MBO en bedrijven aan zet - Platform Beta Techniek

Managementsamenvatting
MBO en
bedrijven
aan zet
Vijf actielijnen
Beroepsonderwijs en bedrijfsleven
werken samen aan economische ontwikkeling
1

Managementsamenvatting
van de verkenningscommissie
MBO techniek
onder leiding van drs. A.F. Van der Touw, voorzitter Siemens Nederland N.V.
Den Haag
September 2012
2

Managementsamenvatting
Groei topsectoren afhankelijk van groei aantal technici
Een toereikend aantal hoogwaardig technisch opgeleide werknemers is voor de industrie
van levensbelang. (Midden- en klein)bedrijven zien tekorten als grootste bedreiging voor
de internationale concurrentiepositie en voor het behoud van de industrie in Nederland.
De (maak)industrie is cruciaal voor de Nederlandse economie. Alleen al een sector als
High Tech Systems & Materialen (HTSM) betekent 23 miljard euro aan toegevoegde
waarde voor de Nederlandse economie. Een sector als mobiliteit levert maar liefst
17 miljard euro aan het BNP. Voor de werkgelegenheid zijn deze sectoren cruciaal.
De kennisintensiteit van in Nederland opgeleide technische werknemers vormt een
belangrijke factor in de internationale concurrentiekracht.
Vergrijzing en ontgroening plaatsen ons voor een structureel tekort aan werkenden in
technische beroepen dat in de komende jaren zal oplopen tot meer dan 150 duizend.
Ruim 67% van de technische bedrijven voorziet moeilijkheden met het werven van
adequaat personeel. De toenemende vraag van de technische arbeidsmarkt vormt een
schril contrast met de afnemende deelnemersaantallen. De industriële economie kampt
met een significant hogere vergrijzing dan andere sectoren: 43% van de werknemers
in technische bedrijven is ouder dan 45 jaar. De vergrijzing leidt de komende jaren tot
een instroombehoefte van ongeveer 60.000 technisch mbo-opgeleiden op niveau 4.
De ambitie gesteld in het Masterplan Bèta en Technologie:
4 op de 10 mbo-studenten kiezen voor techniek, is minimaal noodzakelijk om
voldoende technisch personeel te garanderen.
Voor dit dreigend marktfalen identificeert de verkenningscommissie een aantal
oorzaken:
• Stagnerende aanwas jong talent. Bij ongewijzigd beleid zal de uitstroom uit het
mbo technisch onderwijs, gezien de dalende instroom in het vmbo en mbo, in
absolute zin sterk dalen. De daling als gevolg van demografische factoren wordt nog
verscherpt als de keuzetrends in het voortgezet onderwijs ten faveure van de
mavo-havo leerroute een structureel karakter krijgen.
• Technisch opgeleid talent wordt onvoldoende benut. Een aanzienlijk deel van de
starters verdwijnt binnen enkele jaren uit het technisch beroep.
• Het potentieel aan werkzoekenden wordt onvoldoende benut voor tekorten in de
techniek.
40
35
30
25
20
15
10
5
0
1
3
5
7
9
11
13
15
17
19
instroom op de arbeidsmarkt
21 tekort per jaar
3

Mismatch tussen vraag en aanbod
De verkenningscommissie heeft zich gebogen over de mogelijke oorzaken voor
de klaarblijkelijk continue frictie tussen vraag en aanbod en komt tot de volgende
bevindingen:
• Techniekopleidingen zijn kostbaar en leggen een grote investeringslast op mboinstellingen.
• De ‘oude’ MTS-opleidingen worden node gemist.
• Er staan te weinig docenten uit het bedrijfsleven voor de klas. Het
aantal docentenstages is zeer beperkt en vormt geen onderdeel van het
professionaliseringsbeleid van docenten. Opvallend is het ontbreken van een actief
beleid voor combi-banen onderwijs-bedrijfsleven.
• Het technisch opleidingsaanbod van mbo-instellingen moet beter worden afgestemd
op regionale economische zwaartepunten en behoeften op de arbeidsmarkt.
Het regionaal bedrijfsleven vraagt om variëteit en profilering van mbo-instellingen op
relevante economische zwaartepunten.
• Een actief alumnibeleid ontbreekt in de sector techniek van mbo-instellingen,
terwijl 90% van de techniekopgeleiden binnen de regio werkzaam is.
• Het aandeel van de mbo-instellingen in de scholingsmarkt is minder dan 10%.
In 2009 nam 13,7 % van de werknemers in de industrie deel aan post-initiële
scholing. Dit aandeel moet omhoog. Voor kleine en middelgrote bedrijven is het
niet eenvoudig de scholingsbehoeften gestructureerd uit te voeren. De mis match
tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt groeit naar het zich laat aanzien de
komende jaren. De versterking van de economische structuur vraagt niet alleen om
een krachtig bedrijfsleven en een daarop inspelend en aansluitend mbo, maar ook
om een vitale arbeidsmarkt. Er dreigt een combinatie van openstaande vacatures
aan de ene en oplopende werkloosheid aan de andere kant. Mbo-instellingen en
bedrijven spelen geen rol van betekenis in de toeleiding van werkzoekenden naar
de tekortsectoren. Onvoldoende ‘prikkeling’ vanuit de gemeenten – verantwoordelijk
voor de re-integratie van werkzoekenden – resulteert in weinig of geen investering in
duurzame scholing.
• Het technisch beroepsperspectief wordt onvoldoende voor het voetlicht gebracht bij
potentieel geïnteresseerde techniektalenten, onder wie meisjes en allochtonen. In
potentie zijn 7 van de 10 jongeren te interesseren voor techniekopleidingen.
Deze heterogene groep wordt simpelweg onvoldoende bereikt, omdat het beleid zich
vooral richt op de interesse van de ‘harde technicus’ onder jongeren.
De voorgestelde aanpak: vijf actielijnen
De commissie constateert dat de route naar een toekomstbestendig stelsel er één
is van grondige vernieuwing, met een centrale rol voor het bedrijfsleven en zijn
arbeidsmarktvraag. Colleges van bestuur van mbo-instellingen en bedrijven staan voor
de uitdagende taak inhoud te geven aan de keuze voor techniek. Dit kan alleen als zij
gezamenlijk de handschoen oppakken.
4

➜
Actielijn 1: Profilering en doelmatigheid
Iedere mbo-instelling investeert en profileert zich selectief in de economische
zwaartepunten van de regio en ontwikkelt hierbij - in afstemming met andere
mbo-instellingen in de regio - een eigen uniek technologisch en techniek gerelateerd
opleidings- en kennisprofiel. Afstemming en hechte samenwerking met het bedrijfsleven
in de regio zijn evident noodzakelijk.
Elke regio heeft een aantal unieke, aan de regionale arbeidsmarkt gekoppelde
economische en maatschappelijke zwaartepunten. Deze economische motoren voor
de regio genieten aanzien. Zij dragen bij aan naam en faam van de regio en vormen
qua innovatie en werkgelegenheid de belangrijkste trekkers. Bedrijven moeten zorgen
voor een aantrekkelijk carrièreperspectief voor technici, zodat toekomstige werknemers
voor de sector kiezen en huidige werknemers in de sector werkzaam blijven. Mboinstellingen
wordt gevraagd in onderlinge afstemming, met meer variëteit in te spelen
op deze economische speerpunten.
Via de ontwikkeling van Centra voor innovatief vakmanschap voor topsectoren zijn
de afgelopen jaren de eerste stappen gezet op weg naar variëteit en excellentie, naar
zwaartepuntvorming bij mbo-instellingen. Die zwaartepuntvorming - hoewel bij uitstek
een regionale triple helix aangelegenheid - behoeft nationale promotie. Topsectoren,
branches en (mkb-)bedrijven geven hieraan prioriteit en nemen initiatieven om binnen
het mbo-veld Centra voor innovatief vakmanschap te realiseren. Bijvoorbeeld door
aan de topsector en branches gelieerde bedrijven te mobiliseren, de voor de topsector
relevante regio’s te identificeren en door te investeren in de totstandkoming van Centra.
Het kabinet moet de ontwikkeling van zwaartepunten door mbo-instellingen en bedrijven
structureel stimuleren (zie ook de ontwikkeling in het hoger onderwijs) door een gerichte
financiële prikkel (selectief budget) toe te voegen aan de lump sum bekostiging.
Daarnaast mag de bekostiging voor techniekopleidingen deze ontwikkeling niet in de
weg staan: een negatieve bekostigingsprikkel op de (veelal) relatief dure technische
opleidingen is uit den boze. De overheid staat echter op het punt een nieuwe,
(vereenvoudigde) bekostigingssystematiek in het mbo in te voeren. In de Tweede Kamer
ligt momenteel het wetsvoorstel ‘Doelmatige leerwegen en modernisering bekostiging’
dat deze systematiek beschrijft. Op hoofdlijnen bestaat veel draagvlak voor deze
nieuwe systematiek, maar voor de technische beroepsopleidingen valt niet uit te sluiten
dat mbo-instellingen eerder geneigd zullen zijn techniekopleidingen te sluiten dan ze te
handhaven en bundelen. Een kwalijke ontwikkeling. De commissie vraagt het nieuwe
kabinet daarom met klem om in de nieuwe systematiek via de diplomabekostiging of
vaste voet de instandhouding van (dure) techniekopleidingen te borgen. Dit kan binnen
de kaders van het huidige macrobudget; het betreft hier geen extra middelen.
Doelmatigheid is eveneens een belangrijk thema in het portfoliobeleid van mboinstellingen.
Nog te vaak is sprake van versnippering en concurrentie tussen mboinstellingen,
met als consequentie dat techniekopleidingen eerder sluiten dan overeind
blijven. Een gerichte financiële en juridische prikkel op het verstandig bundelen van
techniekopleidingen is dringend gewenst. Tegelijkertijd zien we dat mbo-instellingen
die over en weer wel tot afspraken en bundeling proberen te komen worden gehinderd
door wet- en regelgeving. Zo is het bijvoorbeeld complex om een nieuwe technische
vak instelling te creëren of docenten van verschillende instellingen onder een nieuw
bestuur unieke opleidingen te laten verzorgen, zoals de ervaringen bij de succesvolle
Dutch Health Tec Academy in Utrecht ons leren. Dergelijke positieve initiatieven
verdienen te worden gefaciliteerd.
5

➜
Actielijn 2: Technologieopleidingen
De technieksector van elke mbo-instelling biedt vijf brede technologieopleidingen aan,
gericht op BOL (Beroeps Opleidende Leerweg) 3 en 4. In deze brede technologieroutes
komen de verschillende regionale zwaartepunten terug in het curriculum;
programmatische aansluiting op de topsectoren en het hoger beroepsonderwijs ligt
verankerd. Naast brede opleidingen wordt een aantal gefocuste vakmanschapsroutes
aangeboden gericht op BBL (Beroeps Begeleidende Leerweg) en BOL niveau 2 en 3.
De meest majeure verandering in het technisch opleidingsaanbod van de mboinstelling
moet naar het oordeel van de verkenningscommissie plaatsvinden op mbo-
4 niveau. Zij wil terug naar de, in een modern jasje gestoken, brede MTS-opleiding
en stelt voor het opleidingsaanbod techniek op mbo-4 niveau aan te passen tot
een beperkt aantal brede ‘sub-techniek sectorale opleidingen’ die aansluiting op de
topsectoren en het brede technologiedomein zekeren. Dit dient op korte termijn nog
binnen de gewenste herziening van de kwalificatiestructuur gerealiseerd te worden.
In het Actieplan Focus op Vakmanschap is al aangekondigd dat de kwalificatiestructuur
in het mbo vereenvoudigd wordt. Bundeling van de tientallen technische kwalificaties
onder regie van de Stichting Beroepsonderwijs Bedrijfsleven is dringend noodzakelijk
om ook de opleidingen en examens te kunnen bundelen en een eind te maken aan
het thans veel te versnipperde aanbod. Hierdoor ontstaat ruimte voor het aanbieden
van brede technische opleidingen, leerroutes tussen het vmbo en mbo, structurele
samenwerking met het bedrijfsleven en aansluiting van het mbo-onderwijs op
regionale economische speerpunten. Alleen dan zal het mogelijk zijn om voldoende
hoogwaardige techniekopleidingen in de lucht te houden.
6

➜
Actielijn 3: Publiek-private samenwerking
Mbo-instellingen en het regionale bedrijfsleven gaan nieuwe, actieve vormen
van samenwerking aan, specifiek gericht op diverse vormen van publiek-private
samenwerking, conform het concept van (al dan niet regionale) Centra voor innovatief
vakmanschap en Bedrijfsscholen nieuwe stijl. Binnen deze samenwerking ligt de nadruk
op zowel excellent initieel onderwijs (top mbo) als leven lang leren: duale Associate
Degree-opleidingen en een vraaggericht aanbod op het terrein van bijscholing,
nascholing en omscholing.
De verkenningscommissie ziet structurele publiek-private samenwerking als een
uitgelezen mogelijkheid om de samenwerking tussen mbo-scholen en (midden- en
klein)bedrijven op de drie aanvoerroutes van technisch talent te intensiveren.
• Het initieel onderwijs wordt kwalitatief versterkt en aantrekkelijker gemaakt met
extra expertise, kennis en faciliteiten van bedrijven.
• De positie van mbo-instellingen in de scholing van werkenden (contractactiviteiten)
wordt versterkt. Goede voorbeelden zijn voorhanden dan wel in ontwikkeling:
Brainport HTSM; Botlek Procestechnologie, Automotive Helmond en Rotterdam,
Chemelot. Daar bieden mbo-scholen samen met het bedrijfsleven aantrekkelijke en
herkenbare topopleidingen aan en, op basis van de vraag uit het bedrijfsleven, bij-,
na- en omscholing.
• Publiek-private samenwerking tussen mbo-instellingen en bedrijven biedt kansen
voor duurzame scholing van werkzoekenden: door de koppeling van Centra voor
innovatief vakmanschap aan economische speerpunten en groeisectoren ligt de
route naar werk en opleiden in de praktijk binnen handbereik (zie bijvoorbeeld
Chemelot). Dit brengt tevens de functie in beeld van de voormalige C(A)VV’s
(Arbeidsvoorzieningsorganisaties), maar dan in de vorm van publiek-private
samenwerking tussen mbo-instellingen en bedrijven als partner/opdrachtnemer van
gemeenten.
Het bedrijfsleven bekleedt in deze samenwerking een centrale positie. Dit type publiekprivate
samenwerking leidt naar een hybride vorm waarin meer bedrijven meesturen
en investeren in het technisch onderwijs: initiële en post-initiële scholing met het
perspectief werkzoekenden naar een baan te geleiden. Fiscale stimuleringsmaatregelen
zijn nodig om bedrijfsinvesteringen in dergelijke publiek-private samenwerking
aantrekkelijk te maken. De verkenningscommissie is met andere woorden voorstander
van een fiscaal stimuleringsregime voor bedrijven die op publiek-private basis
investeren.
7

➜
Actielijn 4: Docenten
Meer professionals uit het werkveld voor de klas en docenten professionaliseren in het
werkveld. Introduceer veel meer combi-banen in bedrijfsleven en onderwijs en maak
stages tot een vast onderdeel van de professionalisering van zittende docenten.
Werknemers uit het bedrijfsleven voor de klas zetten biedt niet alleen enorme kansen,
maar is ook noodzaak: zij hebben de meest recente praktijkervaring en kunnen
daarmee state-of-the-art kennis overbrengen. Het is noodzakelijk dat studenten, uit de
eerste hand, worden opgeleid voor die vaardigheden waar het zo dynamische technisch
beroepenveld om vraagt.
In andere richting moeten eveneens belangrijke stappen worden gezet: uitgebreide
praktijkstages door docenten en investeren in praktijkgerichte lessen hebben een niet
te onderschatten effect. Het opleidingsniveau van docenten moet omhoog, zij dienen
op de hoogte te zijn van de laatste ontwikkelingen in hun vak, zowel in theorie als in
beroepspraktijk.
Deze kwaliteitsslag vergt regionale afspraken. De commissie denkt hierbij aan onder
andere de volgende targets:
• Minimaal 2 op de 5 docenten in het mbo hebben een duobaan en werken zowel in
het voor de opleiding relevante werkveld als op de school.
• Minimaal 7 van de 10 docenten in het mbo-4 onderwijs hebben een opleiding op
minimaal bachelor niveau gevolgd.
• Docenten in het mbo lopen minimaal drie weken per twee jaar stage in het voor de
opleiding(en) waarin zij lesgeven relevante vakgebied.
De bevoegdhedenregels (in relatie tot de IIVO-tijd) voor docenten uit het bedrijfsleven
werken remmend op hun inzet. Om werknemers in het bedrijfsleven te verleiden
structureel een deel van de week als praktijkdocent in het beroepsonderwijs te werken,
moeten deze uren meetellen voor de uren norm.
8

➜
Actielijn 5: Imago techniek
De mbo-instelling voert via de keten een bètatechniekbeleid gericht op het bieden van
perspectief aan (toekomstige) studenten in het primair onderwijs, vmbo, mbo en havo.
Met specifieke aandacht voor de doelgroepen die momenteel nauwelijks kiezen voor
techniekopleidingen (meisjes, allochtonen). De nadruk moet liggen op het regionaal
bundelen en versterken van al bestaande acties door de diverse partijen in de regio.
Veel is al gezegd en gedaan met betrekking tot het imago van techniek. De commissie
concludeert dat inmiddels de juiste receptuur (ketenaanpak, BètaMentality, TechNet
en Jet-Net voor studie- en beroepskeuze) is gevonden, die evenwel op een nog (veel)
te beperkte schaal wordt toegepast, in helaas vaak versnipperde activiteiten. Het
wiel hoeft niet opnieuw te worden uitgevonden, maar bundel goede activiteiten in de
regio ter waarborging van schaalgrootte en lange-termijn zekerheid. Mbo-instellingen
moeten in de regio een bijdrage leveren aan het Wetenschap & Techniek programma
van basisscholen, en samenwerking zoeken met bedrijven die participeren in
programma’s als TechNet en Techniek Coaches. Voor de mbo-instellingen adviseert de
verkenningscommissie de volgende aanpak op hoofdlijnen:
1. Profileer het techniekaanbod van de mbo-instelling in de richting van ouders en
potentiële deelnemers. Kies voor een specifiek op techniek gericht communicatie-
en wervingsbeleid.
2. Vernieuw het op techniek gerichte voorlichtingsbeleid van de eigen instelling.
Baseer het communicatie- en voorlichtingsbeleid op het BètaMentality-model dat de
interessewereld van jongeren als uitgangspunt heeft.
3. Organiseer een ketenaanpak op regionaal niveau:
• Werk samen met de TechNet-bedrijfskringen in de regio.
• Werk samen met scholen voor primair onderwijs, geef bijdragen en/of stel
faciliteiten ter beschikking om Wetenschap & Techniek voor jonge kinderen op
aantrekkelijke wijze zichtbaar te maken.
• Werk samen met de vo-scholen in de regio en participeer actief in de studie- en
beroepskeuzeprocessen op deze scholen.
• Werk samen met hogescholen in de regio.
9

➜
➜
➜
➜
➜
Next steps
Hoewel vele partijen overtuigd zijn van de noodzaak van deze acties, zullen ze niet
uit zichzelf van de grond komen. De genoemde acties vereisen een inspanning van
zowel de mbo-instellingen, het (georganiseerde) bedrijfsleven als de overheid. Dit
triple helix-verband (in regio’s vaak een 3-O-overleg of platformarbeidsmarkt-overleg
genoemd) is het aanknopingspunt om het gedachtegoed van het adviesrapport te doen
landen. Hiertoe wordt een PowerPoint-presentatie ontwikkeld waarin ondernemers,
onderwijsinstellingen en overheden in de regio het gedachtegoed op eenduidige wijze
ter beschikking krijgen om over de regio’s te verspreiden.
Stap 1: Zorg voor aansluiting bij Triple Helix-verbanden: agendeer het agendapunt
op eenduidige wijze. Zoek in dit verband ook aansluiting met het programma
van stap 2.
Stap 2: Sluit aan bij programma Toptechniek in bedrijf. Toptechniek in bedrijf richt
zich op de inhoudelijke begeleiding van scholen en bedrijven, ontwikkeling
van kennis over de nieuw beschreven opleidingsroutes, verbinden van de
regionale agenda’s met brancheagenda’s en hun gezamenlijk beleid binnen
TechniekTalent.nu, houdt een vinger aan de pols bij het realiseren van de
regionale agenda, et cetera.
Stap 3: Verbind de initiatieven met de lopende herziening Kwalificatiestructuur.
Daarin is sprake van een bredere basis, beroepsgerichte profielen en
veel ruimte voor specifieke keuzedelen. Een brede basis is zowel nodig
vanuit de behoefte van, en de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt, maar
ook om het technisch onderwijs überhaupt nog betaalbaar aan te kunnen
bieden. Met name de keuzedelen lenen zich uitstekend voor ontwikkeling
in coproductie met het bedrijfsleven. Dit betekent dat kenniscentra en het
daarin vertegenwoordigde bedrijfsleven en onderwijs werk maken van de
totstandkoming van vijf brede technologieopleidingen, gericht op BOL 3 en 4.
Stap 4: Voer op korte termijn een experimenteerartikel in de WEB in om de
noodzakelijke acties ten spoedigste te kunnen bekrachtigen.
Het – aangekondigde – experimenteerartikel in de WEB is urgent - het biedt
de ruimte om deze noodzakelijke acties voor de technische mbo-sector snel
te implementeren.
Stap 5: Stel een taskforce in die is verbonden aan het programma Toptechniek
in bedrijf waarvan de leden boegbeelden zijn uit (1) het (georganiseerde)
bedrijfsleven, (2) de topsectoren en (3) het onderwijs. Dit waarborgt
integratie van de agenda’s van alle partijen - nadrukkelijk ook die van het
(georganiseerde) bedrijfsleven en de topsectoren - in het programma en
creëert draagvlak voor de uitvoering.
10

Leden verkenningscommissie
MBO Techniek
Voorzitter:
drs. A.F. (Ab) van der Touw CEO Siemens Nederland N.V.
Leden:
E. (Ed) van den Berg Lid College van Bestuur ROC Nova College,
voorzitter bedrijfstakgroep Bouw&Infra,
Bestuurslid kenniscentrum Fundeon
drs. H.W.J.J. (Henk) de Bruijn Director Corporate Strategy Havenbedrijf
Rotterdam
drs. J.F. (Jules) Croonen Human Resource Vice President Benelux and
France Shell
ir. C.R. (Nelo) Emerencia Manager onderwijs en innovatie VNCI, secretaris
Masterplan Bèta en Technologie
dr. O. (Otto) Jelsma Voorzitter College van Bestuur ROC ID College,
voorzitter bedrijfstakgroep Metaal, Elektrotechniek
en Installatietechniek, Bestuurslid Kenteq
M.A. (Michaël) van Straalen Voorzitter Koninklijke Metaalunie, vicevoorzitter
MKB Nederland
E.L.M. (Edward) Voncken CEO KMWE
Drs. A.H.P.M. (Antoine) Wintels Voorzitter College van Bestuur ROC Eindhoven
Secretarissen:
P.F. (Pieter) Moerman MA MSc Senior projectleider,
Platform Bèta Techniek
drs. H.G. (Erwin) Pierik Manager bedrijfstakgroepen &
Internationalisering MBO Raad
Bijdragen:
TechniekTalent.nu
11

Colofon
Pieter Moerman
070 - 311 97 43
p.moerman@deltapunt.nl
Erwin Pierik
0348 - 75 35 00
e.pierik@mboraad.nl
www.mboraad.nl
www.platformbetatechniek.nl
12