Ontleden en Benoemen 1&2

LESSTOF
Ontleden en Benoemen

2 Lesstof Ontleden en Benoemen

INHOUD
INLEIDING....................................................................................................................... 4
DOELGROEP ................................................................................................................... 5
STRUCTUUR .................................................................................................................... 6
INHOUD ONTLEDEN EN BENOEMEN 1 ........................................................................ 10
INHOUD ONTLEDEN EN BENOEMEN 2 ........................................................................ 17
Lesstof Ontleden en Benoemen 3

INLEIDING
Muiswerkprogramma’s zijn computerprogramma’s voor het onderwijs. De
programma’s draaien onder Windows en zijn dus optimaal gebruikersvriendelijk.
Het belangrijkste principe van Muiswerkprogramma’s is dat een diagnostische
toets de leerling stuurt naar oefenmateriaal dat aansluit bij de gemaakte
fouten. De toets kan herhaald worden en eventueel leiden tot opnieuw oefenen.
De begeleidingsmogelijkheden van Muiswerk komen het best tot hun
recht wanneer het programma en de bestanden geïnstalleerd zijn in een netwerk.
De docent heeft dan extra mogelijkheden zijn of haar klas te sturen en te
volgen.
Het lesbestand Ontleden en Benoemen 1 en 2 is bedoeld voor leerlingen in het
voortgezet onderwijs, het volwassenenonderwijs en voor snelle leerlingen in
het basisonderwijs. Het kan gebruikt worden als ondersteuning van de gewone
grammaticalessen. Het is dus níet specifiek geschikt voor onderwijs in
Nederlands als tweede taal. Het programma kan met name goed gebruikt
worden in groepen met grote niveauverschillen. Ontleden en Benoemen 1 is
vooral voor leerlingen die slechts een beperkte basiskennis hoeven hebben
van ontleden en benoemen. Het eindniveau dat met behulp van dit programma
gehaald kan worden voldoet ruimschoots aan de eindtermen van de basisvorming.
Ontleden en Benoemen 2 is geschikt voor leerlingen die bijvoorbeeld
op gymnasiumniveau moeten eindigen. U kunt de leerlingen op verschillende
manieren met het programma laten werken (zie sectie DIDACTIEK). Er bestaat
geen verbinding met een bepaalde lesmethode, maar dit Muiswerkprogramma
sluit wel aan bij wat in alle bekende lesmethoden Nederlands behandeld
wordt. Aan de orde komen:
werkwoord
zelfstandig naamwoord
bijvoeglijk naamwoord
voorzetsel
alle voornaamwoorden
telwoord
bijwoord
voegwoord
tussenwerpsel
4 Lesstof Ontleden en Benoemen

verdelen in zinsdelen
persoonsvorm en tijd
onderwerp
werkwoordelijk gezegde
lijdend voorwerp
meewerkend voorwerp
bijwoordelijke bepaling
naamwoordelijk gezegde
voorzetselvoorwerp
bepaling van gesteldheid
Het programma Ontleden en Benoemen 1 en 2 voldoet het best wanneer in de
klas of anderszins reeds al enige aandacht besteed is aan het herkennen van
woordsoorten en zinsdelen, terwijl het nog niet zo is dat de leerlingen de stof
beheersen. Enige ervaring in het werken met de muis (aanwijzen, klikken,
afrollen, slepen) is ook gewenst. Ontbreekt deze ervaring, dan is een korte
instructie daarover wel op zijn plaats.
DOELGROEP
Ontleden en benoemen 1 is bedoeld voor leerlingen in de brugklas van vmbotl,
havo en vwo en voor het eerste leerjaar A van het Belgische secundair
onderwijs. In dit programma wordt de basisstof van het traditionele woordbenoemen
en zinsontleden op het niveau van enkelvoudige zinnen behandeld.
Het gaat om stof die voor een groot deel ook al op de basisschool aan de orde
gekomen is (zie INHOUD O&B1, blz. 10). Vervolgens kunnen leerlingen in
brugklas en hogere klassen van havo en vwo en in België in ASO 2 e en 3 e graad
aan de slag gaan met Ontleden en benoemen 2. In Ontleden en Benoemen 2
wordt de stof van deel 1 grotendeels bekend verondersteld en aangevuld tot
een complete behandeling van het traditionele woordbenoemen en zinsontleden
(zie INHOUD O&B2, blz. 15). Er komen nu naast enkelvoudige, ook samengestelde
zinnen aan de orde.
Lesstof Ontleden en Benoemen 5

De oefeningen onder de knop ‘Alle oefeningen’ bij Ontleden en benoemen 1. Druk op de statistiekknop
linksonder om te weten te komen of u deze oefening eerder maakte en met welk resultaat.
Het programma is ook geschikt om op in het hbo en op de universiteit (PABO
en talenopleidingen) de kennis van de grammatica bij te spijkeren. Net als de
meeste andere Muiswerkprogramma’s is Ontleden en Benoemen 1 & 2 bijzonder
geschikt voor groepen waarin grote niveauverschillen bestaan. Het kan
zowel gebruikt worden door leerlingen die nog weinig van de stof weten, als
door leerlingen die al enigszins gevorderd zijn. De laatsten zijn alleen eerder
klaar. Door te werken in de diagnostische modus krijgen leerlingen slechts
oefeningen in onderdelen die ze nog niet beheersen. Het programma is geschikt
voor zowel autochtone als allochtone leerlingen.
STRUCTUUR
Muiswerkprogramma's vormen een oefenomgeving voor computerondersteund
onderwijs. Het basisprincipe van deze programma's is dat een diagnostische
toets de leerling stuurt naar oefenmateriaal dat aansluit bij de fouten
die hij maakte. De toets kan herhaald worden en eventueel leiden tot opnieuw
oefenen. Ook Muiswerk Ontleden en Benoemen 1 en 2 is zo gestructureerd. Er
kan zeer gedifferentieerd mee gewerkt worden.
In Ontleden en Benoemen 1 en 2 wordt aandacht besteed aan vrijwel alle
6 Lesstof Ontleden en Benoemen

woordsoorten en zinsdelen die de traditionele grammatica onderscheidt. De
opbouw van de delen 1 en 2 is cumulatief: wat in deel 1 aan de orde komt,
wordt in deel 2 grotendeels bekend verondersteld. Gedeeltelijk worden in deel
2 dezelfde onderwerpen behandeld als in deel 1, maar dan uitgebreider en
diepgaander. Beperkt het eerste lesbestand zich tot het ontleden van enkelvoudige
zinnen; in het tweede lesbestand komt ook de samengestelde zin aan
bod. Het is niet noodzakelijk om bij het maken van een diagnose de complete
stof van het lesbestand te betrekken. Elk bestand bevat namelijk niet alleen
een totaaltoets Benoemen en een totaaltoets Ontleden, maar ook vier of vijf
deeltoetsen die elk een deel van de stof bevragen. Zie de overzichten van
toetsen en oefeningen op blz. 15 en blz. 22.
OMVANG
In het lesbestand Ontleden en Benoemen 1 zijn 2160 vragen in 2692 variaties,
1230 woorden, 20 teksten verwerkt in 6 toetsen en 90 oefeningen. Het totaal
aantal opgaven is daarmee 3390. De stof wordt uitgelegd in 204 uitlegschermen.
Er zijn in het programma 14 oefenvormen gebruikt: Rijen (12x), Stenen
(3x), Open vraag (6x), Wijs aan in zin (11x), Meerkeuze (5x), Meerkeuze-2
(4x), Meerkeuze-3 (11x), Meerkeuze-4 (25x), Meerkeuze-5 (3x), Wijs aan in
tekst (9x), Koppels (2x), Slepen (3x), Wijzig tekst (1x), Koppelpuzzel (1x).
In het lesbestand Ontleden en Benoemen 2 zijn 2387toetsen en 79 oefeningen.
Het totaal aantal opgaven is daarmee 3905. De stof wordt uitgelegd in
223 uitlegschermen. Er zijn in het programma 10 oefenvormen gebruikt:
Rijen (19x), Stenen (6x), Open vraag (1x), Wijs aan in zin (8x), Meerkeuze (5x),
Meerkeuze-3 (10x), Meerkeuze-4 (23x), Meerkeuze-5 (6x), Wijs aan in tekst
(4x), Slepen (4x).
Het totale pakket bestaat uit de volgende onderdelen.
De computerbestanden van Ontleden en Benoemen; 169 oefeningen die
onderverdeeld zijn naar onderwerp; twee uitgebreide toetsen over Ontleden
en twee over Benoemen en negen deeltoetsen waarin een deel van
de onderwerpen aan de orde komt. De meeste oefeningen en toetsen
kunt u ook op verschillende manieren op papier afdrukken.
Een zeer uitgebreide helpfile in .pdf formaat.
Een overzichtelijke handleiding op papier.
Lesstof Ontleden en Benoemen 7

DIAGNOSE
Muiswerk kent toetsen en oefeningen. Oefeningen beperken zich altijd tot een
deel van de stof, leggen uit, laten voorbeelden zien, laten de leerling oefenen
en laten hem weten wat hij goed en fout doet. Toetsen laten nooit zien of het
antwoord goed was en dekken een breder deel van de stof.
De toetsen van Muiswerk kunnen een diagnose stellen. Alle onderdelen van de
stof komen gelijkmatig in elke toets aan bod; veelgemaakte fouten worden als
het ware uitgelokt. De foute en goede antwoorden, die gecodeerd zijn, worden
opgevangen en gerubriceerd. Zo komt de diagnose tot stand.
Het beginscherm van Ontleden & Benoemen 1 met de knop ‘Wat weet je al?’ waaronder alle toetsen
zitten en de knop waaronder de oefeningen te vinden zijn. De knop met het persoonlijk oefenprogramma
‘Jouw oefeningen’ verschijnt pas na het maken van een toets.
Met behulp van de diagnose wordt een oefenprogramma op maat samengesteld.
Dat wil zeggen: rubrieken waarin fouten werden gemaakt, worden
vertaald in oefeningen die de oefenstof uit die rubriek herhalen en oefenen. De
leerling wordt door de oefeningen heen geleid die zwakke plekken in zijn
kennis opvullen. Na het oefenen kan hij opnieuw een toetsdoen.
TOETSEN
Ontleden en Benoemen 1 heeft twee totaaltoetsen en vier deeltoetsen; Ontleden
en Benoemen 2 heeft twee totaaltoetsen en vijf deeltoetsen. De toetsen
worden zowel voor diagnose als voor evaluatie gebruikt. De gebruikte zinnen
8 Lesstof Ontleden en Benoemen

en woorden zijn elke keer anders, maar de toetsen bevragen wèl steeds dezelfde
stof. U kunt zelf instellen welke toetsen en oefeningen voor de leerling
zichtbaar zijn en u kunt ook instellen of oefenprogramma’s worden gegenereerd.
Als u alleen een toets afneemt voor een cijfer, kan het genereren achterwege
blijven (BESTAND/ INSTELLINGEN/ BESTAND).
De toets Alles Benoemen van Ontleden en Benoemen 1 heeft 48 opgaven
en gaat over: werkwoord, zelfstandig naamwoord, bijvoeglijk naamwoord,
voorzetsel, voornaamwoord (persoonlijk, bezittelijk, vragend),
telwoord, bijwoord.
De toets Alles Ontleden van Ontleden en Benoemen 1 heeft 36 opgaven
en gaat over: persoonsvorm en tijd, zinsdelen, onderwerp, werkwoordelijk
gezegde, lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp, bijwoordelijke
bepaling, naamwoordelijk gezegde.
De toets Alles Benoemen van Ontleden en Benoemen 2 heeft 48 opgaven
en gaat over: zelfstandig naamwoord, bijvoeglijk naamwoord, werkwoord,
voorzetsel, persoonlijk voornaamwoord, bezittelijk voornaamwoord,
wederkerend voornaamwoord, vragend voornaamwoord, onbepaald
voornaamwoord, betrekkelijk voornaamwoord, telwoord, bijwoord,
voegwoord, voorzetsel, tussenwerpsel.
De toets Alles Ontleden van Ontleden en Benoemen 2 heeft 32 opgaven
en gaat over: bepalingen, structuur van zinnen, werkwoordelijk en
naamwoordelijk gezegde, onderwerp, lijdend voorwerp, meewerkend
voorwerp, bijwoordelijke bepaling, voorzetselvoorwerp, bepaling van
gesteldheid.
Elke deeltoets bestrijkt een deel van de stof. De deeltoetsen Ontleden werken
vaak met een complete tekst (als voorbeeld hieronder deeltoets 1 van O&B1).
Wat de precieze inhoud van deze deeltoetsen is, kunt u bekijken in de overzichten
van oefeningen en toetsen op blz. 15 en blz. 22.
UITLEGSCHERMEN
Bij elke oefening horen één of meer uitlegschermen. Deze kunnen vooraf en
tijdens het maken van de oefening geraadpleegd worden. De uitlegschermen
hebben een vaste opbouw. Naast de uitleg zijn er bijna altijd voorbeelden
gegeven.
Lesstof Ontleden en Benoemen 9

INHOUD ONTLEDEN EN BENOEMEN 1
Muiswerkprogramma’s bestaan uit oefeningen en toetsen waarin volgens een
vaste systematiek een aantal onderwerpen behandeld worden. Hieronder
volgt een beschrijving van de inhoud van de onderwerpen die in Ontleden en
Benoemen 1 aan de orde komen. Aan de hand van deze beschrijving kunt u
nagaan of de inhoud aansluit bij wat u in de les behandelde of van plan bent te
behandelen.
WERKWOORD
Werkwoorden zijn woorden die zeggen wat iets of iemand doet. Ze hebben
veel verschillende vormen. Een belangrijke vorm is het hele werkwoord of de
infinitief. Die leren de leerlingen afleiden van al dan niet gesplitste, vervoegde
vormen. Ze maken in deze rubriek bovendien kennis met de persoonsvorm en
het voltooid deelwoord. Er zijn negen oefeningen. Oefening A9 bevat alle stof
van de rubriek.
ZELFSTANDIG NAAMWOORD EN LIDWOORD
In de eerste oefeningen van rubriek B leert men een zelfstandig naamwoord
herkennen op basis van betekenis en vorm. Dat gebeurt los van de context en
(later) in een context. Belangrijk vormkenmerk is dat er (meestal) een lidwoord
bij een zelfstandig naamwoord hoort. Geleerd wordt ook in welke
gevallen men ‘de’, ‘het’ of ‘een’ gebruikt. Er zijn acht oefeningen. Oefening B8
bevat de totale stof van dit onderwerp.
BIJVOEGLIJK NAAMWOORD
Ook het bijvoeglijk naamwoord leert men kennen op basis van betekenis en
vorm. Vormaspecten zijn dat het meestal een vergrotende en overtreffende
trap heeft en dat het meestal twee vormen heeft: mét -e en zónder -e. De
leerling leert in de oefeningen ook in welke gevallen welke vorm gebruikt
moet worden. Er zijn zes oefeningen. Oefening C7 gaat over de complete stof
van dit onderdeel.
VOORZETSEL
Voorzetsels geven (vaak letterlijk) aan welke plaats in de ruimte iets of iemand
heeft. Een voorzetsel vormt samen met een of meer andere woorden
een woordgroep. Het kan ook achter een woordgroep staan. Aandacht ook
10 Lesstof Ontleden en Benoemen

voor het verschijnsel dat woorden vaak een vaste combinatie vormen met een
voorzetsel. De rubriek bevat zes oefeningen en oefening D6 oefent weer alle
stof over het onderwerp.
Bij deze oefening moeten de voorzetsels worden opgespoord.
VOORNAAMWOORD
Het persoonlijk voornaamwoord staat ‘in de plaats van een persoon’. Aan de
hand van voorbeelden wordt getoond dat het persoonlijk voornaamwoord al
dan niet een onderwerp kan zijn. Het bezittelijk voornaamwoord geeft aan van
wie iets is. Het staat dan vóór het bezit. Een vragend voornaamwoord helpt bij
het maken van een vraag. In de oefeningen vooral ook aandacht voor het
onderscheid tussen persoonlijk en bezittelijk voornaamwoord en voor de
benoeming van ‘het’: lidwoord of persoonlijk voornaamwoord. Er zijn zeven
oefeningen en E7 gaat weer over de complete stof.
TELWOORD
In deze afdeling leert men telwoorden herkennen, onderscheid maken tussen
hoofd- en rangtelwoorden, tussen bepaalde en onbepaalde telwoorden. Er zijn
drie oefeningen.
Lesstof Ontleden en Benoemen 11

BIJWOORD
De behandeling van het bijwoord is eenvoudig gehouden. Er worden bijwoorden
behandeld die iets zeggen van een ander woord dan een zelfstandig
naamwoord (het verschil met bijvoeglijk naamwoorden wordt daarmee duidelijk)
en bijwoorden die iets zeggen van de hele zin. Wat de betekenis betreft
wordt de aandacht vooral gericht op bijwoorden van tijd en plaats. Er zijn
twee oefeningen.
PERSOONSVORM EN TIJD
De eerste stap van het ontleden is het ontdekken van de persoonsvorm. Die
wordt in deze rubriek voor de tweede keer behandend. De persoonsvorm is
een werkwoord dat in de zin in een andere tijd gezet kan worden. Dat is wat
de leerling hier leert. Ook bij de werkwoordstijden wordt vanzelfsprekend
stilgestaan. De leerling leert persoonsvormen herkennen in losse zinnen en in
een compleet tekstje. Er zijn zes oefeningen in deze rubriek.
ZINSDELEN
Redekundig ontleden begint met verdelen in zinsdelen. Dat is wat hier centraal
staat. Een zinsdeel is één woord of een groepje woorden dat bij elkaar
hoort. Wat bij elkaar vóór de persoonsvorm kan staan, is een zinsdeel. Men
leert de persoonsvorm op de juiste (tweede) plaats zetten en men leert zinsdelen
afbakenen. er zijn drie oefeningen, waarvan de laatste weer de meest
complete is.
Bij deze oefening moet de leerling de balkjes tussen de zinsdelen slepen.
ONDERWERP
Onderwerp en persoonsvorm horen bij elkaar. Het onderwerp vind je door te
vragen: wie of wat + persoonsvorm + andere werkwoorden. Het antwoord op
12 Lesstof Ontleden en Benoemen

die vraag is het onderwerp. Men leert onderwerpen aanwijzen in losse zinnen
en in een compleet tekstje. Er zijn vier oefeningen. Oefening J4 bevat alle stof.
WERKWOORDELIJK GEZEGDE
Het gezegde zegt wat in de zin gebeurt. Het werkwoordelijk gezegde bestaat
uit de persoonsvorm + andere werkwoorden als die in de zin staan. Het
woordje ‘te’ hoort erbij als er een werkwoord achter staat. Gesplitste werkwoorden
komen terug. De rubriek bestaat uit vier oefeningen.
LIJDEND VOORWERP
Het lijdend voorwerp vind je door te vragen: wie of wat + gezegde + onderwerp.
Het antwoord op die vraag is het lijdend voorwerp. De leerling moet
onder andere lijdend voorwerpen vinden in losse zinnen en in een compleet
tekstje. Er zijn zes oefeningen, waarvan de laatste weer de meest complete is.
MEEWERKEND VOORWERP
Het meewerkend voorwerp past bij werkwoorden die iets met ‘geven’ of
‘zeggen’ te maken hebben. Er staat bijna altijd ook een lijdend voorwerp bij. Er
staat ‘aan’ voor en dat kun je dan weglaten, óf er staat géén ‘aan’ voor, maar
dat kun je er wel voor denken. Vijf oefeningen gaan over het meewerkend
voorwerp, waarvan de laatste weer de meest complete is.
BIJWOORDELIJKE BEPALING
Lesstof Ontleden en Benoemen 13

Een bijwoordelijke bepaling geeft antwoord op vragen als ‘waar’, ‘wanneer’,
‘hoe’, ‘waardoor’? Er kan meer dan één bijwoordelijke bepaling in een zin
staan. Vaak kun je zo’n bepaling ook weglaten. In vijf oefeningen leert men de
bijwoordelijke bepaling herkennen.
Deze meerkeuzeoefening gaat over soorten bijwoordelijke bepalingen.
NAAMWOORDELIJK GEZEGDE
In deze afdeling leert men dat in een zin met een naamwoordelijk gezegde
altijd een koppelwerkwoord staat dat ‘gekoppeld’ is aan een naamwoord of
naamwoordgroep. Het gezegde zegt iets over het onderwerp. In vier oefeningen
wordt dit - met enkelvoudige, eenvoudige zinnen - aangeleerd.
VERZAMELRUBRIEK
Alle oefeningen in voorgaande rubrieken zijn deeloefeningen waarin het ging
om het herkennen van een of enkele zinsdelen. In deze verzamelrubriek komen
alle woordsoorten en alle zinsdelen - in de juiste volgorde - aan de orde.
De acht oefeningen van deze rubriek kunnen goed gebruikt worden als laatste
opstap naar een afsluitende toets.
14 Lesstof Ontleden en Benoemen

OVERZICHT INHOUD ONTLEDEN EN BENOEMEN 1
De indeling van onderwerpen van Muiswerk Ontleden en Benoemen 1 is
gebaseerd op de indeling die in de traditionele grammatica gebruikelijk is. De
namen van de oefeningen die over het rubrieksonderwerp gaan, staan in de
tweede kolom in volgorde van niveau. Achter de oefening staat ook de oefenvorm,
het aantal uitlegschermen en het aantal opgaven.
Rubriek Oefening Type Uitleg Opgaven
Z Toets A, B, C 1 Deel 1 benoemen Meerkeuze 1 21
Z Toets C, D, E, F, G 2 Deel 2 benoemen Meerkeuze 1 28
Z Toets H, I, J, K 3 Deel 1 ontleden Meerkeuze 1 24
Z Toets J, K, L, M, N, O 4 Deel 2 ontleden Meerkeuze 1 24
Z Toets A, B, C, D, E, F, G 5 Alles benoemen Meerkeuze 1 48
Z Toets H, I, J, K, L, M, N, O 6 Alles ontleden Meerkeuze 1 36
A Werkwoord 1 Werkwoord in zin Wijs aan in zin 1 10
2 Werkwoorden in zin Wijs aan in zin 1 10
3 Werkwoorden aanwijzen Stenen 1 10
4 Infinitief afleiden Koppels 1 10
5 Infinitief of niet Rijen 1 20
6 Wijs ze aan Wijs aan in tekst 2 11 .. 22
7 Persoonsvorm stap voor stap Meerkeuze 2 18
8 Voltooid deelwoord invullen Open vraag 1 16
9 Werkwoord Meerkeuze 4 18
B Zelfstandig naamwoord 1 Soorten dingen Koppels 1 10
2 Zelfstandige naamwoorden kiezen Stenen 2 10
3 Zelfstandige naamwoorden sorteren Rijen 2 20
4 Zelfstandig naamwoord herkennen Wijs aan in zin 3 10
5 Wijs ze aan Wijs aan in tekst 2 12 .. 21
6 Lidwoord gebruiken Meerkeuze 1 10
7 Lidwoord of niet Meerkeuze 2 12
8 Zelfstandig naamwoord en lidwoord Meerkeuze 2 15
C Bijvoeglijk naamwoord 1 Zelfstandig of bijvoeglijk Rijen 2 20
2 Trappen Open vraag 1 12
3 Wijs ze aan Wijs aan in tekst 2 11 .. 15
4 Met of zonder E Open vraag 2 10
5 Met of zonder E in rij Rijen 2 20
6 Bijvoeglijk naamwoord Meerkeuze 3 12
7 Bijvoeglijk naamwoord in zin Meerkeuze 3 15
D Voorzetsel 1 Voorzetsel kiezen Meerkeuze 2 12
2 Voorzetsels zoeken Stenen 2 10
3 Voorzetsels in tekst Wijs aan in tekst 3 8 .. 12
4 Voorzetsel of niet Meerkeuze 2 10
5 Vaste voorzetsels Koppelpuzzel 1 10
6 Voorzetsel Meerkeuze 2 12
E Voornaamwoord 1 Voornaamwoord invullen Open vraag 1 12
2 Voornaamwoorden in tekst Wijzig tekst 3 10
3 Bezittelijk voornaamwoord Wijs aan in zin 1 10
4 Het Rijen 1 20
5 Het verhoor Wijs aan in tekst 2 10
6 Voornaamwoord aanwijzen Wijs aan in zin 4 15
Lesstof Ontleden en Benoemen 15

Rubriek Oefening Type Uitleg Opgaven
7 Voornaamwoorden Meerkeuze 4 16
F Telwoord 1 Hoofd of rang Rijen 1 20
2 Soorten telwoorden Meerkeuze 1 12
3 Telwoorden Meerkeuze 1 14
G Bijwoord 1 Bijwoord of bijvoeglijk naamwoord Rijen 1 20
2 Bijwoord in zin Wijs aan in zin 2 10
3 Bijwoorden in tekst Wijs aan in tekst 3 16
4 Bijwoorden Meerkeuze 2 12
H Persoonsvorm en tijd 1 Persoonsvormen aanwijzen Wijs aan in zin 2 10
2 Persoonsvormen in tekst Wijs aan in tekst 3 16
3 Persoonsvormen herkennen Meerkeuze 2 16
4 Tijden stap voor stap Meerkeuze 3 24
5 Tijden aangeven Meerkeuze 1 12
6 Tijden herkennen Meerkeuze 3 12
I Zinsdelen 1 Persoonsvorm in zin plaatsen Slepen 1 10
2 Zinnen verdelen Slepen 1 8
3 Zinsdeel of niet Meerkeuze 1 10
4 Zinsdelen Meerkeuze 1 10
J Onderwerp 1 Persoonsvorm en onderwerp Meerkeuze 2 12
2 Onderwerp aanwijzen Wijs aan in zin 1 10
3 Onderwerp in tekst Wijs aan in tekst 2 15
4 Onderwerpen herkennen Meerkeuze 2 16
K Werkwoordelijk gezegde 1 Gezegde typen Open vraag 1 10
2 Gezegde kiezen Meerkeuze 1 10
3 Splitsbaar of niet Rijen 1 20
4 Werkwoordelijk gezegde Meerkeuze 2 16
L Lijdend voorwerp 1 Lijdend voorwerp stap voor stap Meerkeuze 2 18
2 Lijdend voorwerp vinden Meerkeuze 1 18
3 Lijdend voorwerp in zin Wijs aan in zin 1 10
4 Lijdend voorwerp of niet Rijen 1 20
5 Lijdend voorwerp in tekst Wijs aan in tekst 2 11 .. 13
6 Lijdend voorwerp herkennen Meerkeuze 1 15
M Meewerkend voorwerp 1 Meewerkend voorwerp stap voor stap Meerkeuze 4 20
2 Meewerkend voorwerp vinden Meerkeuze 1 24
3 Meewerkend voorwerp aanwijzen Wijs aan in zin 1 10
4 Meewerkend voorwerp of niet Rijen 1 20
5 Meewerkend voorwerp herkennen Meerkeuze 2 15
N Bijwoordelijke bepaling 1 Welke vraag? Meerkeuze 1 20
2 Bijwoordelijke bepaling stap voor stap Meerkeuze 2 20
3 Bijwoordelijke bepaling Slepen 2 10
4 Bijwoordelijke bepaling of niet Rijen 2 20
5 Bijwoordelijke bepaling herkennen Meerkeuze 2 12
O Naamwoordelijk 1 Naamwoordelijk gezegde Open vraag 2 10
gezegde 2 Gezegde bepalen Meerkeuze 4 12
3 Werkwoordelijk of naamwoordelijk Rijen 4 20
4 Naamwoordelijk gezegde herkennen Meerkeuze 3 16
P [Verzamelrubriek] 1 Benoemen compleet Wijs aan in zin 8 30
2 Woordsoorten in zinnen Meerkeuze 9 21
3 Losse woorden benoemen Meerkeuze 9 29
4 Woordsoorten herkennen Meerkeuze 9 24
5 Verdelen in zinsdelen Meerkeuze 1 10
6 Ontleden compleet Meerkeuze 1 29
16 Lesstof Ontleden en Benoemen

Rubriek Oefening Type Uitleg Opgaven
7 Tekst ontleden Meerkeuze 1 18
8 Tijden en zinsdelen Meerkeuze 8 24
INHOUD ONTLEDEN EN BENOEMEN 2
Muiswerk Ontleden en benoemen 2 heeft globaal dezelfde structuur als Ontleden
en benoemen 1. Het tweede lesbestand bevat echter enkele extra onderwerpen
en de diepgang van wat reeds behandeld was, is hier groter. Naast
enkelvoudige zinnen worden in het tweede lesbestand bijvoorbeeld ook samengestelde
zinnen behandeld en gebruikt. Hier volgt eerst weer een korte
beschrijving van de onderwerpen; daarna komt het schematische overzicht.
ZELFSTANDIG NAAMWOORD
Meer aandacht hier voor de vormkenmerken van het zelfstandig naamwoord
en voor het gebruik van een werkwoord als zelfstandig naamwoord. Men leert
onderscheid maken tussen concrete en abstracte zelfstandig naamwoorden en
men leert het lidwoord onderscheiden van persoonlijk en onpersoonlijk voornaamwoord.
In de laatste oefening die bij dit onderwerp hoort komt de complete
stof aan de orde.
BIJVOEGLIJK NAAMWOORD
Ook hier wordt al het een en ander bekend verondersteld. Aan de orde komen
nu vooral het stoffelijk bijvoeglijk naamwoord en het bijvoeglijk naamwoord,
gemaakt van een voltooid deelwoord. De vormen van het bijvoeglijk naamwoord
worden en passent ook geoefend. De vierde oefening bevat weer alle
oefenstof.
BIJWOORD
Na het bijvoeglijk naamwoord volgt hier het bijwoord. Deze beide woordsoorten
worden tegenover elkaar geplaatst. Aan de orde komen nu ook het bijwoord
dat iets zegt van de hele zin en enkele benamingen van bijwoorden
(tijd, plaats, kwantiteit, modaliteit). De vijfde oefening bevat weer alle stof.
Lesstof Ontleden en Benoemen 17

In deze ‘stenen’-oefening moeten de stoffelijke bijvoeglijke naamwoorden worden aangewezen.
WERKWOORD
Bij deze rubriek leert de leerling zelfstandige werkwoorden, hulpwerkwoorden,
koppelwerkwoorden, verplicht wederkerende werkwoorden en scheidbare
werkwoorden van elkaar onderscheiden. In oefening D6 komen al deze
soorten werkwoorden aan bod.
VOORNAAMWOORDEN (1)
Bij dit onderwerp horen persoonlijk, bezittelijk, wederkerend en onbepaald
voornaamwoord. Bij het persoonlijk voornaamwoord wordt het onderscheid
tussen het lidwoord ‘het’ en het persoonlijk voornaamwoord ‘het’ behandeld.
In de laatste oefening van deze rubriek komen alle vier de voornaamwoorden
aan de orde.
VOORNAAMWOORDEN (2)
In deze rubriek volgen dan de andere voornaamwoorden, te weten: vragend,
aanwijzend en betrekkelijk voornaamwoord, al dan niet met ingesloten antecedent.
Vragend en betrekkelijk en aanwijzend en betrekkelijk worden in
deeloefeningen tegenover elkaar geplaatst. In de vijfde oefening staat opnieuw
de complete stof.
18 Lesstof Ontleden en Benoemen

Deze ‘rijen’-oefening gaat over het onderscheid tussen aanwijzende en betrekkelijke voornaamwoorden.
TELWOORD, VOORZETSEL
Deze eenvoudige woordsoorten zijn in één rubriek ondergebracht. Het onderscheid
tussen het telwoord en het lidwoord ‘een’ komt opnieuw aan de orde.
Het voorzetsel wordt geplaatst naast bijwoord en deel van werkwoord. In de
derde oefening zit alle stof.
VOEGWOORD
Hier wordt behandeld dat voegwoorden een verbindingswoord zijn tussen
woorden, woordgroepen en zinnen en dat er meestal een bepaald verband
mee wordt uitgedrukt (opsomming, tegenstelling etc.). Ook is er uitleg over
nevenschikkende en onderschikkende voegwoorden. De rubriek heeft drie
oefeningen.
TUSSENWERPSEL
Bij de woordsoorten wordt gewoonlijk ook het tussenwerpsel behandeld: de
uitroepen en opmerkingen die geen deel zinsdeel zijn en die een zin meestal
verlevendigen. In twee oefeningen is dat gemakkelijk te leren.
BEPALINGEN
In deze rubriek wordt aandacht besteed aan met name de bijvoeglijke bepaling.
In de eerste oefening gaat het om het aanwijzen van de kern van een
woordgroep met voor- en/of nabepalingen. De derde oefening richt zich op
Lesstof Ontleden en Benoemen 19

het herkennen van de bijvoeglijke bijzin: is de bepaling een zin of is dat niet
het geval?
VERDELING
De eerste oefening van deze rubriek gaat over het verdelen van de zin in
zinsdelen. Het is grotendeels herhaling van wat in O&B 1 al aan de orde kwam.
De volgende oefening gaat echter verder. Daarin komt het herkennen van
enkelvoudige en samengestelde zinnen aan de orde. De derde oefening bevat
weer alle stof.
VERBAND
Deze rubriek gaat over de structuur van de zin en over het verband tussen de
zinsdelen of zinnen. In een eerste oefening wordt het onderscheid tussen
neven- en ondergeschikte samengestelde zinnen geoefend en geleerd. In de
tweede oefening komt het onderscheid tussen hoofdzin, bijzin, beknopte bijzin
en samentrekking aan de orde. De derde oefening is weer het meest compleet.
GEZEGDE
Het gezegde kwam ook in O&B 1 reeds aan de orde, maar wordt hier verder
uitgediept. De werkwoordelijke en naamwoordelijke uitdrukking worden
behandeld en er worden verschillende soorten naamwoordelijke gezegdes
onderscheiden. In de vierde oefening komt alle stof bij elkaar.
ONDERWERP
Ook het onderwerp is reeds behandeld in O&B 1; in de eerste oefening wordt
de stof herhaald. Nu gaat het echter ook om het leren herkennen van een
onderwerpszin. De vierde oefening gaat over gezegde en onderwerp.
LIJDEND VOORWERP
Over het lijdend voorwerp valt ook nog wel iets nieuws te leren. Naast herhaling
van wat in het eerste bestand aan de orde komt, hier ook aandacht voor
‘zich’ als deel van het gezegde, respectievelijk lijdend voorwerp. Verder worden
de actieve en passieve zin behandeld en het verschijnsel van de overgankelijke
en onovergankelijke werkwoorden. In de laatste oefening moeten
zinnen ontleed worden t/m het lijdend voorwerp.
20 Lesstof Ontleden en Benoemen

In deze oefening moeten leerlingen zinnen stap voor stap ontleden, tot en met het lijdend voorwerp. De
oefening werkt met meerkeuzevragen.
MEEWERKEND VOORWERP
Over het meewerkend voorwerp valt niet veel nieuws te vertellen in dit bestand.
Omdat we compleet willen zijn, zijn er toch twee oefeningen aan gewijd
waarin de stof van het eerste bestand herhaald wordt. In de tweede oefening
moeten zinnen ontleed worden t/m het meewerkend voorwerp.
VOORZETSELVOORWERP
Dit zinsdeel kwam nog niet eerder aan de orde. In de behandeling ervan wordt
aandacht besteed aan de oppositie met het lijdend voorwerp en met de bijwoordelijke
bepaling. De eerste oefening gaat over het herkennen van werkwoorden
waar al dan niet een vast voorzetsel bij hoort. De tweede oefening
gaat over voorzetsel voorwerp of bijwoordelijke bepaling. In de derde oefening
moet het voorzetselvoorwerp aangewezen worden. In de laatste oefening
moeten zinnen ontleed worden t/m het voorzetselvoorwerp.
BEPALING VAN GESTELDHEID
De bepaling van gesteldheid is een lastig zinsdeel. Het vertoont veel overeenkomst
met enerzijds het lijdend voorwerp, anderzijds de bijwoordelijke bepaling.
De noties ‘terwijl’ (tweede gezegde in de zin), ‘als’ (in de hoedanigheid
van) en ‘resultaat’ (het resultaat van de handeling) moeten de leerling helpen
dit zinsdeel toch te kunnen traceren. Er zijn drie oefeningen; de laatste omvat
de hele stof. Er moet gekozen worden uit lijdend voorwerp, voorzetselvoorwerp,
bijwoordelijke bepaling of bepaling van gesteldheid.
Lesstof Ontleden en Benoemen 21

BIJWOORDELIJKE BEPALING
Ook de bijwoordelijke bepaling was natuurlijk al behandeld. Hier wat meer
aandacht voor de verschillende soorten bepalingen. In vier oefeningen wordt
de stof geoefend.
VERZAMELRUBRIEK
Alle oefeningen in voorgaande rubrieken zijn deeloefeningen waarin het ging
om het herkennen van een of enkele zinsdelen. In deze verzamelrubriek komen
alle zinsdelen - in de juiste volgorde - aan de orde. De vier oefeningen van
deze rubriek kunnen goed gebruikt worden als laatste opstap naar een afsluitende
toets.
Het programma bevat ook oefeningen waarin alle aspecten van het woordbenoemen of alle aspecten
van het zinsontleden aan de orde komen. Bij deze oefening gaat het om ontleden.
OVERZICHT INHOUD ONTLEDEN EN BENOEMEN 2
De indeling van onderwerpen is gebaseerd op de indeling die in de traditionele
grammatica gebruikelijk is. De namen van de oefeningen die over het rubrieksonderwerp
gaan, staan in de tweede kolom in volgorde van niveau.
Achter de oefening staat ook de oefenvorm, het aantal uitlegschermen en het
aantal opgaven.
Rubriek Oefening Type Uitleg Opgaven
Z Toets A, B, C, D 1 Deel 1 benoemen Meerkeuze 1 36
Z Toets E, F, G, H, I 2 Deel 2 benoemen Meerkeuze 1 36
Z Toets A, B, C, D, E, F, G, H, I 3 Alles benoemen Meerkeuze 1 48
Z Toets J, K, L 4 Deel 1 ontleden Meerkeuze 1 14
Z Toets M, N, O, P, Q, R 5 Deel 2 ontleden Meerkeuze 1 24
Z Toets M, N, O, P, Q, R, S 6 Deel 3 ontleden Meerkeuze 1 21
22 Lesstof Ontleden en Benoemen

Rubriek Oefening Type Uitleg Opgaven
Z Toets E, F, K, L, N, O, P, Q, R, S 7 Alles ontleden Meerkeuze 1 32
A zelfstandig naamwoord 1 Zelfstandig naamwoord aanwijzen Stenen 1 10
2 Werkwoord als zelfstandig naamwoord Wijs aan in zin 1 10
3 Concreet of abstract Rijen 1 20
4 Lidwoord aanwijzen Wijs aan in zin 1 10
5 Zelfstandig naamwoord in tekst Wijs aan in tekst 2 24 .. 32
6 Zelfstandig naamwoord en lidwoord Meerkeuze 4 12
7 Zelfstandig naamwoord Meerkeuze 4 18
B bijvoeglijk naamwoord 1 Stoffelijk of niet Stenen 1 10
2 Voltooid deelwoord als bnw Open vraag 2 12
3 Bijvoeglijk naamwoord in tekst Wijs aan in tekst 3 15 .. 17
4 Bijvoeglijk naamwoord Meerkeuze 4 18
C bijwoord 1 Bijwoord of bijvoeglijk naamwoord Rijen 3 20
2 Bijwoord herkennen Stenen 2 10
3 Bijwoorden in tekst Wijs aan in tekst 3 10 .. 19
4 Bijwoorden herkennen Meerkeuze 3 12
5 Bijwoord en inhoud Meerkeuze 2 16
D werkwoord 1 Wederkerend of niet Stenen 1 10
2 Scheidbaar of niet Rijen 1 20
3 Scheidbaar en wederkerend Meerkeuze 2 15
4 Belangrijkste werkwoord Wijs aan in zin 1 10
5 Koppelwerkwoord opsporen Meerkeuze 1 15
6 Soorten werkwoorden Meerkeuze 4 24
E voornaamwoorden (1) 1 Lidwoord of niet Rijen 1 20
2 Het Meerkeuze 2 10
3 Persoonlijk of wederkerend Rijen 2 20
4 Voornaamwoorden herkennen (1) Meerkeuze 4 12
5 Vier voornaamwoorden Meerkeuze 5 20
F voornaamwoorden (2) 1 Betrekkelijk voornaamwoord Meerkeuze 2 12
2 Wie en wat Rijen 2 20
3 Die en dat Rijen 2 20
4 Voornaamwoorden herkennen (2) Meerkeuze 5 10
5 Alle voornaamwoorden Meerkeuze 2 20
G telwoord, voorzetsel 1 Voorzetsel of bijwoord Rijen 1 20
2 Telwoord, voorzetsel, lidwoord Meerkeuze 3 10
3 Telwoord en voorzetsel Meerkeuze 3 15
H voegwoord 1 Voegwoord in zin Wijs aan in zin 4 10
2 Voegwoorden in tekst Wijs aan in tekst 4 19
3 Voegwoorden Meerkeuze 5 15
I tussenwerpsel 1 Tussenwerpsel of niet Rijen 1 20
2 Tussenwerpsel herkennen Meerkeuze 1 12
J bijvoeglijke bepalingen 1 Kern aanwijzen Wijs aan in zin 2 12
2 Twee soorten bepalingen Rijen 1 20
3 Bijvoeglijke bepalingen Meerkeuze 1 15
K structuur van zinnen 1 Zinnen verdelen Slepen 1 8
Lesstof Ontleden en Benoemen 23

Rubriek Oefening Type Uitleg Opgaven
2 Enkelvoudig of samengesteld Rijen 1 20
3 Persoonsvormen in zinnen Meerkeuze 1 15
L verband 1 Neven- of ondergeschikt Rijen 2 20
2 Hoofd- en bijzinnen Meerkeuze 2 10
3 Structuur herkennen Meerkeuze 3 15
M gezegde 1 Werkwoordelijk of naamwoordelijk Rijen 3 20
2 Gezegde bepalen - korte zin Meerkeuze 4 14
3 Soorten naamwoordelijk gezegde Meerkeuze 1 12
4 Gezegde bepalen - langere zin Meerkeuze 3 14
N onderwerp 1 Onderwerp aanwijzen Wijs aan in zin 1 12
2 Onderwerpszin of niet Rijen 2 20
3 Onderwerp afbakenen Slepen 1 8
4 Gezegde en onderwerp Meerkeuze 3 12
O lijdend voorwerp 1 Met lijdend voorwerp of niet Rijen 2 20
2 Actief of passief Rijen 1 20
3 Overgankelijke werkwoorden Stenen 2 10
4 Lijdend voorwerp afbakenen Slepen 3 10
5 Gezegde t/m lijdend voorwerp Meerkeuze 3 18
P meewerkend voorwerp 1 Meewerkend voorwerp of niet Rijen 1 20
2 Gezegde t/m meewerkend voorwerp Meerkeuze 4 24
Q voorzetselvoorwerp 1 Met of zonder voorzetsel Stenen 2 10
2 Voorwerp of bepaling Rijen 3 20
3 Voorzetselvoorwerp Wijs aan in zin 3 10
4 Gezegde t/m voorzetselvoorwerp Meerkeuze 3 24
R bepaling van gesteldheid 1 Resultaat of terwijl Rijen 2 20
2 Bepaling van gesteldheid - 1 Wijs aan in zin 2 10
3 Bepaling van gesteldheid - 2 Meerkeuze 2 16
S bijwoordelijke bepaling 1 Bijwoordelijke bepaling - soorten Meerkeuze 2 10
2 Bijwoordelijke bepaling afbakenen Slepen 3 10
3 Bepaling of voorwerp Meerkeuze 4 10
4 Bijwoordelijke bepaling Meerkeuze 6 16
T [Alles oefenen] 1 Alles benoemen - 1 Meerkeuze 14 32
2 Alles benoemen - 2 Meerkeuze 13 36
3 Alles ontleden 1 Meerkeuze 8 32
4 Alles ontleden 2 Meerkeuze 5 25
24 Lesstof Ontleden en Benoemen