Het citaat uit Amos 9 in Handelingen 15

Het citaat uit Amos 9 in Handelingen 15
Dr. A. Dirkzwager
Probleemstelling
In Handelingen 15: 16-18 gebruikt Jacobus een citaat uit Amos 9 om aan zijn gehoor duidelijk te
maken, dat God de bedoeling heeft gehad om ook heidenen tot zich te laten komen:
en Ik zal de gevallen hut van David weer opbouwen
en wat ervan verwoest is zal Ik opbouwen
en Ik zal haar oprichten,
opdat de overigen van de mensen de Heer zoeken
en al de volken over welke mijn naam is uitgeroepen
zegt de Heer die dit van eeuwigheid aan kenbaar maakt.
In Amos 9: 11-12 lezen wij
Te dien dage zal Ik de vervallen hut van David weer oprichten,
Ik zal haar scheuren dichten
en wat daarvan is ingestort overeind zetten
Ik zal haar herbouwen als in de dagen van ouds,
opdat zij beërven de rest van Edom
en van al de volken over wie mijn naam is uitgeroepen,
luidt het woord van de HEER, die dit doet.
Bij verschillen tussen de Hebreeuwse tekst en die uit het Nieuwe Testament is het altijd nuttig de
Septuaginta (de oude Griekse vertaling van het Oude Testament) te raadplegen. Daar leest men in
Amos 9
Te dien dage zal Ik de vervallen hut van David weer oprichten,
en het gevallene ervan weer opbouwen
en wat daarvan is verwoest oprichten
Ik zal haar herbouwen als de dagen van ouds,
opdat de overigen van de mensen (de Heer) zoeken
en al de volken over wie mijn naam is uitgeroepen,
luidt het woord van de HEER, die dit doet.
Ik schrijf "de Heer" tussen haken, omdat sommige handschriften deze woorden niet vermelden.
Nu is het zo, dat men destijds vrij citeerde. Wij zijn gewoon in een citaat de letterlijke woorden aan te
halen, maar inkorten en naar de inhoud vrij citeren kon destijds ook - zowel bij de Joden als bij
Grieken en Romeinen. Opvallend is hier echter, dat, zoals een commentaar opmerkt, juist in de regel
die als bewijs moet dienen voor Jacobus "opdat de overigen van de mensen de Heer zoeken" Amos in
de Hebreeuwse versie iets totaal anders schrijft. De Septuaginta ondersteunt de lezing van het
Nieuwe Testament en bewijst zo, dat in de Oudheid vaker een tekst als die welke Jacobus citeert,
gangbaar was.
Hoe komt het tot zulke verschillen in de tekst?
Zoeken en beërven
We hebben twee zinnetjes met elkaar te vergelijken:
1 opdat zij beërven de rest van Edom
2 opdat de overigen van de mensen de Heer zoeken
De werkwoorden zoeken en beërven verschillen nogal van elkaar in het Nederlands. In het
Hebreeuws niet. Zoeken is darasj en beërven is jarasj. Het is duidelijk, dat we te doen hebben met

een schrijffout. We weten, dat in de tijd waarin teksten werden overgeschreven, bij het kopiëren fouten
gemaakt werden. Dat de Joden hun bijbels uiterst nauwkeurig kopiëren, is een bekend feit, maar er
was een tijd, dat men minder nauwkeurig te werk ging dan nu. Toen konden (gelukkig niet op grote
schaal) overschrijffouten insluipen. Darasj en jarasj liggen dicht genoeg bij elkaar om een vermoeide
kopiist ertoe te brengen verkeerd over te schrijven. Of was misschien het origineel al onduidelijk te
lezen?
Edom, de mensen, de Heer
Lag er misschien een dergelijk verband tussen de woorden die ook verschillen in ons zinnetje: Edom,
de mensen en de Heer?
In het Hebreeuws schrijft men geen klinkers. Ik moet dus nu de medeklinkers noteren waarmee deze
woorden geschreven werden:
1 Edom: alef, dalet, wau, mem, of in een oudere schrijfwijze alef, dalet, mem.
2 de mensen (een van de mogelijkheden om "mensen" weer te geven is de naam Adam): alef, dalet,
mem.
3 Heer (Adon): alef, dalet, wau, nun of in een oudere schrijfwijze alef, dalet, nun.
We zien, dat ook hier, wanneer het origineel dat overgeschreven moest worden, onduidelijk was, de
mogelijkheid tot verwarring bestond tussen genoemde woorden.
In het Hebreeuwse schrift dat we nu kennen en dat in principe ook al in Jezus' tijd gebruikt werd, lijken
mem en nun niet op elkaar. Gaan we echter terug naar het oud-Hebreeuwse schrift van voor de
ballingschap, dan lijken mem en nun zeer op elkaar:
Het moet duidelijk zijn, dat we op het spoor zijn van de oorsprong van de verschillen tussen beide
tekstvormen.
Waarde van de nieuwtestamentische tekst
We belijden, dat het Nieuwe Testament door de Heilige Geest is geïnspireerd. Hij heeft het dus juist
gevonden om de tekst waarop heel de redenering steunt, te laten citeren als opdat de overigen van de
mensen de Heer zoeken. We kunnen er dus rustig van uitgaan, dat we hierin de juiste lezing van ons
zinnetje voor ogen hebben. Amos schreef een tekst met zoeken (darasj) en niet met beërven (jarasj).
Hij gebruikte zowel mensen (adam) als de Heer (ha’adon).
Het totaal volgt hieronder in oud-Hebreeuws schrift. Die tekst is van rechts naar links te lezen. Voor
het gemak hebben we tussen de woorden wit gelaten, hoewel dat destijds niet gebruikelijk was. De
translitteratie en de vertaling staan per woord onder elk woord.
’èt-ha’adon adam sj e ’erit jidr e sjoe l e ma‘an
de Heer (lijd.vw.) van de mensen overblijfsel zij zoeken opdat
terwijl in de Amostekst die ons overgeleverd is in het Oude Testament, gelezen wordt
’ è dom ’èt-sj e ’erit jijr e sjoe l e ma‘an
van Edom overblijfsel (lijd.vw.) zij beërven opdat

"Zij zoeken" is een meervoud en "het overblijfsel van de mensen" is strikt genomen een enkelvoud. Ik
schrijf strikt genomen, want naar de betekenis gaat het wel degelijk om een hoeveelheid mensen. In
het Hebreeuws kun je dan rustig zeggen "het overblijfsel van de mensen zoeken".
Het zal duidelijk zijn, dat de verschillen niet groot zijn.
Reconstructie van de tekstverandering
Wat er gebeurd is, kunnen we gemakkelijk reconstrueren. In eerste instantie hebben we te doen met
een geval van parablepsis (verspringen van de blik). De kopiist was aangekomen bij wat hierboven in
de eerste regel in Oud-Hebreeuws schrift staat genoteerd. Hij kopiëert tot aan ’adam:
Hij ziet dat woord in het origineel. Hij schrijft het op in de kopie. Hij kijkt terug naar het origineel om
verder te lezen en zijn oog valt niet terug op ’adam, maar op het eind van ’èt-ha’adon:
Zoals duidelijk is, lijken de oude nun en de oude mem zeer sterk op elkaar. Hij meent dat hij tot daar
gekomen is en gaat erachter verder met het kopiëren van "en al de volken over wie mijn naam is
uitgeroepen". In een tekst zonder wit tussen de woorden is zulk een verspringen van de blijk nog
waarschijnlijker dan in ons woordbeeld.
Gevolg is, dat ’èt-ha’adon ("de Heer") niet in de kopie verschijnt. Er staat dus alleen maar "opdat het
overblijfsel van de mensen zoeken".
Dat deze veronderstelling van mij geen fantasie is, blijkt uit de ene versie van de Septuaginta waar
inderdaad nog steeds te lezen is opdat de overigen van de mensen zoeken.
In tweede instantie ziet de volgende kopiist of een lezer dan staan (ik citeer nu weer in de
Hebreeuwse rangschikking van de woorden) "opdat zij zoeken het overblijfsel van de mensen". Dit
kun je, als je andere klinkers erbij denkt, ook lezen als "opdat zij zoeken het overblijfsel van Edom".
Nu komen teksten met een belofte, dat Israël wraak mag nemen op Edom, regelmatig voor bij de
profeten.
De kopiist of de lezer vindt de formulering echter wat vreemd.
"O", denkt hij, "een afschrijffout. Er had in plaats van zoeken (jidr e sjoe) beërven (jijr e sjoe) moeten
staan."
En de tekst wordt "verbeterd" tot wat we nu in onze bijbels lezen: opdat zij beërven de rest van Edom.
Uiteraard voegt hij ook ’èt toe voor 'overblijfsel' om dit ondubbelzinnig tot lijdend voorwerp te verklaren.
Bevestiging
Met het herstellen van de tekst van Amos vanuit het Nieuwe Testament en de andere versie van de
Septuaginta krijgen we bovendien een prachtig parallellisme:
opdat het overblijfsel van de mensen de Heer zoeken
en al de volken over wie mijn naam is uitgeroepen.
Dit parallellisme geeft een bevestiging van de juistheid van ons voorstel.
Erkentelijkheid
Ik dank Prof. Dr. Hendrik Koorevaar van de Evangelische Theologische Faculteit te Heverlee die ik om
raad vroeg inzake mijn Hebreeuwse reconstructies. Ook Dr. Pieter Siebesma deed enkele nuttige
suggesties na lezing van het ontwerp van dit artikel. Wat hierboven staat geschreven, behoeft echter
niet hun visie te vertolken.