Het nieuwe praktijkboek - EHBO leren en doen

Het nieuwe praktijkboek

EHBO LErEn & dOEn
Het nieuwe praktijkboek

Inhoud
3
dEEL A ALgEmEEn
1 Het menselijk lichaam 6
Cellen, weefsels en organen 6
Orgaanstelsels 7
Zintuigen 8
2 Verband- en hulpmiddelen 10
Verbandmiddelen 10
Hulpmiddelen 13
3 Vijf belangrijke punten 15
Noodvervoersgreep van Rautek 18
Slachtoffer ondersteunend verplaatsen 21
ABC-methode 21
4 Hulpverlener let op! 22
Besmetting 22
Aansprakelijkheid 23
Niet-reanimerenverklaring 23
SOS-penning 24
dEEL B StOOrniSSEn
1 Stoornissen in het bewustzijn 28
Stoornissen door ziekten en letsels 29
Benaderingsprotocol 34
Van buik- naar rugligging 35
2 Stoornissen in de ademhaling 37
Controleren van de ademhaling 39
Stabiele zijligging 41
Stoornissen 42
Verslikking/handgreep van Heimlich 44
3 Stoornissen in het bewustzijn
en de ademhaling 49
Het hart- en vaatstelsel 49
Stoornissen 51
Keten van overleven 54
Reanimatie- en AED-handelingen 55
4 Shock 66
Symptomen 67
Handelingen bij shock 68
dEEL C LEtSELS
1 Uitwendige wonden 72
Huid, slijmvliezen, ontstekingsreactie 72
Wonden 74
Aanleggen van een dekverband 75
Actieve bloedingen 80
Doordringende wonden 83
Brandwonden 84
2 Bewegingsletsels 91
Het bot- en spierstelsel 91
Kneuzing en verstuiking 94
Botbreuk en ontwrichting 98

3 Oogletsels 105
Vuiltje in het oog 106
Doordringende oogwond 107
Stomp letsel 107
Bevroren ogen 108
4 Hitteletsels 110
Hittekramp 112
Hitte-uitputting 112
Hittestuwing 112
Hitteberoerte 113
5 Koudeletsels 115
Bevriezing 116
Lichte onderkoeling 118
Ernstige onderkoeling 119
6 Vergiftiging 121
Vergiftiging in het spijsverteringskanaal 121
Vergiftiging via lucht- en longwegen 123
Koolmonoxidevergiftiging 123
7 Elektriciteitsletsels 125
Eerste Hulp algemeen 126
Bliksem 127
dEEL d KLEinE OngEVALLEn
Bloedneus 132
Beten en steken 133
Tanden, lip, neus en oor 135
Slangen en eikenprocessierups 137
dEEL E ExtrA
1 Eerste Hulp aan kinderen 142
Levensfasen en ontwikkelingen 142
Benaderen van kinderen 144
Veiligheidsmaatregelen 144
Kinderziekten 146
Kindermishandeling 151
Verslikking en reanimatie 152
Verdrinking 157
Vergiftiging 158
2 Eerste Hulp bij zwangerschap 159
Problemen bij de zwangerschap 160
Aangepaste hulpverlening 161
Bevalling en miskraam 162
3 Eerste Hulp aan senioren 164
Veranderingen in het lichaam 164
Het benaderen van ouderen 165
Veel voorkomende ziekten en
problemen en de aanpak daarvan 166
4 Eerste Hulp aan stembandlozen
Herkennen van een stembandloze 174
Eerste Hulp 175
5 Eerste Hulp tijdens evenementen 177
Crowd management 177
Organisatie en draaiboek 178
Hulpverlening en vervoer 179
6 Eerste Hulp bij alcohol en drugs 184
Verstoringen door alcohol 184
Verstoringen door drugs 185
index 191
4

A
Algemeen
1 Het menselijk lichaam
2 Verband- en hulpmiddelen
3 Vijf belangrijke punten
4 Hulpverlener let op!
5

1
1.1
HEt mEnSELijK LiCHAAm
In dit hoofdstuk komt aan de orde:
• De opbouw van het lichaam
• De orgaanstelsels
• De zintuigen
• De stofwisseling
Om Eerste Hulp te kunnen verlenen, is het van belang enige kennis te
hebben van de werking en de functies van het menselijk lichaam. Deze
basiskennis zorgt ervoor dat je levensbedreigende situaties beter kunt
inschatten en daardoor misschien wel levens kunt redden.
In dit hoofdstuk leer je in algemene zin meer over het menselijk
lichaam. In andere delen van dit boek gaan we nader in op bepaalde
functies van het menselijk lichaam.
Cellen, weefsels en organen
Het menselijk lichaam is opgebouwd uit miljarden cellen. Cellen zijn
de bouwstenen van elk levend wezen en bevatten alle genetische
informatie van dat wezen. Elke cel heeft zijn eigen unieke bouw,
eigenschap en functie. De meeste soorten kunnen zich delen en
maken zo weefsel aan. Een weefsel is een samenstelling van een groep
van dezelfde soort cellen. In de bouw van het menselijk lichaam
onderscheiden we verschillende hoofdweefsels:
Dekweefsel bedekt het lichaam en de inwendige holten
zoals huid en slijmvliezen
Botweefsel geeft steun, is hard en weinig elastisch
Kraakbeenweefsel is veerkrachtig maar minder hard dan botweefsel
Spierweefsel kan samentrekken en ontspannen
Zenuwweefsel geeft signalen in de vorm van prikkels
Bindweefsel bindweefsel geeft steun aan, beschermt en
verbindt organen
Vetweefsel vult de ruimte tussen organen
Zenuw- en spierweefsels kunnen zich niet delen. Deze worden
namelijk gevormd vóór de geboorte. Ze kunnen wel groeien.
Als zenuw- of spiercellen te zwaar beschadigd raken, sterven ze af.
De hierdoor ontstane ruimte wordt opgevuld door littekenweefsel
(bindweefselcellen).
EHBO Leren & Doen ALgEmEEn
6

3.3 noodvervoersgreep van rautek
bij een zittend slachtoffer
Stap 1 Voorkom dat het slachtoffer van de stoel valt
door hem bij de schouder tegen te houden.
Stap 2 Schuif met je voet de voeten van het slachtoffer
onder de stoel.
Stap 3 Houd de hand op de schouder en loop om het
slachtoffer heen.
Stap 4 Schuif je andere hand onder de oksel door.
Stap 5 Verplaats de eerste hand van de schouder en
schuif de hand onder de oksel door.
Stap 6 Pak de onderarm van het slachtoffer met beide
handen vast (zorg dat jouw duimen boven langs
vastgrijpen en niet om de arm heen).
Stap 7 Til het slachtoffer voorzichtig van de stoel.
Stap 8 Begeleid het hoofd voorzichtig naar de grond.
Stap 2/3 Stap 6 Stap 8
19
Zorg dat een slachtoffer bij een reanimatie op een harde ondergrond
ligt. Gebruik daarvoor de volgende noodvervoersgreep:
Rautek vanaf bed of bank
Trek het slachtoffer eerst met behulp van een deken of laken naar
de rand van het bed. Hurk ernaast. Pas de noodvervoersgreep toe
zoals bij een liggend slachtoffer (pag. 18 stap 3 t/m 7). Houd je
voeten op de grond als je het slachtoffer in een zittende houding
brengt en achter het lichaam op bed of bank gaat zitten. Til het
slachtoffer op door je benen te strekken. Versleep het slachtoffer
naar een harde ondergrond.

Stap 1
3.4 noodvervoersgreep van rautek
vanuit een autostoel
Deze noodvervoersgreep mag uitsluitend in noodgevallen -er dreigt
bijvoorbeeld ontploffingsgevaar-worden toegepast. Denk ook hier
aan eigen veiligheid. Personen die na een ongeluk niet zelf uit de
auto komen hebben bijvoorbeeld letsel, of zijn buiten bewustzijn.
Professionele hulpverleners zijn getraind in de complexe handelingen
die nodig zijn om dergelijke slachtoffers in veiligheid te brengen.
Na auto-ongelukken is de kans op nekletsel groot. Daarom is het
wachten op professionele hulpverlening belangrijk.
Stap 1 Als het slachtoffer voorover in zijn stoel is gezakt, dan
plaats je het slachtoffer heel voorzichtig rechtop tegen
de rugleuning. Ondersteun het hoofd terwijl je de
veiligheidsgordel losmaakt.
Stap 2 Controleer of de voeten van het slachtoffer niet vast zitten.
Stap 3 Schuif de stoel van het slachtoffer zo ver mogelijk naar
achteren.
Stap 4 Zet je been tegen de auto. Steek je beide armen onder de
oksels van het slachtoffer door en grijp de verste arm.
Pak de onderarm van het slachtoffer met beide handen vast.
Stap 5 Draai het slachtoffer heel voorzichtig en niet meer dan
strikt noodzakelijk naar je toe totdat het slachtoffer tegen
je dijbeen steunt.
Stap 6 Stap achteruit en versleep het slachtoffer uit de gevarenzone.
Stap 7 Leg het slachtoffer voorzichtig neer door met gestrekte rug
door de knieën tot in hurkzit te zakken.
Stap 8 Laat de arm los, ondersteun de schouders, het hoofd en de hals.
Stap 4/5 Stap 6 Stap 7
EHBO Leren & Doen ALgEmEEn
20

B
Stoornissen
in de vitale functies
1 Stoornissen in het bewustzijn
2 Stoornissen in de ademhaling
3 Stoornissen in het bewustzijn en de ademhaling
4 Shock
27

1
1.1
StOOrniSSEn in HEt BEwUStZijn
In dit hoofdstuk komt aan de orde:
• Achtergrondinformatie
• Stoornissen in het bewustzijn door ziekte en letsels
• De vitale functies van het menselijk lichaam
• Buik- naar rugligging
Achtergrondinformatie
Het lichaam functioneert alleen als er een constante aanvoer van
zuurstof en voedingsstoffen plaatsvindt. Voedingsstoffen en zuurstof
worden door het bloed getransporteerd. Het hart en de longen zijn
daarvoor van vitaal belang.
Het hart fungeert als een pomp, die het bloed rondpompt door het
lichaam en zo zuurstof en voedingsstoffen levert aan de organen.
Afvalstoffen worden door het bloed ook weer afgevoerd.
Door inademing komt lucht in de longen terecht. De lucht bevat zuur-
stof, die in de longen wordt opgenomen in het bloed. Ingeademde lucht
bevat 21 procent zuurstof, lucht die we uitademen nog maar 17 procent.
Als een orgaan geen of te weinig zuurstof krijgt, beschadigt het of gaat
het dood. Hoe snel dat gaat, verschilt per orgaan maar de hersenen
zijn het meest kwetsbare gedeelte. Na 4 tot 6 minuten zonder zuurstof
kunnen ze al zo ernstig beschadigd zijn dat daardoor normaal
functioneren niet meer mogelijk is.
Eerstehulpverlening is daarom gericht op het bewaken van de
drie vitale functies van het lichaam, het zogenoemde ABC: Airway
(luchtweg), Breathing (ademhaling) en Circulation (bloedsomloop).
Deze functies zijn op elkaar van invloed.
De hersenen vormen het centrum van het zenuwstelsel. Als een
slachtoffer bewusteloos is kunnen de hersenen een deel van hun
functies niet meer uitoefenen en zakt bijvoorbeeld de tong in de
keel. Daardoor wordt de luchtweg afgesloten.
Door de ademhaling komt lucht, via de neus of mondholte, in de
longen. In de longen wordt zuurstof uit de lucht opgenomen in
het bloed. Uitgeademde lucht bevat koolzuur.
EHBO Leren & doen StOOrniSSEn
28

Om de vitale functies te kunnen beoordelen moet een bewusteloos
slachtoffer bij voorkeur op zijn rug liggen.
Stap 1 Kniel aan de kant van het gezicht.
Stap 2 Leg de arm die het dichtst bij je ligt, recht naast het lichaam
met de hand plat op de grond en de handpalm naar boven.
Stap 3 Breng de andere arm voorzichtig schuivend recht langs het
hoofd omhoog.
Stap 4 Til met je beide handen de dichtsbijzijnde schouder van het
slachtoffer omhoog.
Stap 5 Duw het slachtoffer op zijn zij en steun met één hand zijn
hoofd.
Stap 6 Ondersteun het hoofd en duw met de andere hand het
Stap 1/2
Stap 4 Stap 5
35
Een ongevalsslachtoffer
mag
niet verplaatst worden.
Daardoor kan het letsel
worden verergerd. Een
bewusteloos ongevalsslachtoffer
mag alleen op
zijn zij worden gedraaid bij
braken, als de ademhaling
achteruit gaat of als hij even
alleen gelaten moet worden.
Zorg dat nek en wervelkolom
in een rechte lijn blijven.
Als het slachtoffer geen ademhaling
heeft, moet het wel
op zijn rug worden gedraaid
om een reanimatie te kunnen
starten.
slachtoffer door tot hij op zijn rug ligt.
Stap 3
Stap 6

Samenvatting
OVErZiCHt StOOrniSSEn in HEt BEwUStZijn
Letsel Bij bewustzijn Bewusteloos
Verschijnselen • Het slachtoffer • Het slachtoffer
reageert
reageert niet en
heeft meestal de
ogen gesloten
doel EHBO
dOEn!
Voorkomen dat
het slachtoffer zijn
bewustzijn verliest
• Verleen Eerste
Hulp bij plaatselijke
letsels
Eventueel:
• Stel de vitale
functies veilig
• Zorg voor
professionele hulp
1. Eerstehulpverlening is gericht op de drie vitale functies:
hersenfunctie, ademhaling en bloedsomloop.
2. Letsels en ziekten kunnen leiden tot stoornissen in het
bewustzijn.
3. Oorzaken van stoornissen in het bewustzijn kunnen zijn:
beroerte, epilepsie, flauwte, suikerziekte en een ongeval.
4. Om een slachtoffer goed te kunnen beoordelen, moet hij op
zijn rug liggen. Uitzondering zijn ongevalsslachtoffers: deze
worden bij voorkeur niet verplaatst.
Veilig stellen van de
vitale functies
• Controleer de
ademhaling
• Roep om hulp
• Draai het
slachtoffer zo nodig
op de rug
• Zorg voor
professionele hulp
EHBO Leren & doen StOOrniSSEn
Flauwte
Eerst:
• Bleke gelaatskleur
• Zweten
• Geeuwen
Na enige tijd:
• Bewustzijnsvermindering,
soms gevolgd door bewustzijnsverlies
Soms
• Trekkingen die op epilepsie
lijken
Voorkomen dat het slachtoffer
zijn bewustzijn verliest / letsel
oploopt
• Zorg voor frisse lucht
• Leg het slachtoffer plat neer
• Maak knellende kleding los
• Stel het slachtoffer gerust
Als het slachtoffer niet snel
bijkomt:
• Zorg voor deskundige hulp
36

Rode en witte bloedcellen,
bloedplaatjes
51
3.2
Een normale hartslag heeft bij volwassenen in rust een frequentie van
60 tot 100 slagen per minuut. Sporters kunnen daar een stuk onder
zitten (45 slagen per minuut) en bij inspanning, angst of stress kan
de hartslag een stuk hoger zijn (meer dan 200 slagen per minuut).
Spataders zijn ontsierende en verwijde aders, vaak in de benen.
Ze ontstaan wanneer bloed niet goed doorstroomt, bijvoorbeeld als
de kleppen in de beenaders niet goed meer functioneren. De wanden
van de aders rekken dan uit, waardoor spataders kunnen ontstaan.
Bloed is behalve een transportmiddel ook een afweermiddel tegen
ziektekiemen en het speelt een rol bij de bloedstolling. Volwassenen
hebben ongeveer vijf liter bloed. Kinderen hebben minder bloed,
de hoeveelheid is afhankelijk van hoe groot ze zijn. Bloed bestaat
uit plasma en bloedcellen. Plasma bestaat voor 90 procent uit water.
Bloedcellen worden gevormd in het rode beenmerg van de botten. Ze
worden onderverdeeld in rode en witte bloedcellen en bloedplaatjes.
Rode bloedcellen zijn de cellen die verantwoordelijk zijn voor het
zuurstoftransport tussen longen en andere weefsels in het lichaam.
Zuurstofrijk bloed is helderrood en zuurstofarm bloed is donkerrood.
Witte bloedcellen beschermen het lichaam tegen gevaar. Ze zijn veel
kleiner in aantal dan de rode bloedcellen maar wel groter van stuk.
Ze vormen een belangrijk onderdeel van het immuunsysteem.
Het aantal kan door deling snel toenemen.
Ziektekiemen worden onschadelijk gemaakt door aanmaak van
antistoffen en ook deels door ze in te sluiten. In pus bevinden zich
afgestorven witte bloedcellen en dode of levende ziektekiemen.
Bloedplaatjes spelen een grote rol bij de bloedstolling. Als een bloedvat
is beschadigd, maken bloedplaatjes op die plek een netwerk van
eiwitdraden. Andere bloedcellen komen daarin vast te zitten en
vormen zo samen een dicht geheel. De beschadigde wand wordt op
die manier dichtgemetseld.
Hartinfarct
Bij een hartinfarct (ook wel een hartaanval genoemd) komt er
onvoldoende bloed naar het hart door een acute verstopping in
een van de kransslagaderen. Een deel van het hart sterft af.

3.3
Het risico bestaat dat de electrische prikkels niet meer goed kunnen
worden voortgeleid en een hartstilstand optreedt. Bij een hartinfarct
krijgt het slachtoffer plotseling pijn op de borst die niet overgaat als
het slachtoffer rust neemt. Zorg dan altijd voor professionele hulp
(huisarts of ambulance) en blijf bij het slachtoffer. Er is een risico op
een hartstilstand waarbij gereanimeerd moet worden. Zie pag. 169.
Situatie
In de sporthal is Mary aan het volleyballen. Ineens ziet zij in
het speelvak naast haar dat een speler neervalt. Mary heeft een
EHBO-diploma. Zij weet wat zij moet doen, roept om een timeout
en kijkt of er hulp nodig is. Het team van het slachtoffer
staat er geschrokken omheen. Mary vraagt wat er is gebeurd.
Sandra, de teamgenoot, zakte ineens op de grond. Mary vraagt
de spelers ruimte vrij te maken zodat zij kan helpen. Zij knielt
aan de kant van het gezicht en spreekt Sandra aan, maar krijgt
geen reactie. Daarna schudt zij Sandra voorzichtig aan de
schouders. Zij vraagt of één van de teamleden haar kan helpen.
Dat doet Karlijn. Ondertussen past Mary de kinlift toe en
controleert de ademhaling. Mary zegt tegen Karlijn: “Bel 1-1-2,
vraag om een ambulance. Zeg dat het om een reanimatie gaat.
Geef het adres van de sporthal door en kom weer snel terug.”
Tegen Bente zegt zij dat de AED gehaald moet worden. Mary
begint met het toepassen van de hartmassage. Na 30 keer geeft
zij twee mond-op-mondbeademingen. Daarna gaat zij weer
door met de hartmassages. Zij herhaalt het steeds en gaat er
mee door, ook als Bente begint met het aansluiten van de AED.
Circulatie- en ademhalingsstilstand
Het zuurstoftransport kan op twee manieren verstoord raken:
1. Als het hart stilstaat, wordt het bloed niet meer rondgepompt.
Er is dan sprake van een circulatiestilstand.
2. Als er geen zuurstof meer in het bloed wordt opgenomen,
is er sprake van een ademhalingsstilstand.
EHBO Leren & doen StOOrniSSEn
52

53
Een AED kan zonder
problemen in een
vochtige omgeving worden
gebruikt, zoals in de regen,
aan de rand van een zwembad.
Als het slachtoffer nat
is moet zijn borstkas eerst
worden afgedroogd zodat
de elektroden goed kunnen
worden bevestigd. Kijk even
verder in dit hoofdstuk, op
pagina 64.
3.4
3.5
3.6
Deze twee functies worden door een reanimatie ondersteund:
1. De circulatie wordt kunstmatig nagebootst door hartmassage
te geven. Het borstbeen wordt bij de hartmassage ritmisch naar
beneden gedrukt. Het bloed wordt zo uit het hart gepompt en door
het lichaam gestuurd.
2. Door met de kinlift de ademweg te openen en beademingen te
geven, kan er weer zuurstof via de longen in het bloed komen.
Een slachtoffer van een circulatiestilstand is in 80 procent van de
gevallen thuis op het moment dat de stilstand optreedt.
Kamerfibrilleren
Bij een normale bloedsomloop pompt het hart het bloed effectief rond.
In de meeste gevallen waarin stilstand van de bloedsomloop optreedt,
is sprake van een elektrische storing in het hart. Er circuleren
chaotische prikkels door de kamers, zonder dat die kamers goed
samentrekken. Dit noemen we kamerfibrillatie. Het hart kan daardoor
geen bloed rondpompen.
AEd
De Automatische Externe Defibrillator (AED) is een draagbaar
toestel dat een analyse van het hartritme maakt en eventueel
een elektrische schok kan toedienen. Met de toediening van een
elektrische schok wordt het hart heel even stilgelegd met de
bedoeling het kamerfibrilleren te stoppen en het normale hartritme
te herstellen. De AED is zo ontwikkeld dat ook leken een schok
kunnen toedienen. De verschillende typen AED’s die in de handel
zijn, lijken wat het bedieningsprincipe betreft, veel op elkaar. Onder
het rechtersleutelbeen en de linkeroksel worden twee zelfklevende
elektroden geplakt. Deze elektroden vangen de elektrische signalen
van het hart op. Via dezelfde elektroden wordt een elektrische schok
gegeven, als uit de meting van de AED blijkt dat het hart fibrilleert.
gasping (agonale ademhaling)
In de hulpverlening komt het vaak voor dat een leek een agonale
ademhaling verwart met een normale ademhaling. Soms beweegt
het slachtoffer armen en benen of zelfs zijn mond. Dit kan ook op
epilepsie lijken. Als je als hulpverlener echter goed kijkt, zie je dat de
borst niet omhoog komt. Met andere woorden: de longen zuigen zich
niet vol met lucht en er komt geen zuurstof in het bloed. Dit heet
agonale ademhaling of gasping. Het is dus geen normale ademhaling.

Vroegtijdig herkennen en alarmeren
Hartstilstand voorkomen
Om hartmassage te
kunnen geven moet
het slachtoffer plat op de
grond liggen. De ondergrond
moet hard zijn (dus geen
matras). Pas eventueel de
noodvervoersgreep van
Rautek van bed of bank toe
(pag. 19). Kleding hoeft niet
uitgetrokken te worden,
tenzij de kleding dik is (bijv.
een dikke jas) of in de weg
zit (bijv. een beugelbeha).
Ga bij de bovenarm van het
slachtoffer zitten, zo dicht
mogelijk tegen het lichaam
aan.
3.7
Deze toestand kan optreden in de eerste minuten na een
circulatiestilstand. Begin daarom direct met reanimeren.
Keten van overleven
De eerstehulpverlening aan een slachtoffer met een circulatieen/of
ademhalingsstilstand is erop gericht om tijd te winnen.
De hulpverlening maakt namelijk onderdeel uit van een keten
van overleven.
Vroegtijdig reanimeren
Tijd winnen
Vroegtijdig debrilleren
Postreanimatiezorg
Het hart herstarten Levenskwaliteit herstellen
Deze keten bestaat uit een aantal schakels:
1. Direct 1-1-2 (laten) bellen
Het is belangrijk om direct 1-1-2 te (laten) bellen en een ambulance
op te roepen. In sommige gevallen is het mogelijk een reanimatie
te voorkomen, door bij hartproblemen ook direct een ambulance te
bellen. Als een slachtoffer pijn op de borst heeft, de pijn straalt uit
naar arm, kaak of rug en duurt ook zonder inspanning langer dan
vijf minuten, kan er sprake zijn van een hartprobleem.
2. Direct reanimeren
Door direct te starten met reanimatie wordt kunstmatig zuurstofrijk
bloed rondgepompt. De overlevingskansen van het slachtoffer
kunnen hierdoor toenemen.
3. Vroeg defibrilleren
Door het zo vroeg mogelijk toedienen van een elektrische schok in
geval van kamerfibrilleren nemen de overlevingskansen toe.
4. Vroege gespecialiseerde reanimatie
Ambulancezorgverleners kennen meer gespecialiseerde technieken.
Zij bevorderen hiermee het herstel. Aanvullende specialistische
zorg in het ziekenhuis kan vervolgens de kwaliteit van leven van het
slachtoffer veiligstellen.
EHBO Leren & doen StOOrniSSEn
54

C
Letsels
1 Uitwendige wonden
2 Bewegingsletsels
3 Oogletsels
4 Hitteletsels
5 Koudeletsels
6 Vergiftiging
7 Elektriciteitsletsels
71

1
1.1
UitwEndigE wOndEn
In dit hoofdstuk komt aan de orde:
• Achtergrondinformatie over de huid, de slijmvliezen
en de ontstekingsreactie bij wonden
• Wonden die je zelf mag behandelen
• Ernstige wonden (wonden die door professionele hulp
behandeld moeten worden)
• Aanleggen van een dekverband voor een wond aan
de vinger, arm/been, elleboog/knie, hand en voet
• Aanleggen van een wondsnelverband
• Behandeling van ernstige uitwendige wonden
• Behandeling van doordringende buikwonden en borstletsel
• Behandeling van brandwonden
Huid en slijmvliezen
De huid die meer weegt dan elk ander orgaan, is de buitenste
bekleding van de mens en het grootste orgaan. De huid heeft een
aantal belangrijke functies.
Bescherming
De huid beschermt het lichaam tegen schadelijke invloeden van
buiten (ziektekiemen en straling) en tegen uitdroging.
Regelen van temperatuur
De huid houdt het lichaam op temperatuur door bloeddoorstroming
en zweetafscheiding.
Gevoel
De huid maakt contact met de omgeving en neemt druk, pijn
en temperatuur waar met behulp van tastlichaampjes, pijn- en
temperatuurszenuwen.
Signaalfunctie
Aan de huid zijn signalen af te lezen. Een bleek gelaat wijst op
ziekte, koude of dreigende flauwte. Rood wijst op warmte, blauw
op koude of benauwdheid.
De huid is opgebouwd uit verschillende lagen. De buitenste laag
heet de opperhuid. De opperhuid zorgt ervoor dat er nieuwe
huidcellen groeien.
EHBO Leren & Doen LEtSELS
72

Samenvatting
OVErZiCHt UitwEndigE wOndEn
Letsel Oppervlakkige snij- , schaafof
splinterwonden
Verschijnselen • De huid is beschadigd
• Er is meestal bloed zichtbaar
• Het slachtoffer heeft pijn
doel EHBO Verdere besmetting, een infectie en
verder bloedverlies voorkomen
dOEn!
• Beoordeel de wond
• Verwijder zo mogelijk een splinter
met een pincet
• Spoel de wond onder de kraan schoon
• Dep de wond en de omgeving met een
huidontsmettingsmiddel
• Dek de wond steriel af of laat aan
de lucht drogen
89
1. Het lichaam kan verschillende soorten wonden oplopen.
2. Wonden die je zelf kunt behandelen zijn oppervlakkige
snijwonden, schaafwonden, splinterwonden en eerstegraads
brandwonden.
3. Wonden waarvoor je professionele hulp moet zoeken zijn
diepe wonden, vuile wonden, ernstige bloedingen,
doordringende buikwonden of borstletsels en tweedeen
derdegraads brandwonden.
4. Brandwonden kunnen veel schade aanrichten en vergen
speciale behandeling.
5. Help een slachtoffer van verbranding door eerst de oorzaak
weg te nemen. Bedenk na het wegnemen van de oorzaak:
‘Eerst water, de rest komt later’ .
6. Koel de wonden van een slachtoffer van verbranding minstens
10 minuten. Smeer nooit brandzalf of andere middelen op
brandwonden.
7. De regel van negen is een hulpmiddel bij het beoordelen
hoeveel procent van het lichaamsoppervlak is verbrand.
8. Help een slachtoffer van verbrande luchtwegen in een
zittende positie.
9. Spoel bij een verbranding van het oog zo snel mogelijk met water.
10. Verwijder eventueel kleding na contact met chemische stoffen en
spoel minstens 30 minuten de huid met lauwwarm water.
diepe of vuile wonden
• De huid is beschadigd
• Er is meestal bloed zichtbaar
• Het slachtoffer heeft pijn
Verdere besmetting, een infectie
en verder bloedverlies voorkomen
• Beoordeel de wond
• Verwijder geen voorwerpen die uit
de wond steken
• Dek de wond steriel af
• Geef zo nodig steun aan het
gewonde lichaamsdeel
• Zorg voor professionele hulp

Letsel Ernstige uitwendige wonden (actieve bloedingen)
Verschijnselen • Een wond (meestal aan ledematen, hoofd of hals) waaruit in korte tijd veel bloed
komt (stootsgewijs of gelijkmatig)
doel EHBO • Bloedverlies stoppen of verminderen
dOEn!
• Laat het slachtoffer bij voorkeur liggen
• Stelp de bloeding door het gewonde lichaamsdeel omhoog te brengen
• Oefen druk op de wond uit
• Leg een snelverband aan of eventueel een wonddrukverband
• Geef steun aan het gewonde lichaamsdeel
• Zorg voor deskundige hulp, beoordeel op shock en stel de vitale functies veilig
Letsel 1e graads brandwond 2e graads brandwond 3e graads brandwond
Verschijnselen De huid is:
• Rood
• Licht gezwollen
• Pijnlijk
doel EHBO
• Pijn bestrijden en
uitbreiding voorkomen
• De huid is rood, licht
gezwollen en pijnlijk
• De huid vertoont blaren
Uitbreiding en besmetting
van de wond voorkomen;
de genezing van de huid
bevorderen
dOEn! • Koel met water • Koel met water
• Dek af met
metallineverband
• Laat blaren altijd intact
• Smeer niets op de wond,
ook geen brandzalf
• Zorg voor professionele
hulp
• De huid is grauwwit (vloeistoffen)
of zwart (vuur)
• De huid heeft de normale
soepelheid verloren
• De brandplek zelf is niet
pijnlijk, de omgeving wel
Uitbreiding en besmetting
van de wond voorkomen;
de genezing van de huid
bevorderen
• Koel met water
• Dek af met
metallineverband
• Laat blaren altijd intact
• Smeer niets op de wond,
ook geen brandzalf
• Zorg voor professionele
hulp
Letsel Verbranding van het oog Brandwonden door chemische
stoffen
Verschijnselen • Pijn in het oog
• Een rood oog
• Tranend oog en toegeknepen oogleden
• Verminderd gezichtsvermogen
Een brandwond als gevolg van aanraking
met een chemische stof
doel EHBO Verergering voorkomen De chemische stof verdunnen /
verergering voorkomen
dOEn!
• Laat het slachtoffer zo mogelijk
gaan liggen
• Houd het oog open of laat dit door
een ander doen
• Koel het oog minstens 10 minuten
met zacht stromend lauwwarm water
• Breng het slachtoffer naar een (oog)arts
EHBO Leren & Doen LEtSELS
• Verwijder de met de chemische stof
doordrenkte kleding, gebruik hierbij
altijd speciale handschoenen
• Laat de schoenen uittrekken
• Koel minstens 30 minuten met veel
lauwwarm stromend water
• Zorg dat de chemische stof zich niet
over het lichaam verspreidt
• Behandel wonden zoals brandwonden
• Zorg voor professionele hulp
90

Botstelsel
91
2
BEwEgingSLEtSELS
In dit hoofdstuk komt aan de orde:
• Theorie over het botstelsel en het spierstelsel
• Verstuikingen
• Kneuzingen
• Ontwrichtingen
• Botbreuken
• De aanleg van een brede das en mitella
Het botstelsel
Het menselijk botstelsel bestaat uit het skelet. Hieraan hechten zich
spieren zodat de ledematen kunnen bewegen. Botten kunnen op
verschillende manieren met elkaar verbonden zijn: door kraakbeen,
bindweefsel of ze zijn helemaal met elkaar vergroeid.
Een voorbeeld van het laatste is de schedel die dus eigenlijk uit
meerdere botten bestaat.
Het skelet is het hardste deel van het menselijk lichaam en blijft vaak
tot lang na de dood intact.
De buitenkant van de botten is bekleed met botvlies. Botten zijn hard
en weinig elastisch. Van binnen zijn botten gevuld met beenmerg,
waarin bloedcellen worden aangemaakt. Bij oudere mensen neemt de
stevigheid en veerkracht van de botten af; hun botten worden broos
en kunnen daarom makkelijker breken.
Botten kunnen verschillende vormen hebben, zoals pijpvormig of
plat. De botten van je armen en benen zijn pijpvormig. Botten als het
borstbeen, de heupbeenderen en het heiligbeen zijn plat.
Kraakbeen is minder hard en stevig dan het bot, maar wel elastischer.
Het zit bijvoorbeeld in je oorschelpen, puntje van je neus, de
tussenwervelschijven, tussen de ribben en het borstbeen.
De schedel is een geheel van verschillende botstructuren dat
vorm geeft aan het hoofd. De schedel bestaat uit twee delen: de
hersenschedel en de aangezichtsschedel. Alleen de onderkaak kan een
aantal bewegingen maken om te kauwen, praten etc. De andere botten
zijn onbeweeglijk met elkaar verbonden. De belangrijkste functie van
de schedel is bescherming van de hersenen.

Met de romp wordt het lichaam zonder ledematen en hoofd bedoeld.
Het grootste gedeelte van de organen bevindt zich in de romp: hart,
longen, nieren, lever, gal, milt, alvleesklier, darmen en maag.
De romp bestaat uit de wervelkolom, de borstkas, de schoudergordel
en de bekkengordel. Tussen twee wervels ligt een tussenwervelschijf,
die als schokbreker dient en bewegingen met de rug mogelijk maakt.
Van boven naar beneden heeft het lichaam zeven nekwervels, 12
borstwervels en vijf lendewervels. Vervolgens komt het heiligbeen en
het staart- of stuitbeentje.
De bovenste twee nekwervels zijn bijzonder. De atlas is de bovenste:
deze ondersteunt de schedel. De tweede nekwervel wordt axis of
draaier genoemd. De atlas en draaier zijn veel beweeglijker dan de rest
van de nekwervels en zorgen ervoor dat je ‘ja’ en ‘nee’ kunt knikken.
De borstkas wordt door ribben en beenderen gevormd. De ribbenkast
maakt de ademhaling mogelijk en beschermt de longen en het hart.
De borstkas bestaat uit twaalf borstwervels, twaalf paar ribben en
het borstbeen. Het borstbeen is een plat bot in het midden van de
borstkas. De sleutelbeenderen en een deel van de ribben zitten hieraan
vast. De onderste twee paar ribben zijn zwevende ribben, omdat
zij alleen vastzitten aan de wervelkolom. Het borstbeen eindigt in
het zwaardvormig uitsteeksel, dat kwetsbaar is en gemakkelijk kan
afbreken.
De schoudergordel bestaat aan weerszijden uit het sleutelbeen en het
schouderblad en verbindt de armen met de rest van het lichaam.
De bekkengordel bestaat uit twee heupbeenderen en het heiligbeen
en draagt de wervelkolom. De gordel vormt de verbinding van de
romp met de benen. De heupbeenderen vormen samen met de
bovenbeenderen een gewricht.
Een gewricht is de overgang tussen twee botten waarbij beweging
mogelijk is. Twee botten passen op elkaar doordat het ene bot eindigt
in een gewrichtskop, en het andere in een gewrichtskom.
EHBO Leren & Doen LEtSELS
92

D
Kleine ongevallen
1 Beten en steken
2 Tanden en lip
3 Neus en oor
4 Eikenprocessierups
131

1
1.1
Als de neus na tien
minuten nog steeds
bloedt, is het verstandig om
naar de huisarts te gaan. Ook
als bij het dichtdrukken het
slachtoffer het gevoel heeft
dat het bloed achter in de
keel blijft lopen, moet het
slachtoffer naar de huisarts.
De bloeding zit dan te hoog
om effectief dichtgedrukt te
kunnen worden. Neustampons
mogen alleen gebruikt worden
na toestemming van een arts.
Er is kans op een verhoogde
druk achter de oogbol.
KLEinE OngEVALLEn
In dit hoofdstuk komt aan de orde:
• Bloedneus
• Insectensteken
• Tekenbeten
• Kwallenbeten
• Tand door de lip
• Voorwerp in de neus
• Voorwerp in het oor
• Uitgeslagen tand
• Slangenbeten
• Irritatie door eikenprocessierups
Bij EHBO gaat het erom dat je mensen kunt helpen bij kleine en
grotere ongemakken. In dit hoofdstuk komt een aantal kleine
ongevallen aan de orde waarmee iedereen te maken kan krijgen.
Een aantal van deze ongevallen kun je als hulpverlener zelf
behandelen en voor andere is professionele hulp nodig.
Bloedneus
Een bloedneus kan ineens ontstaan als gevolg van temperatuurwisselingen,
inspanning, hard snuiten. Het kan ook het gevolg zijn
van een klap of een botsing. Meestal heeft het slachtoffer geen pijn
aan de neus als de bloedneus spontaan ontstaat. Een bloedneus
bloedt altijd heel hevig vanwege de dunne bloedvaatjes in de neus.
dOEn!
Stel het slachtoffer gerust, laat hem zitten en een beetje vooroverbuigen.
Laat hem een keer snuiten om eventuele stolsels te
verwijderen. Knijp dan met je duim en wijsvinger de neus ongeveer
tien minuten dicht of laat het slachtoffer dit zelf doen. Na tien
minuten moet het bloeden gestopt zijn. Raad het slachtoffer aan
zijn neus het eerste uur niet te snuiten.
Als een bloedneus het gevolg is van een klap of botsing tegen het
hoofd mag het slachtoffer zijn neus niet snuiten en moet het voor
de zekerheid ook even naar de huisarts. Het is mogelijk dat door de
klap meer beschadigd is geraakt. Als het slachtoffer bloedverdunners
slikt, moet hij ook naar de huisarts.
EHBO Leren & Doen KLEinE OngEVALLEn
132

133
1.2
1.3
insectenbeten
Vooral in de zomer kan men last hebben van insecten zoals bijen,
muggen en wespen. Bijen en wespen komen af op zoete geuren.
Probeer niet in paniek te raken als zo’n beestje in de buurt komt,
want daardoor kan hij zich aangevallen voelen en gaat hij juist
eerder steken.
De angel van een bij heeft weerhaakjes. De angel kan daarom
achterblijven als de bij steekt. Een wesp kan meerdere keren steken;
een mug steekt niet, maar bijt.
Bij een insectenbeet of –steek is het handig om het gif uit het lichaam
te zuigen met een zuigpompje of gewoon met je mond. Dit kan de
gevolgen beperken.
dOEn!
Stel het slachtoffer gerust. Probeer een eventueel achtergebleven angel
te verwijderen en leg een natte doek op de plaats waar het slachtoffer
gestoken is. Dit verlicht de pijn.
Sommige mensen zijn
allergisch voor
insectenbeten. Vaak hebben
zij een injectiepen bij zich
waarmee ze de verschijnselen
van de allergie enigszins
kunnen tegengaan.
ga in de volgende
gevallen toch meteen
naar de huisarts:
• Als in korte tijd een dikke bult
ontstaat op de plaats waar
het slachtoffer gestoken is.
• Als het slachtoffer allergische
reacties vertoont, zoals
vlekken of dikke oogleden.
• Als het slachtoffer in zijn keel
gestoken is. Hierdoor zwellen
de luchtwegen op en dit
kan ademhalingsproblemen
veroorzaken.
tekenbeten
Een teek is een klein, bruinzwart, spinachtig insect. Teken kunnen
niet springen of vliegen maar kruipen. Ze leven in struiken en hoog
gras en houden van een vochtige omgeving. Ze zijn vooral actief
tussen maart en november. Teken zoeken een gastheer waarbij ze
bloed kunnen zuigen. Dat kan een mens of een dier zijn.

Probeer te voorkomen
dat je door een teek
wordt gebeten. Let goed op
als je door bosachtig gebied
wandelt en draag een lange
broek en beschermende
kleding. Controleer je lichaam
op teken na het wandelen of
werken in de tuin.
Teken zijn dikwijls onschuldig maar steeds meer teken zijn besmet
met de ziekte van Lyme. Deze ziekte kunnen ze overbrengen. De
eerste symptomen zijn zichtbaar rond de plek van de beet. Daar kan
een rode uitslag ontstaan. Daarna kan het slachtoffer last hebben van
griepachtige klachten als hoofdpijn, vermoeidheid en koorts.
De ziekte van Lyme is in de beginfase goed te behandelen
met antibiotica. In ernstige gevallen kan de ziekte leiden tot
gewrichtsklachten en verlammingen. De ziekte van Lyme is
niet overdraagbaar van mens op mens.
dOEn!
Verwijder een teek zo snel mogelijk met een (teken)pincet. Probeer
het beestje met een draaiende beweging uit de huid te trekken.Volg
de gebruiksaanwijzing van de pincet. Als de teek zich nog niet heeft
vastgebeten, kan de teek ook met plakband of kleefpleister worden
verwijderd. Houd in de gaten of er in de weken na de beet een rode
uitslag (kring) ontstaat rondom de beet. Raadpleeg in dat geval de
huisarts.
1.4 Kwallenbeten
Situatie
Peter en Marijke zijn met hun zoontje Patrick (7) op vakantie
aan zee. Het is mooi weer en het gezin maakt er een stranddag
van. Peter neemt Patrick mee in zee en hoewel de jongen
al vaker in zee is geweest, raakt hij nu in paniek. Peter ziet
dat en helpt zijn zoon gauw naar het strand. Daar blijkt hij
gebeten door een kwal. Op zijn onderbeen zit een rode plek
die behoorlijk geïrriteerd is. Zij zegt Patrick dat het om een
kwallenbeet gaat en dat het niet lang duurt of de jeuk zal
minder worden. Marijke gaat met Patrick zo snel mogelijk naar
de strandtent. In de douche vult ze een bak met behoorlijk
warm water. Patrick dompelt zijn onderbeen onder in het
water. De pijn neemt gelukkig snel af. Na een half uur heeft
hij er geen last meer van.
EHBO Leren & Doen KLEinE OngEVALLEn
134

E
Extra
1 Eerste Hulp aan kinderen
2 Eerste Hulp bij zwangerschap
3 Eerste Hulp aan senioren
4 Eerste Hulp aan stembandlozen
5 Eerste Hulp bij evenementen
6 Eerste Hulp bij alcohol en drugs
141

1
1.1
1.2
EErStE HULp AAn KindErEn
In dit hoofdstuk komt aan de orde:
• Verschillende levensfasen en ontwikkeling van kinderen
• Het benaderen van kinderen bij hulpverlening
• Maatregelen om de veiligheid van kinderen te vergroten
• Kinderziekten
• Kindermishandeling
• Behandeling van verslikking
• Reanimatie bij kinderen
• Behandeling van vergiftiging
• Eerste Hulp bij verdrinking
Achtergrondinformatie
Het behandelen van kinderen vergt een andere aanpak dan
het behandelen van volwassenen. Bij kinderen moet rekening
gehouden worden met de ontwikkelingsfase waarin het kind zich
bevindt. Zij kunnen bijvoorbeeld niet altijd inschatten of er gevaar
dreigt en stoppen vooral op jonge leeftijd van alles in hun mond.
Sommige ziekten of aandoeningen komen alleen maar voor op
de kinderleeftijd, wat extra alertheid van de hulpverlener vraagt.
Kinderen in de leeftijdsgroep tussen één en zes jaar zijn het meest
kwetsbaar. Vaak vinden ongevallen plaats in en om het huis.
Levensfasen en ontwikkelingen
DE ZuIGELING (0-1 jAAR)
Groei en ontwikkeling
Na de geboorte past een kind zich snel aan zijn nieuwe leefomgeving
aan. Het eerste jaar kenmerkt zich door een relatief snelle groei
en diverse ontwikkelingsstappen. Het gewicht gaat in een jaar
van ca. 3,5 naar 10 tot 11 kilogram. De grootte van het hoofd is in
vergelijking met volwassenen opvallend: het maakt een vierde van
de totale lichaamslengte uit. Bij een volwassene is dat een achtste.
Ademhaling
Baby’s hebben voornamelijk een buikademhaling en ademen met
een frequentie van 30 tot 40 keer per minuut. Een open neus is van
belang bij drinken uit de borst of de fles. Obstructie van de neus kan
leiden tot benauwdheid.
EHBO Leren & Doen ExtrA
142

147
KOOrtS
Als de lichaamstemperatuur hoger is dan 38˚ Celsius, is er sprake van
koorts; bij meer dan 40 graden van hoge koorts. Als een kind koorts
heeft, voelt het warm en zweterig aan. Het kan hoofdpijn hebben en
klappertanden.
dOEn!
Als het kind ziek is bij de koorts, laat het dan in een comfortabele
houding liggen en leg eventueel een nat washandje op zijn voorhoofd.
Ook kun je een koortsverlagend middel geven om de koorts te laten
dalen. Houd er rekening mee dat het kind daarna niet meteen beter is,
ook al voelt hij zich misschien weer goed door de medicatie.
KOOrtSStUipEn
Sommige kinderen reageren op een snelle temperatuursstijging met
koortsstuipen. Het kind maakt schokkende bewegingen met delen van
het lichaam of het hele lichaam, rolt met zijn ogen, trekt wit weg en
is niet aanspreekbaar. Dit ziet er misschien angstaanjagend uit, maar
meestal treedt geen blijvend letsel op. De stuip duurt ongeveer vijf
minuten, waarna het kind meestal in een diepe slaap valt.
dOEn!
Zorg dat het kind zich niet kan bezeren en leg een kussen onder zijn
hoofd. Houd zijn ademhaling in de gaten en leg hem na de stuip in
de stabiele zijligging. Schakel professionele hulp in bij aanhoudende
stuipen of verstoorde ademhaling.
miSSELijKHEid En BrAKEn
Voor een kind dat misselijk is, kun je weinig doen. Soms kan braken
verlichting brengen. Een warme kruik kan ook fijn zijn. Schakel de
huisarts in als de misselijkheid na enkele uren nog niet is gezakt.
dOEn!
Een brakende baby kun je het best voorover houden, zodat het
braaksel kan wegvloeien. Laat een kind dat moet braken voorover
buigen en geef hem een kom of plastic zak. Vooral bij baby´s en jonge
kinderen bestaat de kans dat ze uitdrogen. Als een kind niet meer
plast, suf is of aanhoudend braakt en diarree heeft, raadpleeg dan
de huisarts.

KiESpijn
Als zijn tanden doorkomen, kan een baby daar soms wat last
van hebben. Het is dan onrustig en heeft soms licht verhoogde
temperatuur.
dOEn!
Met een gekoeld kompres, een koude bijtring of druppeltjes van de
drogist kun je de pijn verlichten. Een ouder kind dat last heeft van
hevig kloppende kiespijn, moet zo snel mogelijk naar de tandarts.
Meestal wijzen deze symptomen op een ontsteking.
HOOFdpijn
Kinderen geven vaak pas laat aan dat ze last hebben van hoofdpijn.
dOEn!
Troostende woorden kunnen een hoop doen. Als de pijn aanhoudt
kun je het kind op een rustige plek laten liggen, uit de buurt van
beeld en geluid.
OOrpijn
Oorpijn kan veel overlast veroorzaken. Kinderen worden er hangerig
van. Als een baby niet op een bepaalde zij wil liggen, kan dat op
oorpijn wijzen. Bij een oorontsteking is er meestal de combinatie van
oorpijn en koorts, vaak is het kind dan verkouden.
dOEn!
Leg het kind in een comfortabele positie, op het gezonde oor, en geef
het een pijnstiller. Waarschuw een arts als de oorpijn heel lang blijft
aanhouden.
Een snelle luchtdrukverandering, zoals bij het opstijgen van een
vliegtuig of het rijden door een tunnel, kan ook oorpijn veroorzaken.
Laat het kind zijn neus dichtknijpen en doen alsof hij zijn neus
zachtjes snuit. Zuigen op een snoepje kan ook helpen.
EHBO Leren & Doen ExtrA
148

EHBO LEREN & DOEN
Iedereen vindt eerstehulp belangrijk. Niet toekijken, maar
dóen als de nood aan de man of vrouw is.
EHBO Leren & Doen is geschreven voor iedereen die meer wil
weten van eerste hulp en wil handelen als de situatie daarom
vraagt.
Dit boek biedt de leerstof die nodig is om het diploma Eerste
Hulp te behalen, inclusief het werken met de AED volgens de
eindtermen van het Oranje Kruis. Ook de jongste richtlijnen
voor reanimatie worden - uiteraard - gevolgd.
EHBO Leren & Doen biedt méér dan voor het behalen van
het diploma Eerste Hulp nodig is. Met EHBO aan kinderen,
EHBO bij zwangerschap, EHBO aan senioren, EHBO tijdens
evenementen en EHBO bij overmatig gebruik van alcohol en
drugs komen verschillende levensfasen en situaties aan bod.
EHBO Leren & Doen is daarmee zonder meer compleet.
Aan dit boek is zowel door medici als door praktijkdeskundigen
meegewerkt. Kennen, kunnen en weten staan centraal.
Daarom gaat het het bij hulpverlening. Deze drieslag komt in
dit boek goed tot uitdrukking.
Alle hoofdstukken zijn zelfdragend, dat wil zeggen dat
informatie, handelen en kennis over beschreven situaties
altijd in één hoofdstuk staan. Dat geeft structuur, voorkomt
onnodig zoeken of telkens heen en weer bladeren.
EHBO Leren & Doen is overzichtelijk en logisch ingedeeld.
De vormgeving, foto’s en illustraties maken het boek voor
iedereen toegankelijk. Tegen geringe vergoeding is een CD met
lespresentaties en tientallen foto’s en illustraties beschikbaar.