Laatste artikel: De wereld op zijn kop - René Schils

De werelD op zijn
Lochseite
Lopen over flysch van vijftig miljoen jaar oud, en ondertussen je
hoofd stoten aan verrucano van tweehonderdenvijftig miljoen
jaar. Dat kan bij de Lochseite. Het is de laagste (570 m) en
gemakkelijkst te bereiken plek om de overschuiving te
bekijken. Hier is ook duidelijk te zien dat in de overschuivingszone
tussen verrucano en flysch een geelkleurige laag
lochseitenkalk zit. Zeer waarschijnlijk is dit het smeermiddel
geweest. Daardoor kon het kilometers dikke pakket verrucano
als één geheel, zonder te verbrokkelen, over de flysch schuiven.
De Lochseite ligt ongeveer een kilometer ten oosten van
Schwanden, langs de weg naar Elm (N46 59.780 E9 05.584).
36 | hoogtelijn 3 -2011 | tekst en foto’s René SchilS
Geologie onderweg
naast de pass dil segnas (2629 m) op de grens van
glarus en graubünden is de strak afgetekende lijn in
de omringende bergwanden niet te missen. langs die
messcherpe overgang zijn oude gesteenten over veel
jongere afzettingen geschoven. Deze zogenaamde
glarner-overschuiving heeft een belangrijke rol
gespeeld bij de verklaring van gebergtevorming.

kop
Tschingelhorn. Bij mooi
weer is de scherpe overgang
tussen verrucano en kalk
goed te zien.
©Swiss-Image
Ook voor leken
Wat maakt de Glarner-overschuiving zo uniek dat
het een Unesco-werelderfgoed waard is? Immers, in
de Alpen en alle andere bergketens wemelt het toch
van de overschuivingen. Dat klopt, maar de Glarneroverschuiving
is een unieke combinatie van grote
wetenschappelijke, historische en landschappelijke
waarde.
De Glarner-overschuiving biedt een unieke kijk op de vorming
van bergen. Daarom is de Sardona Tektonik Arena sinds
2008 een Unesco-werelderfgoed. Het gebied strekt zich uit
over 330 vierkante kilometer, van de zuidoever van de Walensee
tot aan het Vorderrheintal bij Flims. Vijfendertig miljoen jaar
geleden was alles hier nog normaal. Aan de oppervlakte lagen
jonge flyschafzettingen, met daaronder kalk van middelbare
leeftijd. Nog een verdieping lager bestond het gesteente uit oude
locatie SaRdona TekTonik aRena,
zwiTSeRland
verrucano. Maar daarna kwam het zaakje in beweging. Afrika en
Europa botsten op elkaar. De oude verrucano werd naar boven
geduwd en schoof over de jonge flysch en kalk. Het bracht
geologen in opperste verwarring.
Diep weggestopt
De verrucano die nu aan de oppervlakte ligt in grote delen van de
Tektonik Arena, heeft een bewogen tijd achter de rug. Zo’n
tweehonderdenvijftig miljoen jaar geleden was het gesteente nog
onderdeel van de oude Varistische bergruggen. Maar zoals altijd,
verrichtte erosie haar vernietigende werk. De afbrokkelende
gesteenten verzamelden zich in de lager gelegen delen. In een
bekken van zestig bij dertig kilometer stapelde zich een anderhalve
kilometer dik pakket verrucano op.
Daarna verdween de verrucano in verschillende fasen langzaam
onder de oppervlakte. Uiteindelijk tot een diepte van ongeveer tien
kilometer. Vanaf tweehonderd miljoen jaar geleden werd de
verrucano voornamelijk bedekt door verschillende lagen kalk en
mergel. In die periode werd het oercontinent Pangea uit elkaar
getrokken, waardoor tussen de nieuwe continenten de Tethysoceaan
ontstond. De kalkhoudende gesteenten werden afgezet op de
bodem en langs de kust van die nieuwe oceaan.
Ongeveer honderd miljoen jaar later draaide de beweging van de
continenten echter om. Het Afrikaanse continent schoof tegen het
Europese continent aan. Het was de start van de vorming van de
Alpen. De afzettingen uit deze periode bestaan voor een groot deel
uit flysch. Dat bestaat hoofdzakelijk uit grof materiaal dat vanaf de
kustzone afbrokkelde en zich in de zee ophoopte. Daar mengde het
zich met de fijnere afzettingen uit de zee zelf.
Noordwaarts
Ergens halverwege de vorming van de Alpen, zo’n vijfendertig
miljoen jaar geleden, begon de verrucano aan een lange reis naar
de oppervlakte. Vanuit een diepte van ongeveer tien kilometer
werd het gesteente gedurende twintig miljoen jaar, millimeter voor
millimeter, schuin omhoog geduwd in noordelijke richting. De
verrucano, inclusief alle sedimenten die er toen nog bovenop
lagen, schoof zo veertig kilometer noordwaarts, bovenop jongere
flysch- en kalkafzettingen.
Later werden de Alpen als geheel nog verder omhoog geduwd,
waardoor de overschuiving in zijn geheel hoger kwam te liggen. In
het centrale deel van de Alpen was de opheffing het hoogst. Daar
ligt de overschuiving rond de 3100 meter (Ringelspitz). Aan de
zuidzijde ligt het laagste punt van de overschuiving rond 1300
meter (Flims). Aan de noordzijde is de Lochseite het laagste punt
waar de overschuiving nog zichtbaar is (570 meter). Nog verder
naar het noorden ligt de overschuiving onder de grond. Na de
hoogtelijn 3 -2011 | 37

Platentektoniek
Met het inzicht dat overschuivingen, en dus horizontale
krachten, een grote rol spelen, kon men de bouw van de
Alpen steeds beter verklaren. Toch bleef een belangrijke
vraag nog onbeantwoord. Wat is de motor achter de
horizontale krachten? Het antwoord lag niet in de Alpen,
maar moest uit de oceanen komen. Want het was Alfred
Wegener (1880-1930) die in 1910 de opmerkelijke overeenkomst
van de kustlijnen van tegenover elkaar liggende
continenten zag. Als stukjes van een puzzel konden ze in
elkaar worden geschoven. Het kon volgens Wegener niets
anders betekenen dan dat de continenten konden schuiven.
Maar Wegener was niet in staat om zijn schuivende
continenten te koppelen aan de overschuivingen in
bergketens. Hij was meer geïnteresseerd in de krachten die
de continenten uiteendreven, en veel minder in wat
logischerwijze aan het andere einde van de plaat moest
gebeuren: de botsing! Emile Argand (1879-1940) knoopte in
1922 -1924 de overschuivingen in de Alpen aan de bewegende
continenten van Wegener, en smeedde dat samen tot
de huidige theorie over de bewegingen van de aardkorst.
opheffing van de Alpen vond op grote schaal erosie plaats.
Daarom is van het oorspronkelijke pakket dat naar boven is
geschoven al weer veel verdwenen. Maar dankzij de kloven en
dalen die zijn uitgesleten, ligt de Glarner-overschuiving nu op veel
plaatsen fraai in het zicht.
Onder geologen
De geschiedenis van de ontrafeling van de Glarner-overschuiving
leest als een spannende streekroman. Familiebanden en lokale
kennis speelden een belangrijke rol in de Zwitserse geologie van
de negentiende eeuw. Het verhaal begint in 1807 als Hans Conrad
Escher (1767-1823) de Glarner-overschuiving beschrijft. Op de
Pass dil Segnas viel het hem op dat de stapeling van gesteenten
niet overeenkwam met de normale volgorde. Oude grauwacke
(vroegere naam voor verrucano) lag hier bovenop de jonge
alpenkalk. Omdat hij geen logische verklaring had, raadpleegde
hij de gezaghebbende Duitse geoloog Leopold von Buch (1774-
1853). Samen bezochten ze de Glarner Alpen. De oplossing van
Von Buch was eenvoudig: “Grauwacke … kann und darf nie auf
Alpenkalkstein ruhen.” Discussie gesloten!
Totdat veertig jaar later Eschers zoon Arnold (1807-1872), voor de
eerste keer voorstelde dat er een kolossale overschuiving plaats
heeft moeten vinden. Dat was nog eens vernieuwend. Zo vernieuwend,
dat hij er zelf aan begon te twijfelen. In de Glarner Alpen
had Arnold Escher het veldwerk van zijn vader voortgezet. En met
succes, want inmiddels was hij de eerste hoogleraar geologie in
Zürich. Om reputatieschade te voorkomen, bedacht hij een theorie
die beter aansloot bij de toenmalige gedachten over gebergtevorming.
De heersende opvatting was dat de aarde sinds haar
ontstaan langzaam afkoelde en in elkaar kromp. Vergelijk het met
een appel die uitdroogt en rimpelig wordt. Daarbij ontstaan
plooien in de aardkorst, die vervolgens om kunnen buigen. Om bij
deze theorie aan te sluiten bedacht hij de dubbele plooi. Een plooi
vanuit het noorden en een plooi vanuit het zuiden, naar elkaar toe
38 | hoogtelijn 3 -2011
geklapt. Daardoor kon de oude verrucano de jonge flysch
insluiten en bedekken.
Hier auch
Arnold Escher droeg zijn gedachtegoed naadloos over aan Albert
Heim (1849-1937). Vanaf het moment dat ze elkaar in 1863 bij de
Zwitserse Alpenclub (SAC) ontmoetten trad Escher op als Heims
mentor. Na het overlijden van Escher nam Heim de leerstoel
geologie over. Uiteraard nam hij ook de dubbelplooitheorie ook
over, en verdedigde deze te vuur en te zwaard. Serieuze twijfels
over Heims dubbele plooi kwamen vooral vanuit het buitenland.
Eerst in 1884 van de Fransman Marcel Bertrand (1847-1907).
Hoewel Bertrand zelf nooit in de Glarner Alpen is geweest, schreef
hij dat een overschuiving vanuit het zuiden naar het noorden de
bouw van de Glarner Alpen veel beter kon verklaren. Bernard
kreeg geleidelijk aan steeds meer bijval van geologen die ook in
andere gebieden overschuivingen meenden te herkennen. Maar
Heim liet zich niet snel van zijn stuk brengen. Bovendien schuwde
hij daarbij niet om zijn tegenstanders keihard aan te pakken of te
ontlopen. Op het internationale geologiecongres in Zürich in 1894
stonden de twee kampen lijnrecht tegenover elkaar. August
Rothpletz (1853-1918), een van de dissidenten van Heims dogma,
hield een lezing waarin hij de tegenstelling als een generatieconflict
neerzette. Volgen Rothpletz zagen de bekrompen oudere
geologen plooien waar de jongeren juist overschuivingen zagen:
“Da hallt aus jugendlichen Kehlen der Ruf: hier auch gibt es
Überschiebungen!” Zo’n frontale aanval pikte Albert Heim niet. Hij
weigerde dan ook om Rothpletz mee te nemen op de bijbehorende
excursie naar de Glarner Alpen. Hij had geen zin in een
confrontatie met Rothpletz. Want het zou onmogelijk zijn om hem
tijdens de twaalf dagen durende trip in de bergen continu uit de
weg te gaan. Heim schreef dat de confrontatie in een ruzie zou
eindigen, en dat hij niet verplicht was om een gek mee te nemen.
Er volgde nog vele brieven, en met zachte dwang konden ze
Rothpletz uiteindelijk overhalen om niet mee te gaan.
Maar in 1902 gaat Heim om. Het doek valt voor de dubbele plooi.
Ook hij ziet nu in dat voorheen onbegrijpelijke structuren met
De allereerste schets van de Glarner-overschuiving
op de Segnespas, door Hans Conrad Escher.
Hut op Pass
dil Segnass.

De hoofdrolspelers naast elkaar:
roodgelige verrucano en blauwgrijze
flysch.
overschuivingen beter verklaard kunnen worden. Met dezelfde
passie waarmee hij eerst de dubbele plooi verdedigde, stond hij
nu achter de overschuivingen. In 1921 riep hij in zijn ‘Geologie der
Schweiz’ iedereen op die nog twijfelde naar de Glarner Alpen te
komen en de overschuiving met eigen ogen te aanschouwen.
Sardona Tektonik Arena
Meerdaagse wandeltocht
In zes etappes loop je over de Sardona-Welterbe-Weg
door de kern van de Tektonikarena. Vanuit Filzbach aan
de Walensee slingert de route zuidwaarts naar Flims.
De laatste drie etappes gaan langs de plaatsen met
het mooiste zicht op de Glarner-overschuiving. Daarbij
overschrijd je de Foopass (2223 m) en de Pass dil Segnas
(2629 m). Onderweg kun je onder andere terecht in hutten
van de SAC. Er is ook een variant van vijf etappes, inclusief
bagagetransport. Kijk op www.wanderland.ch.
Geostätten
Buiten de kernzone bevinden zich zo’n vijftig Geostätten.
Dit is een gevarieerd aanbod van leerpaden, musea, ruïnes
en mijnen die op de een of andere manier een band hebben
met de geologie van dit gebied.
Reis
Met de trein reis je in tien uur van Utrecht naar bijvoorbeeld
Elm. Kijk voor de dienstregeling op www.bahn.com; voor
meer info en treintickets op www.Treinreiswinkel.nl. De
Glarner Alpen liggen ongeveer op 870 km van Utrecht.
Swiss Airlines vliegt vier keer per dag van Amsterdam naar
Zürich (www.swiss.com).
Accommodatie
Als je een keer wat anders wilt kun je op de Pass dil Segnas
overnachten in de Mountain Lodge. Oorspronkelijk was het
een militair onderkomen uit 1944. Nu is het een kleine hut
met twaalf slaapplaatsen in het lager.
• Berggasthaus Murgsee, +41 (0)870 762826352,
www.murgsee.ch
Walensee: startpunt van de tocht door de Tektonik Arena.
• Spitzmeilenhütte, +41 (0)81 7332232, www.
spitzmeilenhütte.ch
• Hotel Alpenhof Weisstannen, +41 (0)81 7231763, www.
alpenhof-weisstannen.ch
• Hotel Gemse Weisstannen, +41 (0)817231705, www.
weisstannen.ch
• Sardonahütte SAC, +41 (0)81 306 13 88, www.
sardonahuette.ch
• Gasthaus Segnes, +41 (055 6421172, www.segnes.ch
• Alpenhotel Flims, +41 (0)81 9209800, wwwalpenhotelflims.com
Documentatie
• Kompass Wanderkarte 126 Glarnerland – Walensee – Pizol
– Sarganserland, schaal 1:50.000
• Landeskarte der Schweiz blad 237 Walenstadt, schaal
1:50.000
• Landeskarte der Schweiz blad 247 Sardona, schaal
1:50.000
• Alpinführer Glarner Alpen, Vom Walensee zum Tödi, Peter
Straub, Verlag CAS, 2004.
• Glarnerland, Wanderführer, Ulrich Tubbesing , Rother
Bergverlag, 3de druk 2009.
• Glarner Überschreitungen, 18 Wanderungen zu Geschichte
und Gegenwart eines engen Tals, François Meienberg,
Rotpunkt Verlag, 3de druk 2007.
• www.gpstracks.com voor de GPS-tracks voor de Sardona-
Welterbe-Weg
• www.tektonikarenasardona.ch
• Geostätten www.geopark.ch
• whc.unesco.org/en/list/1179/Unesco-werelderfgoedlijst
• www.MySwitzerland.com
hoogtelijn 3 -2011 | 39