BD Ondermijnt Congo zijn toekomst? - Broederlijk Delen

Ondermijnt
Congo
zijn toekomst?

Voorwoord
Nergens ter wereld lijken de bodemschatten zo onuitputtelijk te zijn als in Congo. Je vindt
er zink, koper, kobalt, uranium, goud en diamant in enorme hoeveelheden. Doorheen het
zuiden van de provincie Katanga loopt de Centraal-Afrikaanse ‘kopergordel’ die 34% van de
wereldreserves aan kobalt bevat en 10% van de reserves aan koper. Met de inkomsten van
de ontginning van deze rijkdommen zou Congo een rijk land kunnen zijn, waar het goed is
om te leven. Toch leven de meeste Congolezen in de grootste armoede. 42% van hen moet
het met één maaltijd per dag stellen, 60% van de kinderen onder de vijf jaar is ondervoed, de
levensverwachting bedraagt 41 jaar en 80% leeft van minder dan 1 dollar per dag. Waar gaat
de opbrengst van deze grondstoffen naartoe? Naar alle hoeken van de wereld, behalve naar
de Congolese bevolking zelf.
De problematiek van de grondstoffen in Congo is complex en kent een lange geschiede-
nis. Belgische bedrijven exploiteerden sinds 1908 de mijnen in Katanga, ex-president Mobutu
spijsde zijn rekening in Zwitserland met de nationalisering van de mijnindustrie en ex-president
Desiré Kabila verkocht mijnvergunningen om zijn oorlog te financieren. Sinds de jaren negentig
leggen ook multinationale bedrijven op strategische plekken in Congo hun hand op de rijke
ondergrond en de laatste jaren staan nieuwe wereldmachten als aasgieren klaar om nieuwe
mijnsites in te nemen.
Door ongelijke economische structuren wordt de armoede in Congo in stand gehouden.
Broederlijk Delen, NiZA en Commission Justice et Paix zijn er daarom van overtuigd dat de
internationale gemeenschap (overheden, ngo’s) fondsen voor de wederopbouw van Congo
in een bodemloos vat pompt, indien ze niet tegelijkertijd strijdt voor economische rechtvaar-
digheid. Op nationaal en internationaal vlak oefenen we druk uit op alle actoren die de ontwik-
keling van Congo mee bepalen. De Congolese overheid is het aan de bevolking verplicht om
de grondstoffen goed te beheren en om ze aan te wenden in de strijd tegen armoede. Maar
ook internationale bedrijven moeten verantwoording afleggen voor hun activiteiten in Congo
en ervoor zorgen dat hun investeringen ook aan de lokale bevolking ten goede komen. Zij is
immers de rechtmatige eigenaar van de grondstoffen waarmee de westerse bedrijven en de
Congolese elite zich verrijken.
Ruth Beeckmans
Colofon
Deze brochure kwam tot stand in samenwerking
met Broederlijk Delen, Commission Justice et Paix en
Nationaal instituut voor Zuidelijk Afrika (NiZA)
Coördinatie en redactie Ruth Beeckmans
Getuigenissen en foto’s Colin Delfosse, Pauline Beugnies
Tekstcorrectie Marieke Bastiaens
Wettelijk depotnummer: D/2008/5.56/1
Grafische vormgeving Geertrui Beullens
Drukkerij Claes Printing
Gedrukt op Era Pure, 100% gerecycleerd FSC papier
Met dank aan Nathalie Ankersmit, Anne-Sylvie Berck,
Bart Bode, Stefaan Calmeyn, Brigitte Herremans, Silvia Schouppe,
Pie Tshipanda, Sofie Vandereycken, Liesbet Van Huffelen
en Judith Verweijen
Verantwoordelijke uitgever
Luc Claessens, Huidevetterstraat 165, B-1000 Brussel
Inhoud
3 De geschiedenis van Congo in vogelvlucht
5 Gécamines, ooit de nationale trots van Congo
7 De grote uitverkoop
10 Artisanale mijnbouw
18 Ook kinderen zijn inzetbaar
22 War is business, business is war
24 Help! De Chinezen komen
25 Multinationals, medeverantwoordelijk voor de
crisis in de mijnbouw
29 Hoe kan mijnbouw bijdragen tot duurzame ontwikkeling?
30 Nederlands instituut voor Zuidelijk Afrika (NiZA),
Commission Justice et Paix, Broederlijk Delen
Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van
de Europese Unie. Uitsluitend Broederlijk Delen,
Commission Justice et Paix en het Nederlands instituut
voor Zuidelijk Afrika zijn aansprakelijk voor de
inhoud van deze publicatie, die op generlei wijze de
standpunten van de Europese Unie weergeeft.

De geschiedenis van Congo
in vogelvlucht
1885 Conferentie van Berlijn, Congo wordt toegekend aan koning Leopold II van België. Hij noemt
het Kongo Vrijstaat.
1908 België neemt Kongo Vrijstaat over van Leopold II. Het land wordt nu Belgisch Kongo ge-
noemd.
1960 Congo wordt onafhankelijk. Patrice Emery Lumumba wordt eerste minister en Joseph Kasa-
vubu president.
1960 Politicus Moïse Tsjombe roept de onafhankelijkheid uit van de provincie Katanga.
1961 Eerste minister Lumumba wordt in Katanga vermoord.
1961 VN-blauwhelmen ontzetten Katanga. Het wordt weer een provincie van Congo.
1965 President Kasavubu wordt afgezet. Mobutu roept zichzelf uit tot president en installeert een
eenpartijstaat. Hij hernoemt het land Zaïre.
1994 Er breken etnische onlusten en een burgeroorlog uit in Zaïre, mede door de instroom van
vluchtelingen uit de buurlanden Rwanda en Burundi.
1997 Tijdens een verblijf van Mobutu in het buitenland vallen soldaten van de Alliantie van Democratische
Krachten, onder leiding van Laurent-Desiré Kabila, de hoofdstad Kinshasa binnen.
Kabila roept zichzelf uit tot president en hernoemt het land Democratische Republiek Congo
(DRC).
1998 Rebellen komen in opstand tegen president Kabila, met steun van buurlanden Rwanda en
Oeganda.
2001 President Kabila komt tijdens een mislukte staatsgreep om het leven. Zijn zoon Joseph Kabila
volgt hem op.
2002 Een vredesakkoord wordt afgesloten tussen de partij van Kabila, de rebellengroepen en de
politieke oppositie. Kabila wordt president en stelt een overgangsregering in. De transitiefase
begint en zal duren tot de verkiezingen in 2006.
2006 Eerste democratische verkiezingen sinds de onafhankelijkheid in 1960. Joseph Kabila wint de
presidentsverkiezingen in de tweede ronde met 58% van de stemmen.

In 1885, tijdens de Conferentie van Berlijn, wordt Afrika verdeeld onder de toenmalige im-
perialistische grootmachten. De Belgische koning Leopold II wordt erkend als de soeverein
voor Kongo Vrijstaat. Leopold II regeert als een absolute despoot. Zijn roofbouwpolitiek
maakt hem wereldwijd beroemd en berucht. Onder druk van de internationale gemeen-
schap neemt België Congo over in 1908. Omdat Leopold II hierdoor de inkomsten uit zijn
kolonie dreigt te verliezen, laat hij een mijnplan uitwerken. In 1906 richt hij, onder controle
van de Generale Maatschappij van België, het mijnbedrijf Union Minière du Haut Katanga
(UMHK) op.
Stilaan begint het grootkapitaal zich in Katanga in te planten. België groeit tussen 1920 en
1960 uit tot een van de belangrijkste leveranciers van grondstoffen ter wereld. Naast de
mijnbouw zelf begint de UMHK met het verwerken van de ruwe delfstoffen. Het aantal Con-
golese werknemers in het bedrijf stijgt van 11.000 begin 1940 naar meer dan 20.000 in 1943.
De productie van koper neemt toe van 122.649 ton in 1939 naar 165.940 ton in 1942.
Gécamines,
ooit de nationale trots
van Congo

Mobutu nationaliseert de mijnbouwindustrie
In 1960 wordt Congo onafhankelijk. Op 11 juli 1960 scheurt de provincie Katanga zich af van
Congo onder het leiderschap van Moïse Tsjombe. Deze mijnprovincie is het rijkste en voor de
Belgische holdings interessantste deel van het land. De afscheiding wordt niet afgekeurd door Bel-
gië, integendeel. België zou kost wat kost de Belgische belangen in deze mijnstreek veiligstellen.
De eerste minister van Congo, Patrice Emery Lumumba, vindt dat de mijnontginning in Katanga
niet alleen de bedrijven, maar ook de Congolezen ten goede moet komen. In december 1961
wordt hij door de militaire leider Mobutu uitgeleverd aan Katanga, waar hij wordt vermoord. Het
blijft onduidelijk wie de moord gepleegd heeft.
Mobutu, die in 1965 aan de macht komt, wil het land economisch heropbouwen door de uitbouw
van de mijnsector. Tijdens de Koude Oorlog blijven de westerse machten hem steunen
omdat zij zijn dictatuur verkiezen boven een uitbreiding van de Sovjet-invloedssfeer. De mijnbouw
wordt nog belangrijker voor de economie dan onder de koloniale periode. Mobutu vaardigt een
aantal nieuwe wetten uit: de kopervergunningen worden vervallen verklaard en moeten opnieuw
worden aangevraagd; de sociale en administratieve zetels van in Zaïre werkzame ondernemingen
mogen niet langer in het buitenland gevestigd zijn; de UMHK wordt verzocht een dochteronderneming
met een zetel in Kinshasa op te richten; de activa worden overgedragen aan de Générale
Congolaise des Minerais (Gécomin), later omgevormd tot Générale des Carrières et des Mines
(Gécamines). In deze nieuwe maatschappij participeert Zaïre voor 60%. De overige 40% wordt
aangeboden aan een internationaal consortium van Amerikaanse, Franse en Japanse financiers.

Tot halverwege de jaren ’80 is het staatsbedrijf Gécamines, dat alle mijnrechten in Katanga bezit,
één van de vijf grootste spelers op de wereldkopermarkt. Met een productie van bijna 500.000
ton zorgt het bedrijf voor een jaarlijkse omzet van ongeveer 1 miljard dollar. Het bedrijf stelt
33.000 werknemers tewerk en zorgt voor sociale en medische voorzieningen. Tot 1990 is Géca-
mines goed voor een derde van de staatsinkomsten van Congo.
De grote uitverkoop
De jaren van slecht beheer, corruptie en leegplundering onder Mobutu en de admi-
nistratieve chaos gedurende de oorlogen leiden echter tot de ondergang. Wanneer
president Laurent-Desiré Kabila aan de macht komt in 1997 wordt hij geconfron-
teerd met een totaal ingevallen staatsapparaat en een economie die volledig plat
ligt. Om snel geld te vinden, onder meer om zijn oorlogsinspanning te financieren,
begint hij met het privatiseren van mijnbedrijven. Dubieuze privépartners sluiten
contracten af met staatsbedrijf Gécamines onder zeer nadelige voorwaarden voor
de Congolese staat. Vele kleine mijnfirma’s halen enorme mijnbouwvergunningen
binnen voor belachelijk lage prijzen. Na de moord op zijn vader in 2001 wordt
Joseph Kabila de nieuwe president van Congo. Onder zijn bewind gaat de uitverkoop
van mijnvergunningen rustig voort. In 2004 zijn de inkomsten voor de staat
uit mijnbouw nog maar een fractie van wat ze ooit geweest waren. Het zuiden van
Katanga, waar zich de meeste minerale afzettingen bevinden, blijft gespaard van
gewapende conflicten. Die relatieve vreedzaamheid heeft nochtans niet geleid tot
wat de Katangese mijnsector zou kunnen en moeten zijn, namelijk de motor van
duurzame economische groei. Gécamines is zo goed als failliet, heeft bijna 2 miljard
dollar schulden, kan zijn 12.000 werknemers niet betalen en produceert in 2004
nog maar 15.000 ton koper.

De Wereldbank
vraagt om privatisering
Na meer dan tien jaar afwezigheid doet de Wereldbank in
2001 opnieuw haar intrede in Congo. Geconfronteerd met
totaal ineengestorte staatsbedrijven stimuleert ze de Congo-
lese overheid om staatsbedrijven op een gestructureerde ma-
nier verder te privatiseren. De voorstellen van de Wereldbank
voor een rationele ontginning van de grondstoffen in Katanga
botsen echter vaak op een veto van de Congolese politici.
Zij blijven, terwijl de Wereldbank toekijkt, doorgaan met een
willekeurige uitverkoop van Gécamines. Om de staatsbedrij-
ven terug levensvatbaar te maken, start de Wereldbank onder
meer met een vrijwillig vertrekprogramma. In 2003 verlaten
10.500 werknemers Gécamines. In ruil krijgen ze een ver-
trekpremie van 1.900 tot 30.000 dollar. Dit lijkt misschien
veel in een Congolese context, maar door een gebrek aan
omkadering en economische mogelijkheden zitten de meeste
ex-werknemers, die vaak al jaren niet betaald waren, nu vol-
ledig aan de grond.
Illunga Kallala Baudouin,
er bleef niets over dan stof
Zoals vele kinderen uit Katanga die geboren
werden op 14 augustus 1955, dankt Illunga
Baudouin zijn naam aan de koning der Belgen,
die op die dag zijn eerste bezoek aan Congo
bracht. Illunga Baudouin werkte meer dan 32
jaar als specialist in pyro-hydrometallurgie bij
Gécamines. Het bedrijf kende toen een bloeiende
periode, die zou duren tot 1990. Gécamines,
ondermijnd door slecht beheer en
corruptie, moest herstructureren en massaal
mensen ontslaan. Illunga Boudouin stond van
de ene dag op de andere op straat, met een
ontslagpremie van ongeveer 3.000 dollar. Als
echtgenoot van twee vrouwen en vader van
acht kinderen had hij een nieuwe job nodig. Hij
kon niet anders dan, samen met de duizenden
andere mijnwerkers die zich in dezelfde situatie
bevonden, in een steengroeve te gaan werken.
Maar door de uitzichtloze situatie begon hij te
drinken. Hij ging steeds minder werken, hoogstens
een à twee keer per week. De rest van
zijn tijd bracht hij door in zijn twee woonplaatsen
en de drankwinkel van de wijk. En dat doet
hij nu nog steeds. Zijn oudste zoons sturen hem
regelmatig geld op, hoewel hij blijft hopen ooit
de achterstallige lonen van Gécamines nog te
ontvangen. In zijn dronken momenten wordt
hij razend over wat er is gebeurd: ‘Wij hadden
alles om te slagen, maar toen Gécamines wegviel,
was het als de val van Babylon, er bleef
niets over dan stof. Al wat de nieuwe bedrijven
doen, is plunderen wat wij al die jaren hebben
opgebouwd.’

10
Artisanale mijnbouw
Met het ineenstorten van Gécamines in de jaren ‘90 valt de industriële exploitatie van grond-
stoffen volledig stil. Machines worden niet meer onderhouden en er wordt niet meer geïn-
vesteerd. Arbeiders beginnen handmatig ertsen te zoeken op vervallen sites van Gécamines
en gaan op zoek naar nieuwe sites. Deze artisanale mijnbouwers worden in Congo creuseurs
genoemd. Artisanale mijnbouw wordt één van de enige manieren om te overleven. Net als
de rest van de Congolese economie, waar 95% van de beroepsbevolking afhankelijk is van
de informele sector, gebeurt nu ook de exploitatie van grondstoffen voor het grootste deel
in de informele sfeer. De stormloop naar de mijnen verloopt in totale chaos. Volgens het
Internationaal Muntfonds is ongeveer een vijfde van de Congolese bevolking afhankelijk van
de manuele ontginning.
De intensieve artisanale mijnbouw ontwricht de sociale structuren van de Congolese maat-
schappij. De Katangese gemeenschap organiseert zich vrijwel volledig rond de mijnen. Alle an-
dere economische, familiale en sociale activiteiten worden in de steek gelaten. Iedereen werkt
nu als creuseur: kinderen vanaf zeven jaar, jongeren, vrouwen, mannen, ouderen en zieken.
Mannen delven de grondstoffen, kinderen doen ze in zakken en dragen de loodzware last naar
vrouwen, die op hun beurt het erts oppoetsen. Mensen verlaten hun dorpen en vestigen zich
meer dan 200 km van huis in de dorpen die rond de mijnsites ontstaan. Boeren verlaten hun
akkers om aan de slag te gaan als mijnwerkers. Wat ooit één van de vruchtbaarste gebieden van
Congo was, is nu afhankelijk van de invoer van voedsel. De situatie in het onderwijs is erbarme-
lijk. Leraren die door de staat weinig of niet betaald worden, gaan aan de slag in de mijnbouw-
sector in plaats van les te geven. Kinderen verlaten de school om in de mijnen te gaan werken.
Het tekort aan andere werkmogelijkheden noodzaakt ook veel hoogopgeleide personen om in
de mijnen te gaan werken. Er werken juristen, ingenieurs, dokters, enzovoort.

Operatie ‘Mitraille’, het genadeschot voor Gécamines
Als voormalig kaderlid van de onderneming
Gécamines in Katanga, zou ik u aan twee elementen
willen herinneren die hun gewicht in
goud waard zijn voor de ondergang van deze
mijnbouwonderneming. Ik zal beginnen met
te zeggen dat Congo ook lijdt onder zijn rijkdom.
Als ik het me goed herinner, heeft het
platteland van Katanga enkele aanvallen van
buitenaf gekend, gericht op ertsen: Moba 1 en
Moba 2 in de goudregio, Shaba 1 en Shaba 2,
die Kolwezi als doelwit hadden, het economische
hart van Congo zoals men het noemde
ten tijde van Mobutu.
Onder de slachtoffers in Kolwezi bevonden zich
ook blanken. Dan zijn de Europeanen tussenbeide
gekomen, zowel om Mobutu te steunen
als om de hunnen te helpen. Nadat ze weer in
veiligheid waren in België, zeiden de Europeanen
die bij Gécamines werkten: ‘Nu wij daar
niet meer zijn, zal de onderneming zich nooit
meer kunnen herstellen...’
De Congolese kaderleden die ter plaatse waren
gebleven en die bekwamer waren dan de
meeste Europeanen die in het Westen liepen
op te scheppen, besloten: we gaan de blanken
eens tonen dat we best zonder hen kunnen.
De Afrikanen gingen aan het werk (zonder de
blanken) en Gécamines floreerde als nooit tevoren
(450.000 ton koper per jaar). Mobutu
plaatste Mulenda Mbo, een van de Congolese
ingenieurs die de uitdaging waren aangegaan,
aan het hoofd van de onderneming.
Jammer genoeg kreeg de machtswellust ook
deze ingenieur te pakken. Er moest meer, al-
tijd maar meer geproduceerd worden. Op een
dag gebeurde er een ongeval in de mijn van
Kamoto, de modernste en welvarendste mijn.
De mijn ging ten onder. Wat volgde, was te
verwachten: sommigen wilden een herstructurering.
En de politiek ging er zich in mengen! Tussen
1990 en 1994... De Congolezen wilden van
Mobutu af. Maar die was geslepen als een vos.
Hij kocht twee Katangese politici om en vroeg
hen om ervoor te zorgen dat Katanga Congo
‘in de as zou leggen’, zodat hij met zijn leger
te hulp kon snellen en het Westen zou zeggen:
‘Mobutu is de enige die de vrede in stand houdt
en wij zullen hem daarin steunen.’
Concreet was er sprake van een etnische zuivering
tegen de Congolezen wier grootouders
uit Kasaï (een centrumprovincie) waren gekomen
om in de mijnen te werken. De Kasaïanen
werden dus verjaagd. Onder hen waren bijna
tienduizend werkkrachten, waaronder ingenieurs,
ploegbazen, artsen, leraren,... Zou Gécamines
dat nog te boven komen? Tot zover
het eerste element!
Het tweede element: eerst en vooral moeten
we uiteraard degenen bedanken die het vuile
werk hebben opgeknapt! De politicus die aan
de oorzaak van de etnische zuivering stond,
verklaarde dat het uur was gekomen dat de
zonen van Katanga moesten profiteren van
de rijkdommen. De Katangezen mochten
in de sites van Gécamines afdalen, er al het
koperafval verzamelen en dat verkopen... De
provinciale overheid doopte deze operatie Mitraille
(metaalafval)... Ze gaf de exportlicentie
aan de Katangezen en vrachtwagens vol mineralen
reden naar Zuid-Afrika... ‘Afval’ was
toch gezegd, niet? Alles wat koper was, ging de
grens over, zelfs kranen... ‘Het koperafval verzamelen’
was er toch gezegd, niet? Akkoord,
maar toen er niets meer te verzamelen viel,
begonnen de mensen te graven. De artisanale
ertsontginning was geboren! En Gécamines
ging ten onder... Vandaag de dag wordt wat
er nog rest van Gécamines verdeeld tussen de
verschillende beheerders, de strijdheren en de
politiek. En intussen blijft het volk lijden...
Pie Tshibanda
11

1
Shambuyi Mwamba,
gevangen in een mijndorp
Shambuyi (veertig jaar) is nu al vier maanden
in Kisankala: een eeuwigheid in het dorpje verloren
in het noordwesten van Katanga. Kisankala
is een typisch mijnwerkersdorp. Het zag
duizenden delvers toestromen nadat er grote
lagen koper werden ontdekt. De plaatselijke
autoriteiten - mijnpolitie, soldaten en privébewakers
- leggen aan elke nieuweling hun wetten
en belastingen op. Shambuyi kwam hier bij zijn
familie terecht. Maar hij heeft het moeilijk met
de levensomstandigheden. Er is geen stromend
water, geen elektriciteit, hij moet op de grond
slapen... Het leven is totaal verschillend van
dat in de Katangese hoofdstad Lubumbashi.
Op zijn veertigste moet Shambuyi opnieuw een
job vinden, maar hij weet dat het moeilijk zal
zijn om iets te vinden dat goed betaald wordt.
Dus zet hij door en doet hij zijn best om steeds
meer geld te verdienen. De steengroeve waarin
hij werkt als creuseur, ‘Kinshasa’ genaamd, is
eigendom van de president. Een ‘officiële’ vertegenwoordiger
heft belastingen op alle producten
die de groeve verlaten. Shambuyi brengt
zijn grondstoffen naar een opkoper. Die deelde
de laatste maanden zijn aankoopprijs door vier.
Hij verkoopt het erts door aan het mijnbedrijf
Arma Corporate, dat een monopolie heeft op
alle ertsen die de steengroeve verlaten.
Shambuyi heeft geen idee wat de prijs van de
grondstoffen is. Samen met zijn ploeg graaft hij
tussen de twintig en de dertig zakken delfstof
per dag op. Als de delfstof gewassen is in de
rivier, blijven er ongeveer zeven zakken zuiver
erts over. Hiervoor krijgen hij en zijn ploegleden
100.000 Congolese frank (ongeveer 180 dollar),
die ze dan achteraf onder hun drieën verdelen.
Omdat dit niet voldoende is voor hem,
gaat hij enkele avonden per week terug naar de
steengroeve om ruw koper te stelen. Dat kan
hij in de stad tegen een betere prijs verkopen.
Gisteren nog kregen vier personen zweepslagen
omdat ze hetzelfde hadden gedaan. Shambuyi
zegt weinig en besteedt al zijn tijd aan zijn
werk. ‘Zijn stilzwijgen spreekt boekdelen’, zeggen
zijn vrienden, die goed weten hoe graag hij
Kisankala zou willen verlaten.

Uitbuiting, in alle schakels
van de mijnbouwsector
Delven voor
1 dollar per dag
Mijnwerkers bevinden zich vaak in een hachelijke situatie. Tijdens
het delven worden ze in het oog gehouden door verschillende
‘controle- en veiligheidsbeambten’, die hen belastingen laten betalen
op de gevonden ertsen. Met hun waren gaan de mijnwerkers
naar opkopers. Er zijn goedkope werkkrachten in overvloed en er
is geen echte vakbond, een onmogelijke uitgangspositie dus om
over prijzen te onderhandelen. De delvers krijgen dan ook vaak
erg weinig geld voor hun werk.
Tussen opkoper en mijnbedrijf
De opkopers zijn de schakels tussen de mijnwerkers en de grote bedrijven. Zij proberen de
mijnwerkers zo weinig mogelijk te betalen en zoveel mogelijk voor hun waren te krijgen bij de
bedrijven. Sommigen verdienen, op de kap van de mijnwerkers, redelijk goed hun brood, maar
er zijn er ook velen die uitgebuit worden. De grote maatschappijen hebben het immers voor
het zeggen. Zij bepalen de prijs van de grondstoffen. Ze bieden de opkopers vaak leningen aan
om hun activiteiten op te starten, waardoor ze met handen en voeten aan de maatschappijen
gebonden zijn en niet kunnen overstappen naar bedrijven die hogere prijzen voor hun producten
aanbieden.
Prijzen stijgen, creuseurs blijven voor
1 dollar per dag werken
Sinds 2003 is er een enorme stijging van de prijzen van de grondstoffen, voornamelijk te wijten
aan de grote vraag van koper en kobalt door China en India. In 2003 kost een ton koper op de
wereldmarkt 2.200 dollar per ton, in 2007 stijgt de koperprijs tot 7.200 dollar per ton.
De recente prijsstijging van koper en kobalt heeft zich niet vertaald naar een beter leven voor
de creuseurs. Integendeel, het maakt de zaken nog ingewikkelder voor de mijnwerkers en de
opkopers. De stijging van de grondstofprijzen op de wereldmarkt heeft voor een toestroom van
nieuwe - vaak Aziatische - ondernemingen geleid. Hierdoor worden de artisanale delvers steeds
verder teruggedrongen naar de afgelegen gebieden. Door de transportkosten dalen hun inkomsten
zienderogen.
1

1
Maman Maîtresse,
leerkracht en opkoopster
Een kleine, geïmproviseerde kopergroeve in
het hartje van een arbeiderswijk van de stad
Likasi. Boven de weg hangt een stofwolk, kinderen
stromen toe, zakken ertsen achter zich
aan slepend. ‘Mevrouw! Mevrouw!’ Deze jonge
mijnwerkers komen Jeannette begroeten, hun
‘handelsmama’, hun tussenpersoon. Elke dag
koopt ze van hen en andere mijnwerkers enkele
zakken koper om ze op het einde van de week
door te verkopen aan Gécamines. Vóór deze
kinderen haar ‘leveranciers’ werden, waren ze
haar leerlingen. ‘Maman Maîtresse’ is lerares
in een wijkschool. Met de kinderen aan wie ze
vroeger lesgaf, drijft ze nu handel. ‘De handelaars
komen bij mij met hun zakken grondstof
rond 11 uur. Ik weeg de zakken en betaal ze
100 Congolese frank per kilo. Ik ben heel toevallig
begonnen met dit werk toen ik een ton
kobalt verkocht in Kolwesi. Ik kreeg er 73.000
Congolese frank voor. Dat was heel veel geld
in die tijd, en dat zette me ertoe aan verder
te doen.’ Sindsdien ruilt ze, drijft ze handel en
slaat ze de zakken bij haar thuis op. Elke zaterdag
huurt ze voor 56 dollar een vrachtwagen
om twee ton producten te vervoeren naar het
filiaal van Gécamines. ‘Als het erts een goed
gehalte mineraal bevat, zo’n 20%, betalen ze
me 250 à 300 dollar per ton.’ Jeannette woont
samen met haar drie kinderen en haar man,
die ook opkoper is, in een bescheiden huis. ‘Dit
werk zorgt ervoor dat ik goed kan leven, mijn
kinderen gaan naar school en werken niet.’
Naast haar activiteiten als opkoopster, geeft
Jeannette nog altijd les. Ze leert ongeveer veertig
kinderen lezen en rekenen. Om zes uur ’s
avonds stoppen de lessen en dan verlaat Jeannette
de klas. De leerlingen zeggen in koor: ‘Tot
ziens, Maman Maîtresse.’ Later worden zij
misschien haar toeleveranciers.

Vital, de Eerwaarde
Koper en kobalt? De metalen koper
en kobalt komen veelal samen voor
in gesteenten. Tijdens de verwerking
worden ze van elkaar gescheiden.
Koper wordt in zeer veel producten
verwerkt. Je vindt het bijvoorbeeld in
elektriciteitsdraden, elektromagne-
ten, muntgeld, standbeelden, enzo-
voort. Kobalt is bestendig tegen zeer
hoge temperaturen en oxidatie. Het
wordt verwerkt in vliegtuigmotoren,
herlaadbare batterijen, katalysatoren,
magneten, enzovoort.
Met zijn bril op het puntje van zijn neus en met
een diploma geneeskunde bijna op zak, heeft
Vital de uitstraling van een intellectueel. Een
serieuze jongen tussen de mijnwerkers, zo serieus
zelfs dat ze hem de Eerwaarde noemen
in Kambove, het dorpje in Katanga waar hij
woont. ‘Als mijn makkers op de unief dat zouden
horen...’ Er is nochtans niets religieus aan
zijn werk. Vital is opkoper voor een Libanese opslagplaats
voor kobalt. Vorig jaar heeft hij zijn
studie geneeskunde onderbroken om carrière te
maken ‘in de ertsen’, uit financiële noodzaak.
Hij wil het nodige geld bijeenkrijgen om zijn studie
voort te zetten. ‘In het begin moet je je nog
bewijzen. Met het beetje spaargeld dat ik had,
heb ik twee keer ertsen kunnen opkopen van de
creuseurs. Ik heb ze geleverd aan de opslagplaats
van het mijnbedrijf, en dat wilde me kost
wat kost geld lenen om nog grondstoffen op te
kopen. Eerst weigerde ik, maar later bracht het
ruwe erts me niet genoeg meer op door het lage
kobaltgehalte en accepteerde ik het toch.’ Vital
verdenkt de opslagplaats ervan te liegen over
het kobaltgehalte van haar producten.
Vier groepen van vier mijnwerkers werken voor
de Eerwaarde in de steengroeve van het dorpje
Kapata. Eén groep vult ongeveer 200 zakken
per dag tegen 30.000 Congolese frank (ongeveer
55 dollar). Er werken ook ‘moeders’ voor
hem. Zij wassen en sorteren het erts aan het
meer voor het naar de opslagplaats gaat. ‘Met
de wassende moeders was het even wennen.
Maar ze weten dat ik serieus ben, dat ik hen
goed betaal. Het is net een klein bedrijfje, alleen
verdien ik niets.’ Vital vertelt dat hij zo’n
drie ton gewassen erts per dag verzamelt en
daar nauwelijks honderd dollar per dag mee
verdient. Daarvan moet hij nog eens de helft
aftrekken voor alle verschillende kosten en de
lonen van zijn arbeiders. ‘Ze proberen me uit
te buiten. Ik ga van techniek veranderen en een
deel van de zakken per fiets naar de Chinese
opslagplaatsen brengen. Ik verwacht veel van
wat de Chinezen me kunnen bieden.’ De Eerwaarde
hoopt binnen drie maanden zijn financiële
doelen bereikt te hebben en zijn studie
geneeskunde weer te kunnen opnemen. Als hij
niet met zijn neus in zijn agenda zit, droomt Vital
van Zuid-Afrika, van een job als chirurg. Een
droom met een prijskaartje van 3.000 dollar.
1

1
Is er toekomst voor de artisanale mijnbouw?
Met de komst van nieuwe bedrijven en het stilaan terug opstarten van een industriële mijnbouw
stelt zich de vraag naar de toekomst van de artisanale mijnbouw. De Congolese staat is ijverig
op zoek naar nieuwe investeerders en wil werk maken van de heropbouw van de industriële
mijnsector. Dit heeft tot gevolg dat de artisanale mijnwerkers verdreven zullen worden van de
gronden waar ondernemingen hun activiteiten starten. De overgang van artisanale mijnbouw
naar industriële mijnbouw lijkt evenwel nog niet voor morgen te zijn. Een mijnbedrijf opstarten in
Congo kan jaren duren door de grote hoeveelheid complexe werken die eerst uitgevoerd moe-
ten worden. De welig tierende corruptie en het gebrek aan basisinfrastructuur zijn bijkomende
hindernissen.
Maar de komst van nieuwe industriële bedrijven zorgt nu al voor sociale spanningen omdat niet
iedere creuseur die verdreven wordt bij deze bedrijven aan de slag kan. De artisanale mijnbouw
kan ook niet de toekomst zijn van de Congolese mijnindustrie. Er zal een kleiner aantal mensen
aan de slag kunnen dan nu het geval is. Diegenen die uit de boot vallen, zullen alternatieven moeten
worden geboden.
Industriële mijnbouw kan de Congolese staat veel geld opleveren. Maar uitsluitend focussen op
mijnbouw, een exportproduct, is niet zonder gevaar. Het maakt de Congolese economie kwetsbaar.
Aan de ene kant wordt ze namelijk afhankelijk van de prijzen van de ertsen op de wereldmarkt,
terwijl ze aan de andere kant meer goederen zal moeten importeren, waaronder voedsel.
Bijgevolg zal, als de voedselprijzen stijgen, de bevolking meer voor haar eten moeten betalen. De
beste oplossing is om het voedsel weer zelf in Katanga te gaan verbouwen, net als voor de komst
van de artisanale mijnbouw. Dit maakt de economie minder kwetsbaar en biedt de overtollige
creuseurs een goed alternatief. Naast het herstructureren van de mijnbouwindustrie is het daarom
even belangrijk werk te maken van een degelijk landbouwbeleid.

1
Ook kinderen
zijn inzetbaar
Onder de mijnwerkers van Katanga bevinden zich meer dan 25.000 kinderen. Sommige zijn
nauwelijks zeven jaar oud. Velen van hen moeten hun echte leeftijd verzwijgen om hun werk
te kunnen behouden. Door het tekort aan andere soorten werk en aan familie-inkomsten
zijn veel kinderen wel verplicht om dit te doen. Ze moeten hun schoolgeld betalen, dat de
ouders niet kunnen opbrengen. Vaak gaan ze echter helemaal niet meer naar school en
onderhouden ze mee het gezin. Ze verdienen slechts enkele dollars per dag voor gemid-
deld tien uur arbeid. Ze graven, verzamelen het ruwe erts, maken het schoon en zeven het.
Daarna transporteren ze zakken van ongeveer twintig kilo uit de mijnen. De werkomstan-
digheden zijn moeilijk en gevaarlijk.
Kinderen zijn de eerste slachtoffers van de talrijke ongeval-
len die in de putten gebeuren. In 2001 heeft Congo een
conventie van de IAO (Internationale Arbeidsorganisatie)
goedgekeurd die duidelijk stelt dat de ergste vormen van kin-
derarbeid verboden zijn en de staat verplicht tot het onder-
nemen van actie om deze vormen te bannen. De inspannin-
gen die de autoriteiten tot nu toe geleverd hebben, stellen
echter bitter weinig voor. Veel verder dan sensibiliserings-
campagnes is het nog niet gekomen. Bovendien ondergraaft
het tekort aan economische alternatieven alle inspanningen
om de kinderarbeid te doen verdwijnen. Ook buitenlandse
bedrijven die tussenpersonen gebruiken, nemen hun ver-
antwoordelijkheid niet omdat ze heel goed weten dat deze
tussenpersonen hun ertsen afnemen van kinderen. In de
mijnsector gaat winstmaximalisatie boven kinderwelzijn.
De gevolgen van het inzetten van kinderen in de mijnbouw
zijn ontzettend groot voor Congo. Een hele generatie groeit
op in de harde realiteit van de mijnbouwindustrie. Wanneer
er voor hen geen plaats meer zal zijn in de artisanale mijnbouw,
zullen zij op zoek moeten naar alternatieven. Maar
wat zal de Congolese staat kunnen bieden aan jongeren die
nooit naar school gingen, geen beroep leerden en opgroeiden
in een omgeving waar het contrast tussen rijkdom en
armoede zo groot was? Om deze kinderen hun waardigheid
terug te geven, om hen de plaats te geven in de samenleving
die zij verdienen, zal de Congolese regering zware inspanningen
moeten doen.

De arbeidersvoeten
van Mboula
Verborgen achter de paraplu die haar beschermt
tegen de verzengende hitte, neemt
Mboula (dertien jaar) een korte pauze. Ze
heeft al meer dan tien zakken kobalt gewassen
en gesorteerd deze ochtend. Mboula heeft het
engelengezichtje van een dertienjarig meisje,
maar de voeten van een arbeider die dagenlang
sleurt met zakken ertsen. Al bijna een jaar
werkt ze aan het Musesameer, in een ertswasserij.
Ze sorteert hier ongeveer twintig zakken
erts per dag voor verschillende handelaars.
Vroeger verzamelde ze stenen in de groeven
van Gécamines. ‘Dat bestaat hier niet meer
en wassen betaalt beter.’ Met haar T-shirt binnenstebuiten
en haar handen vol modder, trekt
Mboula nonchalant een zak van 70 kilo kobalt
het meer in. Niet ver van haar voeren haar drie
zussen Love, Vicky en Nadine en haar broer
Connais hetzelfde karwei uit: de zak verslepen,
uitschudden in het water, zeven wat niet proper
genoeg is, en het gewassen kobalt verzamelen
om daarna weer nieuwe zakken te vullen.
Mboula spreekt heel weinig Frans. Ze verzekert
me er nochtans van dat ze naar school gaat. ‘Ik
kan niet elke dag gaan, ze rekenen thuis op mij
om wat geld binnen te brengen.’ Per zak verdient
ze 150 Congolese frank (ongeveer 0,25
dollar). Maar ze kan niet elke dag twintig zakken
vullen. ‘Het hangt ervanaf hoeveel ze aanvoeren,
en soms ben ik te moe.’ Er zijn al twee
en een half uur voorbijgegaan sinds Mboula de
22 zakken erts heeft gewassen. Ze wacht op
haar loon en wordt ongeduldig. ‘Ik heb honger,
ik heb geen geld om een bord rijst te kopen
van die dames daar.’ Uiteindelijk arriveert de
vrachtwagen om de zakken in te laden, met de
tussenpersoon die hen gaat betalen. Met lege
blik en uitgeput van het werk en de hitte, klimmen
Mboula en haar broers en zussen in de
geladen vrachtwagen. Zo hoeven ze de zeven
kilometer naar huis niet te lopen.
1

Thsitshi Kanwenyi,
een kind zoals alle anderen
Thsitshi is de enige naam waarbij men hem kent. Niemand
bekommert zich om zijn echte naam of zijn werkelijke
leeftijd. Hij is ergens tussen 1994 en 1997 geboren,
verloren te midden van de andere kinderen in het
stof van de steengroeve van Kolwezi. Net als de anderen
is hij een goedkoop en nuttig ‘werktuig’ voor de dagelijkse
taken in de mijn. Thsitshi’s verhaal lijkt op dat van duizenden
andere kinderen van Katanga. Hij ging een tijdje
naar de lagere school, maar zijn ouders beslisten om
hem naar zijn oom te sturen, door gebrek aan geld. Zijn
oom woont in Kasoulo, een arme wijk van Kolwezi. De
oude man, die het kind zelf onmogelijk kon onderhouden,
stuurde Thsitshi naar de mijn om geld te verdienen
voor eten. Thsitshi werkt samen met zijn zogenaamde
neef, ongetwijfeld een vriend van de familie. Hij helpt
de neef bij al zijn dagelijkse taken: delven, de zakken
vullen, de zakken dragen, wassen. Op het einde van de
dag krijgt hij 1.000 Congolese frank, ongeveer twee dollar.
Hij doet zijn werk zonder klagen en kijkt uit naar het
einde van de dag. Dan wast hij zich en gaat samen met
zijn vrienden naar de bioscoop op de hoek, de enige plek
van ontspanning voor de kinderen van de wijk. Hij ziet
geen toekomst voor zichzelf buiten de mijn.
1

War is busine s,
busine s is war
De oorlogen hebben in Congo al aan meer dan vijf miljoen mensen het leven gekost. Het zijn
complexe conflicten met vele oorzaken op lokaal, nationaal en regionaal niveau. Het zou iets
te kortzichtig zijn om de conflicten en oorlogen in Congo te herleiden tot de plundering van de
natuurlijke rijkdommen van het land. Maar er zijn voldoende bewijzen dat de aanwezigheid van
natuurlijke rijkdommen de conflicten mee voedt en in stand houdt. Op lokaal niveau, rondom de
mijnsites, zorgt de ongecontroleerde economie voor ernstige sociale spanningen. De mijnindustrie
werd een ‘survival of the fittest’, een harde overlevingseconomie waar bevolkingsgroepen
tegen elkaar worden opgezet, waar de zwaksten verdrongen worden. Op een hoger niveau kunnen
we zeggen dat de opbrengsten van grondstoffenhandel een heel netwerk van wapenhandel
in stand kan houden. Zo ontstaat er een vicieuze cirkel van grondstoffen, plundering en conflict.
Rebellengroeperingen willen mijngebieden onder controle krijgen, mineralen worden verkocht
aan rebellen en leiders die een oogje dichtknijpen doen er goede zaken.
De eerste Congolese oorlog begint in 1997, wanneer Kabila dictator Mobutu van zijn troon stoot.
Congo ligt tussen verschillende conflictzones in: in de buurlanden Angola en Soedan betwisten
rebellengroeperingen het gezag van hun regeringen, terwijl het ook rommelt in de buurlanden
Rwanda en Burundi, waar recentelijk een genocide plaatsvond. Het is een explosieve situatie,
verergerd door het feit dat Kabila hulp nodig heeft om aan de macht te komen en een jaar later,
hulp om in het zadel te blijven. Die hulp komt uit de buurlanden, van regeringen en rebellen, en
is niet gratis. Kabila’s medestanders willen een stuk van de koek. In het grondstofrijke Congo valt
immers veel te halen.
Kabila maakt echter geen werk van de ‘Democratische Republiek Congo’ die hij heeft uitgeroepen.
Omdat hij Rwanda en Oeganda dwingt het land te verlaten, jaagt hij daarenboven zijn vroegere
bondgenoten tegen zich in het harnas. Begin augustus ‘98 barst de bom en nemen rebellen,
gesteund door Oeganda en Rwanda, de wapens op tegen Kabila. De tweede Congolese oorlog
begint. Dankzij de interventie van nieuwe bondgenoten Zimbabwe, Angola en Namibië weet
Kabila het geweld te beperken tot Oost-Congo.
Kobalt? De elektronische in-
dustrie slorpt een vierde van
de wereldconsumptie van
kobalt op. Het metaal wordt
gebruikt in gsm’s, laptops en
MP3-spelers, maar je vindt het
ook terug in verf. Doordat het
bestand is tegen extreme temperaturen
wordt het eveneens
verwerkt in vliegtuigmotoren.
Kobalt zit ook in voedingssupplementen
omdat het het
menselijk lichaam helpt om
vitamine B12 op te nemen.

Na allerlei vredesinspanningen, verdragen en wapenstilstanden spreken de buurlanden af om
de soevereiniteit van Congo te respecteren en trekken de Oegandese en Rwandese reguliere
troepen zich eindelijk terug uit het land. Maar de strijd gaat verder in het oosten, waar
verschillende milities, gesteund door Rwanda en Oeganda, actief blijven. Ze vestigen zich in
een gebied rijk aan kostbare grondstoffen zoals coltan en tin.
Omdat de situatie in het oosten van Congo zich niet stabiliseert, stuurt de VN een vredesmissie.
Anno 2008 zijn er in die streek 17.000 VN-soldaten aanwezig. Ook zij krijgen geen
controle over de regio.
Westerse bedrijven profiteren mee
van de ‘oorlogseconomie’
In april 2001 geeft de VN Veiligheidsraad het eerste rapport van een expertenpanel over de
plundering van Congo vrij. Met de resultaten van maanden terreinonderzoek bewijzen de VN-
experten dat de controle over de immense rijkdommen van het land een belangrijke rol speelt in
het conflict. Dankzij de medewerking van westerse privéactoren, waaronder een reeks Europese
bedrijven, konden de oorlogvoerende landen op zeer korte tijd tientallen miljoenen dollars halen
uit de verkoop van onder andere Congolees goud, diamant, hout en coltan.
Veel van de bedrijven die in het eindrapport van het panel genoemd worden, zijn nooit vervolgd.
Deze straffeloosheid laat zich moeilijk rijmen met de beloften van de internationale gemeenschap
om de vrede in het oosten van Congo te bevorderen.
Voor zogenaamde bloeddiamanten of conflictdiamanten - diamanten afkomstig uit conflictgebieden
waarvan de opbrengst wordt gebruikt om rebellengroeperingen te financieren - zetten overheden
en bedrijven een certificatieschema op. Dat wordt het Kimberleyproces genoemd. Hierdoor
wordt het mogelijk om diamanten uit conflictgebieden te weren op de internationale markt. Het is
hoog tijd dat ook voor andere ertsen een controlemechanisme wordt opgestart. Het spreekt voor
zich dat het stilleggen van de handel in grondstoffen uit oorlogsgebied de conflicten niet oplost,
maar het kan de financiering van de oorlog wel voor een groot deel doorbreken.

Help,
de Chinezen komen
De grote nood aan natuurlijke rijkdommen breekt stilaan
de dominante positie van westerse bedrijven in Katanga.
Opkomende wereldeconomieën als China en India heb-
ben dringend meer grondstoffen nodig, en daar hebben
ze heel wat voor over. Zo heeft China een belangrijke
deal van enkele miljarden dollars gesloten met de Con-
golese regering. In ruil voor de aanleg van grote infra-
structurele projecten kregen Chinese bedrijven enkele
belangrijke mijnconcessies in handen. China is nu niet
meer weg te denken uit het straatbeeld van Katanga. Het
legt hier wegen aan en krijgt een steeds groter deel van
de bouwindustrie in handen. Vaak gebruikt het hiervoor
Chinese werkkrachten.
Europa en Amerika worden zenuwachtig door de invasie
van China in een gebied waar zij traditioneel de grootste
invloed hadden. De rol van China in Afrika wordt zwaar
bediscussieerd binnen de internationale gemeenschap.
Terwijl sommigen beweren dat het land nieuwe kansen
biedt voor de ontwikkeling van de Afrikaanse economie,
zijn anderen van mening dat de Chinezen nieuwe koloni-
satoren zijn. Het lijkt erop dat hun grootste bezorgdheid
is dat de westerse bedrijven de zware verliezers zijn.
Waar de discussie in de internationale gemeenschap veel
minder over gaat, is of de nieuwe contracten gesloten
met China de Congolese bevolking beterschap zullen
brengen.

Multinationals,
medeverantwoordelijk
voor de crisis in de mijnbouw
Mijnbouwcontracten doorgelicht
In mei 2004 start een Congolese parlementaire commissie onder voorzitterschap van Christophe
Lutundula, een onderzoek naar financiële en economische contracten die werden afgesloten tus-
sen 1996 en 2003. De commissie stelt in haar eindrapport dat de roof van natuurlijke en andere
rijkdommen tijdens de transitie nog grotere dimensies aanneemt. Het verschil is dat het nu ge-
beurt bij gratie van de straffeloosheid die de tijdelijke grondwet aan de regeringsleden verleent.
Het rapport krijgt verder geen gevolg. Met de verkiezingen in het vooruitzicht zien regeringsleden
waarschijnlijk bepaalde zaken liever niet aan het licht komen.
In 2006 worden in Congo voor het eerst in veertig jaar democratische verkiezingen gehouden,
onder grote belangstelling van de internationale gemeenschap. De grote hoop is dat die verkiezingen
tot een beter bestuur van het land leiden. Zittend president Kabila wint de verkiezingen
met 58% van de stemmen. In februari 2007 vormt hij een nieuwe regering, met als eerste minister
Antoine Gizenga. Snel daarna presenteert de regering een ‘Governance Contract’, waarin
ze haar prioriteiten voor de komende regeringsperiode vastlegt. Eén van deze prioriteiten is het
bevorderen van transparantie in de mijnsector en heronderhandeling, indien noodzakelijk, van
onevenwichtige mijncontracten.

In 2007 doet een internationale coalitie van ngo’s een eerste oproep voor het herbekijken van de
mijncontracten in Congo. Ze lanceert daarvoor de campagne ‘Een rechtvaardig deel voor Con-
go’. De ngo’s roepen de Congolese regering en haar internationale partners op om oneerlijke
contracten uit de oorlogs- en transitieperiode te verbreken of te verbeteren. Zo willen de ngo’s
garanderen dat het Congolese volk een eerlijk deel krijgt van de opbrengsten van de natuurlijke
rijkdommen van het land. De oproep krijgt een zeer brede respons in Congo, elders in Afrika, in
Europa en in Noord-Amerika. Mede onder druk van de internationale gemeenschap tekent de
Congolese minister van Mijnbouw, Martin Kabwelulu, op 20 april een ministerieel besluit om een
interministeriële commissie op te richten met het mandaat om de mijncontracten uit de oorlogs
- en transitieperiode te herzien.
contracten onder de loep
In juni 2007 ging deze interministeriële commissie van start. Ze nam 64 mijncontracten tussen
privépartners en Congolese staatsbedrijven onder de loep. Ze ging na of de contracten in over-
eenstemming waren met de nationale mijncode en internationale normen betreffende mijnbouw.
De resultaten van de commissie waren ronduit schokkend. Van de 64 contracten was er niet één
aanvaardbaar. Voor 38 contracten adviseerde de commissie heronderhandeling, terwijl de andere
beter geannuleerd konden worden. Uit het onderzoek van de commissie blijkt dus dat multinatio-
nals de Congolese staat en haar bevolking plunderen.
Daarnaast werd het duidelijk dat deze privépartners een veel te laag percentage kapitaal inbrengen
in de mijnbouw, gezien de gigantische vergunningen die ze kregen. Het is duidelijk dat vele kleine
firma’s de vergunningen niet kochten om echt met mijnbouw te starten, maar om speculatieve
redenen. Zo leggen ze echter beslag op de ondergrond zonder dat het inkomsten genereert voor
de staat of bijdraagt aan de werkgelegenheid. Daarnaast valt het op dat de vergunningen voor erg
lange tijd werden afgesloten - tot dertig jaar - en dat de privépartners een abnormaal hoog percentage
aandelen in handen kregen. Hierdoor hebben de staatsbedrijven geen inspraak meer in
het dagelijkse bestuur en kunnen deals met klanten worden gesloten zonder inspraak of controle
van de staat. Het resultaat is dat ontgonnen ertsen ruw worden geëxporteerd en er grote winsten
worden gemaakt buiten Congo. De lokale bevolking ziet hier geen cent van terug.

Bermuda en de Maagdeneilanden:
meer dan tropische paradijzen
Veel van de multinationale bedrijven die actief zijn in Katanga zijn geregistreerd op tropische eilan-
den. Het bedrijf Katanga Mining, bijvoorbeeld, heeft zijn officiële zetel op Bermuda. Registratie in
belastingparadijzen bespaart bedrijven niet alleen heel wat geld, het maakt het ook erg moeilijk om
na te gaan waar het geld dat ze investeren in Congo precies vandaan komt.
Ook de soms zeer complexe structuur van multinationals bemoeilijkt het uitoefenen van effectieve
controle. Joint ventures worden afgesloten tussen het staatsbedrijf Gécamines en privébedrijven.
Die laatste zijn vaak dochterondernemingen van een holding, die over 100% van de aandelen
van het bedrijf beschikt. De dochterondernemingen worden meestal in belastingparadijzen geregistreerd,
terwijl de holdings in westerse landen zetelen. Op die manier ontstaat er een ingewikkelde
schakel van tussenondernemingen en aandeelhouders. Dit maakt het lastig om te bepalen
welke landen de verantwoordelijkheid hebben voor multinationale bedrijven, indien deze de wet
of regelgevingen overtreden.

Mijnbusiness,
een ver-van-mijn-bedshow?
Mijnbouw in Congo lijkt voor velen een ver-van-mijn-bedshow. Maar als we nagaan in welke
producten coltan, koper en kobalt uit Congo zit, blijkt er voor ieder van ons een stukje Congo
binnen handbereik te liggen.
De batterijen van alle gsm’s bevatten het mineraal coltan. De kans dat die uit het conflictgebied
Oost-Congo komt is vrij groot. Coltan vind je ook in de computers van Sony, Nokia, Nintendo,
Dell, Philips en Hewlett-Packard. Bedrijven hebben vaak ethische codes opgesteld voor de laatste
stappen van het productieproces, maar stellen zich weinig vragen bij de ontginning van hun basisgrondstoffen.
Ze hebben niet altijd een zicht op waar hun grondstoffen vandaan komen. Maar
het gaat niet enkel over firma’s die mineralen verwerken in hun producten. Ook banken hebben
een groot aandeel in de koper- en kobaltindustrie in Congo. De kans is groot dat ook jouw bank
investeert in grootschalige mijnprojecten in Congo.
Als gewone gebruiker van koper, coltan en kobalt kunnen we dus wel degelijk iets doen. Bedrijven
zijn gevoelig voor de publieke opinie, zeker als het gaat om kinderarbeid en oorlog. Een kritisch
publiek kan de cultuur van een bedrijf veranderen.

Hoe kan mijnbouw bijdragen
tot duurzame ontwikkeling?
De mijnbouw zou een belangrijke troef kunnen zijn voor de ontwikkeling van
Congo. Anno 2008 zorgt het slechte management van de natuurlijke rijkdom-
men echter alleen voor ellende en conflict. Om de opbrengsten uit de industri-
ele mijnbouw ten goede te laten komen aan de Congolese bevolking, moeten
vele voorwaarden vervuld raken.
Een eerlijk vergunningscontract is de basisvoorwaarde. Wat houdt dit in? Om
tot een eerlijk contract te komen moet de staat eerst weten wat ze juist ver-
koopt. Studies over de ondergrond en haalbaarheidsstudies zijn hoogst nood-
zakelijk vooraleer over te gaan tot het tekenen van een contract. Enkel op die
manier zullen eerlijke prijzen worden betaald en kunnen staatsbedrijven oor-
delen of een privépartner voldoende capaciteit heeft om tot productie over
te gaan. Het vastleggen van realistische productieschema’s belet dat privébe-
drijven mijnbouwvergunningen kopen voor speculatie. Daarnaast moeten de
staatsbedrijven erop toezien dat de verkoop van aandelen er niet toe leidt dat
privépartners het dagelijks bestuur volledig in handen krijgen. Ze moeten in-
spraak behouden in belangrijke beslissingen en mee controle kunnen uitoefe-
nen op de bedrijfsactiviteiten.
Maar een goed contract is niet voldoende. Je kan een perfect contract hebben,
zonder dat het één cent meer opbrengt voor de staat. Die moet er daarom
voor zorgen dat ze voldoende controlemechanismen opbouwt opdat de con-
tracten ook daadwerkelijk worden nageleefd. De Congolese staat zette hierin
haar eerste stappen door toe te treden tot het zogenaamde Extractive Industry
Transparancy Initiative (EITI). Dit iniatief verplicht bedrijven ertoe al hun afdra-
gen aan de staat openbaar te maken. Op haar beurt belooft de staat al haar in-
komsten uit de mijnbouw te publiceren. Op die manier onstaat er duidelijkheid
over de geldstromen in de mijnsector en wordt de kans op corruptie kleiner.
Daarnaast moeten de staatsmijnbedrijven samen met hun privépartners werk
maken van het heropstarten van een industriële verwerking van ertsen in Con-
go. In 1923 werd er meer erts bewerkt in Congo dan de dag van vandaag. Door
het exporteren van bewerkte ertsen zullen de opbrengsten voor de Congo-
lese staat gevoelig stijgen en krijgen meer mensen in Congo werk. De grootste
meerwaarde wordt dan niet langer in het buitenland gecreëerd.

0
Nederlands instituut
voor Zuidelijk Afrika (NiZA)
NiZA is sinds 2003 actief in de Democratische Republiek Congo (DRC). In het kader van zijn acti-
viteiten gericht op verbetering van de sociaal-economische situatie in mijnbouwgebieden in Afrika,
werkt NiZA in de DRC samen met vijf lokale organisaties. NiZA ondersteunt deze organisaties in
hun lobby- en campagneactiviteiten, onderzoeksactiviteiten en in de capaciteitsopbouw van hun
eigen organisatie. De partnerorganisaties worden ook betrokken bij de activiteiten van NiZA op
internationaal niveau.
In Katanga werkt NiZA samen met de Congolese organisaties ASADHO en NDS. ASADHO
is een mensenrechtenorganisatie die zich richt op het verbeteren van de leefomstandigheden
rondom de koper- en kobaltmijnen. Met ondersteuning van NiZA verspreidt ASADHO informatie
over mijnbouwactiviteiten en de gevolgen daarvan voor de lokale gemeenschappen. ASADHO
geeft ook voorlichting over de arbeidsrechten van de mijnwerkers. Daarvoor werkt het nauw
samen met NDS, de lokale vakbond voor mijnwerkers in Katanga.
In de overige delen van de DRC werkt NiZA samen met de Congolese organisaties GAERN,
CENADEP en OCEAN. GAERN richt zich voornamelijk op het mobiliseren van artisanale mijnwerkers
in de diamantindustrie in Mbuji-Mayi en in Oost-en West-Kasaï. CENADEP is een mensenrechtenorganisatie
in Kinshasa die de afgelopen jaren onderzoek heeft uitgevoerd naar onder
meer coltanwinning in Zuid-Kivu en diamantwinning in Province Oriental. OCEAN is een milieuorganisatie
die zich inzet voor een goed beheer van de tropische bossen in Congo. Met de
ondersteuning van NiZA heeft OCEAN zijn activiteiten uitgebreid en doet het onderzoek naar
vormen van mijnbouwwinning die plaatsvinden in de tropische bossen, zoals de winning van goud
en diamanten in het gebied rond Kisangani.
Voor meer informatie: www.niza.nl
Commission Justice et Paix
Actief in talrijke landen in alle werelddelen promoot Commission Justice et Paix de bescherming
van mensenrechten. Naast onderzoekswerk en het organiseren van opleidingen, oefent het op
politiek niveau druk uit rond mensenrechten, ontwikkeling en vrede. Dit zowel op nationaal,
Europees en internationaal niveau. In België wil de organisatie naast haar politieke lobbywerk ook
mensen sensibiliseren rond vrede en ontwikkeling. Daarnaast vormt Commission Justice et Paix
het secretariaat van het Belgisch Netwerk rond Natuurlijke Rijkdommen. Dit netwerk verenigt
verschillende ngo’s die werken rond de problematiek van natuurlijke rijkdommen. De verenigingen
die eraan deelnemen zijn: Broederlijk Delen, CNCD-11.11.11, IPIS, CNAPD, Solidarité
Mondiale, Action des Femmes pour le Développement, CADTM en Justice et Paix.
Voor meer informatie: www.justicepaix.be

Broederlijk Delen
Broederlijk Delen is een christelijke organisatie die groepen mensen in het Zuiden hun eigen plan-
nen in de strijd tegen armoede en onrecht laat waarmaken. Broederlijk Delen is actief in Congo
sinds zijn ontstaan in 1961. Op de eerste plaats ondersteunt Broederlijk Delen er organisaties van
kleinschalige boeren, én organisaties (ngo’s) die meerdere boerengroepen tegelijk begeleiden, dit
wil zeggen, hen vorming bieden en hen helpen om zich te organiseren.
Speciale aandacht gaat ook naar de positie van vrouwen en jongeren in Congo.
Broederlijk Delen steunde het democratiseringsproces in zijn campagne ‘Congo wil stemmen’
via Congolese partnerorganisaties die zich inzetten voor politieke bewustmaking: aan het Congolese
volk uitleg geven over het verkiezingsproces en allerlei informatie daarover verspreiden,
hen bewustmaken van hun recht/plicht om politiek actief te zijn, druk uitoefenen op kandidaten
en verkozenen, de lokale (plattelands)bevolking duidelijk maken dat ze mondige burgers moeten
worden, mensen (ook gezagsdragers) ervan bewustmaken dat macht en gezag geen synoniemen
zijn van ‘zomaar kunnen doen wat je wil’, mensen (vrouwen) alfabetiseren om een bewuste politieke
houding te kunnen aannemen, enzovoort.
Broederlijk Delen verricht al meer dan tien jaar politiek werk rond de problematiek van de grondstoffen
in Congo. De campagne ‘Geen bloed aan mijn GSM!’ klaagde de medeplichtigheid van
Belgische bedrijven aan de plundering van Congo aan, en lag mee aan de oorsprong van de
onderzoekscommissie Grote Meren van de Belgische senaat. Met het rapport ‘Supporting the
war economy in the DRC: European companies and the coltan trade’ tilde Broederlijk Delen de
problematiek op tot Europees niveau. Broederlijk Delen werkt ook mee aan de internationale
campagnes ‘Fatal Transactions’, ‘Publish What You Pay’ en ‘A Fair Share for Congo’.
Voor meer informatie: www.broederlijkdelen.be
Fatal Transactions
Afrika bezit een enorme rijkdom aan olie, diamanten, goud, koper en kobalt. Maar voor landen als
Congo, Soedan, Nigeria en Tsjaad zijn deze grondstoffen eerder een vloek dan een zegen. Daar
zijn ze de inzet van conflicten. Of wordt met de opbrengsten ervan een oorlog bekostigd. Bovendien
gaan veel mensen gebukt onder de winning van de grondstoffen. Zoals de mijnwerkers, die
werken onder lage lonen en slechte arbeidsomstandigheden. Of de lokale bevolking, die kampt
met de gevolgen van landonteigening en ernstige milieuvervuiling. Ondertussen verdwijnen de
enorme winsten in de zakken van olie- en mijnbouwbedrijven en de Afrikaanse politieke elite.
De internationale campagne Fatal Transactions wil dat de opbrengst uit de handel in grondstoffen
niet langer leidt tot geweld en conflict. Grondstoffen moeten bijdragen aan de ontwikkeling van
Afrikaanse landen. Dat kan door over te stappen van fatal transactions naar fair transactions. Fatal
Transactions strijdt daarom voor het openbaar maken en de verbetering en aanpassing van olieen
mijnbouwcontracten. Deze vorm van fair transactions moet zorgen voor een eerlijkere verdeling
van de winsten en de rechten van de lokale bevolking garanderen. Alleen dan zijn Afrikaanse
grondstoffen de motor achter duurzame ontwikkeling, in plaats van de aanstichter tot armoede
en conflict.
Voor meer informatie zie www.fataltransactions.org
1

Zit de toekomst van
Congo in de grond?
De Congolese regering heeft anno 2008 enorme noden. Haar budget kan je vergelijken met
dat van Gent, een stad in Vlaanderen met 300.000 inwoners. Jaren van plunderingen, oorlo-
gen en slecht bestuur hebben Congo diep doen wegzakken. Momenteel bengelt Congo op
de Human Development Index, een ranglijst die het welzijnsniveau in landen meet, onderaan
op de 176ste plaats (van de 196). De rijkdom van de ondergrond staat in schril contrast met
de armoede die zich boven de grond afspeelt. Die is het resultaat van het leegroven van het
land door dictator Mobutu, een decennialange oorlog die Congo handenvol geld kostte, cor-
rupte politieke leiders en het ontbreken van een functionerend staatsapparaat.
De industriële mijnbouwindustrie ligt nog voor een
groot deel stil. Van de opbrengsten vloeit er weinig
naar de nationale kas, en nog veel minder naar de lo-
kale bevolking. Nochtans heeft Congo vele mogelijk-
heden om uit het diepe dal te geraken. De herstruc-
turering van de mijnbouwsector zou daar een grote
bijdrage aan kunnen leveren. Het land zou dan kun-
nen profiteren van de enorme vraag aan grondstof-
fen en prijsstijgingen op de wereldmarkt. Maar hier-
voor moet de Congolese staat de mijnbouw terug
onder controle krijgen, een transparant belanstingsy-
steem invoeren en de opbrengsten gebruiken om te
investeren in de ontwikkeling van haar land. Enkel op
deze manier zullen kinderen uit de mijnen kunnen
worden gehouden, zullen mijnbouwers voldoende
verdienen om hun gezinnen te onderhouden en zul-
len boeren terug hun land gaan verbouwen.
De brochure kan u bestellen
In Nederland:
Fatal Transactions
T.a.v. Nathalie Ankersmit
P/a NiZA
Van Diemenstraat 200
1001 ES Amsterdam
Tel. + 31 (0)20 520.62.10
In België:
Broederlijk Delen
T.a.v. Silvia Schouppe
Huidevetterstraat 165
1000 Brussel
Tel. + 32 (0)2 213.04.38