theologische verhandeling. Niet alleen onder theologen, maar door de hele kerk
wordt gepraat over missionair-zijn. Missionair is het toverwoord van deze tijd. Tegelijk is er een spanning, omdat de
kerk aan het marginaliseren is. Wim Dekker signaleert in zijn boek Marginaal en missionair, dat juist de creatieve
jonge mensen, de open, invoelende mensen, die de brug tussen kerk en wereld hadden kunnen slaan…Je zag hen
echter voor je ogen uit de grote christelijke traditie wegglijden”
(Dekker 2011, pag. 24) In zijn boek spreekt hij ook over
communicatie en koppelt hij het, net als Philip Troost, aan de
psychologie om tot een verklaring te komen. (Dekker 2011, pag. 127-
132) Hij beschrijft aan de hand van poëzie hoe de ervaringswereld
van geloof uit de Bijbel verbonden kan worden met die van nu. In
het gedicht “Over de Jabbok” van Gerrit Achterberg wordt de
diepste ontmoeting tussen God en mens vertolkt in een taal die
raakt aan universele menselijke ervaringen.
Dekker concludeert dan: Soms zijn kerkelijke mensen na tientallen
preken over Jacob dood gepreekt. Dat betekent dat preken die
hadden moeten bewerken dat hun menselijke diepte-ervaringen
opengelegd werden tot op Gods bemoeienissen met hun leven, het
omgekeerde hebben bewerkt. Ze zijn gaan wonen in een huis van
kerkelijke taal, met dikke muren die hen er juist van weerhouden de
Toen ik het einde had bereikt
Van mijn verdorvenheden,
Stond God op uit het slijk,
En weende;
En ik stond naast Hem, ziende neder
Op een verloren eeuwigheid.
En Hij zei; je had geen gelijk;
Maar dat is nu voorbij, van heden
Tot aan die andere eeuwigheid
Is maar één schrede.
Over de Jabbok – Gerrit Achterberg
toegang tot hun diepste ervaringen te vinden. Natuurlijk lukt het hun dan ook niet met andere mensen, die heel
anders denken en geloven of die niets geloven, te spreken over wat ten diepste het geloof inhoudt. De kerkelijke
taal die ze in allerlei preken hebben geleert, belemmert hen. “
Diepte ervaringen en geloof
Dekker pleit voor relationele hermeneutiek, dat is de taal waarbij in preken de Bijbel de ontmoeting tussen God en
mensen centraal staat. Hij stelt dat daarmee mensen een taal krijgen aangereikt die ook communicatie met
buitenstaanders mogelijk maakt. Dekker schrijft dan over de rol van communicatie en psychologie naast exegese en
contextanalyse. Zij kunnen helpen om de teksten niet alleen rationeel of emotioneel, maar ook existentieel
toegeëigend worden. Hij haalt hierbij het model van Thomas W. Klink aan de grondlegger van de Klinisch Pastorale
Vorming (KPV). Ieder mens heeft diepte-ervaringen rond hoogte en dieptepunten van het leven. Het zijn ervaringen
die ons existentieel raken. Bij sommige mensen worden dat ook religieuze ervaringen. Het vermoeden dat er meer
is tussen hemel en aarde breekt door. Diepte-ervaringen worden zo transcendentie-ervaringen godsdienstige
ervaringen; althans er komt iets van een door godsdiensten ingevulde beleving bij, in een of andere vorm.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
43

Het gaat nog steeds over dezelfde ervaringen, ze worden alleen anders geduid. Op dit punt aangekomen trekt
Thomas een dubbele streep, waarmee hij wil zeggen: nu staan we voor een muur. Daarachter liggen de
geloofservaringen. Daarmee bedoelt hij diepte-ervaringen die je inpast in het grote verhaal van de geloofstraditie
waarin je bent groot geworden en waar jouw heilige boek de
Model Thomas W. Klink
1. Diepte ervaringen
2. Religieuze ervaringen
3. Godsdienstige ervaringen
= ===============================
weerslag van is.
Die dubbele streep geeft aan, dat dit niet vanzelfsprekend gebeurt.
Geloofservaringen veronderstellen een keuze, die niet noodzakelijk
is. Ze worden ook wel aangeduid als beslissing of geschenk.
4. Geloofservaringen
5. Kerkelijke ervaringen
Vervolgens komen de kerkelijke ervaringen, deze kunnen weer
zomaar in elkaar overlopen. Dekker beschrijft hier het gevaar van
kerkelijk jargon. Het taalveld van de geloofservaringen kan zo gecodeerd worden in kerkelijk jargon. Dan
beschrijven mensen hun ervaringen in kerkelijke woorden, die kenmerkend zijn voor hun stroming of modaliteit.
Hier is een risico van vervreemding. Geloofservaringen worden niet meer herkend door anderen, buitenstaanders of
een nieuwe generatie. Laat staan dat de daaronder liggende oorspronkelijke diepte-ervaringen worden herkend.
Onderweg is het jargon om te communiceren verloren gegaan. (Dekker 2011, pag. 131-133) Dekker geeft hier een
analyse over het communicatieaspect in interpersoonlijke relaties, die geleidt hebben tot marginalisering van
kerken in de postmoderne belevingswereld.
Kerkelijke coderingen die christenen gebruiken
in gesprekken over geloven, zijn zo ver zijn
afgeraakt van de taal van het leven, dat deze
christenen buitenkerkelijken niets meer te
melden hebben. Het is opvallend dat Dekker
vooral over preken en spreken heeft, terwijl
Philip Troost als hij over geloofscommunicatie
spreekt nadruk legt op beelden, rituelen en
symbolen. (paragraaf 2.4,
geloofscommunicatie)
Onderzoek website kerkelijke denominaties spiritualiteit
Missionair aanwezig zijn van kerken in de 21 ste eeuw zou toch vooral zichtbaar moeten zijn op het world wide web.
Hoe is het praktisch gesteld, zijn kerkelijke websites gericht op spirituele zoekers of geïnteresseerde ongelovigen?
Om te kijken hoe kerkelijke websites zich richten op is voor deze scriptie een overzicht gemaakt. De vraag waarmee
gekeken is naar de websites is: Wat staat er over spiritualiteit op de websites van orthodox-christelijk kerken
geschreven?
Er is op 2 manieren gezocht, als eerste door een bezoek aan de website van de landelijke denominaties en een
tweede manier is door via een zoekmachine te kijken naar hits tussen ‘spiritualiteit’ en het betreffende kerkverband.
Hierbij komen enkele lokale websites in beeld en dat levert het volgende beeld op.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
44

Overzicht Kerkelijke websites (maart 2012)
PKN Een duidelijke verwijzing naar spiritualiteit op de nationale website: www.pkn.nl , diverse
verwijzingen naar websites van lokale kerken, beweging Vacare, voor meditatie.
VPE www.vpe.nl niets
GKV www.gkv.nl verwijzing naar site van Jos Douma, ingewikkelde interne nieuwsberichten of vluchtige
verwijzingen.
CGK www.cgk.nl Er is recent een nieuwe site gelanceerd, waarop ook heldere verwijzingen voor zoekers
naar informatie over de kerk en over geloven. De term spiritualiteit staat er niet.
Een goed voorbeeld hoe spiritualiteit gebruikt kan worden in een kerk is op deze website van een
samenwerkingsgemeente (NGK/CGK): www.hetankerlelystad.nl
NGK www.ngk.nl Geen informatie, wel verschillende verwijzingen naar sites van lokale gemeentes, waarin
het vaak verwees naar een preek.
ABC www.abcgemeenten.nl niets.
VEG www.bondveg./Bond van Vrije Evangelische Gemeentes. Niets.
RvK www.raadvankerken.nl Niet.
Wel is het weken met spiritualiteit opgenomen in het beleidsplan wat recent gepubliceerd is.
EC Emerging church in dit kader apart noemen, dit zijn geen kerkverbanden. En de term is ook
achterhaald. Ik bedoel de kleine christelijke groepen, die juist wel erg op de spirituele zoeker
georiënteerd zijn. Zij hebben ook een praktisch aanbod voor spirituele ervaringen, vanuit christelijk
oogpunt.
Bijvoorbeeld: www.Blossom030.nl Utrecht en www.dezevenderegel.nl
Nb: De RKK is in dit onderzoek niet meegenomen
De websites van de CGK en die van de PKN zijn een positief voorbeeld, waar gericht informatie voor buitenkerkelijke
zoekers is gevonden. Bij andere is de website vooral intern gericht. Er Is nauwelijks aandacht voor spiritualiteit het
bereiken van spirituele zinzoekers.
Zoekend met de term christelijke spiritualiteit zijn er een paar uitzonderingen op het algemene beeld. De site van
het Anker (in het schema genoemd), PKN gemeente de Drie Ranken in Apeldoorn, de Evangelische gemeente ‘de
lichtstad’ in Eindhoven. Deze kerk gaf de cursus aan buitenkerkelijken. 1 van de 7 avonden ging over de
spiritualiteitswijzer van Jouw spiritualiteit. Zo ook de website van de Stadshartkerk in Amstelveen.
“In de Stadshartkerk bieden we de cursus Jouw spiritualiteit aan. Een cursus die gaat over het ontdekken van jouw
eigen spirituele taal (= manier om God te leren kennen / geloofsbeleving), een kennismaking met andere spirituele
talen en een inleiding in christelijke spiritualiteit.”
Een leek zoekt een kerk
Wordt er wel vanuit buitenkerkelijken gedacht bij het vormgeven van kerkwebsites, vindbaarheid van de kerk in een
plaats en hoe kijken zoekers daar tegenaan? Wat zoeken mensen in een kerk? Op de website van de Ikon is een kerkvoor-dummies-blog
met de titel “Komt een leek in de kerk” .(Ikon 2011, Na de zoektocht, de leekbeleving) Een
geïnteresseerde zoeker beschrijft hier zijn ervaringen in het zoeken en bezoeken van kerken in Amsterdam. Het
blog is in z’n geheel heel lezenswaardig, zo merkt hij op dat de kerken moeilijk te vinden zijn: “alsof ze niet
gevonden willen worden.” In het kader van spiritualiteit als missionaire kans is zijn categorisering van kerken in
Amsterdam noemenswaardig. Hij verzamelt de kerken in 5 categorieën, oplopend in zijn positieve beoordeling.
Categorie 5 is zijn uiteindelijke favoriet:
1) De ouden van dagen. De club die het wel prettig vindt om in de oude vertrouwde stijl langzaam uit te
sterven. De flower power zwevers. Gemeenschappen die hartstikke modern waren in de jaren ’60 door
spirituele elementen aan de dienst toe te voegen, maar nu eveneens hopeloos gedateerd zijn.
2) De enge kerken, of de ‘wij weten hoe het echt zit’ clubjes.
3) De interne kerk. Iedereen voelt zich prettig in de eigen omgeving en dus zoek je elkaar op zondag op..
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
45

4) De vrolijke kerk. Dan kom je inderdaad al gauw bij de evangelische kerk terecht. Het is vaak leuk om mee te
maken hoor, en bij enkele diensten kwam ik er echt opgepept weer uit. Maar voor een regelmatige
kerkgang hebben ze toch een te eenzijdige boodschap om mij week in week uit te kunnen blijven boeien.
Het is wel de kerk waarvan het meeste te leren valt. Op muziekgebied en vooral op het terrein van
presentatie. Het swingt en het onderhoudt. Geen wonder dat deze kerken op het moment als enige
beweging groeien.
5) De open kerken. Daar waar mensen openlijk durven te twijfelen, er ruimte is voor andere geluiden en de
mensen je open ontvangen. Gelukkig zijn er daar ook behoorlijk wat van. Het zijn de groepen waar ik me het
meeste thuis voel. Bij de een was de preek wat minder, bij de ander de muziek. Maar overal waren de
mensen hoffelijk en in voor een andere mening. (Ikon 2011, Na de zoektocht, de leekbeleving )
Duidelijk is dat de kerken uit categorie 5 spirituele kenmerken hebben.
Community eerst
Missionair-zijn waar begint dat? Generaties lang hebben westerse christenen geloofd dat religieus commitment
begint met een set van samenhangende dogma’s. Schrijft Diana Butler Bass. Lang geleden in het Nieuwe Testament
begrepen de eerste christenen dat het om ‘community eerst’ ging. Daar kan de weg van de transformatie
bewandeld worden.
Wij moeten de oorspronkelijke orde
herstellen, ons antwoord voor het
hedendaags spiritueel verlangen is in het
opnieuw afstellen van de grote
religieuze vragen. En we moeten de
volgorde van de vragen veranderen. De 3
grote vragen die zij samenvat in de
termen: believing, behaving en
belonging. Butler Bass schrijft dat de
kerken deze vragen moeten omdraaien
naar belonging, behaving en believing.
Daarin ligt het verschil tussen ‘religion-as-institution’ en religie als ‘Spiritually-vital-faith’. (Butler Bass 2012)
Verhalen vertellen
Er zit kracht in het vertellen van een verhaal, het christelijk geloof is een verhaal over transformatie van deze wereld
door de Liefde van God. Toch is het grote verhaal van onze tijd dat de christelijke religie heeft gefaald, zegt Butler
Bass. Maar tegelijk wordt een nieuwe vorm van religie geboren. Sommigen noemen het ‘spiritualiteit’. Het
beoefenen van deze nieuwe christelijke spiritualiteit in ontwikkeling kan alleen als je van het bestaan ervan weet.
Het is een complex proces van spirituele vernieuwing van religie, waarbij de nadruk ligt op relaties, beoefening en
ervaring. Het verbindt mensen op een dieper bewustzijnsniveau met zichzelf, hun buren, hun gemeenschap en met
God.
Butler Bass ziet grote kansen in het zogenaamde ‘koninkrijk denken’: “Het koninkrijk van God is hier en nu al op
aarde. Het komt overeen met wat andere religies ook leren. Je zou het kunnen samenvatten onder de naam ‘The
Golden Rule’. Het is de weg van de compassie, waarbij onze gemeenschappen vernieuwd worden en we gered
worden van de wanhoop, de ontmenselijking en vernietiging.” De Theoloog Karl Barth zei al “je moet de Bijbel lezen
naast de krant.” Butler Bass voegt daaraan toe: “En dan aan God vragen waar de Heilige Geest actief is. Vervolgens
in actie komen en het ook gaan doen. Verhalen vertellen, mensen ontmoeten, inzichten delen, informatie delen, de
Bijbel bespreken, poëzie lezen, leren over het verleden, met elkaar je struggles delen en je tekortkomingen en met
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
46

elkaar de contouren van een nieuwe wereld te verkennen. Je zult willen rouwen om wat je hebt verloren, maar je
hoeft niet bang te zijn voor wat gaat komen. “We can make a new way of faith”. (Butler Bass 2012)
Het vermoeden van een verhaal
Tussen de puinhopen van oude troep op een rommelzolder vinden we Theo Maassen. En hij vindt een crucifix, waar
hij niets mee kan. Niet positief of negatief. Met dit verhaal begon dit hoofdstuk, een parabel voor postmoderne
mensen in onze samenleving. Veel nieuwe spirituelen, zinzoekers en gelovigen die niet bij een kerk zijn aangesloten
waren oud kerkgangers. Veelal lees je schokkende verhalen, wat er is gepasseerd aan machtsmisbruik, spiritueel
misbruik etc. in de kerk waar ze lid van waren. Maar er is ook een generatie die geen ballast van persoonlijke
negatieve beelden met zich meedraagt.
Theoloog Ferdinand Borger werd geraakt door het beeld van
Theo Maassens eindejaar cabaret in 2006. Hij schrijft op zijn
weblog: “Wij leven in een beeldcultuur, maar het beeld lijdt aan
inflatie. De overvloed aan beelden en de reproduceerbaarheid
ervan maken het in hoge mate inwisselbaar … De
vermenigvuldiging van beelden berooft het beeld zo van zijn
betekenis. Bij de televisie is dat al niet anders. Nu resten er ons bij
deze ingetreden betekenisloosheid slechts twee mogelijkheden:
cynisch worden of opnieuw een verhaal gaan vertellen. Theo
Maassen doet dat laatste. Bij hem staat of valt alles met het
woord. Het is zijn verhaal dat de inboedel verandert in een erfenis
die ook nog eens van ons blijkt te zijn. Het is zijn verhaal dat ons
doet veranderen van opkopers in erfgenamen. Zijn woorden roepen onze verbeelding op. Het is de kracht van het
woord en de dynamiek van het verhaal waarmee Maassen mij raakt. Schrijft Borger. Een dynamiek die start vanuit
de puinhoop, vanuit de dingen zonder betekenis. Het is lef hebben om deze inboedel te durven zien. En het wordt
iets van een overtuiging wanneer de inboedel erfenis blijkt te zijn.” (Borger 2007, Kruisbeeld op de Rommelzolder)
“De kerk kan veel leren van de beweging die hij maakt. Willen we de dynamiek en de diepe contrasten van het
Evangelie opnieuw leren zien en daarover vertellen dan zal de kerk moeten leren in eerste instantie getuige van een
crisis te zijn en pas daarna getuige van Christus. Tussen deze twee polen in passen geen leuzen, geen mooie
marketing strategieën en zeker geen te vroeg gegeven antwoorden. Het is een terugkeer naar een stamelend en
spannend begin, wellicht eerst zonder woorden. Alsof er nooit een kerk is geweest.” (Borger 2007, Kruisbeeld op de
Rommelzolder)
Afsluitend
Via een introductie over de postmoderne tijd is in dit hoofdstuk de literatuur bestudeerd die aanknopingspunten
geeft voor het onderwerp van deze scriptie ‘Christelijke spiritualiteit als missionaire kans’. Vanuit communicatie is
gekeken naar beïnvloedingstechnieken, met nadruk op framing en reframing. Ook in de paragrafen over de 3
vormen van spiritualiteit zijn de communicatieaspecten belicht. Voor de missionaire aanwezigheid van de kerk in de
postmoderne samenleving is vanuit communicatie veel te zeggen en te schrijven. Na deze theorie is het nu
schakelen naar de casestudy over een christelijk project gericht op de spirituele zoekers.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek
47

Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
In dit hoofdstuk wordt ingezoomd op het project Jouw spiritualiteit van de Evangelische
omroep. Jouw spiritualiteit is een project dat nu twee jaren draait in orthodox
(bijbelgetrouw) christelijk Nederland en succes lijkt te hebben. In ieder geval geen heftige
negatieve reacties oproept. In deze casestudy vindt u de deskresearch, kwalitatieve
interviews en kwantitatieve gegevens. Dit zal gezamenlijk een goed beeld geven van de
ontwikkelingen en achtergronden. Hoe is er communicatief ingezet? Waar liep men in
beeldvorming tegenaan? Waar is communicatie-resultaat geboekt?
Daarbij is Jouw spiritualiteit, niet zomaar een project van een christelijke organisatie of kerk, maar van de
Evangelische Omroep. De christelijke publieke zender van Nederland. En wie invloed wil hebben, anno 2012, moet bij
de media zijn, (Cooke, 2008) zegt. Als we een boodschap hebben voor de wereld, dan is de EO bezig om dat over de
bühne te krijgen. Zij verkeert hierbij in een continue spanning, tussen de eigen achterban en de groep die ze wil
bereiken met haar missionaire agenda. Er zijn meerdere reden waarom juist een EO-project als onderzoeksobject
voor een communicatie scriptie interessant is:
1. Het is een mediabedrijf, dus communicatief vaardig en mogelijkheden voor ondersteunende
massacommunicatie.
2. Het is een grote interkerkelijke organisaties, die een brede middengroep van orthodox christelijk Nederland
aan zich heeft gebonden.
3. Het is vooruitstrevende organisatie, die de achterban graag meeneemt in nieuwe vormen, vanwege de
eigen missionaire doelstelling. De wrijving tussen achterban en missie is een terugkerende kwestie.
4. Juist deze organisatie heeft een heel uitgebreid cross-mediaal project opgezet, zelfs zonder de term
“spiritualiteit” te mijden.
JouwSpiritualiteit 434 TWEETS
@JSpiritualiteit FOLLOWS YOU 852 FOLLOWING
Benieuwd naar jouw spirituele talen? 464 FOLLOWER
natuur~traditie~zintuigen~eenvoud~denken~helpen etc. Doe de
spiritualiteitwijzer op http://www.spiritualiteitwijzer.nl
Hilversum · http://www.jouwspiritualiteit.nl Following
Roelof Speelman @roelofspeelman
Mooi boek gekregen vorige week van E.O. "Jouw spiritualiteit"
#aanrader http://pic.twitter.com/pWbxm0re 4 Apr
Reinier Blijleven @_R_e_i_n_i_e_r_
Leuke test met boeiende filmpjes die ingaan op jouw spiritualiteit. Wat is jouw spiritualiteit?
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
48

3.1 Onderzoekmethode
Van het project Jouw spiritualiteit is op verschillende manieren verslag te leggen. In deze scriptie wordt onderzocht
of het project succesvol is geweest in het vinden van een manier om communicatief totaal verschillende
doelgroepen te betrekken. Waaruit die verschillen in de communicatie dan bestaan, is onderzocht aan de hand van
de betekenis van het fenomeen ‘spiritualiteit’. Een fenomeen is een verschijnsel wat je kunt waarnemen en
beschrijven. (Roodhaan, 2007) Door mensen over het spirituele te laten praten, ze vragen om woorden te geven
aan wat hen raakt, wat ze beleven in het kader van spiritualiteit ontstaat een beeld van hoe mensen over
spiritualiteit en de verschillende vormen denken.
In hoofdstuk 2 is het literatuuronderzoek opgenomen, een belangrijk onderdeel hiervan is de communicatie
literatuur. Hierbij zijn ook enkele boeken over framing in de politieke arena opgenomen. Deze zijn recent
verschenen door de opkomst van Geert Wilders. In de boeken wordt de theorie rondom framing uitgebreid
uitgewerkt.
In hoofdstuk 3 wordt verslag gedaan van het kwalitatieve onderzoek, in een casestudy naar Jouw spiritualiteit.
Hierbij zijn 11 betrokkenen uitgebreid geïnterviewd, dit zijn personen die een verschillende rol en invalshoek hadden
op het project. De interviews en de gesprekken die ontstonden waren intensief, spiritualiteit is duidelijk geen ‘werk’.
Aanvullend aan deze 11 interviews zijn 2 betrokkenen nog aanvullend op hun bijdrage aan het project bevraagd,
deze informatie dient als aanvulling en om het beeld rondom de gang van zaken compleet te krijgen. De uitkomsten
van de interviews zijn gerubriceerd weergegeven in paragraaf 3.4, de volledige interviews zijn toegevoegd als
bijlage. De 11 geïnterviewden staan aan de kant van de organisatie. Het zijn christenen met een positieve insteek
voor spiritualiteit. Om het beeld compleet te maken was het plan oorspronkelijk om 3 radio-gasten te interviewen.
Gaandeweg het onderzoek is er besloten dit niet te doen, maar een 4-tal cursisten te vragen die niet christen zijn. De
belangrijkste reden is dat de radiogasten zijn eenmalig met het onderwerp en de test geconfronteerd, terwijl de
cursisten een keuze hebben gemaakt om aan een 7-avonden durende cursus mee te doen. De veronderstelling is dat
zij daarom meer over hun beeld voor en na afloop van de confrontatie met christelijke spiritualiteit vertellen.
Om een beeld te krijgen over de resultaten van het project Jouw spiritualiteit is de stand van zaken rondom het
project verzameld. In paragraaf 3.3 is dit overzichtelijk gerangschikt. Hierin is naast de verhalende informatie uit de
interviews, een beeld gegeven door het verzamelen van kwantitatieve gegevens, zoals: verkoopcijfers, luistercijfers,
hits van de website. Deze feitelijke informatie is aangevuld met een derde vorm van onderzoek, de deskresearch:
hierbij zijn de reacties op blogs en fora onderzocht, de binnengekomen publieksreacties bij de EO en ook
journalistieke publicaties. Hiervan is verslag gedaan in paragraaf 3.5.Voor de leesbaarheid zijn in hoofdstuk 3
nummers aan de subparagrafen gegeven.
Aan de hand van het communicatiemodel framing, dat in hoofdstuk 2 uitgebreid is beschreven, zullen in hoofdstuk 4
conclusies getrokken worden over de frames van de verschillende doelgroepen. Het doel van deze scriptie is te
komen met aanbevelingen over het opnieuw of anders vertellen van de christelijke spiritualiteit. Dit heet reframen
en kan doordat eerst van de twee hoofddoelgroepen christenen en spirituele zinzoekers een beeld ontstaat.
Hiermee hoopt deze scriptie een antwoord te kunnen geven op de hoofdvraag: Is er een opening voor het evangelie
mogelijk door de beleving van spiritualiteit?
De verwachting is dat door deze brede aanpak er een goed beeld zal ontstaan over het project en hoe de
communicatieve beelden en keuzes zijn geweest. De resultaten kunnen zo hopelijk bijdragen aan nieuwe
missionaire projecten. Hiermee zou dan ook de meerwaarde van de communicatie-aanpak kunnen worden
aangetoond voor christelijke en kerkelijke missionaire projecten. En last but not least, is er naar mijn weten nog
geen onderzoek geweest waarbij het communicatiemodel framing is gebruikt in een religieuze context.
Het project Jouw spiritualiteit is in februari 2012 haar derde jaar ingegaan. Voor de EO en andere betrokkenen is dit
rapport en de aanbevelingen die eruit voortvloeien kunnen dienen ter evaluatie.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
49

Verantwoording
In de keuze voor het maken van 11 interviews zit een beperking, de informatie die de personen in de gesprekken van
1-1,5 uur met mij hebben gedeeld zijn samengevat. Het onderwerp leende zich voor verdiepende gesprekken, waar
mensen ook met veel voorbeelden en soms met een omhaal van woorden hun visie en zienswijze uitleggen.
Bij deze verantwoording is het ook van belang om aan te geven, dat ik als schrijver vanuit mijn eigen referentiekader
gewerkt heb. Ik heb geprobeerd neutraal en objectief met de gegevens om te gaan. Maar wat gedurende deze
scriptie ook helder zal worden, is dat iedereen met een eigen ‘bril’ naar de werkelijkheid kijkt. In het project Jouw
spiritualiteit is dit idee uitgewerkt in 9 talen, waarmee de spiritualiteit van mensen is te omschrijven.
Vanzelfsprekend heb ik ook de spiritualiteitswijzer ingevuld. De test, die aan de basis van dit project ligt. Met het
beantwoorden van 27 vragen op www.spiritualiteitswijzer.nl ontstaat een profiel (zie illustratie 3.1.) Mijn hoogste
talen zijn: 1) de taal van het denken, dit betekent dat ik God graag zoek met kennis en verstand. En 2) de taal van de
zintuigen. Dit houdt in dat ik God graag zoek in beleving en ervaring. Een derde taal waarop ik hoog scoor is 3) de
taal van het enthousiasme. God zoeken in vreugde en spontaniteit. De talen hebben invloed op je communicatiestijl,
dit wordt in het bijgeleverde profiel uitgewerkt in een cirkeldiagram (illustratie 3.2)
Illustratie: 3.1.1 Tjitske Volkerink: Jouw Spirituele talen in een staafdiagram
Denken (92%)
Zintuigen (92%)
Enthousiasme (83%)
Idealen (75%)
Zorgen (75%)
Verdieping (58%)
Eenvoud (58%)
Traditie (50%)
Natuur (42%)
Illustratie: 3.2 Tjitske Volkerink: Cirkeldiagram van jouw communicatiestijl
Legenda van de grafiek: Handen is de lijn die scoort 100% op denken. Hoofd scoort 100% op idealen, denken,
eenvoud en zintuigen. En hart op enthousiasme, zintuigen en zorgen.
Gaandeweg de scriptie zal blijken dat het profiel van de persoon van belang is voor het praten, denken en handelen.
Het leek me daarom goed om hier van tevoren al rekenschap van te geven.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
50

3.2 Jouw spiritualiteit ‘the story’
In februari 2010 komt de EO met het project Jouw spiritualiteit, een
spiritualiteitswijzer met een bijbehorend boek Jouw spiritualiteit: geloven zoals
je bent. Het wordt gelanceerd op as-woensdag, het begin van de veertigdagen
tijd. Het wordt in de christelijke pers ook direct opgepakt.
Achter het project zitten 3 partijen, de EO en twee verschillende uitgevers. Het voorstel is vanuit de afdeling
innovatieve projecten gelanceerd. Menno Helmus is de projectleider en het boegbeeld van het project. Achter de
schermen is Ronald van den Oever een inhoudelijke drijvende kracht. De EO mag van de omroepwet, zelf geen
materialen uitgeven en heeft daarbij derde partijen nodig. Met twee uitgevers worden afspraken gemaakt, ook
wordt contact gezocht met missionaire organisaties als de IZB en Alpha. In dit eerste team zitten nog twee
redacteuren, Alec Timmerman en Reinier Sonneveld.
Jouw spiritualiteit is een cross mediaal missionair project gericht op spirituele zinzoekers. Om onderscheidend te
zijn in het brede spectrum van spiritueel aanbod, is gekozen voor de positionering van christelijke spiritualiteit.
Opvallend is dat het project een niet formele aansturing heeft, een hoog pionier gehalte. Afspraken met
leidinggevenden en met zakelijke partijen zijn niet vastgelegd, doelstellingen zijn niet gemaakt. Zoals een van de
betrokken managers het zei: “Het is een project onder de radar geweest. Er ligt geen diepe beleidsbeslissing onder,
iemand maakt wat los en de bal gaat rollen.” Menno Helmus krijgt het volledige vertrouwen van het management.
En daarbij speelt mee dat het geen tv-project is. Zolang het geen tv-project is, is er veel mogelijk! Onderhands.
Naast een mediaproject is Jouw spiritualiteit gestart vanuit een kerkelijke vraag. Menno Helmus is voorganger van
de Vineyard gemeente in Amersfoort. Hij zegt: We waren op zoek in onze gemeente, we zagen dat de Alpha cursus
te hoog gegrepen was. Die viel echt met de deur in huis. Het voelde voortdurend als een brug te ver God, Jezus,
Heilige Geest. Toen las je voortdurend over spiritualiteit. Het woord was hot, je las er voortdurend over. Meer nog
dan nu.
Deze zoektocht viel samen met de zoektocht
van de EO, naar “een gat in de markt” om de
verkondigende programma’s meer te
faciliteren. Menno koppelde de twee lijntjes
aan elkaar en zo is het balletje gaan rollen. We
hadden het toen over het begrip spiritualiteit
binnen innovatie. We kregen het gevoel dat er
een kans zat om daarmee aan de slag te gaan.
Uit verschillend modellen werd het boekje
Sacred pathways van Gary Thomas gekozen als
beste. Ronald zegt hierover “Het had een
goede theologische basis en ook de
kerkgeschiedenis was in beeld.” De test was de
eerste vondst. De test hebben we zelf gemaakt
in samenwerking met kiescompas.
De bedoeling was volgens Menno in deze fase al om een Pre Alpha-methode te ontwikkelen, ondersteunt vanuit
Internet met heleboel materiaal, werken met een DVD waar alles opstaat. Alleen de DVD is genoeg om aan de slag
te kunnen.
In 2009 gestart met de vertaling van het boek en gekozen voor de titel Jouw spiritualiteit. De Amerikaanse titel was
te zweverig voor de Nederlandse variant. In overleg met Gary Thomas is er ruimte om in Nederland het concept
verder zelf vorm te geven. Zo worden de 9 temperamenten, 9 talen. Ook de doorvertaling naar een volledige online
test is een Nederlands idee. Een online test is ‘het lokmiddel’, even een testje doen. En er komt altijd iets uit, dan
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
51

heb je de aandacht gevangen! Rondom de test wordt een website ontworpen. Ook wordt een radioprogramma
geïnitieerd en er wordt gewerkt aan een voorstel voor een tv-format. Samen met Inside Out Publisher wordt
gesproken over het opzetten van een cursusboek met DVD t.b.v. kerken en gemeentes.
Promotie
In die opstartperiode wordt er in samenwerking met de afdeling PR & Communicatie het communicatiebureau
Dirigo ingeschakeld om een PR plan te maken. Het plan van Dirigo komt niet tot uitvoering. Volgens Menno was het
geld op, werd voor de omroep de regels aangescherpt en bleef een tv-format uit. Drie tegenslagen, waar niet
tegenop te boxen viel. Het plan werd niet uitgevoerd, alleen eigen pr-middelen zijn ingeschakeld: een aantal
artikelen in het omroepblad Visie, stoppertjes die verwijzen naar de test en een persbericht. Twee studentes van de
CHE zijn ingeschakeld om onderzoek te doen hoe men de spirituele zoekers zou kunnen bereiken. Deze studentes
wisten overigens niet van het bestaan van het PR-plan. Hun eigen onderzoek is (voor zover zij weten) niet gebruikt.
Er is overigens ook een andere lezing voor het gebrek aan publiciteit: De EO heeft gekozen dit project niet met veel
marketinggeweld, in de markt te zetten, maar rustig te laten groeien. Een project voor de lange adem. Bekendheid
groeit langzaam, belangrijk is het bouwen van vertrouwen.
Als in februari 2010 de website online is gegaan en het boek is uitgegeven, is er een neutrale tot positieve reactie in
de christelijke media.
De cursus
De oorspronkelijke planning van de oplevering van de cursus loopt uit. Uiteindelijk is het cursusboek en de DVD pas
in februari 2011 te koop aangeboden in de winkels. Ronald van den Oever en Reinier Sonneveld schrijven het
cursusprogramma, in deze fase wordt ook uitgebreid gesproken met Nederlandse deskundigen op het gebied van
christelijke spiritualiteit als Jos Douma, Kees Waaijman en Kick Bras. Het doel is een compleet programma incl. DVDpresentatie
als bij de Alpha cursus, te presenteren. Kerken moeten hiermee aan de slag kunnen gaan als
laagdrempelige instroom van spirituele zinzoekers. Via via worden twee groepen die met missionaire kleine
groepen werken gevraagd: de Gereformeerd Vrijgemaakte Stadshartkerk in Amsterdam, het Chr. Gereformeerd
kerkplantingsproject Hoop voor Noord. Vanuit de twee Amsterdamse pilotprojecten komt behoorlijke kritische
reacties, echter de feedback kan niet meer structureel meegenomen worden in het cursusmateriaal. Enkele
aanpassingen op tekstniveau. Dit werd door de cursusleiders en cursisten erg onbevredigend ervaren. Er is geen
enkele promotionele actie rondom de uitgave van de cursus.
Radio 5
Het radioprogramma heeft op de zaterdagmiddag op Radio 5 een plekje gevonden in het programma Leef je geloof.
Aanvankelijk is Henk van Steeg de presentator. Hij interviewt wekelijks een gast (christen of niet christen) over zijn
of haar spiritualiteit. Aan de hand van een test zijn er mooie gesprekken, de geïnterviewden krijgen een uitdaging
mee. Het programma wordt in september 2011 teruggebracht van 1 uur naar een half uur, dan komt Petra de Joode
als tweede presentator erbij. Petra heeft ook de cursus op DVD ingesproken.
Er zijn nergens doelstellingen of kaders voor het project gesteld, gaandeweg zijn omstandigheden binnen de
Publieke Omroep veranderd. Daarbij is Menno Helmus als projectleider vanaf februari 2011 weg bij de EO. Met zijn
vertrek ligt het project tussen wal en schip.
Ronald van den Oever heeft 4 uur per week te besteden voor Jouw spiritualiteit er druppelen regelmatig wat
vragen uit het land binnen voor een workshop of bijdrage aan een project zoals de glossy Meer van het Evangelisch
Werkverband. De EO wil het concept continueren, bijvoorbeeld door de blogs verder uit te werken, met
verschillende schrijvers. Het blijft spannend, blijft dit onderdeel van de corebusiness van de EO? Er zullen allemaal
omroep websites ingeleverd moeten worden, ook de website Jouwspiritualiteit staat onder druk. Er ligt nu een
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
52

voorstel om de website onderdeel te maken van het Nieuwe Geloof Portal van TV2. En daarin de termen: inspireren,
vieren en doen te gebruiken.
Hierin ligt de kwetsbaarheid van het project, ontwikkelingen bij de EO zijn meer en meer gericht op de TV projecten.
Menno: “Ik denk dat het hele project nu misschien beter gekoppeld kan worden aan een uitgever of een andere
externe partij, bijvoorbeeld Alpha NL.”
3.3 Kwantitatieve informatie
Ingevulde spiritualiteitswijzer (Bron: Kieskompas en EO)
Februari 2010 – 20/1/2011 22.430 tests afgemaakt. (Bron Kieskompas)
Er is 92.545 een start gemaakt met de test, terwijl de test niet is afgemaakt.
Top 3 Verwijzers
1 Eo.nl/algemeen/spiritualiteit 20.200
2 Kieskompas.nl 1.498
3 Omroep.nl/artikelen/ontdek-jouw-eigen-spiritualiteit 168
4 Overig = verschillende zoekmachines 564
Totaal 22. 430
Top 10 Plaatsen
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Utrecht 1.515
Amsterdam 1.443
Dronten 1.361
Amersfoort 1.998
IJsselstein 609
Rotterdam 599
Den Haag 559
Deventer 263
Zwolle 255
Wageningen 103
Totaal 22.430
Jouw spiritualiteit: 10-11:
Overzicht van hoogste talen
Talen Frequency Percent
1 (natuur)
2 (zintuigen)
3 (Traditie)
4 (Eenvoud)
5 (Idealen)
6 (Zorgen)
7 (Enthousiasme)
8 (verdieping)
9 (denken)
Totaal
2.620 11,7
2.846 12,7
778 3,5
872 3,9
376 1,7
6.315 28,2
3.901 17,4
779 3,5
3.943 17,6
22.430 100,0
Van 1 mei 2011 – 28 februari 2012 zijn er 5.250 spiritualiteitwijzers ingevuld op het internet
(bron: Ronald v.d. Oever EO)
Er is een gat tussen 20 januari en 1 mei 2011, beide partijen blijken hiervan geen gegevens meer te hebben. Ook is er
geen goede vergelijking te maken. Toch is duidelijk te zien, dat het tweede jaar het aantal mensen wat een test
invult veel lager ligt, dan in het eerste jaar.
Er zijn geen doelstellingen gesteld, binnen het project.
Hits op de website: (Bron EO, 29 maart 2012 Rogier Peetoom Eindredacteur interactieve media EO)
Van februari 2010 t/m dec 2011 49.436 unieke browsers
42.497 nieuwe bezoeken (in 1 maand 1 keer geteld)
5.476 terugkerende bezoekers (een tweede of derde bezoek)
1.465 onbekend (niet identificeerbaar i.v.m. het weigeren cookies)
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
53

Top 10 - Page views per pagina Page views Percentage
1. Portal.algemeen.site.jouwspiritualiteit.verhalen 97.678 32,32%
2. Portal.algemeen.site.jouwspiritualiteit.video 75.178 24,88%
3. Portal.algemeen.site.jouwspiritualiteit.zoeken 38.826 12,85%
4. portal.algemeen.site.jouwspiritualiteit.page_1 37.330 12,35%
5. portal.algemeen.site.jouwspiritualiteit.page_2 35.900 11,88%
6. Portal.algemeen.site.jouwspiritualiteit.wijzen 12.205 4,04%
7. Portal.algemeen.site.jouwspiritualiteit.page_3 3.571 1,18%
8. Portal.algemeen.site.jouwspiritualiteit.jouwspiritualiteit 439 0,15%
9. Portal.algemeen.site.jouwspiritualiteit.article.verhalen 217 0,07%
10. Portal.algemeen.site.jouwspiritualiteit.article.wijzen 140 0,05%
Nb: Omdat een groot gedeelte van de website in Flash is gemaakt (de test en de filmpjes) en er geen Sitestat codes hiervoor gebruikt zijn,
is het niet mogelijk een overzicht te geven van de meest bezochte pagina's van dit deel van de website
Bezoekers Spiritualiteitswijzer 2010-2011
Maand Website Unieke browsers
Januari 2010 - 0
Februari 2010 jouwspiritualiteit 5.222
Maart 2010 jouwspiritualiteit 5.831
April 2010 jouwspiritualiteit 4.398
Mei 2010 jouwspiritualiteit 3.799
Juni 2010 jouwspiritualiteit 2.229
Juli 2010 jouwspiritualiteit 1.340
Augustus 2010 jouwspiritualiteit 1.183
September 2010 jouwspiritualiteit 1.988
Oktober 2010 jouwspiritualiteit 2.037
November 2010 jouwspiritualiteit 2.250 ( *maand van de spiritualiteit)
December 2010 jouwspiritualiteit 1.888
Januari 2011 jouwspiritualiteit 1.994
Februari 2011 jouwspiritualiteit 1.911 (*publicatie cursus)
Maart 2011 jouwspiritualiteit 1.918
April 2011 jouwspiritualiteit 1.422
Mei 2011 jouwspiritualiteit 2.342
Juni 2011 jouwspiritualiteit 1.652
Juli 2011 jouwspiritualiteit 1.221
Augustus 2011 jouwspiritualiteit 1.256
September 2011 jouwspiritualiteit 1.806
Oktober 2011 jouwspiritualiteit 1.891
November 2011 jouwspiritualiteit 2.188 (* maand van de spiritualiteit)
December 2011 jouwspiritualiteit 1.447
Maximum (Maart 2010) 5.831
Publieksreacties: (Bron EO: Albert Jan Schol, Hoofd KCC & Onderzoek)
Er zijn officieel 26 reacties bij het Klanten Contact Centrum binnengekomen. Dat is een verwaarloosbaar aantal. 4
negatief en 10 positief, voor de rest zijn het vragen en/of neutrale reacties.
Een tweede bron van publieksreacties is de redactie van het programma Leef je geloof, waar Ruth Zwart reacties
opvangt. Navraag leert dat ze nauwelijks reacties krijgt. Ruth: “Nee, we hebben de reactiemogelijkheid op de
website uitgezet. Ik krijg alleen wat mailtjes van mensen die er baat bij hebben, willen een boek promoten e.d. Ik zie
het als iets positiefs. Als mensen niet reageren. Met andere programma’s merk ik dat mensen je echt wel weten te
vinden als je iets “fout” doet. Anders hoor je alleen maar wat als ze wat van je moeten.”
Luistercijfers Jouw spiritualiteit Radio: (Bron: EO, Wytske Brouwer Afdeling onderzoek)
NPO: Jaarplan 2012 voor Radio 5. Is het (luistertijdaandeel ) de LTA-doelstelling slot 2,3%
Luistercijfers: Het marktaandeel, wat gelijk is aan het Luistertijdaandeel: schommelt tussen 1.0 en 1.6 voor het hele
programma Leef je geloof.
Verkoopcijfers boek Jouw spiritualiteit (Bron: uitgeverij Buijten en Schipperhein, Guido Sneep)
In de eerste twee jaar (1 maart 2010 tot 1 maart 2012) zijn 1.300 exemplaren verkocht.
De prognose is 4.000 (eerste oplage) in twee jaar. Omdat het totale project bij verschijnen nog in de opstartfase zat
(de cursussen zijn pas veel later gereed gekomen), hadden we geen prognose over het verloop van de afzet.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
54

Verkoopcijfers cursusboek + DVD (Bron: uitgeverij: Inside Out Publishers, Anri van Toor)
1500 exemplaren gedrukt, dat is een normale oplage.
Cursusboek 680 verkocht. 500 aan de EO en 180 via de boekhandel
DVD 138 via de boekhandel verkocht
Prognose: Bij goede verkoop is er na een half jaar een herdruk. Sinds maart 2011 ligt het boek en de dvd bij de
boekhandel. De verkoop ligt bijna stil.
3.4 Kwalitatieve informatie
Het hoofdbestanddeel van deze paragraaf is het kwalitatieve deel van de casestudy. Het bestaat uit de 11 interviews
die zijn afgenomen met direct betrokkenen aan Jouw spiritualiteit. In deze paragraaf wordt in 4 losse subparagrafen
verslag gedaan en de inhoud uit de interviews thematisch verwerkt. Daarnaast zijn er vier interviews af genomen bij
spirituele zoekers, die aan een cursus hebben meegedaan. In paragraaf 3.4.4 is verslag gedaan van deze interviews.
Keer op keer gaven de geïnterviewden blijk van een diepe persoonlijke betrokkenheid met het project. Dit leverde
uitgebreide gesprekken en verslagen op. De interviews zijn opgedeeld in een persoonlijk deel, inclusief een
beeldbepaling van de eigen spiritualiteit. Een tweede deel, waarin beeldvorming rondom spiritualiteit, christelijke
spiritualiteit en nieuwe spiritualiteit is onderzocht. En een derde deel waarin de gasten op het project Jouw
spiritualiteit zijn bevraagd. De volledige interviews zijn als bijlage op te vragen. In paragraaf 3.4 is de informatie
geclusterd en per thema in een paragraaf verzameld.
Ook is er kort gesproken met Ruth Zwart, redacteur van het radioprogramma en Reinier Sonneveld, redacteur van
de cursus en betrokken bij de start van het project. Van hen is nog wat aanvullende informatie gekregen, ter
aanvulling is dit meegenomen bij de 2 genoemde onderdelen.
Uit de 11 interviews is de inhoudelijke informatie verzameld over hoe men aankijkt tegen spiritualiteit, over de
doelgroepen, de communicatie die verzonden is, hoe die communicatie is opgepakt, hoe dat deelnemers heeft
beïnvloed. De interviews zijn schematisch verwerkt onder de verschillende kopjes. Om te beginnen een introductie
van de geïnterviewden.
Onderzoek Jouw spiritualiteit: de 11 geïnterviewden
Naam Functie Leeftijd Kerk woonplaats
Bachus, Johan en
Ans
Leraar, pastoraal, bidders 70+ De Lichtstad – Eindhoven
(Evangelisch)
Veldhoven
Blanken, Geert Jan Manager en MT lid EO 54 jaar zoekend Hilversum
De Joode, Petra Presentator EO radio 52 jaar NGK Hilversum
Doornenbal,
Willemijn
Student GPW / stagiair JS +-20 PKN Wageningen
Helmus, Menno Projectleider Innovaties EO (toen) 49 jaar Vineyard (voorganger) Amersfoort
Meedendorp, Theoloog, Docent en
35 jaar Stadshartkerk (GKV) Amstelveen
Theodoor
gemeentewerker
Van den Oever, Redacteur / ontwikkelaar /
43 jaar Baptistengemeente Ede
Ronald
programma maker
Van der Kamp,
Linda
Onderzoeker UvT, kringleider 32 jaar Hoop van Noord (CGK) Amsterdam
Van Steeg, Henk Programmamaker EO radio 31 jaar NGK Amersfoort
Van Toor, Anri Uitgever Inside Out Publishers 46 jaar Vineyard Amersfoort
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
55

Van Veen, Alisa Communicatieadviseur – Dirigo 30 jaar GKV Haarlem Haarlem
De andere geïnterviewden
Zwart, Ruth Redacteur Radio 5, Leef je Geloof
Sonneveld, Reinier Theoloog, Publicist, freelance
redacteur
Smaling, Marja Gepensioneerd. Moeder 68 jaar
Dennis de Graaff Conservatorium, salesfunctie 33 jaar
Joyce Kuijer Thuiszorg / docent HBO / trainer 46 jaar
3.4.1 Spiritualiteit, christelijke spiritualiteit en nieuwe spiritualiteit
Dan nu een weergave van de eigen beelden van de geïnterviewden over spiritualiteit. Wat is spiritualiteit? Wat
versta je zelf onder spiritualiteit? Wat is christelijke spiritualiteit en wat is het verschil? Ingewikkelde vragen voor de
geïnterviewden, ook een vraag die heel verschillende antwoorden gaf. De antwoorden komen uit deel 2 van de
interviews. Ten eerste de verschillende definities die aan alle geïnterviewden zijn voorgelegd.
Definitie Spiritualiteit Aantal
a 1)Innerlijk geestesleven 2) Zielenleven. Heeft te maken met religie of bovennatuurlijke krachten.
= definitie uit het Woordenboek
b Spiritualiteit is de uitwerking van het geloof in het werkelijke bestaan. (Gedrag, levensoriëntatie en
inspiratie) = definitie van René Erwich in lectoraatlezing mei 2011 “Handelen in Hoop”
c Spiritualiteit is een veranderingsproces van jezelf en/of van de wereld op diverse manieren vanuit
datgene wat in je relatie tot het Goddelijke belangrijk is geworden. = in eenvoudiger taal de definitie
van prof. Kees Waaijman. Vertaling van de hand van Ronald v.d. Oever op zijn Blog zwakgeloven.
Nb: 3 geïnterviewden konden niet kiezen en kozen voor 2 definities, aanvullend aan elkaar.
De antwoorden zijn heel divers, niet 1 definitie springt eruit. Als tweede is aan de geïnterviewden gevraagd
zelfstandig de 3 vormen van spiritualiteit te omschrijven. Het gaat dan om de woorden: Spiritualiteit, christelijke
spiritualiteit en nieuwe spiritualiteit. Een beeld hiervan wordt gegeven door:
een samenvatting uit de interviews
in beeldtaal een overzicht van de woorden die de geïnterviewden hebben gebruikt.
Samenvatting: spiritualiteit was voor de meeste een lastig iets om te omschrijven. Er zijn zoveel verschillende
definities. In veel antwoorden kwam terug dat het bovennatuurlijke of geestelijke verbonden is met het leven in het
hier en nu. Ook het aspect van de zingevingsvragen, waarom ben ik hier op aarde? Spiritualiteit geeft richting aan je
leven en vervulling. Verbinding en openheid voor het andere. “daar waar aarde en hemel elkaar raken”.
5
5
3
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
56

Er is ook sprake van een veranderingsproces. Je bent spiritueel als mens, het komt via de geest.
Afbeelding 3.3 Wordcloud over algemene term spiritualiteit (www.Worlde.net)
Samenvatting: Christelijke spiritualiteit als tweede heeft een grote overeenkomst bij alle geïnterviewden: het heeft
met Jezus Christus te maken. Of hij nu de bron is, of het gaat om een relatie en/of verbondenheid of dat hij de
persoon is waar je op uitkomt. Het is de positieve vorm van spiritualiteit, waar vrijheid belangrijk is. Het is een
duurzame, langzame vorm (niet gericht op de kicks). God is de spil en niet een energie. Hij is een persoon en de
Heilige Geest wordt genoemd als verbindende schakel of trooster.
Afbeelding 3.4: Wordcloud over christelijke spiritualiteit (www.worlde.net)
Afbeelding 3.5: Wordcloud over nieuwe spiritualiteit (www.worlde.net)
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
57

Samenvatting: Nieuwe spiritualiteit meerdere mensen waren nog onbekend met deze term, maar bleken even op
weg geholpen wel een beeld te hebben wat nieuwe spiritualiteit inhoudt. Individualistisch, esoterie, postmodern,
antroposofie, happinez, complottheorieën, psychologie, yoga, mindfulness. Iedereen kiest zijn eigen menu uit de
‘supermarkt van spiritualiteit’, vanuit verschillende religieuze tradities en bronnen. Het gaat om levenskunst en
gelukkig worden.
Als laatste is gevraagd aan de geïnterviewden om de eigen spiritualiteit te omschrijven. De geïnterviewden
hebben over hun eigen spiritualiteit verteld en aangegeven welke van de 9 spirituele talen men sprak vanuit de
spiritualiteitswijzer. Wat opvalt, is dat God aanwezig is, Jezus en de Heilige Geest zijn bijna niet genoemd. Denken is
duidelijk de grootste taal, gevolgd door eenvoud, zorgen en enthousiasme.
Afbeelding 3.1 Spiritualiteit: Wie ben jij als spiritueel mens, welke spirituele taal?
3.5.2 Doelgroepen
Deze paragraaf geeft een overzicht van de doelgroepen. Achtereenvolgens wordt schematisch een beeld geschetst
tot welke doelgroep de geïnterviewden zelf behoren, wat de formele doelgroepen van het project zijn, wat de
geïnterviewden als doelgroepen van het project zagen, tot welke doelgroepen de cursisten van de onderzochte
cursussen behoorden en wat de doelgroep is van het radioprogramma. Hoe de diverse doelgroepen reageerden op
de verzonden communicatie wordt in de volgende paragraaf 3.5.3 behandeld.
Doelgroep De geïnterviewden
Aan de geïnterviewden is gevraagd om aan te geven, onder welke doelgroep ze vallen.
Doelgroep omschrijving Aantal
voor ‘09
a Kerkelijk betrokken en negatief over spiritualiteit
b Kerkelijk betrokken en positief over spiritualiteit 10 8
c Spirituele zinzoeker en niet kerkelijk betrokken
d Spirituele zinzoeker en Christen die niet of (verminderd) kerkelijk gebonden is 1 3
Aantal
2012
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
58

Wat opvalt, is dat de 3 beoogde doelgroepen niet voldoende waren om de betrokkenen bij het project te
rubriceren. Categorie ‘d’ is daarom gaandeweg toegevoegd.
Doelgroep van het project
Voor het project bestaat een projectplan, gedateerd 29 juli 2009. Hierin staat:
Leeftijdsgroep 20-45jaar en we richten ons primair op buiten- en randkerkelijken die interesse hebben in spirituele
zaken. Dit is ook overgenomen in het PR plan van DIRIGO. Dit plan richt zich naast de primaire doelgroep op een
tweede doelgroep: de EO-achterban en christelijke geïnteresseerden die spiritualiteit willen toepassen in hun
relaties met anderen en met God.
In de omschrijving van het project in het projectplan (kopje 2) staat dat het internet-portal een landingsplaats is
voor mensen die op zoek zijn naar spirituele ervaring. Ook is hierin vermeld dat het om een online gids voor
christelijke spiritualiteit moet gaan.
Bij de vraag op welke doelgroep het project is gericht werden verschillende antwoorden gegeven:
- Doel van Jouw Spiritualiteit vanuit EO heel erg was en is, spirituele zinzoeker bereiken en dat doel had en
heb ik ook. Ik denk dat voor ontwikkelaars JS, bereiken van christenen een nevendoel was en is. Terwijl ik
denk dat omgedraaid is. (TM)
- Focus van het project op randkerkelijken. Ik heb nooit de christelijke achterban willen bereiken, niet de
kern. Wel de rand, de mensen die dreigden af te haken. Christenen waren wel de groep die we voor ogen
hadden, omdat we de cursus aan hen moesten verkopen. (RvdO)
- Het project is bedacht vanuit de buitenkerkelijken, die de koppeling naar kerk en christendom niet maken.
De insteek is om het aan te bieden als gereedschap om mee naar buiten te treden, maar je merkte al heel
snel dat waar christenen die test zelf gingen doen ze nieuwe dingen gingen ontdekken. Dat is prachtig
natuurlijk. (MH)
- Gericht op twee doelgroepen. Doel omschrijving van de stage was: “De cursus is missionair om
buitenkerkelijken te bereiken.” Ik raakte in gesprek met Menno: hij had GPW studenten nodig. Om de
kerken te kunnen bereiken en om het inhoud te geven. (WD)
- Het komt neer op zoekers in aanraking brengen met het feit dat Christelijke Spiritualiteit een goede
mogelijkheid is in hun zoektocht. Mensen bij Jezus Christus te brengen. (GJB)
- Doel was een soort pre-evangelisatie. Niet christenen kennismaking met christelijke spiritualiteit. Voor
christenen een bewustwording van de verscheidenheid en diversiteit waardoor mensen God en geloof
ervaren. Laagdrempelige mogelijkheid om relaties aan te gaan met niet-christenen door in te spelen op een
breed gedragen verlangen naar zingeving. Stimulans voor kerken naar missionaire bewustwording,
herkenning van de postchristelijke samenleving en daar gevoel en affiniteit mee krijgen. (AvT)
- Ik ben gevraagd om advies over hoe dit project op z‘n manier in de markt gezet kan worden dat het
randkerkelijke en zinzoekers zou aanspreken. Er kwam reactie uit de achterban (of Menno was daar erg op
beducht). De leidende vraag was telkens, hoe zorgen we dat de achterban niet vervreemd. Daardoor is er
heel veel voorzichtigheid ontstaan. En is het project, meer op die doelgroep dan op de randkerkelijke
zoeker gericht. De keuze voor de doelgroep van het communicatieplan komt uit het projectplan van de EO,
daarin is het benoemd. (AvV)
- Tweeledig. Iemand die al iets met spiritualiteit heeft, bekend maken met christelijke spiritualiteit, die brug
slaan. Maar dat is meer gericht op doelgroep, radio 5. Het project in totaal is gericht op buiten, een stap
voor de Alpha cursus. Voor mij persoonlijk en in het programma, maak je de vertaalslag naar christenen.
(HvS)
- Officieel voor christenen, ik hoop altijd dat er mensen in de auto zitten en de radio aandoen en stiekem ook
luisteren. (PdJ)
-
Naast spirituele zinzoekers en christenen ook wel achterban genoemd, noemen enkele ook de doelgroep kerken
apart. Verder neemt het radioprogramma een aparte plek in, omdat aan dit medium andere eisen worden gesteld.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
59

En kijkt men verschillend aan tegen de te bereiken doelgroepen en de bereikte doelgroepen, in de analyse is dit een
belangrijk aspect.
De cursisten
Wie zijn de mensen die in op de onderzochte cursussen zijn afgekomen? Per cursus(plaats) een overzicht,
gebaseerd op de informatie van de cursusleiders:
Cursusplaats &kerk Cursusleider Doelgroep:
zinzoekers
Doelgroep van het radioprogramma (Bron Henk van Steeg, radiopresentator)
In het project JS is het radioprogramma een apart onderdeel. Dat is het best zichtbaar in het feit dat een andere
doelgroep heeft. De doelgroep van radio 5 (weekend) is als volgt: Betrokken Gelovigen (59%),
3 andere groepen zijn voor 10% doelgroep: Tradionele streekbewoners, kritische verdiepingszoekers en drukke
forenzen.
Andere aspecten van het luisteraarsprofiel van Radio 5 zijn:
Gender: 66% vrouw en 34% man
Omroep: EO/ NCRV / KRO
Leeftijd: 50+ (grote groep 65+) gemiddeld 61 jaar
Opleiding: laag / middelbaar
Bij het uitnodigen van gasten voor het radioprogramma wordt gestreefd naar een verhouding christen-niet /
christen 50-50.
3.4.3 Het project: Jouw spiritualiteit en de communicatie
Doelgroep:
christenen
Amsterdam, Missionaire gemeente
Hoop van Noord, (CGK)
Linda v.d. Kamp 6 5
Amsterdam/Amstelveen
Theodoor Meedendorp 1 (+1 de 1
Missionaire kerk. Stadshartkerk, (GKV)
e
3
avond)
Amersfoort
Hans en Leontien Alblas
5 2
Vineyard gemeente
(via A. van Toor)
Woudenberg, PKN gemeente Willemijn Doornenbal 0 4
Veldhoven, Evangelische gemeente ‘de
Lichtstad’ Eindhoven
Johan en Ans Bachus 3 1
In deze paragraaf staat hoe de geïnterviewden aankijken tegen de uitvoering van het project Jouw spiritualiteit en
hoe men denkt over de communicatie aan de verschillende doelgroepen. Belangrijke informatie. Hoe zijn de
beelden van spiritualiteit vertaald naar de verschillende doelgroepen? En wat werkt volgens de geïnterviewden wel
wel wat niet? De informatie komt uit deel 3 van de interviews en is hier verwerkt rondom drie thema’s:
1) De opzet en uitwerking van de communicatie in het project Jouw spiritualiteit
Dit aspect lag voornamelijk bij 3 interne spelers: Ronald van den Oever, Menno Helmus en Geert Jan
Blanken.
Daarbij is een informatief gesprek gevoerd met één van de 2 stagiaires, die een half jaar meegewerkt
hebben op de redactie: Willemijn Doornenbal. Als tweede en derde externe spelers zijn Alisa van Veen,
ingeschakeld als communicatieadviseur en Anri van Toor, de uitgever van de cursus en de DVD
geïnterviewd. Aanvullende informatie komt nog uit een kort gesprek met Reinier Sonneveld.
2) De Cursus & cursisten
Hierbij zijn de bijdragen verwerkt van Theodoor Meedendorp en Linda van der Kamp, die beiden een pilot
cursus geleid hebben in (of vlakbij) Amsterdam. Deze 2 cursussen zijn vergelijkbaar ook qua resultaten.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
60

De cursusleiders van de cursus in Amersfoort hebben via Anri van Toor, de uitgever van de cursus, een
vragenlijst ingevuld. Zij hadden een groep die bijna volledig uit niet-christenen bestond. Terwijl, de cursus in
Woudenberg alleen bestond uit christenen, gemeenteleden. Deze cursus werd gegeven door de stagiaires
van Jouw spiritualiteit.
De vijfde cursus is anders. Het is een initiatief waarbij de materialen van Jouw spiritualiteit gebruikt worden
in een eigen cursus christelijke spiritualiteit. Als onderdeel van deze cursus werd op 1 avond de test
ingevuld en besproken.
3) De radio-uitzendingen
De twee presentatoren van Jouw spiritualiteit Radio zijn: Henk van der Steeg en Petra de Joode. Zij
vertellen over de communicatie met gasten en luisteraars. Henk is vanaf het begin betrokken geweest. Hij
is gevraagd om een doorvertaling te maken van het project naar een radioprogramma. Petra is als
presentatrice erbij gekomen in september 2011. Ruth Zwart is de redacteur van het programma en is kort
aanvullend geïnterviewd.
Ad 1) De opzet en uitwerking van de communicatie in het project Jouw spiritualiteit
Wat is de intentie geweest en wat is er gebeurd aan communicatie naar de primaire doelgroep Zinzoekers en naar
de betrokken christenen? Hoe denken de geïnterviewden over die communicatie? Wat werkte wel en wat werkte
niet? In de interviews kwam vooral de mening van de zender tot uitdrukkingen hoe die denkt over de ontvanger. De
geïnterviewden hebben geen directe betrokkenheid bij de uitvoering van de cursus, maar zijn wel intensief bezig
geweest de cursus vorm te geven, vandaaruit zal in dit blokje ook over de cursus gesproken worden.
Menno Helmus verwoordt het onderliggende concept zo: “Overal in het project zit een trits:
1) Je laat mensen ontdekken waarin hun spiritualiteit zit. De spiritualiteitswijzer. Als ze gemerkt hebben dat
spiritualiteit relevant is, dan
2.) laat je ze meelopen met hun gids. De filmpjes van anderen met jouw taal en de bekende mensen uit de
christelijke traditie die jouw taal hebben, om vervolgens
3) hun taal in de praktijk te brengen met oefeningen.”
In de 3 tabellen wordt de inhoud van de interviews als volgt verwerkt:
A. Algemene beelden hoe de 2 doelgroepen benaderd moeten worden
B. Hoe er is gecommuniceerd in het project Jouw spiritualiteit
C. Wat is positief en wat negatief in de benadering van Jouw spiritualiteit
A. Er zijn algemene beelden hoe de twee verschillende groepen wel en niet benaderd moeten worden:
Wat is belangrijk in de communicatie naar: De achterban
GeertJan: Spiritualiteit eiken: vies woord, vaag gedoe. Het woord is zo omvangrijk. Je kunt het liever niet
gebruiken, dekt niet onze lading. Ik zeg liever wel, dan kan je mensen naar je toe trekken. Het is een woord wat je
niet kunt tegenhouden.
Geert Jan: voorzichtig. Het woord spiritualiteit, kan richting de achterban een vervreemdende werking hebben.
Vereenzelvigd met “New Age”-achtige dingen.
Alisa: Wegblijven bij enge tekens. Wel een sfeer neerzetten, zoals Eva dat doet. Dat je er zin in krijgt.
GeertJan: Contemplatie, kloostergeur. Minder aantrekkelijk.
Wat is belangrijk in de Communicatie naar: zinzoekers
Willemijn:
- alleen al het woord christelijk weert af!
- zinzoekers zijn vaak al mensen die negatieve ervaringen hebben met kerk.
- zijn vrouwen tussen de 25-70 jaar. Maar 10% mannen.
- daar hebben we onderzoek naar gedaan, o.a. in het Ignatius huis.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
61

- Ze geloven en denken wel dat God bestaat en hebben vaak ook wel een keer een kerk bezocht, maar dat was het
niet. Het Christelijk geloof, de uiting is vaak te rationeel, strak voor ze: “Dat hebben we niet meer, we zijn meer van
het hart en het gevoel” en ervaren dan dat de kerk niet de plaats is.
Alisa: Het gaat mis bij Zinzoekers en christendom, op de moraal. Ik mag dit niet, of ik moet dat doen. Dat staat
haaks op de zoekvraag. Vanuit de traditie heel erg de nadruk op de moraal en het collectief. Waardoor het mooie
verhaal erbinnen versluierd is geraakt. Ook de mate van kritisch denken is belangrijk, de waarheid in pacht hebben.
Dat is snel bij religie, hapklare brokken. Spirituele zinzoekers, willen proeven. Ook de randen ernaast.
Alisa: veel aanbod waarbij het vanuit de christelijke traditie niet lukt om daarbij aan te sluiten. Misschien is de
inhoud van het Christelijk Geloof gewoon te confronterend en te exclusief
Alisa: Wat heeft het Christelijk Geloof wel te bieden wat zinzoekers aanspreekt? Vanuit het idee dat God liefde is en
ieder mens uniek geschapen is. En van daaruit voor de wereld om je heen van betekenis zijn. Groene beweging en
bewustwording. Zelfontplooiing is nu een belangrijk item. Ook de vraag naar community. Maar, helaas gaat het
snel mis als mensen bij elkaar gaan zitten, en er nieuwe codes ontstaan.
Willemijn: Voor “die hard” spirituelen is Christelijke Spiritualiteit kleuterwerk. Zij zien Jezus als een mooie man.
Het goddelijke, transcendente e.d. praten ze over. En ik denk dat het heel belangrijk is, dat je zelf eerst goed
geworteld bent in je overtuiging, om met “diehard spirituelen” bezig te zijn. Voelt kracht die die mensen hebben.
Samenvatting: Het algemene beeld uit de interviews is dat spiritualiteit voor christenen een moeilijke term is en dat
Zinzoekers moeite hebben met de terminologie van het christendom, maar ook met de rationaliteit, gebrek aan
vrijheid in denken, de moraliteit. Voorzichtig worden een paar mogelijke overeenkomsten gesignaleerd: Gods
liefde, uniciteit van ieder mens, van betekenis zijn voor mensen om je heen, duurzaamheid, bewustwording en
zelfontplooiing en de vraag naar community.
B. Hoe is er gecommuniceerd in het project Jouw spiritualiteit?
De communicatie naar de achterban
Alisa: De leidende vraag bij Menno was telkens, hoe zorgen we dat de achterban niet vervreemd. Daardoor is er heel
veel voorzichtigheid ontstaan. En is het project, meer op die doelgroep dan op de randkerkelijke zoeker gericht.
(project)
GeertJan: Als je door het project en de filmpjes kijkt dan vindt je degelijke theologie. Dat neemt watervrees weg.
Ronald: Het boekje van Thomas is vriendelijk naar christenen toen en verantwoord het naar het christelijk Geloof. Is
veilige literatuur. Door het te doen, waren ze laaiend enthousiast.
Ronald: in gesprek met Jos Douma, predikant die al erg bezig was met spiritualiteit. Hoewel we ook met hem in
gesprek moesten, omdat zijn definitie vooral op ascese en contemplatie is gericht. De term christelijke spiritualiteit
was nodig voor de afbakening. Het bestaande frame is “Oosters” en “New Age”. Het was niet bedoeld om het
missionaire aspect aan te geven. Christelijke spiritualiteit geeft ook veiligheid, herbronnen in de traditie.
Menno: Achterban heeft de neiging te denken dat spiritualiteit te maken heeft met “New Age” en dus niet met
hun eigen geloof in Christus en dat is waar. Dat ontslaat je niet van de missionaire opdracht. Snugger denkende
mensen zeggen: “Dit is een kans!”.
Ronald: In Nederland is het verkeerd gegaan, in Engeland zeggen ze “spiritual”, als wij het over geestelijk hebben.
Het woord Spiritueel is lastig te gebruiken in Nederland. Andries Knevel heeft er niets mee, die krijgt jeuk van die
test. Hij geeft nu geen tegengas meer, wat ie eerder wel deed en hoort het aan. Het klimaat gaat de kant op dat
het geaccepteerd wordt. Ik denk dat het praktisch geloofsdenken, steeds relevanter wordt: koninkrijks-denken en
een veranderend maatschappelijk klimaat.
Ronald: We horen geen negatieve nog positieve berichten.
Geen weerstand, jullie zitten op de verkeerde weg. Mensen kijken wel fronsend.
Bijvoorbeeld EO vrijwilligers, die het van tevoren doorbladerden en nu na afloop het helemaal interessant vinden.
Veelal mensen vanuit de taal van traditie, er moeite mee hebben.
Het achterwege blijven van heftige reacties is een bevestiging, dat het geaccepteerd wordt. Of met moet de ogen
dicht hebben gehad. Maar dat denk ik niet.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
62

De communicatie naar zinzoekers
Alisa: Communicatief gezien niet gericht op de zinzoeker, niet aangesloten bij de maand van de spiritualiteit.:
advertenties en berichten in alg. spirituele media.
Ronald: Focus van het project op randkerkelijken. In het zoeken van de termen en de woorden. De naam JS!
Risicovolle naam. In het taalgebruik, verwoording van de talen. Eerst in algemene termen, niet direct Bijbels. Pas
later bewust, ook benoemen als christelijke spiritualiteit. Niet gelijk al invullen als christelijke spiritualiteit.
Ronald: zinzoekers: is een lastige groep, heeft allergie een beetje christelijk.
Menno: Juist die mensen benaderen op basis van hun eigen spirituele taal. Dan laten zien, bij het christendom zijn
er ook mensen die die taal (jouw taal!) spreken en de derde stap is dan bewustwording creëren, dat ze gaan
denken “He, hoe komt het dat die mensen allemaal bij Jezus uitkomen? Vervolgens kunnen die mensen je “gidsen”.
Menno: De kansen lagen heel breed, spiritualiteit was hot.
Menno: Als je het woord “kerk” of “Christus” noemt haken ze af, vanwege een verkeerd beeld.
Menno: weerstand onder spirituele zoekers In een kerk worden mensen vaak door 1 van de talen aangesproken. 1
misschien 2, men zegt dan al snel de christelijke spiritualiteit is deze taal en verder niets. Terwijl al die andere talen
er ook zijn bijvoorbeeld in de historie en in de breedte van christelijk Nederland. Dilemma is ook in de kleine ethiek:
Hoe christenen denken over homofilie, abortus en euthanasie. Er is een soort karikatuur ontstaan, waar het
christendom voor staat. Belangrijk dat ze Jezus leren kennen hoe hij met het leven en met kwetsbaren omgaat.
Hoe dichtbij Hij komt; en Hoe Hij werkelijk helpt! Dan vallen al die andere dingen op hun plek.
Samenvatting: Uit de communicatie van het project naar de achterban spreekt zorg voor de verwachte negatieve
reactie, die is uit gebleven. Terminologie is voorzichtig, veilig, herbronnen, watervrees, degelijk. In de
communicatie naar zinzoekers, wordt ook wel benoemd als randkerkelijken. Vooral in het werken met de talen,
wordt geprobeerd mensen mee te nemen in de christelijke spiritualiteit. Men is zich bewust van de problematische
beeldvorming en de negatieve frames van de beide doelgroepen.
C. Wat is positief te benoemen in de communicatie van “Jouw spiritualiteit en wat negatief?
Negatief Positief
Alisa: het “filter” van de talen,
Toen kwamen de talen uit de hoek. (Ik spreek nu met
voortschrijdend inzicht). Als je kijkt, daar kwam
teveel nadruk op te liggen. Mensen zoeken verhalen.
Dat heeft JS, verhalen voor herkenning en je hart te
raken…een goudmijntje! Alleen er is een grens
tussen gezet. De verhalen zijn daardoor teveel
verstopt, in de vorm waarin ze aangeboden worden.
Advertenties, werd het ook alleen: wat is jouw taal.
Alisa: de kleur Zwart in de vormgeving. (hard)
De vormgeving is heel hard en heel kil, scherpe
krachtige kleuren. Moodbord in het promotieplan
ademt een hele andere sfeer. Het is volop vanuit de
taalgedachte ingezet. Daar is een weg ingeslagen die
achteraf niet goed is geweest. Er zijn kansen blijven
liggen.
Ronald: Qua taal gericht op spirituele zoekers, terwijl
de kerkleden het zouden moeten gaan inzetten. Dat
is de reden dat kerken niet staan te juichen. Spagaat
geweest.
Ronald: de echte denkers en doeners vinden
communicatie over spiritualiteit moeilijk. Een
GeertJan: Spiritualiteit is Sexy, juist door “New Age”.
Ongrijpbaar, aantrekkelijk. openheid. Prettig om mee te
werken. Het is juist wel makkelijk, dat het niet is
afgebakend. Spiritualiteit is de Heilige Geest variant van
God.
Geert Jan: Mooie is de test, aantrekkingskracht. Alleen al
de mogelijkheid van die verschillende talen. Niet 1
stramien. De mensen voelen zich gediscrimineerd. Zit het
wel goed met mij? Typologie met verschillende talen
spreekt aan.
Geert Jan: Reactie bij EO’ers. Ziet er goed uit! Mooi dat we
dat doen, weer een ander smaakje. Bij buitenstaanders:
niet onaangenaam om er te zijn, nieuwsgierigheid.
Persoonlijkheidstestje is altijd goed.
Alisa: De inhoud is wel geslaagd. Een schat aan verhalen
staat online.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
63

moeilijke term. Te vaag.
Willemijn: De zinzoekers komen niet, omdat ze niet
weten van deze cursus. Ik heb er wel over nagedacht
over de tekst: hoe op de kabelkrant?
- christelijke spiritualiteit, en alleen al het woord
christelijk weert af! Waarom dan toch het woord
Christelijk gebruiken? We gebruikten het woord om
ons te kunnen onderscheiden. Het heeft zijn eigen
kleur en gezicht. Wwat voor woord moet je dan
nemen? Wat is het alternatief? Middeleeuwse
spiritualiteit, van de monniken of
kloosterspiritualiteit. Woestijnvader spiritualiteit?
Menno: er is een risico dat de cursus eenzijdig
gegeven wordt vanwege je eigen spirituele taal. Voor
mij geldt dat ook en dan in de presentatie: ik was ook
geneigd te snel het plaatje vanuit mezelf te schetsen.
De 9 talen met mijn bril enthousiasme, te snel op te
leggen.
Bijvoorbeeld: De mensen die zich herkennen in de
taal van Franciscus van Assisi, die mensen zijn heel
spiritueel, maar die herken ik niet. Groen Links’ers
zijn waarschijnlijk heel spiritueel, maar ik herken het
niet. Dat heb ik echt moeten leren. Hoe uitleggen op
een neutrale manier. Dat is de clou. Dat doe ik door
te beginnen met de test. Als die mensen in de test
zitten, willen ze verder. Dan worden ze nieuwsgierig,
dat is de veronderstelling. Zo is de cursus opgezet, je
praat al snel over de ontdekking die ze doen. Deze
bevinding is door ons ook getest in een aantal
gemeentes, ik zie het werken.
Menno: weerstand op spiritualiteit zit bij
intellectuelen is de weerstand op verstand, in het
denken. Bij de rest is er weinig weerstand, dat is ook
een probleem. Men stuitert overal rond. Dat is
gevaarlijk. 1 iemand uit de cursus heeft zich ingelaten
met een ritueel (sjamaan) en daarbij iets zwarts in de
ziel gekregen. Dat is een typisch gevolg van
onvoorzichtig geestelijk shoppen. Hij is aan het
zoeken, hoe daarvan af te komen. Dat is ook zijn
vraag aan ons, maar we wachten nog even. Hij zit nu
nog teveel in de consumptiemodus, als jullie dat even
doen is het opgelost en kan ik verder.
Anri: De boekhandel, op de naam Jouw spiritualiteit.
“Kan het niet anders?” (negatief)
Menno: Mijn hoop is dat kerken de cursus Jouw
spiritualiteit gaan ontdekken. Er zitten voor alle talen
handigheidjes en vormen in die het gesprek kunnen
openen. Jouw spiritualiteit gaat over de herontdekking en
vertaling naar de 9 verschillende taal waarin mensen
spiritualiteit beleven. Dat is de sleutel. Op het moment dat
je het hen helpt ontdekken, dan zien ze dat het relevant is,
vervolgens laat je ze meelopen met hun gids en dan hun
taal in de praktijk brengen. Die trits is overal in JS terug te
vinden. Dan merk je dat ze wel degelijk iets beleven,
daadwerkelijk geloven en zelfs ook christus ontmoeten.
Dat is de methode van Jouw spiritualiteit.
Menno: De insteek is om het aan te bieden als
gereedschap aan christenen om mee naar buiten te treden,
maar je merkte al heel snel dat waar christenen die test
zelf gingen doen ze nieuwe dingen gingen ontdekken. Dat
is prachtig natuurlijk. Ik ken verschillende mensen die zich
gingen afvragen: “Zit ik wel in de goede kerk?” Kerken
hebben ook taalprofielen namelijk! Bijvoorbeeld de GKV.
Ze begrijpen hoe het geloof in elkaar zit, maar voor een
enthousiasteling is het geen goede plek, die taal zit niet in
hun DNA. Ik vraag me dan af, moet je eindeloos proberen
om jouw kerk te veranderen of moet je ‘m zegenen en
weggaan naar een kerk die mijn spiritualiteit kan bedienen.
Ik vind dat een heel positief resultaat. Niet aanschoppen
tegen een kerk met een andere taal, maar herkennen wat
goed is en zelf durven stappen nemen om een plek te
zoeken die aansluit bij jouw taal.
Kerken moeten ook niet veranderen. De verschillende
kerken blijven nodig voor al die verschillende mensen.
Anri: Opwekking 2011, heeft Ronald de talen behandeld.
Daar zat een jonge vrouw te huilen van herkenning.
Ruimte, he he, dit/ik mag er zijn. Kwam uit
evangelie/pinksterkring. Manier hoe zij God ervoer stond
haaks op het gevoelsklimaat in haar pinksterkring ervoer.
Ik zat naast haar, zat met stijgende verbazing te kijken, wat
er zou gebeuren. Ronald noemde kenmerken op van taal
van het verstand. Zij vertelde. Ik kreeg commentaar dat ik
dingen wilde proberen te begrijpen, werd ze controlerend
ervaren. Gewoon omdat ze wilde weten hoe de dingen
zijn. De cursus niet missionair gebruiken, dan zou het
mensen ruimte geven hoe ze God ervaren.
Menno: Belangrijk zijn de verschillende kleuren (de 9
talen). Per persoon en taal weer verschillend hoe mensen
dit proces ingaan. “Hoe komt het” is niet een vraag, die
enthousiastelingen stellen. Maar, meer een denker vraag.
De enthousiasteling stelt wat kan ik er halen? En gaat op
ontdekkingsreis.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
64

Ronald: Jouw spiritualiteit wordt onderdeel van het
nieuwe Geloof Portal; (van TV programma’s). Daarin zijn de
termen gebruikt: inspireren, vieren en doen. Duidelijkheid,
hippe vlotte termen, maar ook diversiteit. Nieuwe
woorden zoeken, waar de oude woorden beladen zijn
geraakt.
Geert Jan Blanken: Onderscheiden. Afbakening. Een
demarcatielijn. Kern is opengooien i.p.v. dichtgooien. Niet
bang zijn voor vage gebieden.
Ronald: Alan Hirsch zegt; “Christendom is op avontuur
gaan”. We willen te veilig, we durven het avontuur, iets
nieuws, niet meer aan. Als we het niet herkennen, iets wat
wel uit een christelijke Bron komt.
Samenvatting:
Als negatief wordt benoemd de spagaat in de doelgroepen. Aan de ene kant is de term Christelijk al een probleem
en zijn de zinzoekers qua pr niet benaderd. Ook in de vormgeving en in het concept talen is niet op de doelgroep
zinzoekers gericht. Daarbij wordt nog opgemerkt, dat weerstand op spiritualiteit veelal bij de rationeel ingestelde
mensen zit. Dat anderen juist weer te naief ermee bezig zijn. Ook het concept van de talen is lastig, omdat
cursusleiders en cursisten vanuit een bepaalde primaire taal reageren en werken met spiritualiteit.
Als positief wordt gezegd dat het sexy, avontuurlijk, aantrekkelijk en open is. De test is herkenbaar, de talen
spreken aan, het ziet er mooi uit en er staat een schat van verhalen online. De methode om in 3 stappen mensen te
helpen hun eigen spiritualiteit te laten ontdekken is mooi. Het is een gereedschap voor christenen onderling om
verschillen te ontdekken en beter te leren begrijpen. Persoonlijk, maar ook als kerken. Spiritualiteit kan helpen bij
het opnieuw positioneren van het geloof, daarbij is de christelijke spiritualiteit toch helder afgebakend van andere
vormen.
Ad 2) De Cursus & cursisten
Door de cursus is een duidelijk beeld te krijgen wat wel werkt en wat niet werkt in de communicatie van Jouw
spiritualiteit en breder de christelijke spiritualiteit. Dit is vooral te herleiden tot de uitgebreide tijd (7 avonden) en de
persoonlijke begeleiding die de cursusleiders daarin gaven aan de cursisten.
Naast de twee pilot-cursussen, is er ook informatie op bij drie andere cursussen. Een in de Vineyardgemeente in
Amersfoort, ook de studenten van de CHE organiseren in hun woonplaats in de lokale PKN-Wageningen een cursus
en in een evangelische kerk in Eindhoven is een cursus christelijke spiritualiteit, waar Jouw spiritualiteit als
onderdeel wordt gebruikt. Eerst een overzicht van de cursussen.
Schematisch overzicht cursussen en relevante informatie
Cursusplaats &kerk Soort
Cursus
Amsterdam
Missionaire gemeente
Hoop van Noord, (CGK)
Amstelveen,
Missionaire kerk.
Stadshartkerk, (GKV)
Amersfoort
Vineyard gemeente
Pilot
Najaar 2010
Pilot
Najaar 2010
Cursus JS
Winter
Cursusleider Taal
Cursusleider
Linda v.d.
Kamp
Theodoor
Meedendorp
Hans en
Leontien Alblas
Denken
Zorgen
Doelgroep:
zoekers
Doelgroep:
christenen
Bekeerl
ingen?
Positief
over JS?
5 (+1) 5 Nee nee
Zintuigen
Zorgen
denken
1 ? Nee Nee
onbekend 6 0 Ja Ja
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
65

Woudenberg
PKN gemeente
Veldhoven
Evangelische gemeente
‘de Lichtstad’ Eindhoven
‘ 11-‘12 (via A van Toor)
Cursus JS
’10-‘11
Cursus chr.
spiritualiteit
Sept 2011
Willemijn
Doornenbal
Johan en Ans
Bachus
Idealen
DENKEN
Enthousiasme
Zorgen
eenvoud
0 4 Nvt Ja
3 1 ja Nvt
Quotes van Menno Helmus over de cursus Jouw spiritualiteit: “Het is 1 groot vangnet. Zo is de cursus opgezet.
Voortdurend verkennen, in de talen. “ O, heeft het christendom hier ook wat voor te bieden”.
“Dat merk je in de oefeningen, die worden in de verschillende talen aangeboden. Per avond zullen verschillende
groepen aangesproken worden. 2 soms 3 talen worden per avond behandeld.”
“De cursus legt de taal uit, hoe dat werkt en hoe dat werkte in het leven van de bekende persoon. Als je de taal
spreekt van Moeder Theresa. De taal van de Zorg. Dan merk je: “Dit gaat over mij, dit herken ik! Tsjonge ja. Dit zou
mijn heldin zijn!”
“We zochten er ook naar om een oefening toe te voegen in die taal. Een oefening, die die spirituele taal koppelt aan
Jezus. Elke avond 1. Natuurlijk, niet te direct. Dat lukte bij de een beter dan bij de ander. Soms zat de koppeling meer
in de oefening, soms in het voorbeeld.”
Communicatie die werkte?
Open en onderzoekende mensen spreekt het aan (LvdK)
De opdrachten waren heel leuk, ook de extra opdrachten uit het cursusboek. Toen kwamen er persoonlijke dingen
naar boven (LvdK)
Combi van alle aspecten: groep, gespreksleiding, uitwisseling ervaring en dan ook de cursusinhoud als onderdeel
van. (TM.)
Praten over verschillende dingen, ervaringen uitwisselen: mensen helpen ervaringen die ze al hadden te koppelen
aan God en geloof. (TM.)
JS: Bruikbaar om 1 les van de cursus in te vullen. (JB)
In je woorden geen jargon gebruiken, maar gewone woorden, moderne vertaling,
Kleine dingen. De Heer ipv de HEERE. Eenvoudig op z’n Brabants. Tactisch zijn. (JB)
Persoonlijk contact. (Jb)
Symbolen, gastvrijheid, koffie, klein houtsnijwerkje: 3 kruizen. Muziek meegeven (JB)
De spirituele talen sloten goed aan. Voor iedereen herkenning (H&LA)
Het heeft mij geholpen beter de taal te begrijpen van niet-christenen/zoekers. Beter zicht gegeven op hun mogelijk
denk en leefwereld.
Meer begrip voor hen die nooit zijn opgevoed met iets over God/Jezus. (H&LA)
Deelnemers die het nieuwe dingen heeft geleerd/gebracht over het christelijk geloof/leven met God. Deelnemers die
tegen dingen aanlopen van zichzelf en daar meer zicht op hebben gekregen. (H&LA)
Positief: herkenning op eigen spirituele taal. Iemand merkte dat hij rustig thuiskwam. Het is relaxed om een
avondje te doen, vertelde hij aan het eind. Dat kwam na de lectio divina en de stilteoefening, het groeide, kwam
gaandeweg. (WD)
Bijzonder, aan het eind kwamen de mensen met bloemen, plaatjes uitgeknipt, er zijn echt tranen gevallen. Het gaf
mensen een gevoel van thuiskomen, een soort antwoord op een hunkering naar verdieping, waar de cursus ruimte
aan geeft. (WD)
Samenvatting:
Aansprekend voor zoekende mensen, vooral de opdrachten werkten goed. Het groepsproces is belangrijk, het
persoonlijke contact en het uitwisselen van ervaringen. Ook was het leerzaam, omdat het begrip gaf twee-kanten
op. De talen gaven veel herkenning. De cursus werd verschillend ervaren met termen als confronterend,
verdiepend en rustgevend.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
66

Communicatie die niet werkte
Moeite met definitie en moeite dat het te snel al ingevuld werd. Hadden wat meer zelf willen zoeken. (LvdK)
De sfeer op de DVD, was snel betweterig. Wij weten het, wij zeggen het. Beetje zwartwit.
Te makkelijke oplossing aangeboden om de christelijke weg te volgen. (LvdK)
SZ haakt af, omdat teveel christenen in de groep zitten. (T.m.)
De fragmenten op de DVD zijn te ingekaderd, chr. spiritualiteit, daarmee zet je de toon. De toonzetting was te
christelijk (T.M)
Het doen van oefeningen werkte niet (TM.)
De filmpjes waren te schools, ik zit hier met volwassen mensen (Tm.)
JS toch nog teveel een middel om zinzoekers te bereiken, i.p.v. dat de inhoud op zichzelf staat en voor zichzelf
spreekt. Het is nu een tool. Dat doet geen recht aan spiritualiteit zelf! Je maakt niet waar wat je eigenlijk zegt,
spiritualiteit is heel breed. (TM.)
De term trekt geen mensen aan. De titel ga ik veranderen (J&AB)
J. Bachus heeft het boek gekocht en in september 2011 een cursus gestart, zonder dat hij wist van een cursus!
Voor niet christenen was het wel eens lastig de taal te begrijpen (H&LA)
Het triggerde diepe dingen uit iemands leven. Een vrouw ging uitweiden over persoonlijke problemen. Ze was heel
uitgebreid. Echt de hand van God zien. Ik vroeg me echt af, hoort dit bij spiritualiteit. Moeite met gespreksleiding,
begeleiding groepsdynamiek. (Wd)
De filmpjes. Menno wekt snel irritatie bij mensen, dat heeft te maken met dat hij iets meer sturend kan zijn in zijn
verwoording, daardoor wordt hij als ‘minder open’ ervaren en meer afstand. We hebben o.a. daarom Petra
gevraagd als tweede presentator, zij kan meer naast mensen staan. Zo wilden we, vanuit de zoektocht
communiceren.(RvdO)
Ik denk dat we deze doelgroep niet genoeg in het oog hadden, we hebben te weinig gezocht naar aansluiting bij
de achterban. Het is wel in de visie gezet, maar er is te weinig tijd genomen om dat echt te doen. Het was een klus
om het bij de pilotgemeentes door hun filters te krijgen. Ik kreeg vaak het gevoel, ze hebben het nog niet te
pakken. Zijn ze zelf al voldoende aangehaakt bij de breedte van de spiritualiteit? Volgens mij zag je, dat ze de
cursus teveel vanuit de eigen Spirituele taal oppakken. We kregen veel feedback vanuit de taal van het denken. Is
heel nuttig, om het theologisch en taal technisch correct te krijgen. Maar mijn vraag is, dan wat voor soort
gesprekken ontstaan er op die cursus-avonden? (MH)
“Hoe leert een cursusleider alert zijn op zijn eigen taalfilter en/of kerkfilter?” En, ik loop het risico zelf ook om
vanuit mijn eigen taal te gaan praten. Dat zijn we als team heel bewust van geweest. Ik ben ervoor dat mensen in
de cursus de DVD gebruiken. Dan blijft het neutraler en is er minder gevaar voor het leiden van de avonden vanuit
de eigen dominante taal. (MH)
Samenvatting: De snelle definiëring en invulling van spiritualiteit werd niet gewaardeerd. In het geheel is de cursus
teveel vanuit christelijke taal geschreven en teveel middellijk ingezet, wat geen recht doet aan spiritualiteit. Men
vond het betwetering, te makkelijke oplossingen en teveel ingevuld. Er was ook moeite met het groepsproces. De
onderwerpen triggerde persoonlijke reacties en ook de groepssamenstelling lijkt van belang. In de groep is er ook
de clash tussen de twee doelgroepen. Ook bleek een cursusleider niet op de hoogte van het bestaan van het
cursusmateriaal.
Bestaande beelden?
Achterdocht naar de EO. Dat was bij de niet-christenen het meest. (LvdK)
Ander beeld: komt door woord spiritualiteit: geestelijk en zweverig= niet direct negatief, maar het is niet wat voor
mij. Na in aanraking te zijn geweest, werden ze enthousiast. (TM.)
Er waren niet veel mensen op de cursus, waarom niet? Er zit een luchtje aan het woord, dacht eerst wat moet ie er
nou mee. Ik heb de cursus bedacht, maar ook samengesteld aan de hand van de mensen die er waren. (J&AB)
De cursus heb ik in de PKN (een gereformeerde kerk) gegeven, het beeld van spiritualiteit was daar: Vaag, negatief
iets paranormaals met tarotkaarten etc. Als ik dan in gesprek ging en uitlegde dat het over geestelijk leven ging,
dan werkte dat! (WD)
Samenvatting: spreekt voor zich.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
67

Opvallende observaties
In de reacties zat niet verschil tussen christenen en zin-zoekers. Wel in persoonlijk karakter en taal (LvdK)
Vooral kringleiders met een meer evangelisch/pinkster achtergrond hadden veel vragen erover. Niet zozeer op
spiritualiteit, maar dat er veel ruimte zou zijn voor eigen ervaringen en eigen zoektocht. (LvdK)
De cursus is missionair meer geschikt voor hoger opgeleide mensen, in mijn buurt zou ik het niet zo snel gebruiken
Belangrijk om spiritualiteit aan te bieden, die je jezelf hebt eigen gemaakt. Bijvoorbeeld lectio divina: Als daarover
gesproken wordt in de cursus merk je, dat het niet geworteld is. Jullie komen niet uit die traditie en weten niet
waar je het over hebt. Je proeft dat in de presentatie en dat breekt op. Daartegenover, de filmpjes op de site zijn
veelal heel goed: bijvoorbeeld Alistar mcGrath, jij weet waar je het over hebt. (oke, even kritisch naar mezelf: sprak
hij mijn taal?) Maar wat ik bedoel…hij praat vanuit anglicaanse spiritualiteit, zijn eigen spiritualiteit. Dat klopt met
elkaar. (authenticiteit) Kortom bij JS is het belangrijk dat die mensen die er iets over zeggen, dichtbij de eigen taal
blijven, anders klopt het niet meer. (TM)
Een vraag voor mij is: Waar zit de grens tussen spiritualiteit en psychologie? Zoeken waar hebben we het over. (TM)
De term spiritualiteit, die benaming wordt zoveel wordt gebruikt, mensen zijn er mee platgegooid. En zijn echt
kwijtgeraakt dat spiritualiteit, gewoon geestelijk leven is, bezieling, het naar binnen keren. Mensen zien helemaal
niet meer in, dat het heel alledaags is. De bezieling van je handelen. Bijvoorbeeld praktisch: ik doe de was uit liefde
voor man en kinderen, bereiden van eten. Bezieling. Voorbeelden zijn belangrijk. Daar is die wijzer heel duidelijk in.
Wordt ook koppeling gemaakt op wie ze lijken. Dan land het kwartje. Maar de mening van de grote groep drukt
zwaarder, dan zijn ze positief, maar worden daardoor weer teruggetrokken. Dat kan toch niet. Je moet eigenwijs
zijn, je eigen gevoel volgen, mensen zijn kuddedieren. Zelfs als ze het hebben ervaren!
Hoe dan wel effectief zijn in het overhalen? Dat kan doordat bijvoorbeeld de dominee een prekenserie erover
houdt. Er is echt een paradigma verschuiving nodig. (Wd)
Vrouwen zijn er gevoeliger voor. Lijkt het wel. Waarin zit dat? (WD)
Bij de cursus ook: beginnen bij de vragen, zo dicht mogelijk bij de mensen staan. De talen zijn ook algemeen
geformuleerd. Naast mensen staan, wat heeft deze christelijke spiritualiteit jou te bieden. Dat is altijd de route. Of
dat goed uit de verf is gekomen, dat vind ik wel lastig. (RvdO)
Een voorbeeld is de avond, waar we als oefening het bemoedigen van elkaar hebben. Dan zeggen we, laten we
een oefening doen. Kijk naar de ander, wees stil en stel jezelf 3 vragen: “Wat zie ik aan de ander, wat vind ik mooi
en bemoedigend?”, “Wat zou Jezus zien?” en drie “Jezus, wat ziet u?”. Steeds verder doorkoppelen naar boven.
Wij maakten dat ook wel mee, bij die laatste vraag: “Jezus wat ziet u”, dan kregen ze ook een indruk. Dat is sterk
en zet mensen op het pad naar God toe. Met name als meerdere mensen dezelfde indruk krijgen in 1 groep, dan
kan je er niet onderuit dat er geestelijk gezien iets gebeurt. (MH)
Samenvatting: heel diverse opmerkingen die zich niet zo laten samenvatten.
Ad 3) De radio-uitzendingen
De radio-uitzendingen zijn interessante voor het onderzoek, omdat presentatoren over een langere periode met
heel verschillende Nederlanders in gesprek gaan. Zij hebben hierdoor een brede ervaring opgedaan over de beelden
die er leven onder de verschillende doelgroepen en hoe die mensen reageren de spiritualiteitswijzer. Een
belangrijke vraag waarop de presentatoren antwoord geven is ook:
“Hoe de presentatoren rekening houden in hun communicatie met bestaande beelden. In het schema is dit
achtereenvolgens verwerkt in drie blokjes:
A. Wat zeggen de presentatoren over hun communicatie met gasten:
B. Het concept met de spiritualiteitswijzer, hoe werkt dat in het gesprek? (Christelijke/niet Christelijke gasten?)
C. Bestaande beelden spiritualiteit!
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
68

A Wat zeggen de presentatoren over hun communicatie met gasten:
Zo breed mogelijk, praktisch, hoe leef je je geloof. Als je niet met geloof bezig bent, hoe ben je er dan toch mee
bezig. Verder: Geen “Tale Kanaäns”.
Ik zoek naar sprankje, geloof/spiritualiteit. Vaak zit het er wel. Ik kom erachter door te vragen naar wat ze
meemaken, hoe beleef je dat dan? Waarom dan? Is dat toevallig? Misschien wel niet. Ik probeer ze op een spoor te
zetten dat er meer aan de hand is. Zonder ze iets in de mond te leggen. Daarbij vind ik het heel belangrijk om
mensen op hun gemak te stellen. Dat doe ik heel intuïtief.
Ik probeer met mensen mee te gaan. Vragen stellen, waarom doe je wat je doet? Waar heeft het mee te maken.
Over God te praten vinden ze niet raar, verwachten ze ook van de EO.
Bijvoorbeeld: kerkelijke mensen zijn geneigd om te praten over “het lam van god”. Dan moet je om uitleg vragen.
Soms een goed antwoord op, soms niet. Dat vind ik leuk. Het zijn vaak mensen die wat gereserveerder zijn, dan de
andere kant. Onderzoekende mensen zijn veel opener dan deze kerkelijke mensen. Je kunt minder makkelijk
dichtbij komen. Als presentator mag je alles bespreken, maar je wilt gasten ook echt op hun gemak stellen. Soms
kan het via een omweg wel.
Hoe verwerk je spiritualiteit in het gesprek? Geen idee (PdJ) Vaak in een mooie vraag, waar ervaar je God, waar
ontmoet je God. Door de vragen te stellen, maak je het ook weer christelijk. Is ook mijn taak, uit te gaan van waar
wij enthousiast over zijn. Hier en nu ook in het verleden, wat heb je meegekregen. Vaak christelijk opgevoed,
goede of minder goede herinneringen aan. Wat heb je over?, Hoe ben je het zelf gaan invullen? Ook hier, de weg is
interessanter. (HvS)
Radio 5 heeft qua inhoud meer te bieden, dan de standaard “lees je Bijbel bid elke dag”. Het is juist: “Ga zelf de
zoektocht aan en ontdek hoe God je kan verrassen!”.
En de vraag: Geloof je of geloof je niet? Moet je toch altijd weten, om iemand te plaatsen…veiligheid vs. ruimte. De
connectie is belangrijk, je moet je bij elkaar op je gemak voelen.
In het begin was ik snel bezig met inkleuren en kaderen, snel tot de kern komen. Nu merk ik dat de weg ernaartoe
interessanter is. He, ik ben van het padje geraakt…en dat mensen zich daarin herkennen. Bijvoorbeeld: het verhaal
van Peter ter Velde. Hierin ben ik veranderd meer ruimte gekregen om met niet christenen te praten.
Welke woorden let je op om (wel/niet) te gebruiken? Daar let ik niet zo op. Ja, op “Tale Kanaäns”, zowel bij
christenen als niet christenen. Als christenen dat gebruiken ga ik het verduidelijken. Als ik een riedeltje hoor, krijg ik
jeuk en dan ga ik mensen confronteren. Wat bedoel je met riedeltje?: waarheid/ cliché. Dan denk ik: Als het waar is
prima, maar waar uit zich dat dan in? Dan wil ik het gecheckt hebben.
welke woorden zeker niet gebruiken? Bij christenen: Vage termen die je associeert met reiki, mindfulness. Termen
waarvan de bron niet christelijk is of waarvan de bron niet helder is. Je kunt geen ruimte laten voor zinnen als:
‘toen ging mijn oma geesten oproepen’. Het is wel realiteit, dat heb ik zo ontdekt. Het gebeurt zelfs in de Bijbel. Bij
spirituele zinzoekers: Geloof je in Jezus Christus als verlosser? Dat ga ik uit de weg, probeer in te schatten wat nog
wel kan.
Samenvatting: De interviewers zijn zich bewust van hun gasten en gericht op het contact met hen, het krijgen van
een connectie, zoeken naar contact. Ze proberen ook authentieke verhalen te krijgen. Niet wat iemand is, maar
hoe iemand geworden is zoals hij is is interessant. “de weg”. De presentator zijn zich bewust van allergieën en
proberen intuïtief te werken.
B Het concept met de spiritualiteitswijzer, hoe werkt dat in het gesprek? (christelijke/niet christelijke gasten?)
De uitslag is leuk, klopt vaak en dat is heel bijzonder. Maakt niet uit welke doelgroep. Verrast niet altijd. Soms wel.
Bij de lage scores gaan mensen zich vaak verdedigen, juist die uitdaging die doet wat. (red: alle gasten krijgen een
uitdaging op hun laagste taal) Mensen vergeten dat niet.
Wat doet het? Het maakt ze bewust van zichzelf en van hun omgeving. Dat er meer is tussen hemel en aarde.
Waarde van het innerlijke leven. Bewust van: “Ik ben” en “ik heb een naam”. En dat het ook goed te gebruiken is
in het dagelijks leven. Begrip hoe jezelf in elkaar steekt en ook de waarde van het stilstaan bij je innerlijk. Als je
daarin groeit en zekerder wordt helpt. En maakt het mooier, geeft rust en inspiratie.
Welke doelgroep reageert het best christenen of spirituele zinzoekers? Ik denk de SZ, omdat ze die wereld
gewend zijn. Ze staan er meer open voor.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
69

Ze maken de test voor de uitzending. Daarna spreek ik ze. Confronteer ze met de uitslag. Bewust het hoogste cijfer
eerst, herkenning. Ik vraag dan hoe doe je dat, waar zie je het in?
Bij christenen wordt het dan inhoudelijk (hoe leven zij hun geloof in hun taal?, hoe gevoed door God?).
Niet christenen: betrekken het op hun persoonlijkheid, hoe ze in het leven staan. Omdat ze daarin niet direct God
ervaren. Breder. Dan probeer ik te zoeken, zegt het je ook nog wat over God. Soms gaat er een deur open, soms
niet. Dat is wisselend. Bijvoorbeeld enthousiasme zit niet alleen in geloof, maar ook in je zijn. Daar zit de kans dat
het over God gaat.
De manier is vertrekken vanuit een “Hoge-score-taal” en ze later de “lage-score-taal” laten ontdekken. Het idee is
dat ze zo andere mensen beter leren begrijpen en dat er daarin uitwisseling tot stand komt. Op de lage scorende
taal, krijgen ze een uitdaging: die kunnen ze aangaan of niet. Meestal wel. Dat is altijd spannend. Hoe dat verloopt,
volgen we niet in het programma.
De talen met lage scores zijn soms verwarrend. Mensen gaan denken, waarom is dat dan? Zoeken naar een excuus.
Het is geen waardeoordeel, het is iets wat er van nature niet is. Vaak hebben creatieve mensen geen taal van de
traditie. Beroepsgroepen kan je het vaak wel herkennen. Muzikanten: hoog op zintuigen en laag op traditie.
Dominees; hoog op traditie. Journalisten: hoog op denken en verdieping en laag op enthousiasme. (beschouwend)
Met de uitslagen van de spiritualiteitswijzer heb je heel snel een persoonlijk gesprek. Zonder werkt dat niet. Is snel
een beetje geforceerd, dat zou averechts werken. Het is een mooie methode om met iemand een diep gesprek te
hebben.
De uitslag van de test klopt ook vaak bijzonder goed. De uitdagingen die Ronald verzint zijn heel toepasselijk. Ik
heb nog niemand gehad, die achteraf zegt ik vond het helemaal niets.
Samenvatting: de spiritualiteitswijzer klopt en roept herkenning op. Het is ook een goed middel om een
persoonlijk gesprek te voeren. De hoge en lage scores geven reacties, de laag scorende talen zijn spannend. De
uitdaging om daarmee aan de slag te gaan werkt goed. Er is een patroon per beroepsgroep te herkennen.
christenen reageren met geloofstaal en niet-christenen betrekken het op hun karakter en persoonlijkheid.
C Bestaande beelden spiritualiteit
Het is leuk, terwijl mensen het heel eng vinden. Eng woord. Mensen denken aan geesten, behalve de Heilige Geest.
We zijn er ook te weinig mee bezig, het gaat allemaal via het denken. De denkers hebben het voor het zeggen.
Helemaal buiten het christendom, daardoor negatief. Denkers willen alles kunnen verklaren, God in broekzak en
daardoor niet plaats voor geheimenis voor de almachtige. God komt naar ons toe als vader, dat is weer een hele
andere rol. Vader en God. Best heel moeilijk. Met een vader ga je anders om dan met een God. Vader geen afstand,
daardoor anders zien dan andere geesten.
Mensen denken altijd aan bovennatuurlijke dingen, God is natuurlijk ook bovennatuurlijk, maar dan hoort hij er
even niet bij. Bovennatuurlijk is dan occult, behalve God. Dat klopt ook wel.
Je hoort er niet over in de kerk. Behalve op Pinksteren en natuurlijk in de Alpha cursus, het weekend over de HG. Je
merkt dat mensen die de AC gevolgd hebben er meer voor open staan.
Wat doe je / wat kan niet bij spirituele zinzoekers? De waarheid in pacht hebben. Jezus is de weg is een hele
moeilijke boodschap.
Bij het horen van de naam Jouw spiritualiteit krijg je direct reactie, al doende vinden ze het prima.
Als ik ze de dvd geef vinden ze het zweverig. Begint bij de naam. Reactie op: ‘Jouw’: Het gaat toch niet om mij? Al
voordat ze het al gezien hebben! Christenen zijn vaak huiverig voor verkeerde invloeden, in jezelf graven.
Angsthazen. Ze denken er niet aan dat je krachtiger wordt, dat kan je niet zeggen. God is kracht. Ik zeg dan: God
woont toch ook in jou?
Eerste contact is het moeilijkst. Als ze zich erin verdiepen, dan vinden ze het wel mooi dit gaat ook over God. Ik ken
althans 1 iemand, dat is een pasgelovige. Die zijn nog veel opener dan…erg he.
Wat was je beeld van spiritualiteit vooraan het project: blanco
Mensen spreken het niet aan, vaag. (christenen) Dat hoor ik wel terug, nu bijvoorbeeld op de kring doen we de
cursus en zijn mensen met de hoogste scores aan de gang gegaan. Wel huiverig van tevoren, dan kan ik het
uitleggen en probeer ik de beeldvorming goed te krijgen, omdat het mij ook geholpen heeft. Je kunt veel dingen
zeggen, maar mensen moet het zelf gaan doen en uitzoeken.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
70

Weerstand geweest? Nee, hooguit onbekendheid. Je moet uitleggen.
Samenvatting: De presentatoren zijn enthousiast over spiritualiteit en proberen ook ambassadeurs te zijn in de
eigen omgeving. Onder christenen is er onbekendheid, eng en negatief beeld. Huiver voor verkeerde invloeden. In
de kerk is er niet veel ruimte en aandacht voor het werk van de Heilige Geest. Ook de nadruk op de persoonlijke
zoektocht en op jezelf is men huiverig voor. Door het te ervaren ontdekken mensen hoe mooi en goed en
interessant het is.
Spirituele zinzoekers, zijn allergisch voor het moraliserende van geloof. Waarbij gelovigen de waarheid in pacht
hebben. En de boodschap van Jezus als enige weg is een moeilijke.
3.4.4 Interviews met spirituele zinzoekers
Wat vond de niet-christelijke doelgroep van het project Jouw spiritualiteit? Juist de interviews met deze spirituele
zinzoekers zijn belangrijk, aan de ene kant om te kijken of de boodschap is aangekomen en aan de andere kant of de
beeld wat er van hen is ook overeenkomt met de werkelijkheid.
1. Mw. Smaling (68) uit Eindhoven
In deze cursus werd 1 avond de spiritualiteitswijzer behandeld. Mw. Is meegekomen met haar huishoudelijke hulp.
Ze zit in een moeilijke tijd in haar leven, na een echtscheiding. Ze zocht meer rust in haar leven. Haar hulp heeft veel
meegemaakt en gaat er zo wijs mee om. Ze had en heeft geen duidelijk beeld van spiritualiteit. Ze is wel aan het
zoeken. Ze is met het katholieke geloof opgegroeid, maar vind dat ze nu weer van onderop moet beginnen.
Het concept met de talen vond ze prima en ook herkenbaar. Maar ze is vergeten hoe het bij haar zat. Computers is
moeilijk dus ze heeft verder de website ook niet bekeken.
Als Johan iets aankaartte, dan legde Ans het zo uit, dat ze het begreep. Vooral het praten over wat haar bezighield,
was belangrijk voor haar. Na de cursus leest ze elke dag uit de Bijbel ook al begrijpt ze het niet altijd even goed.
Toch zet ze door. ’s avonds bidt ze tot de Heer. Ze heeft nu meer rust. 1 keer in de maand gaat ze mee naar de kerk,
daar voelt ze zich opgenomen en dat is fijn. Ze kijkt nu milder naar mensen, het zijn ook kinderen van God. Vooral
het praten en soms ook bidden met haar hulp is heel belangrijk.
2. Een man van de Amsterdamse pilot’s mailde: "het is alweer ruim een jaar geleden en het had toen niet veel
indruk gemaakt, ik denk dat ik weinig kan betekenen".
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
71

3. Dennis de Graaff (33) uit Amersfoort
Dennis was voor de cursus tot geloof gekomen, na een zoektocht van 3,5 jaar. Hij ziet zichzelf als een spirituele
zoeker, van jongs af aan een besef dat er een God moest zijn. Hij heeft Jezus nu gevonden. De cursus was voor hem
een kennismaking met christelijke spiritualiteit. Het communiceren concreter maken. Hieraan voldeed de cursus. In
het delen van ervaringen, waar veel ruimte aan werd gegeven, was het verschil tussen mensen met kennis van
spiritualiteit en zonder goed te merken. Deze mensen schieten meteen in religieuze taal en gaan praten over de
kerk. Terwijl spiritualiteit iets van de persoon is, van de ziel.
Zijn bekende christelijke persoon zei hem niet zoveel. Vooral het onderdeel, waarin je elkaar beelden gaf heeft hem
geraakt. (red: een oefening). Wat hem opvalt, is dat mensen sterk reageren positief of negatief, maar er is altijd een
uitgesproken reactie. Bij iedereen! De cursus heeft z’n doel gediend, vooral door het contact met andere mensen
geleerd wat de christelijke spiritualiteit concreet inhoud en heeft het ook persoonlijk gemaakt. De zoektocht had
eerder iets van een streven, welk level zit ik nu? Nu ziet hij dat het in de overgave zit. Je hart openstellen en de
leiding van de Heilige Geest. Als spirituele zoeker valt hem op dat gelovigen als ze over spiritualiteit spreken,
woorden uit de Bijbel gebruiken. Terwijl hij vindt dat Jezus juist met onze persoonlijkheid in contact wil komen. Een
relatie is tenslotte persoonlijk! Hij mist de spiritualiteit in de kerken en vind dit ook vreemd.
4. Joyce Kuijer (46), uit Haarlem
Bijzonder, dat was de cursus voor Joyce. De aanleiding was dubbel, het onderwerp intrigeerde haar en ze kende en
vertrouwde Theodoor. Ze is opgevoed in een katholiek gezin, en heeft sinds kort weer affiniteit met geloven en was
benieuwd hoe er vanuit geloof naar spiritualiteit werd gekeken. Haar beeld van spiritualiteit was wat zweverig en
individueel. Het waren algemene termen, waar ze zich niet in had verdiept. Ze voelt zich niet een spirituele zoeker,
maar meer iemand die meegenomen moet worden door anderen. Ze vind filosofie erg interessant. De cursus was
voor haar bijzonder door de test, de groep en de groepsgesprekken en de leiding van Theodoor. Het is erg
emotioneel en confronterend voor haar om te ontdekken, dat ze geloven heeft verwaarloost. De cursus bracht tijd
en ruimte voor bezinning en een andere manier van leven. Ze is verdrietig, dat ze zolang doorgeleefd heeft. Nu is ze
er actief mee bezig, op weg. Het is ook zelfontplooiing voor haar, maar ze vind dat ze nog veel te leren heeft. Ze
heeft een achterstand en heeft anderen, vrienden, gemeente en bijvoorbeeld Theodoor
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
72

(vertrouwenspersoon/kringleider) nodig om zich aan op te trekken. Over het cursusmateriaal zegt ze een paar
dingen: De video was moeilijk te volgen, veel onbekende termen. Het was hard werken. Het boek heeft ze niet
gelezen, wel wat kopieën die Theodoor als voorbereiding had gegeven, waarvan die kopieën zijn weet ze niet. Ze
herinnert zich niet wat haar talen zijn en wie haar voorbeeld was. Van de video herinnert ze zich vooral dat ze het
zwart-wit niet snapte, het mysterieuze donkere decor met 1 spotlicht. Dat klopte niet.
Ze was de enige “niet-christen” in de groep, en heeft erg het gevoel dat ze achterloopt. “Ik kom van onder de 0lijn”.
Ze geeft de cursus een dikke 8, want het was heel bijzonder voor haar en heeft haar verder geholpen in haar
zoektocht. Spiritualiteit is voor mij een reis naar bewustwording en door die bewustwording durven voelen en dat
tot je laten komen, dat het er mag zijn. Het kan anders dan je laten leven, door de hectiek van de maatschappij, dat
is spiritualiteit.
3.4.5. Resultaten Jouw spiritualiteit
De resultaten zoals de geïnterviewden die formuleerden over het project zijn divers. Ze zijn hieronder geclusterd
weergegeven in 2 kopjes: 1) Positieve resultaten en 2) niet succesvolle resultaten.
1) Positieve resultaten Jouw spiritualiteit:
1. Inhoudelijk wel. Het is een niche: iets kleins aanbieden, groot is mooi, maar klein is waardevol. (GJB)
kwantitatief, niet zoveel over te zeggen, en het was niet zo duidelijk doelstelling.
2. Wel geslaagd, het vindt aansluiting bij mensen die zich erin verdiepen. (RvdO)
3. In klein verband is het positief opgepakt en in alternatieve christelijke hoek wordt het wel opgepakt. Allemaal
wel positief, maar niet veel actie. (RvdO)
4. De wijzer vind ik iets wat goed aansluit. Bij de meeste mensen dan, een aantal mensen niet. (RvdO)
5. Een heel mooi product internetsite, boek, cursus. Door de test heen. Blijkt bruikbaar te zijn. Nu naar buiten
brengen. Dat is spannend, met name omdat het bij de EO ligt. Uitgever Insite Out Publishers is klein. Hoe
verder brengen en volwassen maken? Zelfs al zou dat niet gebeuren, wij (red: in onze kerk) blijven het
gebruiken. (MH)
6. Onbedoeld effect bij christenen. die zich gingen afvragen: “Zit ik wel in de goede kerk?” Kerken hebben ook
taalprofielen namelijk! Niet aanschoppen tegen een kerk met een andere taal, maar herkennen wat goed is
en zelf durven stappen nemen om een plek te zoeken die aansluit bij jouw taal. (MH)
7. Bijzonder project vooral voor bekend zijn met Chr. Traditie om werelden te openen. (TM)
8. Maar als je het anders bekijkt, dan is het project er gekomen, dat was Menno’s insteek. De inhoud is wel
geslaagd. Een schat aan verhalen staat online. (AvV)
9. Ik zie dat de doorgaande productontwikkeling, vooral gericht is op christelijke groepen. Meer gemaakt voor
die groep. Elkaar beter leren begrijpen, daarvoor is het gelukt. O, jij praat over dit perspectief. Tof om met
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
73

geloof bezig te zijn. (AvV)
10. Draagt het bij aan de Missie van de EO. Missionair, wat is dat voor jou? Toerusten van christenen om de
wereld in te gaan en verder te kijken. Misschien is dit er een tool in. Wij kunnen heel veel doen en
verkondigen. Uiteindelijk ben je nog wel effectiever om christenen toe te rusten. (HvS)
2) Wat was niet succesvol?
1. Verbetering is mogelijk in de marketing->golf van publiciteit. (RvdO)
2. Procedureel. Gevoel van teleurstelling. Het had beter gekund. Ownership mist, kerken betrokken maken!
Dat had ik gewild en ik vind het een gemiste kans. Eigenlijk kan je daardoor niet goed aangeven dat Jouw
spiritualiteit een mogelijk is om niet-kerkelijken te betrekken bij het geloof. Ik denk van wel.
3. Mijn conclusie is, gemiste kans om al was er maar 1 (kerkelijke) denominatie betrokken. Ik geloof er zodanig
in, dat als de EO de stekker eruit trekt, dan neem ik het over! Om aan te geven, hoe belangrijk ik het vind.
Anri van Toor
4. Het is niet veel gerecenseerd. (RvdO)
5. De cursus is te lastig en te moeilijk gebleken. 6/7 sessies. Dat slaat niet zo aan, vraagt een commitment. Een
workshop (van 1 avond/sessie) vinden mensen prettig en behapbaar. (RvdO)
6. Alpha is een merk. Maar Jouw spiritualiteit is nog te onduidelijk. (RvdO)
7. Het hele promotieverhaal: Jouw spiritualiteit is niet voldoende toegelicht. Het lokt de grote groep niet uit,
zeker niet bij mensen die leiding hebben in de kerk. Men moet er teveel voor induiken. (RvdO)
8. Voor Jouw spiritualiteit is het belangrijk dat kerken het gaan oppakken. Hoe meer het besef groeit dat
spiritualiteit een missionaire kans is, hoe meer het project een kans maakt. (RvdO)
9. De 2 belangrijkste doelgroepen haken af bij het woord. Als je bijvoorbeeld kijkt naar Paulo Coelho, die is
geloof ik katholiek. Hij gebruikt het woord bewust niet. (WD)
10. We hebben ook niet alles gedaan wat mogelijk was om Jouw spiritualiteit op de kaart zetten in die
tijdschriften, happinez. Daarvoor waren er te kleine budgetten. (WD)
11. De EO heeft niet gebruik gemaakt van onze uren. (WD)
12. Het is niet geslaagd, er is geen poging gedaan om de doelgroep te lokaliseren en te bereiken voor zover ik
weet. (AvV)
13. Wat volgens mij gemiste kansen zijn:
het “filter” van de talen,
de kleur Zwart in de vormgeving. (hard)
Communicatief gezien niet gericht op de zinzoeker, niet aangesloten bij de maand van de spiritualiteit.
Niet gekozen voor adverteren op spirituele websites.
14. Kraampje: je begeeft je op een markt, daar moet je gaan staan. Doordat je daar gaat staan, ga je je verhaal
aanpassen in de manier waarop je het aanbied. Dit is niet gemaakt voor die markt (red: spirituele
zinzoekers). Je moet een volwaardige concurrent zijn voor de Yoga. Daarvoor heeft het niet de juiste look &
feel, de juiste woorden. Het prikkelt te weinig en verleidt niet. (AvV)
15. Het verder komen is niet echt gebeurd, doel is niet gehaald of half. (Red. cursusleider, over het resultaat in
de groep) In gesprek met Ronald heb ik gezegd, dat de cursus misschien teveel is geschreven in een
bepaalde taal. De taal van het enthousiasme, dat zou mensen met andere talen kunnen afstoten. (LvdK)
16. Ik denk dat we deze doelgroep niet genoeg in het oog hadden, we hebben te weinig gezocht naar
aansluiting bij de achterban. Het is wel in de visie gezet, maar er is te weinig tijd genomen om dat echt te
doen (MH)
17. Vanuit de EO hadden we meer willen richten op de spirituele zoekers, maar we hadden de keus gemaakt om
met eigen middelen, de website te maken. Het geld zat in het project zelf. Pr lukte niet meer. (MH)
Met deze 10 succesvolle en 17 niet succesvolle punten is het stuk kwalitatief onderzoek afgesloten. Als derde en
laatste onderdeel van het onderzoek komt in de volgende paragraaf de deskresearch aan bod.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
74

3.5 Deskresearch
De deskresearch is onderverdeeld in drie subparagrafen. Eerst zijn de publieksreacties die de EO heeft ontvangen
verwerkt. In de tweede subparagraaf is een overzicht opgenomen van wat er in de media is geschreven over het
project Jouw spiritualiteit. In de derde en laatste subparagraaf is een overzicht gegeven van reacties op het
internet.
De drie subparagrafen geven gezamenlijk een beeld, over de reacties op de lancering van een project over
spiritualiteit in orthodox christelijke kring. Hier wordt besproken wat er wel is geschreven, voor het stellen van
conclusies is het ook belangrijk om met de omissie te rekenen.
3.5.1 Publieksreacties
De EO heeft een afdeling Klanten Contact Centrum (KCC). Hier komen centraal de publieksreacties binnen. Naast
deze centrale afdeling is er per redactie is er ook een direct e-mailadres en aanspreekpunt, waar ook reacties
binnenkomen. Voor Jouw spiritualiteit is dat Ruth Zwart. Van KCC kwam inzicht in de reacties die zijn
binnengekomen. 26 in totaal met het trefwoord Jouw spiritualiteit. Inhoudelijk is het interessant om te kijken welke
doelgroepen reageren en wat de inhoud van die reacties is omdat ze de frames verwoorden.
Positief:
Met interesse las ik het artikel over de spiritualiteitwijzer in de Visie. Graag zou ik als de site actief is een link
plaatsten vanaf mijn site, hebben jullie ook een logo om er bij te plaatsten? Voor mijn werk als (…) vanuit de
christo-centrische spiritualiteit heeft een dergelijke test zowel meerwaarde als mijn interesse.
De spiritualiteitswijzer laat mooi zien dat mensen verschillend zijn en hun geloof dus ook verschillend beleven.
Daarom lijkt het mij een prachtig hulpmiddel om in het seminar te gebruiken.
Deze positieve reacties komen uitsluitend van de Christelijke doelgroep, die geïnteresseerd is in spiritualiteit en er
actief gebruik van maakt als missionair (1) of als instrument in de kerk of kerkelijke groep (2)
Negatief:
Mijn spiritualiteit.nl het is niet zo onschuldig als het eruit ziet. Vooral contemplatief gebed komt uit de hoek van
Rick Warren/ Richard Foster. Foster waarschuwt ertegen, om dit niet zomaar te beoefenen. Men treedt in een
ander bewustzijn. Henri Nouwen had ontmoetingen met o.a. dalai lama. Er ligt een “New age” denken aan ten
grondslag. Dezelfde technieken worden bij zenboeddhisme gebruikt. Stop hiermee EO. De enige weg tot God is
onze Here Jezus Christus.
Ik heb de nieuwe visie gehad en ging naar aanleiding van een artikel op zoek naar de website jouwspiritualiteit.
In de wirwar van alle occulte troep die je krijgt als je dit aan een zoekmachine vraagt, is jullie website niet te
vinden. Had het geen beter idee geweest hier een andere naam voor te verzinnen, aangezien je ook op websites
kan klikken die echt heel fout zijn !
Mevrouw ziet steeds vaker het woord: spiritualiteit. En moet dan denken aan het "occulte" Vind dat de EO moet
opletten dat ze niet veranderen.
In veel programma's, die gericht zijn op de moderne, ongelovige mensen, ontbreekt het radicale getuigenis en
komt de wereld volop aan het woord. Welk effect heeft dat? Het gaat niet om "jouw/mijn spiritualiteit" maar om
de werking van de Heilige Geest.
Deze negatieve reacties komen opnieuw uitsluitend van 1 doelgroep: “Christenen die negatief ten opzichte van
spiritualiteit staat.” De reacties geven een beeld van het frame, van waaruit mensen het woord benaderen.
3.5.2. Nieuwsberichten in kranten
EO documentatie heeft een overzicht van gepubliceerde artikelen gegeven nav de zoekopdracht Jouw spiritualiteit
en de spiritualiteitswijzer. De artikelen in volgorde van vermelding door documentatie, dus niet op datum:
1.1 ND, “ de negen talen van de spiritualiteit” – 12 feb 2010 (uitgebreid artikel, met interview Menno Helmus)
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
75

1.2 RD Neutraal nieuwsbericht nav persbericht -11 feb 2010
1.3 Visie artikel – aankondiging Kerk en Gemeentebeurs – maart 2012
1.4 Groot artikel in EVA “3 redacteuren, 3 spirituele talen”, 1-2-2012
1.5 Visie artikel – Samen bidden, hij valt direct in slaap. Met interview Ronald v.d. Oever, oktober 2011
1.6 ND, groot artikel ND “Bevrijd van stille tijd”, 2 oktober 2010
1.7 Centraal weekblad, groot artikel “Geloven op je eigen manier” mei 2010
2.1 ND, artikel 400 woorden, aankondiging
cursus. “Spiritualiteit als weg naar de
bron”1632011
2.2 ND, ingezonden negatief “Stille tijd in een
bloemenstal” 11102010 (reactie op artikel
“bevrijd van stille tijd”)
Het zijn enkele nieuwsberichten en enkele
verdiepende artikelen, gericht op christenen. Het is
vooral het onderzoeken dat een andere manier van
God zoeken mogelijk is en hoe daar mee om te gaan.
Er is een ingezonden stuk van een dominee die
negatief reageert op het idee dat ‘stille tijd’, ook
vervangen kan worden. Buiten de christelijke media
geen response. Het is ook niet door het dagblad
Trouw opgepakt.
3.5.3. Blogs
Wat is er op het internet geschreven over Jouw spiritualiteit? En wat is daarin de reactie? Op 8 websites zijn
vermeldingen gevonden naar het project:
1. Blog “Hoe zoek je God” incl. eigen testresultaat. Christenleven september 2010
2. Blog recensie v.d. spiritualiteitswijzer, door Henk Medema – februari 2010
3. Nieuwsbericht op website van de NPO (Nederlandse Publieke Omroep – juli 2010
4. Blog recensie en preek, door Peter Dijkstra – PKN predikant (heeft er ook over gepreekt) april 2011
5. Blog Staatgeschreven – nav workshop JS op Contrastnacht van predikanten juni 2011
6. Pelgrimsvaderkerk – hele prekenserie over de Spirituele Talen. 2010-2011
7. PKN Balkbrug – Test als middel in de kennismakingsronde in kerkenraad. november 2011
De eerste 2 blogs zijn christenen die zelf de test hebben gedaan en hun ervaring en gedachten daarover delen. Het
nieuwsbericht van de NOS is een neutrale tekst, die verwijst naar de rijke christelijke traditie en de
spiritualiteitswijzer aankaart als bron van zelfinzicht en begrip. Kijkend naar de “referers” voor de
spiritualiteitswijzer is dat succesvol, met een derde plaats. Blog 4 is van een dominee, die de nadruk legt op God in
plaats van menselijke “spirituele” zelfontplooiing, en een ferme scheiding aanbrengt. Blog 5 is een verslag van een
workshop die Ronald van den Oever aan theologen heeft gegeven. 6 is de website van een moderne grote-stadskerk,
die een hele prekenserie over de 9 talen heeft gehouden. 7 is een kerkraadsverslag, waar bij de kennismaking
et een nieuwe dominee de spiritualiteitswijzer is gebruikt. Totaal 1 negatieve verwijzing tegenover 6 positieve
reacties.
In dit hoofdstuk is het project Jouw spiritualiteit uitgebreid en van alle kanten onderzocht en beschreven. Eindelijk is
het dan nu tijd om over te gaan tot beantwoorden van de vragen over de mogelijke kansen voor christelijke
spiritualiteit als missionaire kans.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 3 Case study Jouw spiritualiteit
76

Hoofdstuk 4. Spiritualiteit als missionaire kans?
Na het literatuuronderzoek over spiritualiteit en communicatie in hoofdstuk 2 en de casestudy over Jouw
spiritualiteit in hoofdstuk 3, zal in dit hoofdstuk geprobeerd worden met antwoorden te komen. De theorie en de
praktijk leiden tot een analyse, antwoorden, conclusies en aanbevelingen. In de structuur is gekozen om een
onderverdeling te maken in 3 hoofdparagrafen, die weer onderverdeeld zijn rondom thema’s. In paragraaf 4.1 een
inleiding met een algemene analyse per onderwerp, daarna zal per deelvraag antwoord worden gegeven. In
paragraaf 4.2 staan de conclusies en wordt antwoord gegeven op de hoofdvraag. In paragraaf 4.3 staan ten slotte
enkele aanbevelingen.
4.1 Analyse & antwoorden
Hoe levert communicatie een bijdrage aan het ‘vermarkten’ van christelijke spiritualiteit. Is christelijke spiritualiteit
een kans voor evangelisatie vandaag? Een vraag als deze benaderen vanuit de communicatie, bepaalt dat je naar de
inhoudelijke vraag kijkt met een andere bril. De bril van de communicatie. Wat valt er te zeggen over de
communicatie in het project Jouw spiritualiteit en wat kan er gezegd worden, na de confrontatie met de literatuur?
en is er ook een daadwerkelijke verandering van het beeld van de ontvangende partij mogelijk? En hoe dan?
Het communicatiemodel framing blijkt goed toepasbaar, want in de literatuurstudie komt telkens de
betekenisgeving door partijen terug. In het onderzoek naar framing kwamen de waarden als belangrijke
onderliggende drijfveer terug. Er is veel mogelijk nu er nieuw wetenschappelijk inzicht in de neurowetenschap
gecombineerd kan worden met het zoeken naar de onderliggende diepere waarden van mensen. Dit schept
mogelijkheden voor het maken van nieuwe analyses. Hieraan kan deze scriptie een kleine bijdrage leveren, verder
onderzoek is nodig.
Elk subkopje behandelt een thema uit deze scriptie en eindigt met mijn suggesties voor reframing van het
bestaande, niet functionele frame.
Spiritualiteit
Het onderwerp van deze studie is onderdeel van brede sociologische ontwikkelingen, die vanuit veel verschillende
vakgebieden wordt geduid. Alleen al in de theologische wereld is een brede waaier aan analyses en standpunten
over spiritualiteit. Door ook de buitenkerkelijke spiritualiteit erbij te nemen is de literatuurstudie heel breed
geworden. Het beeld wat ontstaat, is dat spiritualiteit een geaccepteerd onderdeel is geworden in onze
samenleving. De hype is voorbij, het is een duurzaam onderdeel van de tijdgeest. De tegenbeweging is mainstream
geworden. En een heel belangrijke lijn: spiritualiteit is een religie, een religie die relevanter is voor veel westerlingen
dan de christelijke religie. Je kunt tegen spiritualiteit willen vechten en met nostalgie terugkijken op wat was, maar
dat is een coping mechanisme. Een betere reactie is het zoeken naar nieuwe wegen voor het geloof in Jezus
Christus in deze spirituele tijd. Dan zijn er mogelijkheden en is er hoop! Voorbeelden van aanknopingspunten zijn:
Gezamenlijke rituelen zijn in, emotie mag weer, het tijdperk van de ratio is voorbij en er is een veelkleurig pallet aan
mogelijkheden voor spiritueel aanbod in bijvoorbeeld cursussen. De geleefde spiritualiteit is herkenbaar in
managementcursussen, boeken en tijdschriften, de opkomst van een duurzame levensstijl met aandacht voor milieu
en menselijke waardigheid.
Het individualisme als modern levensgevoel schept het nieuwe kader. Je bent zelf verantwoordelijkheid voor je
geluk en voor je leven. Ook in kerkelijke kringen werkt dit levensgevoel door. Ontkennen helpt niet, meebewegen
wel. Dit geldt ook voor spiritualiteit. Als onderdeel van het heersende culturele gevoel ontsnappen christenen ook
niet aan haar invloed. In een brede volkskerk als de PKN zie je een toename aan allerlei spirituele praxis (Boot 2011),
Hoofdstuk: Hoofdstuk 4. Spiritualiteit als missionaire kans?
77

in de andere kerken is dat nog gering. Buiten de kerk bieden reli-professionals allerlei spirituele diensten aan,
waarvoor een markt is.
Een voorstel voor reframing van het bestaande frame van: spiritualiteit is eng en zweverig, naar: spiritualiteit als
leven met Jezus in de kracht van de Heilige Geest, de ‘Spiritus Sanctus’.
Jan Lok @ideeidea
'We're not on earth to curse darkness but to express His light.' Steve Timmis #ICPdag
Religie en institutionalisering
De spirituele praktijken in de PKN helpen overigens niet bij het trekken van nieuwe leden. Als dit niet komt door
secularisatie, wat is dan de oorzaak? New age spiritualiteit is ontstaan als een tegenbeweging op de heersende
cultuur. Een cultuur waarvan het christelijk geloof en de Bijbel gekoppeld waren. Als nieuwe spiritualiteit de
kenmerken van een religie heeft, dan is er geen sprake van secularisatie maar van de-institutionalisering. Dit schept
kansen, maar vraagt ook dat het christelijk geloof zich opnieuw zal moeten uitvinden. Zonder instituten en
aansluitend bij de vragen van de mensen van vandaag. Dit spannende proces is aan de gang. Overal ontstaan kleine
nieuwe groepen, die nieuwe wegen zoeken op basis van gastvrijheid. Voorzichtig samen op weg gaan met
andersdenkenden vraagt een ander doel, dan nu wordt beoogd, namelijk evangelisatie of ‘zieltjes winnen’.
Theodoor Meedendorp verwoordt dit kernachtig: “Natuurlijk is het mijn verlangen, dat mensen Jezus leren kennen.
Maar belangrijk is dat wat ze ontvangen hen goed doet, dat het hen iets brengt op hun levensweg.”
Het frame van waaruit christenen denken is dat van de secularisatie.
De reframing is hier aan te duiden met de term ‘de-institutionalisering’.
Crisis in communicatie van christenen
Christelijke kerkgangers spreken een oude taal in woorden en beelden. Jargon of ‘Tale Kanaäns’. De betekenissen
zijn gestold. Dat betekent dat ze geen recht doet aan de werkelijkheid anno 2012. Het taalveld van de orthodoxe
Bijbelse christenen, het kerk-jargon, is sterk verankerd in de identiteit van christenen. Zo sterk, dat het schijnbaar
onmogelijk is om andere woorden te gebruiken voor Godservaringen of diepe menselijke ervaringen dan het
Bijbelse jargon. Nieuwe spirituele beweging in missionaire projecten, die zoeken naar andere taal en rituelen in hun
geloof, gebruiken een nieuwe taal. Deze taal is de taal van deze tijd en ligt vaak dicht bij de taal van nieuwe
spirituelen. Het echte vraagstuk gaat daarmee over de betekenis van deze woorden en onderliggende waarden.
Vanuit de traditionele kerk, wordt argwanend gekeken naar de initiatieven en veelal negatief afgewezen. De
initiatiefnemers zelf betreden nieuw terrein. Deze pioniers moeten zoeken hoe ze zich onderscheiden, nu ze in hun
taal zich hebben aangepast. Dit gebeurt ook struikelend, fouten moeten gemaakt kunnen worden. Het belang is
helder, spirituele zoekers hebben een diepgaande allergie tegen de oude waarheden. Socioloog Joep de Hart
beschrijft het zo: “Vooral aan de randen van de kerk en bij vrijzinnige kerkdeel is er veel grensverkeer met vormen
van nieuwe spiritualiteit.” (De hart 2011)
De charismatische spiritualiteit is geen alternatief voor spirituele zoekers. Hoewel de nadruk op de werking van de
Heilige Geest als bron voor deze spiritualiteit de beste kansen biedt, ligt ook daar de nadruk sterk op waarheden en
dogma’s. Het moeten kiezen zal veel spirituele zoekers niet aanspreken. Ook de institutionalisering speelt hierin
weer mee. De postmoderne pelgrim, zoekt wel naar de beleving, maar wil geen keuze opgedrongen krijgen. Grote
samenkomsten, met maar een kleine groep kernleden die zich committeren en inzetten is vaak realiteit.
Het frame van christenen, vanuit de waarde van gemeenschap, ligt besloten in de term commitment. Dat mensen
zich niet willen vastleggen als lid van een kerk, willen contribueren in tijd en geld wordt gezien als een probleem.
Reframing vond ik in het boek van Diana Butler Bass. Er is wel degelijk behoefte aan gemeenschap, maar op een
Hoofdstuk: Hoofdstuk 4. Spiritualiteit als missionaire kans?
78

andere manier. Het oordeel vervangen en de angst onder ogen zien en beginnen met luisteren naar elkaar en naar
onze cultuur. De belangrijkste en grootste barrière voor contact. Floor de Ruiter schrijft: “Als je me begrijpt zou ik
naar je luisteren”. En als er iets is wat de kern van het evangelie is, dan is het dat God contact zoekt met mensen.
Reframing zou kunnen zijn:
In onze missionaire
activiteiten stoppen met
zenden en overtuigen en
beginnen met luisteren. Wat
zijn de vragen van mensen in
deze tijd, wat zijn de diepere
waarden, die herkennen en
zo onze boodschap
herformuleren. Geen ‘clubmentaliteit’
en het bekeren
aan God overlaten.
VALUEFRAMING, FLOOR DE RUITER
Jouw spiritualiteit
Hoe is de rol van Jouw spiritualiteit in dit krachtenveld? Jouw spiritualiteit lijkt een brug te zijn voor het overwinnen
van angst voor spiritualiteit bij christenen. Hoewel christenen die de eerste weerstand overwinnen en zich erin
verdiepen het moeiteloos inpassen in hun kerkelijke jargon en christelijke identiteit. Dat is de reden dat het project
wel goed functioneert als model om verschillen tussen christenen onderling te duiden, waardoor een open gesprek
mogelijk wordt in plaats van een veroordeling.
In die zin zou je Jouw spiritualiteit kunnen zien als een tool om het frame van eenheid = gelijkheid en een bepaald
ritueel of term is goed of fout, kan vervangen (=reframen) door onderlinge erkenning van de verschillen en
waardering ervan.
Voor diegene die het kerkelijk jargon niet spreken, de spirituele zoekers, zal het project Jouw spiritualiteit de kloof
niet overbruggen. Deze kloof kan alleen maar overbrugd worden door echt naar elkaar te luisteren en te zoeken
naar de diepere waarden onder de gebruikte woorden. Het model valueframing zou hiervoor als waardevolle
methode kunnen dienen. Het geeft het basiscommunicatiemodel van zender-boodschap-ontvanger een diepere
invulling, het model toepassen op een gesprek tussen missionaire christenen en spirituele zinzoekers zou wel eens
heel verrassend kunnen uitpakken.
Na deze algemene analyse zullen per deelparagraaf de drie deelvragen beantwoord worden. Na de beantwoording
van deze vragen volgen in paragraaf 4.2 de conclusies en zal de hoofdvraag beantwoord worden.
Drie doelgroepen en hun spirituele communicatie
Hoe communiceren diverse doelgroepen over spiritualiteit in woorden en symbolen? Op de eerste subvraag is uit
dit onderzoek een aantal dingen te zeggen. Eerst een verhandeling over christenen, die ik in twee verschillende
doelgroepen had ondergebracht. Kerkelijk betrokken en huiverig of geïnteresseerd in spiritualiteit. Daarna een
verhandeling over spirituele zinzoekers.
Christenen communiceren vanuit Bijbelse taal en vaak in jargon. Spirituele zoekers onder de christenen en onder
rand- en buitenkerkelijken vinden dit vreselijk, maar het lukt vaak moeilijk om door dit jargon heen te breken. Er is
Hoofdstuk: Hoofdstuk 4. Spiritualiteit als missionaire kans?
79

veel over geschreven door christenen en ook in de cursus en door de presentatoren van het radioprogramma werd
dit gesignaleerd. Voor de communicatie met symbolen en rituelen, geldt eigenlijk hetzelfde als over de
communicatie met woorden. Je zou kunnen zeggen, dat een van de frames van christenen is “geloven gaat over
God en mag niet teveel om mezelf gaan”, oude en gezamenlijke rituelen en symbolen zijn “door God gegeven”,
daar valt niet tegenin te gaan. Dus is het schikken, vechten of positiever geformuleerd met je mogelijkheden werken
of weggaan. Zoeken naar veranderen van het frame in een kerk is een moeizaam proces. Symbolen en rituelen zijn:
gastvrijheid, het kruis, olie, water zijn genoemd. Symboliek speelt niet z’n uitgesproken rol. Rituelen wel meer, maar
weinig over gezegd in het kader van spiritualiteit. Voor christenen valt de hele theologie, kerk zijn en christenzijn
onder de term spiritualiteit. Als er al geen huiver is voor het woord. Dus zou je alle symbolen en rituelen van de kerk
kunnen noemen. Hoe levend die dan zijn is weinig over te zeggen. Vanuit het model van de 9-spirituele talen is de
reactie van mensen duidelijk herkenbaar, welke taal iemand spreekt, welke symbolen en rituelen wel of niet
aanspreken. Ook helpt het model om anderen beter te begrijpen in hun spirituele taal.
Het grootste verschil ook qua communicatie bestaat tussen
christenen, de kerkelijk betrokken personen die huiverig zijn
voor spiritualiteit en de andere twee gedefinieerde groepen:
Kerkelijk betrokken christenen met interesse voor spiritualiteit
en spirituele zinzoekers.
De spirituele zinzoekers. Zodra je praat over spiritualiteit gaat
dan om het persoonlijk leven en in hun persoonlijkheid. Het
zoeken is belangrijk. De weg ernaartoe. Ze zijn aanstekelijk in
hun communicatie. Christenen die in gesprek gaan met
zinzoekers raken vaker beïnvloed, dan andersom. Men is niet
oordelend, zachte-mensgerichte waarden zijn belangrijk. De
categorie spirituele zinzoeker is heel breed. Er is een allergie
voor de huidige christelijke religieuze woorden, symbolen en
rituelen. Eeuwenoude symboliek werkt wel, als het maar anders
is dan de cultuur die ze kennen en afwijzen.
Qua gebruik van symbolen en rituelen is deze groep heel open,
het bewustzijn van lichamelijke gewaarwordingen is ook groot.
Zorg voor lichaam, ademhaling, oefeningen als rituelen ook het verhalen vertellen, poëzie en culturele uitingen zijn
belangrijk. Men is gevoelig voor schoonheid en vormgeving.
Spiritualiteit als overkoepelend containerbegrip heeft weinig waarde op zichzelf. De christelijke spiritualiteit en de
nieuwe spiritualiteit in al hun uitingsvormen zijn wel te beschrijven.
Het rijtje van woorden die de verschillen in communicatie tussen de twee groepen goed beschrijven komt van Diana
Butler Bass. (tabel, pag. 28 van deze scriptie) Wat zou een mogelijkheid zijn om dit te reframen? Hierover meer in de
paragraaf reframing spiritualiteit.
Jouw spiritualiteit
Is Jouw spiritualiteit een geslaagd project qua communicatie van de christelijke spiritualiteit? Dat was de derde
subvraag. Deze vraag is op verschillende manieren te beantwoorden. Het korte antwoord is: Het is bijzonder dat de
EO dit project heeft kunnen starten en uitvoeren. In die zin is het geslaagd. Als missionair project is het niet
succesvol, door de opzet van het project, de uitvoering in de taal en vormgeving en door het ontbreken aan
promotie richting de doelgroep. Ook het plan om het te ontwikkelen als ‘missionair-tool’ voor kerken is niet
geslaagd. Ook weer door de twee factoren, de inhoud van het materiaal en het ontbreken aan promotie. Toch vind
Hoofdstuk: Hoofdstuk 4. Spiritualiteit als missionaire kans?
80

het materiaal z’n weg, via individuen, via de website en het radioprogramma. Potentieel is er zeker wel. In de
rubriek aanbevelingen, zal hierop ingegaan worden.
Doelgroep verwarring
Er is een doelgroep verwarring geweest in het project Jouw spiritualiteit. Willen we nu rand- of buitenkerkelijken
bereiken. Is het nu wel of niet op christenen gericht, en hoe zit het dan met de kerken, die bij sommige ook als
doelgroep werden gezien. In het kader van de cursus. Was het evangelisatieproject? Ja, dat was oorspronkelijk de
bedoeling, maar dat is in de uitvoering niet altijd even helder voor ogen gestaan. In de uitwerking zijn de keuzes
medebepaald door
het rekening houden met mogelijke negatieve reacties bij de achterban,
christenen als tweede doelgroep, die het boek en de cursus moeten gaan afnemen, om het in de eigen kerk
te gaan inzetten als evangelisatiemiddel.
Doordat er geen heldere strategie was hoe die twee doelgroepen apart te bedienen, werd het ‘gulden
midden’ opgezocht en zo geprobeerd om de twee doelgroepen tegelijk te bedienen, dus een beetje te
middelen.
Communicatie en projectmanagement
Naast de inhoudelijke communicatie ontkom je er niet aan om het proces van het project te beoordelen.
Communicatie is een eindproduct van het werkproces, alle stadia en keuzes van een project spelen mee in de
output en de communicatie. Als in dat proces zaken scheeflopen, heeft dat onherroepelijk invloed op de
communicatieve uitingen. Communicatie als discipline is daarom heel kwetsbaar. Dit is ook heel zichtbaar in het
project Jouw spiritualiteit.
In veel bedrijven is communicatie en/of marketingcommunicatie een staffunctie, die op strategisch
managementniveau meepraat. De organisaties waarbij een project wordt uitgewerkt om uiteindelijk op het bureau
van een externe communicatiemedewerker of bureau te belanden zijn meestal projecten die niet of onvoldoende
bereiken. Het project Jouw spiritualiteit, laat dit patroon ook zien.
Model: Negen spirituele talen
Bij het onderzoek rondom Jouw spiritualiteit, merkte ik dat het basisconcept van de 9-talen een heel belangrijke
tool is. Communicatie houdt zich bezig met het coderen van een boodschap, zodat de ontvanger dit kan horen en
begrijpen. Uit dat oogpunt is er veel geschreven over verschillen in mensen en verschillen in communicatiestijlen.
Deze verschillen hebben met karakter te maken, opvoeding en ervaring die een persoon gevormd hebben. Daaraan
toegevoegd, dat veel van de menselijke communicatie gedreven wordt door waarden en behoeften, is het werken
met een model als de 9-spirituele-talen een geslaagde vondst is. Dit wordt in de interviews dan ook keer op keer
bevestigd. Tegelijk brengt dit het onderzoek in een lastig parket. Betrokkenen praten niet meer in algemene zin
over spiritualiteit, maar wat mensen geleerd hebben over spiritualiteit is gekleurd vanuit de eigen taal of talen.
Reframing spiritualiteit
Voor algemene statements over framing en reframing is spiritualiteit een lastig begrip. Ook raakt spiritualiteit
individuele en diepe persoonlijke zaken aan, omdat het gaat over innerlijk leven en groeien als mens in relatie tot
God of het Goddelijke. Verschillende cursusleiders hebben hierover gesproken, de grens met psychologie, pastoraat
en gespreksleiding was soms dun. Toch een voorzichtige poging om vanuit de literatuur over framing een aparte
paragraaf over de mogelijke modellen voor reframing van spiritualiteit.
Dit moet dan apart gebeuren voor de twee hoofddoelgroepen, waarover in deze scriptie wordt gesproken. De twee
groepen en het bestaande frame zijn:
1) Onder christenen is dat het een onbruikbaar containerbegrip is. Verder dat het zweverig, vaag, ongrijpbaar,
eng en het heeft niet met religie te maken.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 4. Spiritualiteit als missionaire kans?
81

2) De tweede doelgroep: Spirituele zoekers en een groep christenen die spiritueel geïnteresseerd zijn. Zij zien
spiritualiteit als werkelijkheid die verbonden is met het bovennatuurlijke. Voor christenen is dat via God,
Jezus en de Heilige Geest is en voor nieuwe spirituelen of zinzoekers kan dat van alles zijn.
Doelgroep christenen
Een frame is een ordening en vereenvoudiging van de werkelijkheid en bevestigt de bestaande waardes. Belangrijk
kenmerk van een frame is, dat mensen erin stappen en meegaan. Hans de Bruijn beschrijft hoe lastig het is om dit
niet te doen. Een conclusie die ik hierbij kan trekken is dat het belangrijk is om niet in de verdediging te gaan. Aan de
eerste groep, moet je dus juist niet gaan uitleggen dat spiritualiteit niet-vaag is.
Ik loop de verschillende modellen van reframing bij langs om te kijken wat we ermee kunnen:
Eerst het 3P-model: In politiek zijn altijd personen, beleid en waarden sterk gekoppeld. (reframing, scriptie pag. 22)
In de kerkelijke wereld is dat anders. Er zijn geen uitgesproken persoonlijkheden, die een grote groep
representeren. Voor het reframen van spiritualiteit zou er een persoon of personen (a la Henk en Ingrid) gecreëerd
moeten worden.
Het oxymoron is het tweede model voor reframing, dat is de inwendige tegenstrijdigheid, bijvoorbeeld: een
georganiseerde chaos. Dit zou een optie kunnen zijn om spiritualiteit te reframen. Een oxymoron werkt met de
kernwaarde van de doelgroep, het is innovatief en het lijkt wel alsof anderen in een tegenstelling gevangen zitten.
Als ik dat toepas op spiritualiteit, is dit een voorbeeld: “Christelijke spiritualiteit is te onderscheiden door het geloof
in een persoonlijke God.”
Het derde model voor reframing zou kunnen zijn: het metaframe. Een vorm van metacommunicatie.
Dit zou je zo kunnen zeggen: Snappen jullie dat je gevangen zit in een beeld over spiritualiteit, wat niet aansluit bij je
eigen betekenis van geloven en geestelijk leven? En dan het vierde model voor reframing: het waard sensitief
framen. Een voorbeeld is reframen van de werkelijkheid zoals we die zien: De werkelijkheid van God, is uiteindelijk
reëler, want als deze aarde is vergaan, zal zijn werkelijkheid blijven bestaan, terwijl alles wat nu reëel is voor ons is
verdwenen.
Een laatste belangrijke methode van reframen is door ervaringen. Het reframen van spiritualiteit vindt idealiter
plaats via ervaringen, die in te passen zijn in het bestaande frame of die een perspectiefwisseling veroorzaken,
schrijft Hans de Bruijn. Dit verklaart waarom Jouw spiritualiteit effectief is onder christenen. Bestaande waarden
worden bevestigd, terwijl er een verklaring wordt gegeven waarom andere christenen zo anders zijn en toch ook
christen. Het bevestigt de waarde die christenen hechten aan eenheid en geeft een uitweg uit een moeilijk dilemma:
Hoe kan het dat we zo verschillend zijn als christenen onderling. Dit is een kenmerk van een geslaagde poging tot
reframen.
Doelgroep spirituele zinzoekers
De tweede doelgroep, de spirituele zoekers en de in spiritualiteit geïnteresseerde christenen, kan je in het kader van
reframing vooral anders naar het begrip religie laten kijken. Dit is het model van het ‘waarde sensitief reframen’. De
werkelijkheid van God kan niet gekaderd worden door mensen, maar is groter en veelkleuriger dan traditionele
gelovigen willen laten geloven. Deze groep zal uit zichzelf op zoek zijn naar ervaringen.
Voor deze doelgroep zijn de vertegenwoordigers van de religie het grootste probleem. Doordat zij betekenis blijven
geven aan het christelijk geloof in institutionele kerken, met religieuze regelgeving, harde oordelen en veroordelen
en met kerkelijk jargon, zullen spirituele zoekers hun frame bevestigd blijven zien en wegblijven.
Hieruit kan je concluderen, dat de verandering bij de reframing begint bij de mensen die de christelijke
geïnstitutionaliseerde religie vertegenwoordigen. Deze oefening in het voorzichtig formuleren van mogelijke
nieuwe frames, laat zien dat communicatie bijdraagt aan het discours over spiritualiteit. Het is tijd om conclusies te
trekken.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 4. Spiritualiteit als missionaire kans?
82

4.2 Conclusies
Communicatie en spiritualiteit conclusies
1. De driedeling van doelgroepen, bleek onvoldoende tijdens het onderzoek en vooral bij de interviews. Een
4e doelgroep is de protestants christelijke zinzoeker, die niet meer kerk gebonden is of randkerkelijk. Veelal
zijn het mensen die contact zoeken in missionaire projecten met rand- en buitenkerkelijken of mensen die
door verdergaande zelfontplooiing zich steeds minder thuis voelen in een kerk. Het is zoals Wim Dekker
verzucht, juist de mensen die een brug zouden kunnen slaan met de wereld, vertrekken. Hoe erg is dit? De
vernieuwing komt waarschijnlijk niet van de traditionele kerken. Hoe groter en beter georganiseerd een
organisatie, hoe krachtiger een oordeel is, leerde Floor de Ruiter. Je kunt deze redenering doortrekken
naar kerken. In traditionele kerken is sprake van een sterk oordeel, frame of vijanddenken naar mensen
buiten de kerk. De volgende conclusie is dan, dat echte vernieuwing en missionair elan daarom van buiten
de kerkelijke organisatie komen. Dit kunnen paragroepen zijn of kleine zelfstandige initiatieven. Deze
groepen zijn vaak aantrekkelijk voor de 4 e doelgroep, de christelijke zinzoeker.
2. Kortgezegd: datgene wat de ene groep nodig heeft, breekt de andere op. Christelijke spiritualiteit kan niet.
Voor zinzoekers is christelijk al een reden om hard weg te rennen en voor christenen geld dat voor de term
spiritualiteit. Er is een grote kloof tussen de kerkgangers en de doelgroep voor missionaire projecten. Het
vooroordeel tussen beide groepen is groot. De werkelijkheid is het niet veel anders en zullen beide kanten
hun vooroordelen in de ontmoeting bevestigd zien. Een brug bouwen tussen deze twee groepen, ligt op
het vlak van de communicatie en de psychologie. Maar, wie gaat dit proces aansturen? Zijn predikanten
hiervoor toegerust? René Erwich, ziet in ieder geval dat nog onvoldoende gebeuren bij de HBO theologie
opleiding in Ede.
3. Spiritualiteit kan alleen uit eigen ervaring doorverteld worden. Een gereformeerde dominee, die schrijft
over de lectio divina. Komt minder goed over, hoe echt geïnteresseerd en betrokken deze dominee ook is
dan een rooms katholieke monnik of pastoor, voor wie dit een jarenlange levende praxis is. Authenticiteit is
essentieel, zonder dat is een verhaal niet of minder geloofwaardig.
4. Christenen en kerken die spirituele zoekers willen bereiken, zullen stappen richting de doelgroep moeten
zetten. Dat betekent, bereid zijn zelf te veranderen waar dat nodig is, inleven in de doelgroep en de eigen
denkbeelden aanpassen. Er is veel in de eigen traditie beschikbaar om te ontwikkelen, tot levend geloof te
komen en volwassen te worden ook emotioneel. In de communicatiewetenschap, psychologie en pastoraat
zijn veel inzichten die door christenen beschikbaar zijn gemaakt speciaal voor gebruik onder christenen.
Trevin Wax @TrevinWax
Christ poured Himself into humanity that we might pour ourselves out for His mission. -
@GeoffAshley @Gospel_Project
Hoofdstuk: Hoofdstuk 4. Spiritualiteit als missionaire kans?
83

Conclusies over het project Jouw spiritualiteit
1. De spiritualiteitswijzer is zeer geslaagd. De mensen die ermee aan de slag gingen, herkenden zich in de
uitslag en het voegde toe aan hun beleving van de werkelijkheid. Dit geldt voor alle doelgroepen. Dit baseer
ik vooral op de informatie van het radioprogramma, waarbij de presentatoren en redactie dicht op de
mensen zitten. Dit beeld werd bevestigd door cursusleiders en cursisten die ik heb gesproken.
2. De keuze voor het 9-talen model werkt heel goed uit bij christenen en is ook herkenbaar voor nietchristenen.
De uitwerking in de trits is goedgevonden: 1) ontdekken, 2) voorbeeldverhalen en
voorbeeldfiguur en dan 3) beoefenen, is in de uitwerking onvoldoende tot z’n recht gekomen om echt te
werken.
3. Het proces en de aansturing van het project. Hier speelden diverse belangen, deze zijn uiteindelijk voor alle
partijen niet goed behartigt. Er was veel inzet en enthousiasme, maar je zou zelfs kunnen spreken van een
belangenverstrengeling bij de projectleider, Menno Helmus. Zijn rol als kerkleider en als projectleider voor
het project zijn niet onderkend, er is vanuit het hoger management van de EO ook geen sturing of bijsturing
geweest. Hierbij moet wel opgemerkt worden, dat het een gecompliceerd project was, met de diverse
partijen. Het project is ook teveel afhankelijk geworden van de persoon van de projectleider, toen die
vertrok bleef het project ‘ontheemd’ achter. Bij het management is er geen ownership om het.
Het samenwerkingsverband met de twee uitgevers is niet van de grond gekomen. Beide partijen hebben
hieraan onvoldoende aandacht gegeven, waardoor voor alle partijen de resultaten tegenvallen. Er is te snel
gehandeld en te weinig doordacht en er is al helemaal niets vastgelegd in afspraken.
Menno ook kerkleider, heeft meegewogen in de afweging. Tegelijk is dit aspect niet verder uitgewerkt.
Ook de omroeppolitiek heeft tegengewerkt, doordat het samenwerkingsverband met de uitgevers niet
goed is vormgegeven, bleef publiciteit uit.
4. Kwantitatieve gegevens: Bij presentatie blijkt de belangstelling goed. Het eerste jaar wordt er op de
website meer dan 20.000 keer een wijzer ingevuld. Het tweede jaar, maar 5.000 keer.
Bezoekers van de site loopt na een goede start ook langzaam verder terug. Met elke keer een opleving
rond de maand van de spiritualiteit.
De boeken verkoop blijft achter. Radio 5 wordt met liefde gemaakt, maar is in september 2011 veranderd
van tijdstip en korter geworden. En haalt het ervoor bedoelde slot niet.
5. De missionaire doelstelling blijkt te strijden met het bereiken van de doelgroep. Hierop is onvoldoende
geanticipeerd in het opzetten van het project. Voorzichtig is dit te duiden op de sterke persoonlijkheid van
de projectleider, die tevens ook aan alle touwtjes trok. Een sterk missionaire neiging in combinatie met de
taal van het enthousiasme niet een gelukkige combinatie in het bereiken van de zinzoeker. Deze persoon
zoekt openheid, ruimte voor zijn zoektocht, niet te snelle antwoorden, geen kaders.
6. De cursus is niet succesvol te noemen. Deels is ze het slachtoffer van het projectmanagement. Ze werd een
jaar later gelanceerd dan gepland. Inhoudelijk sluit het niet aan bij de primaire doelgroep, de feedback uit
de pilotcursussen die georganiseerd waren kon vrijwel niet verwerkt worden. Publicitair is er vrijwel niets
mee gedaan. Verder is er voorzichtig verschil op te merken in de kerktaal en persoonlijkheid van de
cursusleider, in relatie tot de beoordeling en het gebruik van de cursus. Vanwege het kleine aantal
cursussen wat is onderzocht met te veel verschillen onderling, kunnen hier geen conclusies uit getrokken
worden op dit moment.
Een van de aspecten waarop niet is gestuurd vanuit het project, maar die wel een rol blijkt te spelen is
opleidingsniveau. De cursus is meer gericht op hoger opgeleiden.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 4. Spiritualiteit als missionaire kans?
84

Spiritualiteit als missionaire kans?
Dat communicatie kan bijdragen is in deze scriptie onderbouwd. De vraag die als hoofdvraag is opgeworpen, is
christelijke spiritualiteit een missionaire kans. Na alles wat er is beschreven denk ik, dat Gods woord in alle culturen
en alle tijden een goed woord is voor de wereld. Kijken met een andere bril naar de missie van de kerk, is bv. kijken
met een marketingbril, in het bedrijfsleven zoek je naar doelgroepen om producten af te zetten. Als je dit
terugvertaald naar de kerk is het logisch om mensen die belangstelling hebben voor zingevingsvragen en die
gevoelig zijn voor een bovennatuurlijke realiteit als doelgroep te zien. Hoe zorg je dat de boodschap van de kerk,
vertaald wordt naar deze doelgroep? Deze scriptie toont aan dat het kan, maar dat het wel wat kost.
Spiritualiteit is een kans, maar een zwak punt is en blijft, dat dit hele verhaal veel vraagt van de mensen die het
geloof vertegenwoordigen. Zelfkennis en reflectie, een open en luisterende houding, en een volwassen identiteit.
Daarbij is de urgentie en het belang om eigen veilige en vertrouwde patronen los te laten. Van een trainer hoorde ik
de term: “Alleen bij voldoende pijn en verlangen, kan een verandering echt tot stand komen.” De steden lopen
hierbij voorop, daar waar de kerk steeds minder mensen trekt zal vroeg of laat het roer omgaan.
Als niet theoloog zou je in het Nederlandse klimaat al snel geneigd zijn om het echte missionaire werk over te laten
aan de professional. Voordat een goede theologie geconstrueerd is, kunnen echter jaren voorbijgaan zonder dat er
echt missionair werk gedaan wordt. Geleefde spiritualiteit biedt handvatten voor christenen voor missionaire
activiteiten. Daar waar kerken dit niet ondersteunen, zijn er tegenwoordig gelukkig mensen die zelfstandig aan de
slag gaan. Een van die projecten is de interkerkelijke samenwerking in Almere, waar kerkleden op spirituele beurzen
gaan staan. (Van Soest, ND, 2011 Gratis evangelie op paranormale beurs) En het is niet het enige initiatief.
Miranda Klaver @MirandaKlaver
#Vu presentatie evangelical theology werd boeiende discussie over de betekenis van
theologie: studeerkamer of missionaire praktijk?
Ik wil graag afsluiten met een quote van René Erwich: “Als we willen handelen in hoop dan is er een Marshall plan
nodig. In de hoop dat deze scriptie een bijdrage levert aan het doorgaande missionaire werk in Nederland, zou je
kunnen stellen dat communicatie-vak bij uitstek van belang is voor een kerk die missionair wil zijn. (Erwich, 2011)
4.3 Aanbevelingen
Vanuit dit onderzoek zijn verschillende aanbevelingen te formuleren. De belangrijkste partij die ik graag eerst wil
bedienen is de EO. Zij heeft mij ruimte gegeven om dit onderzoek uit te voeren en alle medewerking verleend.
Vervolgens heb ik een aanbeveling aan de kerk, eigenlijk is de beste aanbeveling om deze scriptie te lezen en de
missionaire werkers die nieuwe wegen zoeken serieus te nemen en hen te ondersteunen in hun verlangen en
vandaaruit het realiseren van concrete projecten.
Aanbevelingen aan de EO voor het project Jouw spiritualiteit
Er zit muziek in Jouw spiritualiteit! Een toenemende groep kerkelijke christenen is geïnteresseerd in spirituele
waarden. Zeker als ze door vertrouwde media en personen, meegenomen worden om te ontdekken dat
spiritualiteit niet eng is. Dan spreek je wel over de eigen achterban. Deze groep zal wel over de drempel geholpen
moeten worden. Juist deze doelgroep helpen om over de allergie, weerstand en huiver heen te komen, zou wel
eens heel belangrijk kunnen zijn voor de eenheid onder christenen en hun missionaire aanwezigheid.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 4. Spiritualiteit als missionaire kans?
85

Het is jammer dat de potentie van het project niet ten volle benut is. De spiritualiteitswijzer is een geweldig mooi
middel. Met de focus op de test en uitleg in een workshop van 1 dagdeel en een communicatieplan daaromheen,
gericht op christenen en kerken, zou het project een mooie doorstart kunnen maken.
Mogelijkheden en ideeën zouden kunnen zijn:
- Wat nu gebeurt op radio5, een gast met de test confronteren zou ook in andere programma’s een plek
kunnen krijgen. Dit zou een aanleiding kunnen zijn voor het verkopen van het boek en de workshop.
- EO vrijwilligers in het land trainen in het geven van de workshop. Dit zou heel goed kunnen werken richting
de achterban, inhoudelijk zou het bijdragen aan het vergroten van de eenheid onder christenen, door hen
bewust te maken dat verschillen niet erg zijn. Jouw spiritualiteit heeft bewezen dat het verbindend werkt.
Tegelijk is het een mogelijkheid om return-on-investment, doordat het sitebezoek toeneemt, boekverkoop
waarschijnlijk ook.
- De maand van de spiritualiteit zou een aanleiding zijn om als EO het project te lanceren in verschillende
programma’s en uitingen. Dit kan eenvoudig met de spiritualiteitswijzer en het gesprek over de 9-talen. Dit
zou alleen een interne projectleider vragen.
De website en het boek zijn
onoverzichtelijk, niet
aantrekkelijk en de website
wordt amper geactualiseerd.
Anders ingericht zouden ze
een nieuwe kans kunnen
maken, om echt effectief te
worden. Maar dat is een
behoorlijke investering.
Ik denk dat het project gebaat
zou zijn bij een projectleiding
buiten de EO om, die de
mogelijkheden van Jouw
spiritualiteit gaan promoten
onder kerken als instrument
voor kennismaking met
onderlinge spirituele verschillen. Het cursusmateriaal zou daarvoor wel kritisch bekeken moeten worden qua
inhoud en qua lengte van de cursus. Qua publiciteit zou de volgende maand van de spiritualiteit aangegrepen
kunnen worden voor een vernieuwde lancering. Deze vindt plaat in januari 2013, in plaats van november van dit jaar.
Algemene aanbevelingen voor “De Kerk”
Communicatie en geloof kunnen elkaar versterken, het is heel eenvoudig om de term geloofscommunicatie te gaan
gebruiken. Missionair-zijn op het gebied van spiritualiteit, gaat over een andere vorm van geloofscommunicatie.
Deze term is er een die ik uit België heb geleend. Ik hoor het mensen wel vaker zeggen, dat Vlamingen de dingen zo
mooi eenvoudig en beeldende in woorden kunnen uitdrukken. In de tijd dat ik voor de EO Televisieprogramma’s
maakte leerde ik al “Beter goed gejat, dan slecht bedacht” . Vandaar: Geloofscommunicatie.
Mijn vraag aan studentes GPW, wat hebben jullie geleerd over het communiceren van je geloof riep verwarring op,
ook vond ik amper boeken die erover gingen. Enkel wat oude boeken van Anne van der Meijden of van de auteur
Joan Hemels, die vanuit zijn katholieke referentiekader schrijft. Gaandeweg het literatuuronderzoek kwam ik de
term tegen in de tekst van boeken die zoeken het geloof in de cultuur van vandaag een plek te geven.
Hoofdstuk: Hoofdstuk 4. Spiritualiteit als missionaire kans?
86

Hoofdstuk 5. Evaluatie
‘Ik worstel en kom boven’. Deze scriptie is meer voor mij geworden dan nodig was voor school. Naast een proeve
van bekwaamheid op het professionele vlak van de communicatie, is dit waar mijn hart ligt. Ik zou willen zeggen,
mijn passie. Maar, die prachtige term is recent naar de prullenbak verwezen door Arnold Huijgen in een (Huijgen
2012 Passie) in het Reformatorisch Dagblad. Passie is uit, inspiratie in zegt hij. Ik heb bij het schrijven van deze
scriptie geprobeerd de Heilige Geest in te ademen, terwijl ik al die ontwikkelingen en trends aan elkaar probeerde te
knopen. Ik ben veel dank verschuldigd aan mijn werkgever, Groot Nieuws Radio. Hoewel ik soms wel eens wilde
wegduiken voor al die onderwerpen, waarmee ik me bezig moest houden voor het programma Heilige Huisjes. Nu
even niet, ik ben bezig met denken over spiritualiteit. Maar gaandeweg merkte ik dat juist de gesprekken die ik
mocht voeren met deskundigen op allerlei terreinen, mijn gedachten, mijn zoektocht en daarmee ook deze scriptie
diepgaand beïnvloed hebben.
Juist mensen die anders denken, die met controversiële
opinies naar buiten komen in de christelijke wereld, dat zijn
mensen die een raakvlak hebben gevonden, met onze
postmoderne samenleving.
Al deze wijsheid had ik nooit uit boeken kunnen halen, want
lezen is nog niet doorleven. Tientallen echte ontmoeting met
prachtige mensen, die bereid zijn geweest een andere kant te
belichten van het christen-zijn en zich daarop te laten
bevragen, maakte deze scriptie tot wat het is.
Een relativering is hier ook op z’n plek. Ik koos als hoofdmotief
voor de illustraties, voor het symbool van de zeepbel. Een
zeepbel is prachtig, men kijkt er naar met verwondering, een
zeepbel is prachtig gekleurd en schept verwachting en verlangen. Tegelijk is er de relativering, want een zeepbel is
tijdelijk en knapt zomaar kapot. Veel verwachtingen rondom spiritualiteit hebben deze kenmerken, maar de hype
gaat voorbij. De verwondering en het verlangen zijn wel reëel, vandaar dat ik wil afsluiten met een prachtig beeld,
waarin de zeepbel is geëvalueerd naar een modern ‘glas in lood-raam’ met prachtige kleuren, gevuld met de Heilige
Geest.
Daarbij is er nog een relativering die ik wil maken. En die mij tijdens het schrijven telkens op de hielen heeft gezeten.
Wie ben ik, dat ik dit schrijf en concludeer? Grote theologen en wetenschappers op verschillende terreinen hebben
hier vele dikke boeken over volgeschreven. Toch hoop ik met een bescheiden hoop, dat deze scriptie, op al dat
geschrijf een kleine bijdrage zal leveren. In ieder geval voeg ik me bij de beweging die gaande is, een beweging van
genade. Als dat zou kunnen zijn…Dan ben ik verwonderd en dankbaar.
Een woord van dank voor mijn moeder, Rudy, Ronald, Henrica, Kirsten en Kathy die allemaal een steentje hebben
bijgedragen aan deze scriptie. Een speciaal woord van dank voor Hanneke Meissner voor haar begeleiding. Ondanks
dat ik koos voor een onderwerp, zover bij de gewone communicatiepraktijk vandaan, heeft ze me gestimuleerd en
op cruciale momenten erdoorheen geholpen.
In de vele woorden, waaruit deze scriptie bestaat hoop ik dat enkele zullen bijdragen aan het doorgaande werk van
God met mensen, in de tijden die waren, die zijn en die gaan komen. Ik sluit af met een quote van Dietrich
Bonhoeffer: “God kan door een enkel woord spreken, we moeten niet bang zijn om dat te laten gebeuren”.
Tjitske Volkerink, 25 april 2012
Hoofdstuk: Hoofdstuk 5. Evaluatie
87

Hoofdstuk 6. Literatuuroverzicht
6.1 Boeken
1. Baeten, Ton - Op-sporen. Over spiritualiteit en communicatie (2003), uitgeverij Dabar-Luyten.
2. Boot, Lex (redactie) Handboek Christelijke Meditatie (2011), Boekencentrum.
3. Bosch, David J. - Transforming mission (1991), Orbis books, Maryknoll.
4. Burggraaf, H. – de Hemelwagen (2002), Meinema.
5. Butler Bass, Diana - Christianity after Religion (2012), Harper one.
6. Cialdini, Robert - Invloed (2009), SDU uitgevers.
7. Cooke, Phil - Branding Faith (2008), Regal Books.
8. De Bruijn, Hans - Framing( 2012), uitgeverij Atlas.
9. De Hart, J. - Zwevende Gelovige (2011), uitgeverij Bert Bakker.
10. De Ruiter, F. – Valueframing (2012), Kluwer Amsterdam.
11. Dekker, Wim – Marginaal en Missionair (2011), Boekencentrum.
12. De Vries, Mink - Navolging nu (2009) Uitgeverij Kok.
13. Dijksterhuis, Ab – Het slimme onbewuste, denken met gevoel (2007), Uitgeverij Bert Bakker.
14. Erwich, Dr. R. Handelen in Hoop – Geestelijk leiderschap en christelijke presentie in een post-christelijke
samenleving. (2011), eigen uitgave CHE.
15. Grün, Anselm - Spiritualiteit van beneden (1996), Uitgeverij Kok.
16. Grün, Anselm – De hemel begint in jezelf (1998), Averbode / Kok Kampen.
17. Janis, Sharon - Spiritualiteit voor Dummies (2007), Pearson Education Benelux.
18. Kevers, Paul en Maex, Joke (redactie) Toekomst voor verhalen en rituelen? (2004), VBS/Acco.
19. Kuitenbrouwer, Jan - De Woorden Van Wilders en Hoe ze Werken (2010), De bezig bij, Amsterdam.
20. McGrath, Alistair - Christelijke spiritualiteit (2002), uitgeverij Kok.
21. Meester, Maarten – Nieuwe spiritualiteit (2008), uitgeverij Ten Have.
22. Nouwen, Henry - Over spiritueel leven (2006), Lannoo.
23. Roothaan, Angela – Spiritualiteit begrijpen, een filosofische inleiding (2007), uitgeverij Boom.
24. Slangen, Noël – Communicatie Strategie, de modellen van C (2006), SDU uitgevers.
25. Sweet, Leonard - Postmodern Pilgrims (2000), Broadman & Holman Publishers, Nashville, Tennessee.
26. Thomas, Gary - Jouw Spiritualiteit (2000), Buijten en Schipperheijn.
27. Troost, Philip – Spiritualiteit van de ontvankelijkheid (2008), Uitgeverij Kok.
28. Van den Oever / Sonneveld / Helmus – Jouw Spiritualiteit (2010), Inside out Publishers.
29. Van der Stoep, Jan - Geloof als logo – Religie in media en publieke ruimte (2009), eigen uitgave CHE.
30. Van Dusseldorp, Michelle – Ik kan veranderen, elf stappen naar innerlijke heling en groei ( 2011), Buijten en
Schipperheijn.
31. Waaijman, Kees – Spiritualiteit, vormen, grondslagen en methoden (2010), uitgeverij Kok / Carmelitana.
6.2 Artikelen
1. Bessems, Kustaws,Dagblad De Pers, 13 februari 2012, Ik kan jou niet zeggen hoe ik God ervaar,
http://chrome.i-pers.nl/
2. Borger, Ferdinand, eigen weblog, 2007, titel: Kruisbeeld op de Rommelzolder,
http://www.tradere.nl/node/13
3. Cels, Sanderijn, eigen website, 24 februari 2008, Vijf mythes over framing,
http://www.sanderijncels.nl/ned/artikel/framing_comm.htm
4. Doornenbal, R., Sofie, februari 2011, Nieuwe spiritualiteit als missionaire uitdaging, (bijlage 1)
Hoofdstuk: Hoofdstuk 6. Literatuuroverzicht
88

5. Doornenbal, R., Reformatorisch Dagblad, 19 augustus 2011, New age duikt op in nieuw jasje
http://www.digibron.nl/search/share.jsp?uid=000000000134b4e91b93df2a2c0737cb&sourceid=1011
6. Douma, J.. Opbouw, januari 2012, NGK blad, Kerken weten geen weg met spiritualiteit,
http://josdouma.wordpress.com/2012/01/06/kerken-weten-geen-weg-met-spiritualiteit/
7. Douma, J., 18 november 2011, Gezocht duurzame spiritualiteit,
http://josdouma.wordpress.com/2011/11/18/gezocht-duurzame-spiritualiteit-1/
8. Ganzevoort, Ruard, Framing the Gods, Artikel uit het boek The Public Significance of Religion. Brill (2011),
http://www.ruardganzevoort.nl/pdf/2011_Framing_the_gods.pdf
9. Goudappel, Hanneke, Sneispetiele,3 december 2011, Retraite, als je stil wordt, gaat je ziel spreken.
10. Gruber, Eric, website Avanceon, 28 maart 2012, Model Friedemann Schultz von Thun. S,
http://www.avanceon.com/blog/bid/73670/Effective-Communication-is-Crucial-Which-Ear-Are-You-Talking-
To
11. Heldring, J.L., Column NRC, 17 juli 2008, De sleutel blijft verborgen,
http://weblogs.nrc.nl/heldring/2008/07/17/de-sleutel-blijft-verborgen/
12. Hoogers, Rebecca. Online bibliotheek: Info.nu, 18 oktober 2010, http://mens-ensamenleving.infonu.nl/diversen/84978-agendasettingtheorie.html
13. Houtman, Piet, eigen website, 2 december 2011,
http://www.piethoutman.net/blog/commentaar/spiritualiteit-is-een-middel-geen-doel
14. Huijgen, Arnold, eigen website, 24 april 2012, http://ahuijgen.nl/2012/04/24/passie/
15. IKON, leek 13 december 2011, Na de zoektocht, de leekbeleving
http://www.ikonrtv.nl/kerkvoordummies/?p=608#more-608
16. Kamermans, R, Eigen website, 2003, Boekbespreking Dichter bij het Onuitsprekelijke van Gideon Van Dam,
http://home.kpn.nl/a.kamermans/dam.htm
17. Niemandsverdriet, Thijs en Derkzen, Sophie, Vrij Nederland website, 5 december 2011,
http://www.vn.nl/Archief/Politiek/Artikel-Politiek/De-dictatuur-van-het-denkraam.htm
18. Simons, Coen, NRC artikel, 31 oktober 2010, Hippe spiritualiteit: zoektocht zonder plek voor anderen.
http://vorige.nrc.nl/opinie/article2045338.ece
19. Ter Borg, Prof. Dr. Meerten, 2007 Oratie, Niet-institutionele religie in de hedendaagse samenleving
http://www.leidenuniv.nl/tekstboekjes/content_docs/oratie_ter_borg.pdf
20. Ter Huurne, Maarten, Blog: overtuigen op internet. Gedragspsychologie en marketing, 28 augustus 2008,
http://overtuigenopinternet.nl/2011/08/priming-hoe-win-je-een-spelletje-triviant/
21. Van den Brink,Gabriel, ND 14 januari 2012, Toewijding gaat een populair begrip worden,
http://www.nd.nl/artikelen/2012/januari/14/-toewijding-gaat-een-populair-begrip-worden
22. Van der Zwaag, Klaas, Refdag, 23 januari 2012, Nederlander kent nog steeds hogere idealen,
http://www.refdag.nl/boeken/recensies/nederlander_kent_nog_steeds_hogere_idealen_1_617399
23. Van Marwijk, Frank, Blog Lichaamstaal.nl, december 2011, Spiritualiteit en communicatie,
http://www.lichaamstaal.nl/spiritualiteit.html
24. Van Soest, Aaldert, Nederlands Dagblad, 7 november 2011 Gratis evangelie op paranormale beurs,
http://www.nd.nl/artikelen/2011/november/07/alleen-het-evangelie-is-gratis-op-de-paranormaalbe
25. Van Vlastuin, W., Website George Whitefield Stichting, 1998, de theologie van spiritualiteit
http://www.whitefield.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=255&Itemid=55
26. Weseman, Pauline, Het nieuwe Wij, 23 november 2009, “Echte spiritualiteit draait niet om ik, ik, ik.”
http://www.nieuwwij.nl/index.php?pageID=13&messageID=3400
27. Wielenga, Sjoerd, CV Koers magazine, november 2010, http://www.cvkoers.nl/home/magazine/themas/14theologie-a-filosofie/4152-vragen-bij-pater-anselm.html
28. Wisse, Maarten, ND 4 juli 2008, Let it rain Worshipmusic als vorm van nieuwe magie.
http://www.nd.nl/artikelen/2008/juli/04/-let-it-rain-worshipmusic-als-vorm-van-nieuwe-magi
Hoofdstuk: Hoofdstuk 6. Literatuuroverzicht
89

Bijlagen
1. Doornenbal, R., Sofie, februari 2011, Nieuwe Spiritualiteit als missionaire uitdaging
2. De 17 interviews zijn alleen bijgevoegd bij de exemplaren voor mijn docenten. De interviews beslaan bij
elkaar 39 pagina’s en zijn, evt. los opvraagbaar bij t.volkerink@kpnmail.nl
Onderzoek Jouw Spiritualiteit: de 11 geïnterviewden
Naam Functie Bijlage nr.
Bachus, Johan en Ans Leraar, pastoraal, bidders
Blanken, Geert Jan Manager en MT lid EO
De Joode, Petra Presentator EO radio
Doornenbal, Willemijn Student GPW / stagiair JS
Helmus, Menno Projectleider Innovaties EO (toen)
Meedendorp, Theodoor Theoloog, Docent en gemeentewerker
Van den Oever, Ronald Redacteur / ontwikkelaar / programma maker
Van der Kamp, Linda Onderzoeker UvT, kringleider
Van Steeg, Henk Programmamaker EO radio
Van Toor, Anri Uitgever Inside Out Publishers
Van Veen, Alisa Communicatieadviseur – Dirigo
De andere geïnterviewden
Zwart, Ruth Redacteur Radio 5, Leef je Geloof 13
Sonneveld, Reinier Theoloog, Publicist, freelance redacteur
Smaling, Marja Gepensioneerd. Moeder / cursist
Dennis de Graaff Conservatorium, salesfunctie / cursist
Joyce Kuijer Docent en Verpleegkundige thuiszorg / cursist
4
2
8
11
10
7
3
12
6
1
5
14
15
16
17
Hoofdstuk: Bijlagen
90