Samenvatting van het boek "Met gevoel voor realiteit" - Concivi

Met gevoel voor realiteit

Met gevoel voor realiteit
Over herkennen van betekenis bij organiseren
Wim van Dinten
Eburon Delft
2002

ISBN 90 5166 870 8
Licenties en certificaten:
Stichting Sezen geeft voor professioneel gebruik licenties en certificaten uit aan trainers,
leraren, coaches en adviseurs, met het oog op een integer gebruik van dit boek:
Stichting Sezen
Muntstraat 25
3961 AJ Wijk bij Duurstede
tel: (+31) 343 595802 / fax: (+31) 343 595801
info@stichting-sezen.nl / www.stichting-sezen.nl
De voorpublicatie is tevens te verkrijgen bij:
Uitgeverij Eburon
Postbus 2867
2601 CW Delft
tel: (+31) 15 2131484 / fax: (+31) 15 2146888
info@eburon.nl / www.eburon.nl
Omslagontwerp: Room for ID’s grafisch ontwerp, Nieuwegein.
De auteur heeft getracht met alle rechthebbenden op citaten contact op te nemen. Dit
is niet in alle gevallen gelukt. Wie meent op geciteerde passages recht te kunnen doen
gelden, wordt verzocht contact op te nemen met de uitgever.
© 2002 W.L. van Dinten. Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag
worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of
openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch,
door fotokopieën, opnamen, of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de rechthebbende(n).
© 2002 W.L. van Dinten. All rights reserved. No part of this publication may be
reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means,
electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without prior permission
in writing from the proprietor(s).

Inhoudsopgave
Voorwoord 1
Samenvattingen:
Hoofdstuk I: Over iconen van onze tijd 7
Hoofdstuk II: Over ontwikkeling in organiseren 8
Hoofdstuk III: Over pragmatisme, sensibiliteit en stavolutie 9
Hoofdstuk IV: Over gestapelde stavoluties 10
Hoofdstuk V: Over Betekenis en oriëntatie 11
Hoofdstuk VI: Over Rationaliseren en overtuigen 12
Hoofdstuk VII: Over construeren en macht 13
Hoofdstuk VIII: Over normeren en sociale samenhang 14
Hoofdstuk IX: Over stavolutie en gevoel voor realiteit 15
Integrale tekst:
Hoofdstuk I: Over iconen van onze tijd 16
Bestelformulier 65

Voorwoord
Met gevoel voor realiteit 1
Heel lang dacht ik dat voor alles wel een oorzaak was. Slechts langzaam drong
tot me door dat dit te simpel was, iets weg had van een sprookje. Ik zocht altijd
naar doelen die iedereen kon accepteren totdat ik besefte hoe eenvormig alles
daarvan werd, hoe functioneel, saai en onnatuurlijk. Ik kon me ergeren aan
mensen die geen doelen stelden en naar bevind van zaken handelden. Maar ik
heb ervaren dat je veel negeert als je doelen stelt en hoe je intervenieert als je ze
najaagt.
Terwijl ik anders ging kijken, sloegen veel mensen de tegengestelde richting in.
Ze leken te geloven dat voor alles een oorzaak was, dat doelen stellen moest.
Resultaten werden steeds meer in geld uitgedrukt en als dat niet lukte, hadden
ze geen waarde. Er ontstond een spagaat tussen wat zij negeerden en wat ik van
waarde vond. Is het vaak niet zo dat wat je negeert, juist voor een ander van
betekenis is? Ik zag in de loop van de jaren 80 steeds vaker dat modellen en uitdraaien
van computerbestanden in de plaats kwamen van wat er in de realiteit
gebeurde. Ik kreeg van anderen te horen dat ik niet pragmatisch was, ik noemde
hen niet praktisch. Dat verschil werd steeds groter. Als rechtvaardiging van de
modellen werd geroepen dat men het goed bedoelde, maar onder dat mom werd
wel het eigen model ingevoerd en opgelegd. In het begin van de jaren 90 zag je
regimes ontstaan die in modellen dachten en van hun medewerkers wensten dat
die zich als knecht zouden gedragen.
Je zag in organisaties geleidelijk twee lagen ontstaan: één die de organisatie
stuurde in termen van modellen – de modellisten– en één die zich bezighield
met de realiteit – de realisten. Je zag die gelaagdheid ook in de politiek: Den
Haag en Brussel staan voor politici die modellen gebruiken en niet meer verbonden
zijn met de realiteit. De twee lagen hebben structurele proporties aangenomen:
de ene laag staat als bestuurlijke elite in de wereld en neemt niet waar,
geeft geen betekenis aan wat er in de realiteit gebeurt en de andere laag – de
voet van organisaties en de voet van de samenleving– wordt met de resultaten
van die bestuurlijke elite geconfronteerd, ervaart die als wereldvreemd en neemt
daar steeds meer afstand van.
Op de laag juist onder de top van organisaties zag je leidinggevenden die niet
veel anders deden dan proberen die twee werelden met elkaar te verbinden. Ze
kwamen nergens anders meer aan toe. Maar ook die laag begon in de tweede
helft van de jaren 90 van karakter te veranderen en is geleidelijk vervangen door
mensen die geselecteerd zijn op hun vermogen de modellen van de top in te
voeren.
Nu worstelen veel mensen binnen de overheid, grote bedrijven en instellingen
met die spagaat. Medewerkers vanaf de tweede laag ervaren die spagaat als
hun realiteit en willen die niet accepteren. Hoe komen we hier uit? Als het echt
niet meer kan word je ziek, verzeil je in de WAO of vlucht je naar kleine organisaties
of in zelfstandigheid. Vanuit de samenleving ontstaan stromingen die het
niet meer ‘pikken’. De modellisten spreken erover in termen van populisme,

2
Met gevoel voor realiteit
maar veel mensen aan de voet van de samenleving herkennen het als vertolking
van hun realiteit.
Ik mocht dit pragmatisme van de modellisten dan beperkend en simplificerend
vinden, toch kon ik er niet omheen dat veel verschijnselen eenduidige oorzaken
hebben, dat doelen stellen helpt om je zin te krijgen en dat je samen meer voor
elkaar krijgt als je aan dezelfde doelen werkt. Zo beschouwd is het pragmatisme
van de modellisten ook praktisch. Bovendien kun je niet zonder modellen als je
een omgeving wilt inrichten. Ik werd daarmee stevig geconfronteerd toen ik als
directeur strategie van de Rabobank werkte. De organisatie bestond uit meer
dan duizend zelfstandige lokale banken die samen een centrale hadden ingericht
om voor hen de complexe dingen te doen: handelen op de geld– en kapitaalmarkt,
systemen ontwikkelen, beleid maken, op de solvabiliteit en liquiditeit
letten. De centrale kon de lokale banken niets opleggen, tenzij duidelijk was dat
een lokale bank de andere schade berokkende. De centrale had geen hiërarchische
macht, maar moest besturen door overtuigen. De slagkracht van de organisatie
werd bepaald door de vraag of er een gezamenlijk idee was dat elke lokale
bank in het eigen werkgebied wilde nastreven en kon realiseren. Ik dacht dat er
wel een theorie voor was, maar dat bleek een misverstand: er waren ontelbare
theorieën over managen en leiderschap, maar een theorie over organiseren gebaseerd
op een gemeenschappelijk idee bleek niet te vinden. Ik moest zo’n theorie
zelf ontwikkelen, simpelweg omdat ik die nodig had.
Die theorie bleek een goed hulpmiddel om een organisatie in te richten. Ze
maakte het mogelijk bijdragen van stromingen in bestuurs– en bedrijfskunde te
duiden en werkt als diagnostisch instrument om te beoordelen hoe een organisatie
in de wereld staat. In hoofdstuk VI is ze uitgewerkt.
Maar die theorie gaf en geeft geen antwoord op vragen die ontstaan in wisselwerking
tussen mensen, of tussen organisaties en hun omgeving. Het positioneren
van organisaties in de samenleving speelde een grote rol in mijn werk. Ik
kwam in aanraking met mensen uit verschillende politieke stromingen, uit allerlei
sectoren van de overheid en maatschappij. Ze bekeken en waardeerden verschijnselen
verschillend.
In de jaren 60 en 70 bepaalden klassiek-christelijke opvattingen het besturingsparadigma
binnen organisaties, zoals: redelijk belonen, voor elkaar opkomen
en in je functie blijven omdat je dan het meest aan de organisatie bijdroeg. Het
verschil tussen een christen-democraat en een liberaal was goed zichtbaar: een
liberaal vond die opvattingen maar niks. Maar al heel snel zag je de christendemocraten
opschuiven. Het verschil werd flinterdun, omdat door de introductie
van computers binnen organisaties een systeembenadering werd ingevoerd
die nodig was om die computers te kunnen gebruiken. De systeembenadering
dwong tot een manier van kijken die geen onderscheid maakte tussen maatschappelijke
waarden. In de jaren 90 ging ook de sociaal-democraat voor de bijl.
Verschillen tussen liberalen, christen– en sociaal-democraten hadden bij organi-

Met gevoel voor realiteit 3
seren hun betekenis verloren. Overal in de maatschappij was dit proces waar te
nemen.
Mensen blijken uit zichzelf dingen te doen die vanzelfsprekend zijn in de omstandigheden
waarin ze staan. Doen ze dat, dan verstoor je met interventies vaak
meer dan je denkt te verbeteren. Ik merkte dat je het als manager heel bont
moet maken om een draaiende organisatie tot stilstand te brengen en hoeveel
inspanning het kost een bestaande werkwijze te veranderen. Draait alles eenmaal,
dan is er geen doel meer te herkennen. Er is een ordening ontstaan die een vanzelfsprekende
omstandigheid vormt. Als samenwerking verandert, lijkt dat te
gebeuren door verandering van omstandigheden. Maar als er geen doelen zijn
die mensen als gemeenschappelijk vertrekpunt nemen en er ontstaan toch ordeningen,
hoe ontstaan die dan? Zo geformuleerd gaat het niet meer om mensen
die organiseren, maar om de vraag hoe ordening in de realiteit ontstaat.
Met die laatste vraag ben ik ongeveer tien jaar bezig geweest. Zo’n benadering
van de realiteit vraagt inlevingsvermogen, sensibiliteit waarmee je samenhang
tussen verschijnselen kunt ervaren. Het voert weg van doelen stellen en maakt
het mogelijk te herkennen hoe interventies een ordening die bezig is te ontstaan,
aantasten, vertragen of vernietigen. Als iemand een ordening door interventie
heeft aangetast en het resultaat daarvan in stand wil houden, is hij gedwongen tot
permanente interventie: hij moet zich druk maken om datgene te bereiken wat
hij anders in zijn schoot geworpen krijgt. Respecteren en herkennen van ordeningen
die zijn ontstaan of bezig zijn te ontstaan, zijn daarbij van grote betekenis.
Mijn zoekproces leidde tot een benadering van evolutionaire processen die ik
stadiumgewijze evolutie noem, kortweg stavolutie. Stavolutie ontwikkelt, stapelt
zich, groeit uit tot steeds complexere ordeningen – niveaus van complexiteit–
die in planten, dieren en mensen hoogtepunten bereikt. Stavolutie kan worden
beschreven als ‘taxonomie van complexiteit’. In dit boek wordt slechts datgene
ervan gebruikt dat ingaat op ordeningen die ontstaan en die wij herkennen als
vormgeving bij organiseren.
Uiteindelijk is een theorie ontstaan die organiseren een fundament verschaft,
namelijk van ‘principes van betekenisgeving’. Het is niet een wetenschappelijke
benadering in natuurfilosofische zin: organiseren kan maar zeer beperkt wetenschappelijk
benaderd worden. Het is gebaseerd op het inzicht dat betekenis respecteren,
delen, vestigen en scheppen, leiden tot verschillende vormen van
organiseren. Doelen stellen is maar één vorm: het scheppen van betekenis. Organiseren
is een vormgeving van betekenisgeving.
Organiseren krijgt zo een ander fundament en is niet meer het primaat van bedrijfs-
en bestuurskunde. Het is niet meer gebaseerd op natuurfilosofisch onderbouwde
disciplines. Het is een integraal van allerlei invalshoeken die op elk
maatschappelijk terrein van invloed zijn en verschillen in culturen honoreert.

4
Met gevoel voor realiteit
De worsteling bij het ontwikkelen en beschrijven van de theorie kan de lezer
niet ontgaan. Een van de grootste problemen was dat een exact-wetenschappelijke
benadering van de realiteit maar één principe van betekenisgeving dekt: het
principe van lineariteit. De andere principes zijn niet exact-wetenschappelijk. Maar
welke betekenis kan een principe van betekenisgeving krijgen als het niet kan
worden gefundeerd op een exact-wetenschappelijke bewijsvoering, als het zich
niet overeind kan houden in pogingen tot falsificatie volgens Popperiaanse beginselen?
Het antwoord is dat mensen principes van betekenisgeving en de vormen van
organiseren die erbij passen en eruit voortvloeien moeten kunnen herkennen: elk
principe heeft een logica die men in het dagelijks leven kan waarnemen of ervaren,
zowel in vormgeving als effect. Het principe van betekenisgeving waarin
mensen staan, domineert hun handelen: we kunnen de oriëntatie van mensen afleiden
en herkennen.
Anders gezegd: omgaan met realiteit zonder wetenschappelijke steun, betekenis
geven, krijgen, vestigen of respecteren zonder wetenschap, moet als even
belangrijk of belangrijker worden gewaardeerd als betekenis die gebaseerd is op
een Popperiaanse wetenschapsbenadering. Dit past bij de beleving in onze tijd:
wetenschappelijke benaderingen wordt hun plaats gewezen, universiteiten en
uitspraken van hooggeleerden krijgen een andere waardering. We gaan in het
begin van de 21e eeuw niet meer uit van grote ideeën die we samen nastreven,
maar van kleine gebeurtenissen, van wisselwerking tussen verschijnselen die
zonder regie tot ordening leiden.
Mensen zoeken in en tussen die kleine gebeurtenissen hun weg. Ze verwachten
bij wat ze doen eigenlijk een goede afloop. Bijvoorbeeld: ze stappen in de auto
en verwachten dat ze goed en snel op hun bestemming aankomen, ze kopen
aandelen en verwachten dat de waarde ervan zal stijgen, ze eten in een restaurant
en verwachten dat ze lekker, gezond en veilig kunnen eten. Meestal, maar lang
niet altijd, wordt de verwachting bewaarheid. Verwachtingen bepalen het leven
van alledag. Dit boek laat zien dat ‘verwachten’ gebaseerd is op patronen die
mensen herkennen en die betekenis hebben. Naarmate mensen meer sensibel
zijn, sluiten ze meer verschijnselen bij een verwachting in: aanvoelen, empathie,
intuïtie, patronen en verstoringen ervan herkennen, schragen verwachting. De
titel van dit boek refereert daaraan. Het gaat erom dat mensen betekenissen die
verbonden zijn met hun verwachtingen herkennen en zien hoe ze er elke dag,
de hele dag door gebruik van maken. Je kunt zeggen: iedereen gebruikt zijn
eigen vorm van statistiek.
Verwachten kan als speculatief worden bestempeld. Speculeren maakt alleen
onderdeel uit van wetenschap voor zover het bijdraagt aan het formuleren van
hypothesen. Wetenschap is methode die ons helpt te weten waar we enigszins
zeker van mogen en kunnen zijn. Wetenschap is niet meer en niet minder dan
dat. Dit boek breekt niet met de fundamentele uitgangspunten van de wetenschap,
maar stelt de betrekkelijkheid ervan aan de orde. Juist in een tijd dat de

Met gevoel voor realiteit 5
mensheid het vermogen ontwikkelt om te kunnen interveniëren op ordening
die ontstaat en leven heet, is het meer dan ooit noodzakelijk de betrekkelijkheid
van wetenschap en technologie aan de orde te stellen en herkenbaar te maken
hoezeer we vormen van betekenis de hele dag door gebruiken en hoe bepalend
die zijn voor leven. Vandaar de ondertitel: Over herkennen van betekenis bij organiseren.
Alle hoofdstukken heten ‘Over…’, omdat ze niet veel anders kunnen zijn dan
openingen naar thema’s die zo herkenbaar mogelijk zijn geschreven. Je vormt bij
elk hoofdstuk je eigen beeld. Je merkt dat je, als je verder komt en opnieuw
begint, nieuwe dingen leest en steeds iets anders ziet. Jouw wereld krijgt een
nieuw gezicht.
Cothen, 8 augustus 2002.

Hoofdstuk I: Over iconen van onze tijd
Samenvatting
Met gevoel voor realiteit 7
In de 20e eeuw is onze wereld ‘klein’ geworden. We zijn snel op de hoogte van
rampen en hoogtepunten die mensen overal ter wereld meemaken. Tegelijkertijd
zijn we meer dan ooit geïnteresseerd in wat in onze directe omgeving gebeurt.
We lijken steeds minder met elkaar gemeen te hebben; idealen en
concepten lijken per persoon te verschillen. Veel ouderen ervaren deze tijd als
achteruitgang: waar moet het met de wereld heen? Ze vergelijken op grond van
hun ervaring. Voor jongeren ziet het er anders uit: zij hebben nog geen ervaring
op grond waarvan ze kunnen vergelijken met vroeger. Ze ervaren de wereld
zoals die zich aan hen voordoet. Ze hebben energie, lol en verdriet zoals jongeren
van alle tijden.
Dit hoofdstuk beschrijft hoe mensen verschijnselen in hun leven en omgeving
ervaren, hoe ze betekenis geven aan verschijnselen. Kenmerken van een orale
cultuur worden besproken en wat bij overgang naar een geletterde cultuur minder
gewicht krijgt of zelfs verdwijnt. Die geletterde cultuur valt samen met ‘het
moderne’ en domineerde de westerse wereld tot ver in de 20e eeuw. Ze bepaalt
nog steeds de grondslag van instellingen en organisaties.
Rond de vorige eeuwwisseling kwamen fotografie en film op. In 1950 was er
televisie. Mensen gingen de wereld anders zien. Er ontstond een cultuur waarin
mediale verbeelding van verschijnselen zo getrouw leek op het zelf waarnemen
van verschijnselen, dat realiteit en verbeelding in elkaar overliepen. Het zoeken
naar algemeen geldende concepten en het toepassen van modellen op heel verschillende
mensen en situaties – wat sterk met het moderne is verbonden– verdween.
Je kon samenlevingen steeds minder indelen op grond van ideologieën
en concepten. Belezen zijn en gestudeerd hebben kregen minder betekenis,
beleven en ervaren des te meer. Het lokale, het specifieke, het emotionele, alles
wat dicht bij mensen staat, kreeg steeds grotere betekenis. Kenmerken van orale
culturen kwamen terug, maar in andere vormen.
We zijn begrippen als postmodernisme en virtual reality gaan gebruiken. Postmodernisme
is goed te begrijpen vanuit de overgang van een geletterde cultuur
naar een cultuur waarin mediale verbeelding domineert. Virtual reality is vooral
verbonden met de explosie van informatietechnologie die zich tegelijk met mediale
verbeelding heeft voorgedaan. Technologie in de 20e eeuw heeft het mogelijk
gemaakt dat mensen in de westerse wereld denken dat ze in een virtuele
wereld leven en zich kunnen onttrekken aan de natuurlijke ordening van verschijnselen.

8
Met gevoel voor realiteit
Hoofdstuk II: Over ontwikkeling in organiseren
Samenvatting
Dit hoofdstuk behandelt de ontwikkeling van organiseren in de afgelopen 150
jaar. Organiseren is in die periode wetenschap geworden. Het begon met systematisch
verbeteren van werkprocessen. Afstemmen van taken, selecteren, opleiden
en trainen van mensen werd een aparte taak: managen. Een manager was
verbonden met mensen op de werkvloer: zij waren van hem afhankelijk en hij
van hen. Nog in de eerste helft van de 19e eeuw werd die functie verzelfstandigd
en losgemaakt van de werkvloer. Die verzelfstandiging is in de 20e eeuw
ononderbroken doorgegaan. De benadering van organiseren is methodisch geworden,
vooral na introductie van marketing.
Halverwege de vorige eeuw kwam de systeembenadering op. Voor die tijd zag
men organismen en organisaties als entiteiten die zichzelf door regelen in stand
hielden. Von Bertalanffy introduceerde de opvatting dat levende entiteiten –
open systemen- zichzelf in wisselwerking met de omgeving aanpassen en in stand
houden. De systeembenadering is volledig in organiseren opgenomen en sterk
bevorderd door de introductie van computersystemen – gesloten systemen-. De
invloed van de transactiekostentheorie en het gebruik van de systeembenadering
hebben ertoe geleid dat in de westerse wereld een Angelsaksische vormgeving
van organiseren is gaan domineren waarin de relaties tussen elementen van systemen
vergaand worden geëxpliciteerd.
In de laatste decennia van de 20e eeuw kwam Luhmann met een andere systeemtheorie,
waarin het gaat om waarnemen en evolutie. Systemen worden
gezien als levende entiteiten waarbij wat je waarneemt maar één van de vele
mogelijkheden is. Systemen zijn complex, autopoietisch en geven zin vanuit
zichzelf. Luhmann liet zien wat tot stand kan komen zonder doelen te stellen en
plannen te maken om die doelen te realiseren. Ordeningen ontstaan. Hij opende
een weg naar een andere benadering van organiseren waarin wat je waarneemt
evolutionair ontstaat. Hij nodigt uit je sensibiliteit te vergroten.
In onze tijd domineert de Angelsaksische systeembenadering, met een zachte en
harde variant. De harde variant, die veel negeert wat er voor leven en mensen
toe doet, is gaan domineren. Ze komt onder andere tot uitdrukking in organisatievormen
die erbij passen, zoals de NV en de BV in de vorm van shareholder
value. Om de negatieve effecten binnen de perken te houden ontstaan toezichthoudende
organen. Het roept restauratieve bewegingen op zoals corporate
governance en maatschappelijk verantwoord ondernemen.
Een verband tussen de Angelsaksische systeembenadering, een verlies aan samenhang
tussen mensen - tot uitdrukking komend in het ontstaan van regels- en
onverschilligheid en gevoelens van onvrede die breed heersen, wordt aangetoond.

Met gevoel voor realiteit 9
Hoofdstuk III: Over pragmatisme, sensibiliteit en stavolutie
Samenvatting
Voor we het weten volgen we al patronen. Hoe we eten is een patroon, wat we
beschaafd noemen staat voor patronen, taal is gebaseerd op patronen. Patronen
zetten zich in ons vast en leiden tot vooringenomenheid, die invloed heeft op
onze oordeelsvorming. We zijn met patronen vertrouwd, ervaren ze als natuurlijk.
Veranderen of afleggen ervan is lastig. Als patronen bezit van ons hebben
genomen en we willen er vanaf terwijl dat niet (gemakkelijk) lukt, noemen we
onszelf verslaafd.
Patronen ontstaan in wisselwerking met en in een omgeving, ontstaan in voortdurende
verandering. Mensen hebben steeds geprobeerd aan voortdurende verandering
paal en perk te stellen door patronen te zoeken of te maken. Bij
patronen weet je waar je aan toe bent als je ze eenmaal herkent. We kunnen
onszelf helpen patronen te ontwikkelen door regels op te stellen en die te volgen.
Als er geen patronen ontstaan, zal de regelmaker sancties willen instellen en
steeds ingrijpen om het patroon te bereiken dat hij gedacht had. Hij is pragmatisch,
gericht op wat werkt. Dat is inspannend voor de regelmaker en frustrerend
voor de volger: als die ervaart dat regels te rigide zijn, niet passen bij de omstandigheden
waarin hij staat, kan de situatie leiden tot stress en depressiviteit, wat
typerend is voor onze tijd.
Als je in de geschiedenis van filosofie en wetenschap duikt, wordt zichtbaar dat
mensen zoeken naar onveranderlijkheid. Zij vorsen naar algemeen geldende
waarheid. Dat is uitstekend gelukt en heeft geleid tot het patroon waarin ordeningen
naar menselijke rede domineren. Wat niet in en bij gedachte ordening
past, wordt óf niet waargenomen óf genegeerd. We erkennen inmiddels dat dit
tot problemen heeft geleid. Je herkent het als verlies van variëteit op vrijwel elk
gebied van leven.
In dit hoofdstuk gaan we in op het spontaan ontstaan van ordeningen. We introduceren
het begrip stadiumgewijze evolutie, afgekort tot stavolutie. Stavolutie is
gebaseerd op het ontstaan van betekenis, het waarnemen, herkennen en respecteren
ervan. Stavolutie doet zich voor in elke wisselwerking van levende wezens
met hun omgeving. Ze heeft een eigen logica. Ze vraagt om sensibiliteit.
Het vergt veel geduld om iets stavolutionair te laten ontstaan. Het is verleidelijk
een stavolutie te verstoren. Maar het is lastig een stavolutie te bevorderen
of te versnellen. Wie sensibel is, ervaart hoe snel je iets beschadigt wat in stavolutie
kan ontstaan. Door herkenning van stavolutie krijg je inzicht in wat je allemaal
buiten beschouwing laat als je doelen stelt. Je voelt onvrede omdat je
weinig invloed lijkt te hebben op ordeningen die spontaan lijken te ontstaan. Je
loopt tegen je eigen vooringenomenheden aan. Je krijgt zo een vergrootglas om
die te bekijken.

10
Met gevoel voor realiteit
Hoofdstuk IV: Over gestapelde stavoluties
Samenvatting
We willen graag dat in de realiteit iets gaat zoals we verwachten en hebben er
moeite mee als zaken een wending nemen die we niet hadden voorzien. Je
denkt preventief te zijn tegen onveiligheid en neemt maatregelen. Na verloop
van tijd blijkt dat je het tegendeel hebt bereikt en de toestand onveiliger is geworden.
Je denkt door geweld vrede te bereiken en dan blijkt dat de toestand
gewelddadiger wordt. Je hebt goede bedoelingen, zegt dat ook, maar uit wat je
doet wordt het tegendeel ervaren. Wat je doet draagt kennelijk bij aan iets wat je
niet hebt voorzien. Je hebt de toestand die heerste niet ‘aangevoeld’. Je had geen
gevoel voor stavoluties die konden ontstaan.
In dit hoofdstuk wordt een stapeling van stadiumgewijze evolutie beschreven die
niet alleen ordeningen in de natuur blootlegt, maar ook laat zien hoe allerlei
ordeningen tussen mensen ontstaan of hoe vermogens van levende wezens als
vorm van spontane ordening te herkennen zijn. Je herkent een stadiumgewijze
evolutie als een verschijnsel zich voordoet, zich herhaalt, er een patroon in een
omgeving ontstaat waarin het zich handhaaft, het in betekenis groeit voor en in
een omgeving. Het verschijnsel varieert van vorm en onder zijn invloed in wisselwerking
met de omgeving verandert die omgeving. Het differentieert de omgeving
om uiteindelijk een stadium te bereiken waarin het als natuurlijk
verschijnsel wordt ervaren. Het krijgt een ziel, animiseert, heeft een aparte eigen
betekenis gekregen. Het verschijnsel wordt als normaal onderdeel van de realiteit
ervaren en vormt een basis voor een volgende stavolutie. Zo ontstaat gestapelde
stavolutie. Je herkent die vorm bij het opgroeien van mensen, planten en dieren,
bij het tot ontwikkeling komen van organisaties, bij groei in potentie. Je herkent
hoe gemakkelijk die groei kan worden verstoord of implodeert. Maar je herkent
ook hoe door reproductie vernieuwing ontstaat die past bij de omstandigheden.
Je ontdekt dat een omgeving waarin leven kan ontstaan minstens zo belangrijk is
als het leven zelf. Je ontdekt ordenende potentie.
Zo ontstaat een loep die laat zien hoe verschijnselen betekenis representeren die
‘een omgeving geeft’. Die loep is feitelijk een theorie die vier principes van betekenisgeving
herkenbaar maakt. Daarmee zie je hoe ordeningen representaties zijn
van omstandigheden. De theorie helpt je bewust te worden van wat je negeert.
Ze geeft houvast voor het herkennen van wat er in het dagelijks leven voor
mens en natuur toe doet. Ze vormt een grondslag voor herkenning van de manier
waarop mensen zich groeperen en met elkaar verbinden. Je herkent variëteit
in culturen, natuur, omgangsvormen, in wat tot stand komt. Je ervaart dat je
leeft.

Met gevoel voor realiteit 11
Hoofdstuk V: Over Betekenis en oriëntatie
Samenvatting
Mensen beschikken over het vermogen ordeningen van de realiteit te denken en
die er aan op te leggen. De realiteit wordt geordend naar een model dat in rationele
begrippen vorm krijgt. Zo’n model wordt over verschijnselen in de realiteit
gelegd. In zo’n benadering van de realiteit domineert de menselijke werkelijkheid,
dat is de realiteit zoals mensen die in zichzelf voorstellen.
Het blijkt mogelijk een model te ontwerpen waarin de samenhang van betekenisgeving
in een werkelijkheid en betekenisgeving in de realiteit tot uitdrukking
komt. Er ontstaan vier klassen van samenhang. Die vier klassen blijken overeen
te komen met de vier principes van betekenisgeving die in hoofdstuk IV werden
beschreven. Vanuit elk principe, elke klasse, worden verschijnselen anders gewaardeerd,
wordt op een andere manier betekenis met verschijnselen verbonden.
In iemands werkelijkheid kan elke klasse een andere klasse domineren. Dat is het
geval als mensen een vooringenomenheid ontwikkelen voor betekenisgeving aan
verschijnselen naar één bepaalde klasse. We noemen zo’n vooringenomenheid
oriëntatie, waarin twee hoofdvormen onderscheiden worden: interne en externe
oriëntatie, elk bestaande uit twee vormen. Zo worden vier oriëntaties met vier
klassen van samenhang verbonden. De vooringenomenheden komen ook bij
organiseren tot uitdrukking. Daaronder verstaan we: het inrichten en ordenen van
omgevingen. Elke oriëntatie is herkenbaar aan de vorm van organiseren die
ermee associeert:
x Externe oriëntatie in volkomen zin: stavolutie en gevoel voor realiteit;
x Externe oriëntatie in sociale zin: normeren en sociale samenhang;
x Interne oriëntatie in rationele zin: rationaliseren en overtuigen;
x Interne oriëntatie in absolute zin: construeren en macht.
Als in een cultuur een vorm van organiseren domineert, associeer je die met de
dominantie van de daarbij horende oriëntatie. Je vraagt je dan af hoe die dominantie
is ontstaan en ontdekt dat technologie – in het bijzonder mediale verbeelding–
het vooral de laatste 50 jaar mogelijk maakte verschijnselen en hun
context te scheiden. Niet langer is de samenhang van verschijnselen in hun omgeving
vertrekpunt bij betekenisgeving, maar het vormgeven van een omgeving
of het kiezen voor verschijnselen zoals je dat prettig vindt. Je ziet dat de vorm
van organiseren die we ‘construeren en macht’ hebben genoemd, geleidelijk
andere vormen van organiseren is gaan domineren. Je begrijpt hoe het komt dat
dit vooral in alle landen van de westerse wereld is gebeurd. Je herkent dat dit
stavolutionair gezien ook niet anders kan.

12
Met gevoel voor realiteit
Hoofdstuk VI: Over Rationaliseren en overtuigen
Samenvatting
Veel mensen hebben van organiseren en organisaties een ideaalbeeld dat berust
op het idee dat er een ideale oplossing is voor een probleem of een beste antwoord
op een vraag. Je kunt de oplossing of dat antwoord bereiken door er met
anderen over te discussiëren. Je moet daarbij wel redelijk zijn en blijven, mag
niet emotioneel worden en niet domineren. Je probeert de ander te overtuigen. Bovendien
neem je aan dat alle handelingen lineair zijn af te leiden. Je staat in interne
oriëntatie in rationele zin.
De gedachte dat onder een organisatie een rijk idee zit en het zin heeft dat te
zoeken, met elkaar te delen en lineair uit te werken, kan methodisch worden
uitgeschreven. Dat is wat in dit hoofdstuk gebeurt. Er wordt uitgegaan van een
organisatieconcept dat de vorm van een missie- of ambitiestatement kan aannemen.
Er ontstaat een transformatie van concepten in uitvoering dat als schema
kan worden weergegeven. Dat schema wordt ‘organisatiefractal’ genoemd. Het
is mogelijk een organisatie naar die transformatie in te richten. Het wordt mogelijk
met elkaar al discussiërend tot een inrichting te komen waarin alles wat belangrijk
lijkt kan worden benoemd. Daarbij ervaar je dat mensen in verschillende
oriëntaties staan en dat het herkennen van hun tweede en derde oriëntatie een
grote rol speelt bij het herkennen van verschillen in betekenis die in en tijdens
discussies ontstaan.
Het is vanzelfsprekend dat het in de praktijk niet lukt om voor alle vragen en
problemen al discussiërend een oplossing te vinden. Bij verschil in optiek en
belang is overtuigen lastig en vreet tijd. Af en toe ontstaan spanningen die je
door en in discussie niet of niet tijdig oplost. Er is dan een regime nodig dat
antwoord geeft. Daarbij is de veronderstelling dat zo’n regime het organisatieconcept
onderschrijft en overeenkomstig besluit. Leden van het regime nemen
geen besluiten uit eigenbelang. Hun belang valt samen met het belang van de
organisatie.
Aan ‘rationaliseren en overtuigen’ als vorm van organiseren zijn kenmerkende
courses of action te verbinden. Een aantal daarvan is al vermeld: blijven discussiëren,
redelijk zijn, expliciteren. Samengevat: proberen te overtuigen.
De fractal helpt je om anderen te overtuigen van jouw kijk op problemen of van
de (in)consistentie van een transformatie. Je kunt daarmee diagnostiseren en
bijvoorbeeld de (in)consistentie in ‘zeggen en doen’ van leden van een regime
waarnemen en daarin hun oriëntatie herkennen. Deze toepassingen van de fractal
zijn onmisbaar als je wilt doorgronden hoe mensen hun functie opvatten.

Met gevoel voor realiteit 13
Hoofdstuk VII: over construeren en macht
Samenvatting
Wie in ‘interne oriëntatie in absolute zin’ staat, ervaart het genoegen dat hij zich
niet verantwoordelijk hoeft te voelen voor een ander. Je doet en geniet van
datgene wat je doet. Lukt dat niet, dan ga je na wat je anders kunt doen of wie
zich ten opzichte van jou anders zou moeten gedragen. Je kunt een ander zien
zoals jij wilt: als mens, machine, actor, vriend, collega, vriendin of vijand. Het is
maar wat voor betekenis je aan iemand geven wilt. Het gaat om jou en jouw
ontwikkeling. Pas als je het zelf voor elkaar hebt kun je ook iets voor een ander
doen. Jij bent geweldig en hebt in principe de mogelijkheden in je om ‘het te
maken’. Of je het gaat maken hangt van jou zelf af. Je wilt dat jouw manier van
betekenis geven domineert en door anderen gevolgd en erkend wordt. Je zegt
bijvoorbeeld niet: ‘dit was een goed gesprek’ maar ‘dit was een leuk gesprek’.
Van proposities en concepten maak je beweringen. Je maakt modellen van de
wereld zoals die eruit zou moeten zien. Je hoeft anderen niet te overtuigen of
iets te bewijzen. Je nodigt anderen uit jouw beweringen waar te maken. Je deelt
verantwoordelijkheid voor realisatie, maar als ontstaat wat jij wilt, is het van jou.
Je gebruikt jouw rationaliteit voor het realiseren van je bewering en je probeert
de door jou gewenste bewering op alle mogelijke manieren voor elkaar te krijgen.
Je hebt macht en gebruikt die waar dat kan en werkt. Je bent pragmatisch.
Je doet aan strategie, want je middelen zijn schaars en construeren roept weerstand
op, maar geeft ook macht als het lukt. Vandaar dat je denkt in termen van
‘win-win’ want dat levert iedereen voordeel op en is er reden om met elkaar
samen te werken. Je weet dat ‘leer om leer’ de strategie is die het meest oplevert
als je de uitbetalingen over alle medewerkers met wie je ‘leer om leer’ speelt,
optelt. Maar zo ziet de wereld er niet uit voor iemand die nog niet in de raad
van bestuur zit.
Je doet aan grote strategie door jouw beweringen als statement over het voetlicht
te brengen. Hoe beter dat lukt, des te meer aanhang je verwerft. Tv is leuk
en fantastisch want daarop ben je wie je zegt te zijn. Je doet aan hogere strategie
door jouw betekenisgeving door anderen erkend te krijgen. Je speelt oriëntaties
van anderen en brengt je beweringen alsof je in de oriëntatie van die ander staat.
Operationele strategie vind je erg belangrijk. Je formuleert je doelstellingen zo
scherp mogelijk, je plant en wijst medewerkers en middelen toe. Je let erop dat
je het maximum haalt uit de middelen die je inzet.
Ondanks je eigen inzet merk je dat de omgeving weerbarstig is. Je herkent dat
andere betekenissen dan die jij gewend bent te geven serieus genomen moeten
worden. Je hebt het idee dat dit moet om overeind te blijven en succes te hebben.
Maar je staat in ‘construeren en macht’. Je vraagt je af hoe dat andere vorm
kan krijgen en hoe jij de overstap kunt maken.

14
Met gevoel voor realiteit
Hoofdstuk VIII: Over normeren en sociale samenhang
Samenvatting
Als in een cultuur betekenis die anderen jou geven kenmerkend is, zal een vergrijp
van jou niet erg zijn zolang niemand dat opmerkt. Zolang anderen een
vergrijp niet opmerken, hoef jij er niet mee te zitten, heb jij geen schuld. Wordt
het wel opgemerkt, nemen anderen jou het vergrijp kwalijk, dan heb je schuld.
De schuld is ingelost als anderen jou vergeven. De omgeving wordt ingericht
door normen te stellen en die te handhaven. Sociale samenhang ontstaat in wisselwerking
met elkaar. Je handelt op een manier die voor anderen betekenis
heeft en zo voor jezelf betekenis krijgt: door elkaar te helpen. Dan moet je wel
zwak durven zijn en dat tonen. Je staat in externe oriëntatie in sociale zin en
ervaart dat je lastig vanuit jezelf initiatieven kunt nemen. Je deelt jouw ruimte
altijd met anderen.
In een cultuur waarin de betekenis die anderen je geven domineert, is eer en
aanzien iets wat je van anderen krijgt. Met een geschenk toon je dat de ander
iets voor je betekent. Het nodigt uit iets terug te doen. De glimlach van de ander,
een gebaar, de knipoog zijn tekenen van verbondenheid die je uitlegt als
‘iets met elkaar hebben’. Je zet de ander nooit voor het blok, houdt voor die
ander alle vrijheidsgraden open. Je voelt je veilig bij en met elkaar. Veiligheid is
een toestand die niet te definiëren is: je ervaart veiligheid als betekenis die je
elkaar geeft, apprecieert en accepteert.
Normen ontstaan in stavolutie en leggen in het geanimiseerde stadium een
inrichting vast. Je handelt daarnaar. Afwijken van een norm kan als belediging
ervaren worden. Handhaven van normen is vanzelfsprekend en belegd bij degene
die de last van de groep draagt. Dat is de leider. Van hem of haar wordt verwacht
dat hij of zij normen handhaaft. Hij of zij moet zich als leider van de
groep herkenbaar maken. Daarbij is een uiting van leiderschap op de eerste plaats
een presentatie van de groep en wat die groep vermag.
Technologische ontwikkelingen hebben wisselwerking van mensen met elkaar
een ander aanzien gegeven. Mensen zijn steeds onafhankelijker van hun
omgeving en van elkaar geworden. Hoe technologie van invloed is geweest op
samenhang van mensen is goed te zien in de ontwikkeling van vormen van verzekeren,
maar ook in de ontwikkeling van organisatievormen, vormen van leiderschap
en maatschappelijke ordening.
Sociale samenhang kan niet door andere vormen van organiseren worden gekopieerd,
maar wel aangetast. Helpen stimuleert sociale samenhang. Mensen zijn
op de eerste plaats leden van een groep en pas daarna medewerkers of functionarissen.
Normen worden niet geconstrueerd maar ontstaan. Het inrichten van
omgevingen verloopt via patronen die tussen mensen in stavolutie zijn ontstaan.
Je kunt dat alleen waarnemen als je tot de groep behoort.

Met gevoel voor realiteit 15
Hoofdstuk IX: over stavolutie en gevoel voor realiteit
Samenvatting
Wie heeft niet de ervaring dat als je een probleem of kwestie even met rust laat,
het na verloop van tijd niet meer nodig is er aandacht aan te besteden. Het probleem
blijkt inmiddels opgelost. Wat is er gebeurd? Anderen hebben niet waarneembaar
iets gedaan, maar de toestand die je meende te zien, blijkt niet meer te
bestaan of is veranderd. Er is een oplossing ontstaan, vaak één die je zelf niet had
kunnen bedenken en die je misschien eerst ook niet had gewild. Je bent wellicht
zelf ook anders gaan kijken.
Als je alle verschijnselen zo benadert, in elke omgeving zo bent, sta je in
‘externe oriëntatie in volkomen zin’. Je respecteert dat ordeningen ontstaan, hoe
die er ook uitzien. Je bent coulant, dringt je niet op, wacht af. Je leeft je in, bent
empathisch. Je hebt de zachte interventie tot kunst verheven. Je merkt dat je in
beweging komt als je je uitgenodigd voelt. Je ervaart jezelf als betekenis die de
omgeving geeft. Je al of niet uitgenodigd voelen, wil voor jou zeggen dat je
aanwezigheid bij de situatie past of juist niet. Je probeert je te verbinden met een
omgeving en met mensen en entiteiten die je waarneemt. Het maximaal bereikbare
is dat je je verbonden voelt.
Je herkent gestapelde stavoluties die zich als patroon voordoen. Je uit een propositie
over de wijze waarop een evolutie zich kan ontwikkelen en blijft waarnemen
of die zich ook zal voltrekken. Je neemt de toestand waar waarin je de
propositie hebt geformuleerd. Naarmate je sensibeler bent, kun je ware proposities
beter duiden, waarbij je het niet nodig vindt ze ook expliciet te maken. Je
neemt waar hoe jouw aanwezigheid een toestand verandert en hoe jij vanuit de
omgeving betekenis krijgt. Je herkent hoe stavoluties door interventies imploderen
en accepteert dat ordeningen die alleen in stavolutie kunnen ontstaan niet
kunnen worden geforceerd. Je ziet mensen ‘planten uit de grond trekken omdat
ze te langzaam groeien’. Je ervaart implosie en weet dat je er niets anders tegenover
kunt stellen dan proberen anderen te laten herkennen welke betekenis
wordt genegeerd. Naarmate je ouder wordt, herken je beter wat wel en niet in
stavolutie ontstaat.
Duurzaamheid is voor jou ruimte geven aan betekenis die buiten jezelf ontstaat.
Variëteit die ontstaat is de expressie van die ruimte. Religie helpt je om je aan
betekenis die de omgeving geeft over te geven. Troost ervaar je als balsem bij
lijden. Een pil is een interventie die je uit de omgeving losrukt. Het maken van
plannen zet je in jezelf vast. ‘Heelheid’ is een begrip dat de samenhang en verbinding
van alles met alles tot uitdrukking brengt. Je accepteert kracht en zwakte,
mooi en lelijk. Kwetsbaar zijn is leven en dat ervaar je als dagelijkse oefening.

16
Met gevoel voor realiteit
Hoofdstuk I: Over iconen van onze tijd
integrale tekst
1 Iconen van vooruitgang in onze tijd
Ik ben een kind van de 20e eeuw. Maar wat zegt dat? De omstandigheden
waarin iemand aan het begin van die eeuw geboren is, of in het midden of aan
het eind zijn zo verschillend. En omstandigheden zijn erg bepalend voor de
wijze waarop iemand opgroeit en voor wat hij meekrijgt: mensen staan in wisselwerking
met hun omgeving.
Ik ben van 1940. Van de oorlog weet ik nog dat ik wegkroop achter de bank
naast mijn moeder toen er bommenwerpers overvlogen. Ik herinner me dat ik
uit het raam keek en iemand zag vluchten terwijl op hem geschoten werd.
Daarna is er niets meer dat aan oorlog herinnert. Ik weet nog heel goed het
eerste sneetje wit brood dat ik net na de oorlog at: met boter en witte suiker.
Het is het lekkerste en witste sneetje dat ik ooit gegeten heb.
Wat mij het meest is bijgebleven is de sfeer waarin ik ben opgegroeid. Ondanks
de ellende van de oorlog heerste het optimisme van Anne Frank. Er leefden
idealen, tot uitdrukking komend in kreten als ‘arbeid adelt’ en ‘kennis is
macht.’ Het was vanzelfsprekend dat je streefde naar een betere wereld waarin
mensen vreedzaam konden leven. Vooruitgangsdenken was zo algemeen dat ik
me niemand uit mijn omgeving kan herinneren die een pessimistische levenshouding
had. Er kwamen nieuwe apparaten die het leven een stuk prettiger
maakten: de wasmachine en de koelkast. In de jaren 50 kwam daar televisie bij.
Een radio hebben of aangesloten zijn op distributie was vanzelfsprekend. Een
telefoon hoefde niet zo nodig: er was wel ergens een buurman bij wie je kon
bellen of gebeld kon worden. Apparaten waren symbolen van vooruitgang.
Aanschaf betekende dat je jouw deel van de vooruitgang kreeg. Dat de één zich
dit gemakkelijker kon veroorloven dan de ander typeerde de politieke strijd: de
aantallen arbeiders die zulke apparaten bezaten, markeerden de veroveringen van
de socialisten op de kapitalisten. Concreter kon je politieke verschillen niet tot
uitdrukking brengen.
In de jaren 60 en 70 was het – eigenlijk nogal plotseling– niet meer vanzelfsprekend
dat je moest streven naar grote concepten. Op mijn studentenflat voerden
we discussies over de vraag of ideeën van de kerk en je ouders over de inrichting
van jouw leven nu wel als maatstaf moesten gelden; of wat jij voelde en wat er
voor jou toe deed wel mocht worden genegeerd. Die strijd herinner ik me nog
goed, omdat ouders mij als verdiepingsoudste vroegen of ik op hun zoon wilde
passen: hij zou wel eens een bandeloos leven kunnen gaan leiden in zo’n studentenwereld
vol met uitdagingen.
Hippies en flower power die via televisie en muziek de wereld veroverden,
deden hun werk. Hippies werden icoon van een nieuwe tijd, waarin de zuiverheid
van je gevoelens en alles wat jou gelukkig maakte het allerbelangrijkst wer-

Met gevoel voor realiteit 17
den. Structuur die domineert, regels stelt, vastzet, ontwikkeling van jezelf blokkeert,
werd aan de kaak gesteld. Burgemeester Van Hall van Amsterdam huilend
op televisie bij Mies Bouwman werd icoon van de regent die van zijn troon viel.
In diezelfde periode was ik getuige van een nieuwe benadering van organisaties.
Ze werden toen gezien als levende entiteiten, zoals planten, mensen of
dieren. Deze benadering werd overgenomen uit de biologie en toegepast op
organisaties en vormen van leven, kortom op al die gehelen waarvan men vond
dat ze tot dan toe niet goed in wisselwerking met de omgeving beschreven werden.
Al wat leefde werd ‘systeem’ genoemd. Die zienswijze noemen we systeembenadering:
bij beschouwen ga je uit van het samenhangend functioneren van
elementen als één geheel, niet van de eigenschappen van één element uit een
geheel.
In de biologie bestaan systemen uit organismen, die op zichzelf weer als systeem
zijn te beschouwen. Maar zo’n benadering kan ook gebruikt worden voor
gehelen waarin elementen op zichzelf geen systeem zijn. De elementen hebben
dan binnen en buiten het geheel dezelfde eigenschappen. Men gebruikt dan toch
het begrip systeem, maar noemt het een hard systeem. Systemen waarbij de elementen
buiten het systeem andere eigenschappen hebben dan erbinnen, of
waarbij de elementen buiten het systeem niet kunnen bestaan zonder de omgeving
die het systeem vormt, noemt men zachte systemen.
Het gebruik van de harde systeembenadering werd gestimuleerd door de opkomst
van computers. Ik heb die benadering gebruikt voor het ontwikkelen van
een computersysteem in een klinisch-chemisch laboratorium, bij het introduceren
van computersystemen in ziekenhuizen en later als leidinggevende van de
automatisering- en informatiseringdivisie van een grote Nederlandse bank.
Het gebruik van computers werd icoon van vooruitgang in de jaren 60 en
70. Je telde mee met een rekening bij een bank of Postcheque- en Girodienst.
De vakbeweging wilde de introductie van computersystemen in organisaties
reguleren door te eisen dat zulke systemen alleen werden ingevoerd als het de
functie van werknemers verrijkte. Dat laatste gebeurde ook: veel handelingen
werden geautomatiseerd en daardoor kregen medewerkers meer taken, die elk
minder handelingen vroegen. Velen ervoeren dat hun functie werd verrijkt,
maar ook voelbaar werd verzwaard. Uitvalverschijnselen van medewerkers die te
zwaar belast waren deden zich al snel voor.
In het begin van de jaren 80 merkte ik dat de harde systeembenadering ook
steeds vaker werd gebruikt voor het inrichten van organisaties. Mensen werden
dan benaderd als harde systeemelementen. Emotie werd gezien als nietfunctioneel.
Medewerkers kregen een andere naam: ze werden actor. Ondernemers
en instellingen werden maatschappelijke objecten. Een burger werd klant
die producten afnam en rationele beslissingen nam.
In Nederland is de systeembenadering breed ingevoerd. Wereldwijd bekend
icoon hiervan is het poldermodel. Dat model stond voor een zachte systeembenadering,
maar staat inmiddels voor invoeren van systemen en economische
modellen. Emotie doet er alleen toe voor zover ze gerationaliseerd kan worden:

18
Met gevoel voor realiteit
voor zover ze ingepast kan worden in de taal en structuur van zo’n model. En
waar emotie niet past, valt ze buiten het model: ze wordt onontkoombaar genegeerd
of via regels ingetoomd. Dit is duidelijk te zien in de sociale wetgeving
van de jaren 90. Die is volledig gebaseerd op systemen waarin computers een
hoofdrol spelen en waarin mensen actor of dossier zijn. Icoon van rationaliseren
en negeren van wat er voor mensen toe doet, is het aantal WAO-ers dat maar
niet dalen wil.
Vertrouwen in systemen en regels en daarmee negeren wat mensen belangrijk
vinden – zonder dat te (willen) zien en te herkennen– is een westers verschijnsel.
1
De uitspraak van Walter Lippmann – ooit anchorman van de Amerikaanse tvmaatschappij
NBC– dat “voor elk door mensen gesteld probleem een oplossing
bestaat, die tegelijk simpel is en slim en fout” werd typerend voor onze tijd.
Als je eenmaal ziet dat in de harde systeembenadering niet alle betekenis
wordt meegenomen, zie je wat je eerder niet zag. Dan lees je Silent Spring (1962)
van Rachel Carsons. Zij maakt duidelijk dat we door technologie allerlei voordelen
hebben, maar vaak niet letten op wat we bij het gebruik ervan negeren en
wat we daardoor in onze omgeving vernietigen. Ik weet nog dat we thuis ddt
gebruikten en dat het plotseling verboden werd. Daarna volgden een verbod op
cfk’s vanwege hun invloed op de ozonlaag, en discussies over het broeikaseffect.
Gebruik van technologie en systemen wordt steeds vaker in één adem genoemd
met aantasting van leven en leefklimaat. De Brent Spar die Shell in zee
wilde dumpen werd niet alleen icoon van gebrek aan respect voor de omgeving,
maar ook van het fenomeen dat er geen goede oplossingen bestaan voor het
zonder gevolgen opruimen van wat we ooit hebben gemaakt. Dit voorbeeld
wijst ons erop dat we al bij het ontwikkelen van systemen en het gebruik van
technologie moeten herkennen wat van betekenis is.
Silent Spring, ddt, cfk’s en het broeikaseffect staan voor fasen van een ontwikkeling
waarin we geleidelijk zien dat we negeren wat we van waarde vinden.
Maar wat we negeren wordt pas serieus genomen, als het bewezen kan worden
met wetenschappelijke modellen die gebaseerd zijn op benaderingen die nu juist
de oorzaak van het probleem zijn. We zitten in een vicieuze cirkel die we pas
kunnen doorbreken als we ons denken en doen vanuit een ander perspectief
beoordelen.
Herkenning van wat we negeren bij gebruik van systemen heeft inmiddels een
nieuwe fase bereikt. In 2001 brak in West-Europa mond- en klauwzeer (MKZ)
uit. Niet MKZ op zich, maar de manier waarop we ermee omgaan laat zien hoe
we in harde systeembenaderingen zijn beland: het ruimen van gezonde dieren,
de brandstapels, afmaken van wild: dit alles gebeurt vanwege de harde systeem-
1
Wie in China is, ziet milieuproblemen op een schaal die in het westen ongekend is.
Daar kan met regels nog veel worden gedaan. In onze cultuur is de vraag juist of we
momenteel met regels doorschieten, niet of we te weinig regels hebben.

Met gevoel voor realiteit 19
benadering waarin niet-rationele elementen (zoals de emotionele butsen bij
betrokken boeren, de totalitaire behandeling van iedereen die dieren heeft en die
moet laten afmaken, de inperking van de betekenis die leven heeft) geen betekenis
krijgen. Veel mensen durven voedsel dat geproduceerd is volgens de harde
systeembenadering niet meer te vertrouwen. Eerst was het gebruik van hormonen
bij varkens een probleem, nu heerst de gekke-koeienziekte en in verband
daarmee Creutzfeldt-Jakob bij mensen. BSE treedt spontaan eenmaal in de miljoen
gevallen op, maar als dieren vlees eten waaruit ze zelf zijn opgebouwd –
een vorm van kannibalisme-, ontstaan BSE-explosies. BSE is icoon geworden
van onbedoelde en ongewenste effecten van technologie.
Het verschijnsel BSE is zo belangrijk omdat het laat zien hoe een systeembenadering
in zichzelf gesloten is geraakt en tot ongedefinieerde – als ziekmakend
ervaren– toestanden leidt. Dat is in de agrarische wereld te herkennen als: dieren
krijgen voedsel van materie waaruit ze zelf bestaan. Er ontstaan ongedefinieerde
toestanden: zo’n dier wordt ‘onbepaald van vorm’. Die toestand is voor te stellen
als de situatie die ontstaat als je een microfoon voor een speaker houdt: je hoort
dan een hoge indringende toon die door merg en been gaat en die je snel kwijt
wilt. We noemen dat ‘rondzingen’. Dit rondzingen overstemt alles. Gebruiken
we het als analogon voor wat er in het agrarische complex gebeurt, dan kunnen
we BSE zien als fenomeen dat staat voor rondzingen van dierlijke systemen in
natuurlijke omgevingen. Rondzingen is te herkennen als: dieren die door hun
poten zakken, hun coördinerend vermogen kwijt zijn, hersenweefsel hebben dat
versponst. Dit eindigt als we de output niet meer in hetzelfde systeem als input
aanbieden. Dat wil zeggen: stoppen van BSE begint met een verbod op diermeel
voor runderen. Is dit voldoende om rondzingen – de geslotenheid van de keten–
te doorbreken? Nee, want als variëteit in diervoer afneemt, kan een toestand van
rondzingen ontstaan, zonder dat direct sprake is van eten van materie waaruit
een dier zelf is opgebouwd. Iemand uit de wereld van de harde systeembenadering
zal dat vage verband niet opmerken. Hij neemt het verschijnsel pas waar als
er expliciete verbanden worden geconstateerd die met rondzingen verbonden
kunnen worden: als een verschijnsel optreedt dat direct met de geslotenheid van
een keten in verband kan worden gebracht. Binnen de harde systeembenadering
zal hij dan proberen de oorzaken te achterhalen die tot rondzingen leiden. 2
Zo
blijft het rondzingen, maar dan op een hoger niveau. In die toestand is de mens
als soort afhankelijk geworden van systemen die hij zelf heeft ontwikkeld. Mensen
kunnen dan niet meer zonder die systemen voortbestaan. Het gebruik van
systemen wordt noodzaak om te overleven.
2
In de tweede helft van de jaren 90 stelde de Nationale Raad van Landbouwkundig
Onderzoek (NRLO) een rapport op met het idee een grote koelkast in te richten waarin
alle bekende varianten van dierlijke genen moesten worden opgeslagen om verlies van
variëteit te voorkomen. Het is een vorm van construeren die is losgeraakt van het fenomeen
dat leven ontstaat in wisselwerking met de omgeving. Dit voorbeeld laat zien hoe
we geneigd zijn oplossingen te zoeken volgens een benadering die zelf de oorzaak is van
het probleem dat we willen oplossen.

20
Met gevoel voor realiteit
Het lijkt een situatie die ver in de toekomst ligt, maar ‘rondzingen op een hoger
niveau’ is in de westerse wereld voor veel mensen al bereikt: ze nemen pillen
om te slapen, drugs om zich prettig of beter te voelen en ervaren dat ze verslaafd
raken en ‘levenloos’ worden. Tegelijk voeren politici strijd tegen drugs en gebruiken
daarvoor systemen, zonder te zien dat drugsgebruik en systemen die ze
ertegen inzetten een grote samenhang vertonen: het wapen tegen drugs – systemen
en regels om drugsgebruik tegen te gaan– is tegelijkertijd de toestand
waarin mensen drugs nemen om met en in die systemen te (over)leven. De strijd
tegen drugs is icoon van rondzingende systemen in de westerse samenleving. De
toestand dat mensen inmiddels in en tussen rondzingende systemen staan, lijkt
onoplosbaar zolang de therapie gekozen wordt waarbij systemen moeten helpen
om afhankelijkheid van drugs te verminderen.
Met de huidige stand van genetische manipulatie wordt herkenning van
rondzingen een actueel vraagstuk: het punt dat de mens zijn eigen conceptie kan
manipuleren is in zicht. Bij die overgang gaan mensen rondzingen in hun eigen
ontstaansgeschiedenis. Het concept ‘mens’ dat het best past bij systemen die dat
concept realiseren, komt dan als favoriet uit de bus.
We weten inmiddels dat er geen model kan zijn dat alles oplost en eenduidige
uitspraken geeft. Maar we kunnen de klok niet terugdraaien: in de westerse
wereld beschikken we over technologie en vormen van organiseren die we niet
willen opgeven. De invloed van technologie kunnen we niet negeren, de vormen
van organiseren evenmin. Ze zijn net zo realistisch als de explosieve groei
van de wereldbevolking van 3 naar 6 miljard in 40 jaar, het draaien van de maan
om de aarde, ontkiemen van zaad, het jagen van de leeuw, het steken van de
mug, het delen van een cel, wetenschap bedrijven volgens Popperiaanse beginselen,
ziek worden door een virus, verliefd worden, pijn hebben, gelukkig of
ongelukkig zijn, of niet meer verder willen leven.
De problematiek die we ervaren in onze tijd kunnen we anders benaderen, door
uit te gaan van leven in de vorm van zachte systemen die in verbinding met de
omgeving staan. Zo’n zacht systeem dat in wisselwerking met de omgeving staat en
kenmerken van leven heeft, noem ik een entiteit. Ze representeert een vorm van
wisselwerking tussen zichzelf en de omgeving waarin ze kon ontstaan en voortbestaan.
Elke entiteit neemt op een bepaalde manier deel aan de realiteit, staat op
een voor die entiteit specifieke manier in wisselwerking met de omgeving,
vormt in zichzelf omgeving voor elementen erbinnen die weer als entiteiten
kunnen worden beschouwd. Bij planten en dieren, maar in het bijzonder bij
mensen, is sprake van zo grote complexiteit dat ze als onderscheidbare gehelen
in de realiteit kunnen worden beschouwd en dat vanuit die gehelen de realiteit
kan worden benaderd en ingericht.
Wij zijn onderdeel van de realiteit, staan ermee in wisselwerking. Vanuit onze
geest zijn regels, orde, systemen, concepten aan de realiteit toegevoegd. Maar
wij blijven als mens onderhevig aan principes van betekenisgeving waaruit elk
leven en dus ook wijzelf ontstaan. Deze constatering brengt ons tot het beschrij-

Met gevoel voor realiteit 21
ven van een wezenlijk kenmerk van leven, namelijk (vormen van) betekenis:
hoe wij betekenis die ontstaat respecteren, hoe we betekenis van anderen ontvangen
en met hen delen, hoe we betekenis als patroon herkennen en betekenis
scheppen, hoe we onze betekenis laten domineren en vestigen. Het handhaven
van die verschillende vormen van betekenis is wezenlijk voor leven. Wanneer
die vormen niet met elkaar in evenwicht zijn, heeft dit invloed op het fundament
van alle leven, dus ook van menselijk leven. Dat is precies wat bij rondzingen
van levende systemen gebeurt: betekenis vestigen door de mens overheerst
dan.
De remedie tegen rondzingen is: ervoor zorgen dat één vorm van betekenis niet
zover gaat domineren dat omgevingen waarin entiteiten konden ontstaan en
voortbestaan er volledig door worden bepaald. Alle sociale rampen zijn getypeerd
door het feit dat leidende elites hun invulling van betekenis grootschalig
konden vestigen. Alle ecologische catastrofes hebben als kenmerk dat wat mensen
betekenis gaven domineerde, en dat het kleine, ogenschijnlijk onbelangrijke
waaraan zij geen betekenis gaven, extreem belangrijk bleek voor entiteiten die in
een omgeving ontstonden en zich erin handhaafden.
Kennelijk kan het lokale, tijdelijke, specifieke, het voor ons ogenschijnlijk nietige,
niet worden genegeerd. We ontdekken soms op een harde manier dat we
iets genegeerd hebben dat uiteindelijk leidt tot een situatie waarvan we zelf last
hebben: we hebben de neiging om de realiteit vanuit onszelf te benaderen en
komen onze eigen vormen van betekenis geven tegen als we daarin te ver gaan.
Kunnen we de toestand waarin we staan en hoe die in evolutie bereikt is herkennen?
Als we ons ervan bewust zijn dat er verschillende vormen van betekenis
zijn, wat kunnen we dan (leren) waarnemen? Dan wordt het specifieke geval – de
casus– belangrijk. Het lokale, tijdelijke, specifieke, het ogenschijnlijk nietige, kan
dan niet worden genegeerd en gaat voor of (in ons denken) boven de generalisatie.
Het verhaal als waarneming van wat gebeurt staat dan centraal.
2 Van het mondelinge naar geletterdheid
2.1 Het ontstaan van het moderne vanuit filosofisch oogpunt 3
Het boek Cosmopolis (1990) van Toulmin, een belangrijke inspiratiebron voor
dit hoofdstuk, beschrijft ‘het moderne’. Toulmin meent dat het moderne loopt
van begin 17e eeuw tot ergens in de tweede helft van de 20e. Het begin van het
moderne is volgens hem gevoed door de periode 1580-1630. Er vond toen een
omslag plaats die hij Cartesiaans noemt en waaraan hij de volgende karakteristieken
toekent:
3 ‘Het moderne’ wordt in hedendaagse cultuuranalyses ook wel ‘moderniteit’ of ‘moder-
nisme’ genoemd.

22
Met gevoel voor realiteit
1. Van het mondelinge naar het geletterde
Bij schrijven of lezen trekt iemand zich terug in zichzelf: hij kan dan denken over
realiteiten. Door lezen wordt het mogelijk na te slaan wat iemand eerder heeft
bedacht en opgeschreven. Het wordt gemakkelijker moeilijke begrippen te formuleren
en die te herhalen. Terugtrekken nodigt uit om ordeningen te denken
en op te schrijven. Maar pas wanneer veel mensen over op die manier vastgelegde
begrippen kunnen beschikken, ontstaat een overgang van wat we zullen
noemen: een orale naar een geletterde cultuur.
Vóór het ontstaan van dominantie van denken – door René Descartes tot
uitdrukking gebracht in ‘Ik denk dus ik ben’– werd argumentatie geaccepteerd
die niet alleen was gebaseerd op denken, maar die ook werd bepaald door het
publiek dat werd toegesproken. De retorische vraag: Wie hield dit betoog tegen wie,
in welk forum, met gebruik van welke voorbeelden? was van wezenlijk belang.
Dat contrasteert sterk met wat daarna in geletterde culturen gangbaar was: argumentatie
was geldig en juist, als ze gebaseerd was op samenhang tussen geschreven
relaties. Het onderzoeksprogramma van de moderne filosofie zette alle
argumentatie op grond van een casus van een specifiek persoon, in diens specifieke
situatie waarbij voor die persoon belangrijke zaken speelden, overboord ten
faveure van bewijs dat schriftelijk was vastgelegd en schriftelijk geleverd kon
worden.
Volgens Toulmin was er in de geschiedenis een parallel: Plato stond voor
zo’n zelfde soort rationalisering. Bij hem was een geometrisch bewijs gebaseerd
op de nauwkeurigheid van een tekening en niet op retoriek. Hij zocht naar
absolute ordeningen om vanuit die ordeningen de realiteit te benaderen. Aristoteles
vond daarentegen dat een ordening op zich nooit vertrekpunt kon zijn
voor het benaderen van de realiteit zonder de condities te honoreren waarbinnen
die ordening gedacht was. Tot de 16e eeuw werden deze Aristotelische
typen argumenten als niet-rationeel maar wel geldig, in plaats van antirationeel
en niet-geldig opgevat. In de 17e eeuw, in een cultuur van geletterdheid, ontstond
een filosofie die daaraan een eind maakte. Retoriek werd verdacht, formele
logica was in.
2. Van het situationele naar het generale
Dit kenmerk was bij Toulmin al besproken bij de overgang van het mondelinge
naar het geletterde, maar hij betrekt het nadrukkelijk bij ethische kwesties. Vóór
het Cartesiaans denken was ‘het goede’ verbonden met iemand in een specifieke
situatie, zoals dat in grote delen van Afrika nog steeds het geval is. Op de vraag
“Wat is een goed mens?”, blijft een Afrikaan staan en kijkt rond. Dan ziet hij
iemand die hij kent en zegt: “Kijk, zij die daar loopt, is een goed mens.” Het
handelen van iemand in wisselwerking met de omgeving waarin die persoon
staat, is bepalend voor die uitspraak, niet een algemeen geldende regel die in alle
situaties van toepassing is. (Het voorbeeld maakt tevens duidelijk dat in de Afrikaanse
cultuur een andere vorm van betekenis domineert.)
Bij de overgang naar de 16e eeuw nam men afstand van het situationele, van
de casus en de omstandigheden. Het Goede en het Juiste werden bepaald door

Met gevoel voor realiteit 23
algemeen geldende principes, niet meer door handelen van mensen in specifieke
omstandigheden. Filosofen gingen op zoek naar algemene definities en limiteerden
daarmee hun eigen terrein. Cases waren uit, algemene principes waren in.
3. Van het specifieke naar het conceptuele
Het Cartesiaanse denken maakt het voor een filosoof noodzakelijk te zoeken
naar principes en ideeën die voor iedereen kunnen gelden en mensen met elkaar
kunnen verbinden. Niet een individu, maar ‘de mens’ in het algemeen komt
centraal te staan. Allerlei specifieke vragen en historische ontwikkelingen worden
genegeerd als ze niet passen bij de abstracte axioma’s en theorieën die als
verklaring of concept worden opgesteld.
4. Van het tijdelijke naar het tijdloze
Dit kenmerk is een vorm van samenhang van de vorige drie kenmerken. Essentie
van de overgang naar generalisaties is dat wat algemeen geldig is, minder
gevoelig is voor veranderingen in het situationele of specifieke. Vastlegging van
wat men bedacht heeft, maakt het mogelijk ingewikkelde vormen van samenhang
vast te houden. Er ontstaat een toestand waarin mensen gemakkelijker in
staat zijn wat bedacht is verder uit te bouwen en met anderen te delen. De hoeveelheid
generalisaties explodeert. Het werkt uit als een cultuurkenmerk: van
het tijdelijke naar het tijdloze.
De beschrijvingen van Toulmin heb ik samengevat en aangevuld. Zijn omschrijving
van het moderne is niet algemeen geaccepteerd. Zo is het moderne bijvoorbeeld
voor iemand als Jürgen Habermas de periode na de Verlichting, na
1800. Gelijkheid van mensen is voor Habermas het dominerende kenmerk van
het moderne. Zowel Toulmins als Habermas’ opvatting heeft aanhangers.
Wat Habermas en Toulmin verbindt, is hun vorm van argumenteren. Beiden
ontlenen argumenten aan filosofische en wetenschappelijke beschouwingen die
verbonden zijn met sociologische en politieke benaderingen. Wat bij hen minder
aandacht krijgt, is dat technologie een toestand schiep – een cultuur– waarin
mensen de wereld gingen beschouwen zoals hiervoor is beschreven.
2.2 Het ontstaan van het moderne vanuit technologisch oogpunt
Ong geeft in zijn boek Orality and literacy (1982) een inspirerend beeld van de
invloed van schrijven op een cultuur. Hij ziet schrijven als een technologie. De
boekdrukkunst ontstond in Europa rond 1450 en werd gemarkeerd door het jaar
1447 toen Gutenberg er in slaagde een astronomische kalender voor het jaar
1448 te drukken. In 1455-1456 kwam het eerste monumentale werk tot stand:
een 42-delige bijbel. De snelle ontwikkeling werd bevorderd doordat Duitse
drukkers al reizend hun mogelijkheden lieten zien. In de 16e eeuw voltrok zich
een specialisatie van het vak. Het moment aan het eind van de 16e eeuw dat
grote boekenbedrijven ontstonden zoals die van de Elseviers en de Blaeus in de

24
Met gevoel voor realiteit
Nederlanden en andere elders in Europa, laat zien dat er inmiddels zoveel lezers
en schrijvers waren, dat het mogelijk werd er een bedrijvigheid op te baseren.
Ong vertelt hoe schrijven als technologie het denken en bewustzijn verandert.
Zijn manier van kijken is inspirerend en maakt het gemakkelijk te begrijpen wat
de samenhang is tussen het denken en waarnemen van Toulmin en de effecten
van het feit dat van alles gedrukt, verspreid en gelezen kon worden. Bij schrijven
trekken mensen zich terug, zonderen zich af. Het nodigt uit tot denken en in
gedachte gebeurtenissen te ordenen. Toen er nog geen sprake was van boekdrukkunst,
schreven mensen iets aan of voor iemand. Ze schreven brieven aan
een beperkte groep mensen die ze kenden. Bij het schrijven van brieven richt je
je op iemand persoonlijk. Boekdrukkunst veranderde dat. Een boekenschrijver
richt zich in het algemeen tot onbekenden. Boekdrukkunst nodigde schrijvers
van een boek uit zich vrij te maken van omstandigheden, van specifieke situaties,
van wat op dit moment gebeurt.
Er zijn grote verschillen tussen al die lezers van een boek en grote verschillen
in situaties waarin ze staan. Door boekdrukkunst werd de schrijver ‘gedwongen’
zich te richten op wat algemeen gold, om iets te zeggen dat anderen in omstandigheden
die de schrijver niet wist of kon weten, als van betekenis konden herkennen.
De schrijvende en lezende groep van een samenleving ging als eerste die
manier van beschouwen gebruiken; na verloop van tijd was het feit dat veel
mensen lazen en schreven een cultuurkenmerk geworden.
Algemeen: niemand kan zich onttrekken aan de omstandigheden waarin hij leeft;
hij zal onontkoombaar de heersende manier van beschouwen overnemen. Die
manier van kijken zal op veel menselijke activiteiten invloed krijgen: ze wordt
algemeen en zal op elk terrein worden toegepast. 4
Op enig moment zal een toestand
ontstaan waarin schrijvers tot specifiek geletterde interpretaties van de
realiteit komen. Vanaf dat moment kan men spreken van constateerbare verschillen
tussen orale en geletterde culturen en is een opsomming van die verschillen
mogelijk. Dan wordt het verband duidelijk tussen schrijven en drukken
als technologie en de overgang naar het moderne volgens Toulmin. Ik gebruik
het werk van Ong als inspiratiebron om de mijns inziens belangrijkste verschillen
tussen orale en geletterde culturen te beschrijven.
2.2.1 Kenmerken van het mondelinge
We gaan uit van een primair orale cultuur waarin geletterdheid niet of nauwelijks
voorkomt.
4
Dit boek is een uiting van geletterdheid. Er valt niet te ontkomen aan generalisaties als je
een groep mensen wilt bereiken die in verschillende omstandigheden staan en met wie je
toch iets wilt delen.

Met gevoel voor realiteit 25
1. Je verbindt je met wat je zegt, niet met wat je ziet.
Wat je ziet komt op je af, komt van buiten. Spreken komt uit jezelf. Je verbindt
je ermee, anderen verbinden jou met wat je zegt. Als mensen met elkaar praten,
verbinden ze iets wat echt van henzelf is met dat van een ander. 5
Een groep
wordt pas een groep – heeft sociale samenhang– als mensen zich op grond van
uitingen met elkaar verbinden. Die verbinding ontstaat als mensen met elkaar
praten, elkaar helpen, samen iets doen; niet als ze hetzelfde zien. 6
Je verbindt je
niet met wat je ziet.
2. Je weet datgene wat je kunt oproepen.
Die uitspraak is algemeen waar, maar hoe ziet het eruit in een orale cultuur? Er
is geen boek of leesbaar document waarin je kunt terugvinden wat je dacht te
weten. Het antwoord is: denk in termen van gedachten die je je kunt herinneren.
Het helpt wanneer die gedachten worden ondersteund door ritmen of uitspraken
die iedereen kan herhalen. Gezegdes, verzen en liederen zijn vormen die
daarbij helpen. De volgende kenmerken van oraliteit die gebaseerd zijn op wat
men zich kan herinneren, zijn dan gemakkelijk te herkennen:
a. Je voegt toe, bent niet analytisch en ordent niet of nauwelijks.
Het voorbeeld van Ong van een bijbelvertaling uit 1610 zegt voldoende:
“In den beginne schiep God hemel en aarde. En de aarde was leeg en onbezet,
en er heerste duisternis; en de geest van God bewoog over het water.
En God zei: laat er licht zijn. En het werd licht. En God zag het licht en zei
dat het goed was: en hij scheidde het licht van de duisternis. En hij noemde
het licht Dag en de duisternis Nacht; en op een dag was er avond en ochtend.”
Het stuk bevat 11 maal en dat inleidend en toevoegend is.
b. Je versterkt meer dan dat je analyseert.
Je zegt niet ‘de soldaat’ maar ‘de dappere soldaat’; niet ‘de prinses’ maar ‘de
schone prinses’. Het ritme in wat je zegt en het beeld dat je oproept moet
gemakkelijk te onthouden zijn. Je vult aan en overdrijft om ritme en beelden
te ontwikkelen. Dat doe je zowel in het positieve als in het negatieve.
Hierdoor ervaren wij een orale cultuur als hard voor elkaar – als hardvochtig-.
c. Je herhaalt veel.
De spreker moet het verhaal onderhouden. Hij herhaalt waar nodig om de
lijn voor zijn publiek te kunnen vasthouden.
5
We negeren hier dramaturgisch handelen waarbij iemand een rol speelt, en waarbij wat
je ziet theater is. Dat komt in de hoofdstukken VI en VII aan de orde.
6
Het woord ‘community’ op internet wordt gebruikt voor het ontstaan van een groep: een
verzameling geletterde uitspraken over interesses, of uitspraken die te groeperen zijn als
interesse in gebruik van een product. Community is een sociaal begrip. Is een internetcommunity
een groep in sociale zin? Verbinden deze mensen zich als groep met elkaar?
Door te socialiseren kan het misschien een groep worden.

26
Met gevoel voor realiteit
d. Je neigt tot conservatisme.
Om vast te houden wat is geleerd, moet je onthouden en herhalen wat in
het verleden van waarde is ontstaan. Het onderhoud ervan absorbeert tijd
en energie.
e. Je blijft dicht bij de menselijke leefomgeving.
Je bent meer emphathisch en participatief dan afstandelijk en objectief.
Mensen moeten kunnen herkennen wat wordt gezegd, anders verliezen ze
de lijn van het betoog en de verbinding met de spreker. Abstracties kunnen
ze niet gebruiken. Beelden die ze herkennen uit het dagelijks leven, ervaringen
die ze kunnen delen, helpen om de spreker te volgen.
f. Het heden domineert de beelden die je geeft.
Je probeert te doen wat past bij de situatie waarin je staat. Je gebruikt geen
woorden en daaraan verbonden beelden uit het verleden die voor een publiek
geen betekenis meer lijken te hebben. Wat mensen in het nu kunnen
herkennen wordt vastgehouden. 7
3. Je geeft situationeel samenhang aan verschijnselen en niet volgens gedachte ordening.
Een paar voorbeelden van Luria (1976): hij deed uitgebreid veldwerk onder
niet-geletterde en enigszins geletterde personen in afgelegen gebieden als Oezbekistan
en Kirgizië in de jaren 1931- ‘32. Hij interviewde mensen op manieren
die pasten bij orale culturen en hij rangschikte hen op een schaal van geletterdheid.
De groep als geheel vertoonde een normale spreiding van intelligentie. De
meerderheid was ongeletterd en de meest geletterde personen waren mensen die
zelf schreven. Drukwerk was als algemeen communicatiemiddel niet voor handen.
Luria kwam terug met de volgende interessante resultaten:
a. Niet-geletterde mensen gaven geometrische figuren als cirkels en vierkanten
geen abstracte naam, maar identificeerden ze met een ding dat ze
kenden. Zo werd een cirkel geassocieerd met emmer, maan of wiel. Een
vierkant werd een spiegel, deur of huis. Schoolleerlingen echter noemden
de geometrische figuren ook bij hun naam: cirkels, vierkanten. Ze
gaven antwoorden zoals ze die op school hadden geleerd, niet zoals ze
die in hun omgeving tegen kwamen.
b. Luria toonde niet-geletterden en geletterden het volgende rijtje tekeningen:
hamer, zaag, blok hout en bijl. Hij vroeg wat niet in het rijtje paste.
Geletterden zeiden dat het blok hout niet paste, want dat is geen gereedschap.
Niet-geletterden noemden de hamer, want blok hout, zaag en
bijl passen bij elkaar in een situatie: met zaag en bijl kun je een boom
klein maken. Toen tegen een 25-jarige boer gezegd werd dat anderen
voor de categorie gereedschap kozen, zei hij dat dat soort denken zeker
bij hen in het bloed zat. “Je moet met hout aan de gang om je huis te
7
Een woordenboek legt die overgangen vast, laat zien hoe woorden en eraan verbonden
beelden zich ontwikkeld hebben.

Met gevoel voor realiteit 27
bouwen. Hoe kun je anders blijven leven? Wat heb je nou aan een hamer
als je een blok hout hebt?”
Het andere uiterste was een jongen van 18 die twee jaar naar school was
geweest. Zelfs onder druk hield hij vol dat de indeling van gereedschappen
waarvoor hij gekozen had de enig juiste was.
Luria probeerde mensen abstracte manieren van kijken bij te brengen en
hen erin te trainen, maar dat was verloren werk. De niet-geletterden bleven
geïnteresseerd in praktische kwesties en daar hoorde abstractie niet
bij.
c. Formele logica is een uitvinding van de Grieken, nadat zij de techniek
van schrijven met een alfabet onder de knie hadden gekregen. De essentie
is dat tekst bestaat uit een reeks beweringen die op zichzelf leiden tot
een ware uitspraak. Luria gebruikte het syllogisme, dat bestaat uit twee
beweringen waarop een conclusie kan worden gebaseerd. Hij gebruikte
het syllogisme: edelmetalen roesten niet. Goud is een edelmetaal. Roest
het of roest het niet? Antwoorden waren: “Roesten edelmetalen wel of
niet? Roest goud wel of niet?” Men was niet in staat de logica van het
syllogisme te volgen. Mensen die niet geschoold zijn, vooral niet academisch,
zijn niet bekend met de grondregels van de logica en neigen ernaar
de bewering van het syllogisme aan te tasten. Bovendien is het
syllogisme gesloten en bestaat uit een vast patroon dat lijkt op een vast
omschreven versvorm in het mondelinge. Het geeft het uitspreken van
het syllogisme een dramaturgisch effect dat verbonden is met het mondelinge,
terwijl de essentie van het syllogisme inhoudelijk is. Dat maakt
het voor niet-geletterden nog lastiger de logica van zo’n syllogisme te
herkennen.
d. Luria vroeg om definities van objecten. Op de vraag: “Kun je uitleggen
wat een boom is?” kwamen antwoorden als: “Waarom zou ik? Iedereen
weet wat een boom is.” De vraag roept bij mensen die leven in een orale
cultuur ergernis op. Waarom zou je wat in de realiteit als vanzelfsprekend
ervaren wordt vastleggen in een definitie?
e. De niet-geletterden hadden problemen met zelfanalyse. Zelfanalyse eist
dat je situationeel denken loslaat. Het vraagt om afzondering van jezelf in
de omgeving waarin je staat. Op vragen als: “Wat voor type persoon ben
je, hoe is je karakter, welke goede en slechte eigenschappen heb je, hoe
zou je jezelf beschrijven?” kreeg hij antwoorden als: “Ik was erg arm, nu
ben ik getrouwd en heb kinderen. Het zou goed zijn als ik wat meer
land had.” Of: “Wij gedragen ons goed, als dat niet zo was, zou niemand
ons respecteren.” Of: “Vraag anderen, zij kunnen over mij vertellen. Ik
kan niets over mijzelf zeggen.” Ze bleven zichzelf in de omgeving
plaatsen en vanuit de groep of de omgeving betekenis geven.
Algemeen: gesproken taal verbindt iemand met een ander, omdat de woorden uit
zijn binnenste komen en het binnenste van de mens met een ander kan verbinden.
Gesproken woorden vormen mensen tot groepen. Als iemand een publiek

28
Met gevoel voor realiteit
toespreekt, worden de aanwezigen meestal een eenheid, zowel onder elkaar als
met de spreker. Als de spreker zijn publiek vraagt een hand-out te lezen die hij
voor hen heeft gemaakt, valt de groep uiteen in individuen die pas weer als
groep worden herenigd zodra de spreker het woord neemt. Schrijven en printen
isoleren mensen. Een orale cultuur socialiseert: betekenis die een groep geeft en
de omgeving waarin men staat domineren.
Een orale cultuur drukt zich niet uit in geometrische figuren, abstracte categorisering,
formele logische redeneringen en processen, definieert niet en geeft
ook geen uitputtende beschrijvingen of articulaties van zichzelf. Men staat niet
in denken dat door tekst gevormd is! De mensen op wie je je richt, de plaats
waar je bent, wat er speelt: dit alles bepaalt je woorden en de verbinding die
ontstaat.
2.2.2 Kenmerken van schrijven en drukken
Veel eigenschappen van schrijven zijn al impliciet opgesomd in de kenmerken
van oraliteit. Die kenmerken moeten dan gelezen worden als: in een cultuur van
schrijven treden die niet op. De eigenschappen die je aan schrijven kunt toekennen,
zijn verbonden aan ordeningen die konden ontstaan sinds geletterdheid
bestaat. Opnieuw is Ong onze inspirator.
1. Schrijven, lezen en herschrijven nodigen uit tot analyseren en studeren.
Als iets is opgeschreven, kunnen de in tekst neergeslagen gedachten worden
gelezen en herlezen. Tekst wordt ontleed, opgedeeld in stukken, anders
ingericht. Analyse van een tekst is: zich in tekst verdiepen, wat leidt tot
nadenken en weer vastleggen. Schrijven en lezen scheppen omstandigheden
waarin je wordt uitgenodigd tot analyseren en studeren.
2. Verlies aan competentie om zich mondeling te uiten.
Schrijven belast het geheugen niet om beelden te onthouden die in een
orale cultuur noodzakelijk zijn. Het leidt tot verlies aan vermogen om zich
mondeling te uiten.
3. Een geschreven tekst is wezenlijk niet responsief.
Schrift is op de eerste plaats een verbeelding van gedachten die in iemand
zelf leven en die niet een antwoord zijn op een vraag of uiting van een ander.
Mensen blijven staan in de beelden die binnen henzelf leven, ze verbinden
zich niet of moeilijker met een ander. Uit een geschreven antwoord
kiest iemand datgene wat bij zijn eigen gedachten of ideeën past.
4. Wie schrijft, blijft.
Geschreven tekst houdt uitingen van een schrijver vast. Woorden en zinnen
maken deel uit van de realiteit en houden de schrijver ‘in leven’.
5. Schrijven is een technologie.
Schrijven produceert woorden. Print en computers veranderen dat slechts
qua vorm, maar maken de technologie van het schrijven wel krachtiger.
Schrijven verandert de dynamiek van praten in stilte en reflectie. Het
brengt een artefact in de wereld van levende verschijnselen en krijgt elementen
van dynamiek mee. Het is één van de belangrijkste en grootste bij-

Met gevoel voor realiteit 29
dragen aan vooruitgang, als vooruitgang wordt gezien als het vormen van
de realiteit naar een toestand zoals mensen zich die wensen.
6. Realiteit als gerealiseerde werkelijkheid.
Schrijven maakt buiten de schrijver, buiten zijn verstand – in de vorm van
geschreven woorden– herkenbaar wat in zijn verstand kon ontstaan. Als je
wat in het verstand leeft of er in tot leven komt werkelijkheid noemt, dan
voegt schrijven beelden van werkelijkheden toe aan de realiteit. Dat wil
zeggen: het woord dat een verbeelding is van een gedachte, wordt aan de
realiteit als nieuw verschijnsel toegevoegd, als een ding of artefact. Na verloop
van tijd is een woord als uiting van een werkelijkheid zo gewoon en
heeft zich zo vaak herhaald, dat het niet meer wordt ervaren als beeld van
een gedachte, maar als een natuurlijk verschijnsel in de realiteit.
Boekdrukkunst versterkte de effecten die schrijven teweegbracht en voegde er
nieuwe aan toe. Toen schrijven nog gebonden was aan manuscripten – handgeschreven
teksten in Europa voor 1450– was het mondelinge nog steeds zeer
dominant. Een geschreven statement werd dikwijls (publiekelijk) voorgelezen. 8
Het mondelinge verbond mensen, gaf vertrouwen.
Op papier werd een uitspraak vastgelegd. Doordat deze in dezelfde vorm reproduceerbaar
was, werd het mogelijk de uitspraak veel beter te verifiëren. Geschreven
tekst kreeg een ander gewicht. Wat op papier stond ging men ervaren als
waar. 9
Boekdrukkunst zette woorden definitief in de wereld. Maar ze deed meer: ze
zette tekst ook in de ruimte. De bladspiegel werd een verschijnsel in de ruimte,
opgebouwd uit woorden. Typografische opmaak viel op door precisie. Typografische
tekst ontstond in een productieproces waaraan allerlei specialismen
deelnamen. Voordat een tekst gedrukt was, was hij gefilterd op leesbaarheid
zodat er op voorhand al veel aandacht was voor de wensen en mogelijkheden
van de eventuele lezer. De inspanning om een tekst gemakkelijk leesbaar te
krijgen geeft een hoge opbrengst als veel lezers daarvan kunnen profiteren.
Drukken maakt zo’n opbrengst mogelijk. Als gedrukte teksten worden vergeleken
met manuscripten, zouden veel manuscripten de toets van de uitgever niet
doorstaan. Een gedrukte tekst leest veel gemakkelijker dan een manuscript. Bovendien
is een boek veel hanteerbaarder. Boeken die in druk zijn ontstaan vestigen
een andere relatie tussen auteur en lezer: een boek is ‘lezergericht’, een manuscript
is ‘schrijvergericht’.
8
De accountant ‘audit’ nog steeds de boeken van een klant.
9
In onze tijd zien we dat teksten door het gebruik van tekstverwerkers heel gemakkelijk
ontstaan en reproduceerbaar zijn. E-mail met taalfouten is volstrekt geaccepteerd. E-mail
heeft zich ontwikkeld tot informele tekstvorm. Ze vervangt de mondelinge uitspraak en
afspraak, maar je kunt de uitspraak wel bewaren en eraan refereren. Ze heeft meer gewicht
dan de mondelinge uitspraak, maar minder dan een formele brief of contract.

30
Met gevoel voor realiteit
2.2.3 Overgang naar het moderne gegeven de wisselwerking met de omgeving
Met deze bagage keren we terug naar de beschouwingen van Toulmin. De
overgang van het mondelinge naar het geletterde die hij als eerste waarneming
geeft, bevat al de overgangen die hij daarna opsomt: van het situationele naar het
algemene, van het specifieke naar het conceptuele, van het tijdelijke naar het
tijdloze. Het ontstaan en de ontwikkeling van natuurfilosofie is niet goed voorstelbaar
zonder ontwikkeling van de boekdrukkunst. Vanuit de optiek ‘wisselwerking
met de omgeving’ verandert de toestand waarin mensen staan zodra
boekdrukkunst een verschijnsel in de realiteit wordt. Het heeft invloed op betekenis
geven en beschouwen en verandert daarmee alle menselijke uitingen en
ordeningen.
Degenen die de overgang van het mondelinge naar het moderne hebben
meegemaakt, kunnen die overgang ervaren hebben als verlies van wat er voor
mensen toe deed. Zij kunnen sceptisch hebben gestaan tegenover zo’n nieuwe
technologie. Degenen die in het moderne stonden, kunnen de aandacht voor
retoriek, het persoonlijke, tijdelijke en specifieke als rem op vooruitgang hebben
ervaren. Het laat zien dat waarden en normen gebonden zijn aan groepen die
ontwikkelingen ervaren. Het maakt duidelijk dat vasthouden aan wat iemand
van waarde acht in veel gevallen op nostalgie kan berusten.
Je zou de indruk kunnen hebben dat de typering van het moderne van Toulmin
die hier beknopt is weergegeven, volledig zijn manier van kijken representeert.
Dat is niet zo. Het boek Cosmopolis benadert de ontwikkeling van het moderne
vanuit een ontwikkeling van politiek, sociologie en filosofie. Elisabeth Eisenstein
(1979) beschrijft de ontwikkeling in en van het moderne op een vergelijkbare
manier. Zij laat zien dat de Italiaanse renaissance door boekdrukkunst Europees
werd, hoe religieuze twisten en ontwikkelingen vorm kregen vanwege geletterdheid
van een cultuur, hoe wetenschap in het moderne zich kon ontwikkelen,
het kapitalisme zich erdoor kon verbreiden, hoe westers denken zich over
de hele wereld kon verspreiden. Ze laat zien hoe ontwikkelingen zijn te beschrijven,
door mensen in wisselwerking met de omgeving als vertrekpunt te
kiezen. Ong beschrijft haar bijdrage als een oorzakelijke verklaring en in die zin
komt de manier van beschouwen van Eisenstein met die van Toulmin overeen.
Er zal een verklaring zijn voor verschijnselen.
Maar een beschouwing die wisselwerking met de omgeving als vertrekpunt
heeft, is principieel vertellend, verklaart niet, maar vertelt wat is gebeurd. Dat
het ging zoals beschreven wil dan zeggen dat de toestand waarin mensen stonden
en de wisselwerking die ze aangingen, nu juist dit en niet een ander resultaat gaf.
Het had net zo goed anders kunnen gaan.
Er bestaat geen twijfel over dat boekdrukkunst drager is geweest van fundamentele
veranderingen die kenmerkend werden voor de westerse cultuur. Die techniek
heeft het mogelijk gemaakt dat wat was bedacht en op schrift vastgelegd,
onderdeel kon worden van natuurlijke verschijnselen, van de realiteit van iedereen.
Rationaliteit die eerder door schrijven tot gelding kwam en erdoor werd

Met gevoel voor realiteit 31
ondersteund, werd belangrijker dan ordenen volgens natuurlijke ontwikkelingen.
Rationaliteit van de mens kwam centraal te staan, werd referentie voor
betekenis geven aan verschijnselen. Causaliteit als verband tussen verschijnselen
en typerend voor de menselijke rationaliteit, kon natuurlijke wisselwerking gaan
domineren. Anders gezegd: betekenis scheppen kon het ontstaan van betekenis en
respecteren van betekenis gaan domineren.
Technologische ontwikkelingen komen tot explosie vanwege ruim baan
voor menselijke rationaliteit. Die ontwikkeling is niet gepland, maar in de toestand
die is ontstaan kunnen mensen vanwege wisselwerking met de omgeving
niet anders. Na verloop van tijd leven mensen in een wereld die door hen is
gecomponeerd: een wereld van artefacten en hulpmiddelen die alle ontstaan zijn
vanuit en door de mens. Betekenis die de mens geeft wordt de betekenis die zich
vestigt en domineert. De mens als entiteit wordt referentie van alle verschijnselen,
wordt middelpunt van de wereld.
Als we dit fenomeen herkennen, zien we dan in de afgelopen eeuw tot in
onze tijd technologie ontstaan die deze dominantie versterkt, doorbreekt of
verandert? En hoe is die te herkennen? Je kunt in elk geval zeggen dat tekstverwerking
en e-mail als uitvloeisels van computertechnologie schrijven als technologie
hebben versterkt. Maar is er ook technologie ontstaan die de dominantie
van geletterdheid afbreekt of vermindert? Om zo’n technologie te herkennen,
weten we waarop we moeten letten: zo’n technologie vermindert het terugtrekken
van mensen in zichzelf, vermindert de dominantie van denken. Niet dat
boekdrukkunst verdwijnt, maar er komt iets bij wat de dominantie van geletterdheid
vermindert.
De volgende paragraaf laat zien dat het in beeld brengen van verschijnselen
met behulp van media – in het bijzonder televisie– zo’n technologie is en dat in
een cultuur de overgang van geletterdheid naar mediaal verbeelden gezien kan
worden als: van het moderne naar het postmoderne.
3 Van geletterdheid naar mediaal verbeelden
3.1 Schets van de ontwikkeling van media
Toulmin meent dat de omslag van het moderne naar het postmoderne al zichtbaar
wordt in de laatste helft van de 19e eeuw. Hij baseert zich op ontwikkelingen
in kunst, politiek, sociologie en filosofie. De opkomst van het impressionisme
in de schilderkunst is vanuit zijn manier van kijken relevant. Impressionisme
volgt op de periode van het naturalisme waarbij de schilder zo getrouw
mogelijk de realiteit weergeeft. Het impressionisme wordt gekenmerkt door een
indruk van een moment, liefst in de natuur, waarbij licht en kleur dominant zijn.
Het is het antwoord van de schilder op de fotografie die in dezelfde periode
ontstaat. De schilder kan in een afbeelding een sfeer tot expressie brengen, kan
accenten aanbrengen die met de foto als naturalistische weergave van verschijnselen
tussen de pixels gezocht moet worden. Geleidelijk wordt het impressionisme
dan ook verbonden met de impressie die de schilder geeft. Het is daarna

32
Met gevoel voor realiteit
ook in andere kunstuitingen terug te vinden. 10
De ontwikkeling in de kunst verloopt
daarna op een wijze die niet meer met het moderne is te verbinden: vanaf
dit moment krijgt menselijke creativiteit ruim baan, gaan in de mens ontstane
beelden domineren over natuurlijke weergave en impressie van natuurlijke verschijnselen.
Het is onmogelijk te zeggen dat het één direct verband houdt met het ander,
maar de toestand die door fotografie ontstaat, verandert de toestand van de omgeving
en wordt het eerst opgemerkt door hen die daar het meest gevoelig voor
zijn. De betekenis van en door een schilder verandert: foto’s leggen natuurlijke
verschijnselen nauwkeuriger vast dan wat een schilder ooit vermag. Het ontstaan
van het impressionisme in de schilderkunst valt daarom niet geheel toevallig
samen met de ontwikkeling van fotografie, hoewel essenties als vrede, tijd en
rust nemen om je aan schilderen over te geven, gepassioneerd bezig zijn met
expressie van verschijnselen, er met anderen over kunnen praten, er natuurlijk
ook toe doen.
In 1839 komt Daguerre met het op zilverjodide gebaseerde fotografisch proces
dat de Franse regering opkoopt en de wereld in dat jaar als geschenk aanbiedt.
In 1872 komt Muybridge met de eerste opnamen van bewegende dieren
en in 1874 maakt hij een studie van bewegende paarden met behulp van 24
camera’s. Eastman en Gevaert richten in respectievelijk 1881 en 1894 hun bedrijven
op, voorlopers van multinationals die in de 20e eeuw de foto-industrie
beheersen.
Film krijgt daarna eigen momentum. De Lumières krijgen in 1895 patent op
hun ontwerp van een filmprojector. Vanaf 1900 ontstaan allerlei bijdragen aan de
ontwikkeling van film: projectieapparatuur wordt snel verbeterd, er wordt geluid
toegevoegd. De explicateur komt tegen het begin van de Eerste Wereldoorlog te
vervallen. In de loop van de eerste helft van de 20e eeuw is de opkomst van
filmsterren die commercieel worden ingezet, waar te nemen. Film wordt een
verschijnsel dat een eigen werkelijkheid schept, naast en in de natuurlijke realiteit.
Film maakt het mogelijk een beeld te scheppen dat niet de realiteit is, maar
wel als realiteit ervaren wordt. Voor wie terugkijkt wordt dat duidelijk in de film
Triumf des Willens van Leni Riefenstahl in 1934, waarin ze een beeld van Hitler
en zijn nazi-regime schept dat ze blijft herhalen in films over onder andere de
Olympische Spelen. Hitler heeft daarover gezegd dat hij zich de belangrijkste
filmspeler van zijn tijd voelde. Riefenstahl maakte massificatie van een impressie
mogelijk. Verbeelden werd een krachtig middel om in een democratie macht te
ontwikkelen, terwijl het werkelijke gedrag en de bedoelingen worden verhuld.
In onze tijd laat Berlusconi zien dat hij er alles van heeft begrepen. Pim Fortuijn
gebruikte geletterdheid als onderbouwing van mediaal gedragen retoriek.
10
Zie bijvoorbeeld H.H. Arneson (1986).

Met gevoel voor realiteit 33
De relevantie van mediale verbeelding is in een voorbeeld te verduidelijken:
Wie de impact van mediale verbeelding goed tot zich laat doordringen, realiseert
zich dat de uitkomst van politieke verkiezingen in een democratie door gebruik
van mediale verbeelding volstrekt verandert. Je kunt je afvragen of verkiezingen
volgens een systeem waarbij mensen de kandidaten niet direct ontmoeten, maar
een indruk van die kandidaat krijgen op grond van beelden, nog wel past bij
structuren die werden opgezet in een tijd waarin mediale beelden nog niet bestonden:
de heersende democratische structuren stammen immers uit een tijd
waarin mensen via kranten de ideeën van kandidaten vernamen en in bijeenkomsten
met hen in discussie gingen en een impressie van de kandidaat kregen onder
omstandigheden waarin beelden niet of moeilijk gemanipuleerd konden worden.
Het idee om bijvoorbeeld de voorzitter van de Europese Commissie direct te kiezen
via verkiezingen is een uitnodiging aan de Berlusconi’s van onze tijd. 11
Inrichting van verkiezingen waarbij burgers kandidaten ontmoeten en ‘in natura’
leren kennen, die op hun beurt weer anderen kiezen die zij kennen via directe
ontmoeting, vermindert de impact van mediale verbeelding. Het maakt het minder
gemakkelijk een idee te hebben, te ontwikkelen en via media te ‘verkopen’.
Anders gezegd: getrapte verkiezingen, van de basis van de samenleving tot de top,
eindigend bij leden van het parlement, maakt zo’n weg vrijwel onmogelijk.
De instrumentele waarde van structuren opgezet in een andere toestand, in een
andere tijd, verandert. Het gaat hier niet om een waardeoordeel over een ontwikkeling
of een idee uit te spreken. Het gaat er wel om te begrijpen en in te voelen
hoe een toestand verandert en mensen in wisselwerking met de omgeving dan
veranderen in gedrag. Zo zal het tempo van veranderen in een toestand waarbij
mediale verbeelding kenmerkend is snel toenemen. Mediale verbeelding maakt
het immers mogelijk een image te ‘verkopen’ in plaats van een idee. Een beeld
krijgt dan veel meer gewicht dan een idee dat via een mondeling betoog moet
worden overgebracht. Beelden, images van ideeën en concepten, zijn in communicatieland
vehikels geworden van ideeën en concepten. Beelden en images kunnen
ook bestaan zonder ideeën en concepten, kunnen een eigen leven leiden. Als
je kunt constateren dat beelden een eigen leven leiden, de communicatie domineren,
is de overgang van een geletterde naar een mediale cultuur een feit.
Terug naar de ontwikkeling in de tijd: in de eerste helft van de 20e eeuw kwam
de radio op, die reportages in de vorm van mondelinge ooggetuige-verslagen
mogelijk maakte over wat ergens op de wereld gebeurde. Radio maakte de wereld
kleiner, bevorderde discussie over verschijnselen in de wereld en luidde in
Nederland het ontstaan in van omroepverenigingen die hun basis vooral hadden
in interpretatie, discussie en communicatie over verschijnselen. 12
11
Dit voorbeeld is mede ingegeven door een lopende discussie over Europa: is het wenselijk
dat de voorzitter van de Europese Commissie in een directe verkiezing gekozen kan
worden?
12
In Nederland is in die tijd alleen de AVRO anders ontstaan. Die stond aan de wieg van

34
Met gevoel voor realiteit
Radio domineerde en bevorderde communicatie over de wereld. Radio bevorderde
niet de ontwikkeling en gebruik van beeldtaal. Toulmin meldt dat de
omslag van het moderne naar het postmoderne al aan het eind van de 19e eeuw
zichtbaar wordt, maar in de eerste helft van de 20e eeuw stagneert. Hij legt geen
verband tussen ontwikkelingen in de samenleving en het ontstaan van media op
het gebied van beeldtaal, noch met het ontstaan en opkomen van de radio.
De echte doorbraak van een beeldtaal ontstaat na de Tweede Wereldoorlog,
bij het opkomen van televisie. Dit medium maakte het mogelijk de wereld in
beeld te brengen, nieuwe nog niet eerder ontstane beelden te scheppen en in de
huiselijke omgeving te presenteren. Er is bij het waarnemen iets tussen mensen
en de realiteit gekomen, waardoor ze enerzijds die realiteit kunnen waarnemen,
maar die anderzijds niet de realiteit is als ze er zelf in aanwezig zouden zijn. Televisie
veranderde de manier waarop mensen de wereld inkijken en in de wereld
staan. Icoon van onze tijd is de Japanner die de wereld ziet door het oog van zijn
camera en via foto’s en video’s die hij thuis bekijkt.
3.2 Kenmerken van mediaal verbeelden
De effecten van introductie van beeldtaal zijn vergelijkbaar – maar inhoudelijk
omgekeerd– met effecten bij overgang van een orale naar een geletterde cultuur.
Bij mediaal verbeelden volgt de kijker beelden die hem worden voorgezet. Het
verbeelden van een realiteit lijkt veel meer op de realiteit dan het erover schrijven
of spreken: je ziet beelden die overeenkomen met wat je zelf kunt zien als je
zou staan op de plek waar gefilmd is. De beelden zijn zo getrouw dat je in jezelf
een voorstelling maakt van wat je ziet. Beelden over New York lijken zo getrouw
op New York, dat je je een beeld van de stad vormt en bij je draagt als je
er echt bent. Van de vooringenomenheid die zo ontstaat ben je je niet bewust,
maar je wordt er wel door beïnvloed. Baudrillard (1982) gebruikte dit voorbeeld
van New York en noemde mediale beelden van de realiteit die ervaren worden als
realiteit: simulakra. De verschillen tussen ‘simulakra zien’ en ‘in de realiteit staan
waar de beelden zijn gefilmd’ zijn groot, al ervaren mensen dat bij televisiekijken
niet.
1. Simulakra worden ontvangen in een omgeving die niet lijkt op de plaats
waar de beelden zijn opgenomen. Wat je ziet is niet zozeer anders, maar de
ruimte waarin je staat verschilt. Je ziet beelden uit een door de camera
weergegeven hoek, andere hoeken kun je niet zien. Je ruikt geen geuren,
voelt de temperatuur niet. Kleuren zijn anders, veel geluiden dringen niet
door, de aanloop tot de situatie van opname die bepalend kan zijn voor de
keuze van wat je ziet, beleef je niet. Opnamen kunnen ‘s ochtends zijn gemaakt
terwijl je zelf de beelden ziet als thuis het licht weer aan is.
de radio en bevorderde in eerste instantie de erkenning van de mogelijkheden van radio
als technologie in samenleving en maatschappij.

Met gevoel voor realiteit 35
2. De betekenis die de kijker aan beelden geeft en de betekenis die beelden
hebben voor degenen die er zelf leven, is onvergelijkbaar. De context
waarin beelden worden ontvangen bepaalt wat je beleeft, bepaalt vergaand
de betekenis van wat je ziet. Thuis voor de buis is een context waarin je –
letterlijk en figuurlijk– waarnemer bent van de gebeurtenissen die je ziet. Je
merkt niet wat je niet ziet en wat er ook toe doet om betekenis te geven; je
denkt het wel te weten. Kijken als vorm van waarnemen domineert. De betekenis
van wat je ziet, voor jou thuis voor de buis, is gebaseerd op wat je je
kunt voorstellen, wat je kunt verbinden met wat je kunt ervaren of hebt ervaren.
De omgeving waarin je zelf bent, de wisselwerking met die omgeving –
thuis voor de buis– blijft bepalend voor je gedrag. Emotionele momenten
van anderen die je op televisie ziet, het tempo en de omstandigheden van
die emoties worden verschijnselen die niet in jouw eigen ervaring betekenis
krijgen, maar worden gekende verschijnselen waaraan modelmatig betekenis
wordt of kan worden toegekend. Het is een scheiding van verschijnsel en context:
je ziet bijvoorbeeld de schade en het leed, maar omdat je zelf niet in die
context staat, kun je je alleen maar cognitief – in denken– met die anderen
verbinden. Je weet hoe erg het voor de ander is, je wilt er ook wel wat aan
doen, maar je staat niet in die toestand en ervaart het ook anders. Televisie is
bij uitstek een medium dat het scheiden van context en verschijnsel in de
hand werkt. Wie zich echt wil verbinden gaat naar de persoon in kwestie of
wil met hem persoonlijk contact. Dan ben je even in de toestand van de
betreffende gebeurtenis, maar dat wil niet zeggen dat je er dan ook mee in
wisselwerking staat.
3. Je bent niet communicatief verbonden met degenen die je ziet. Je kunt niet
met hen in contact komen: je kunt niet met hen praten, geen vragen stellen.
Je bent afhankelijk van wat je voorgeschoteld krijgt. Je bent passief. Door
het communicatieve vacuüm ontstaan:
nieuwe machtsdefinities die bepaald worden door iedereen die zich erop
beroept de kijker te representeren en zichzelf als zodanig weet te presenteren.
verschillende vormgevingen van representatie van kijkers zoals: panels,
permanente enquête van een publiek.
4. Zodra simulakra worden ervaren als realiteit, is een toestand bereikt die fundamenteel
afwijkt van de toestand die we onder het moderne hebben beschreven.
Bijvoorbeeld de aankondiging van de verloving van Willem-
Alexander met Máxima is een gebeurtenis die als televisiegebeurtenis betekenis
heeft: hoe de simulakra worden ervaren is minstens net zo belangrijk als wat
de personen in kwestie op dat moment ervaren. 13
De omslag van een cultuur
van geletterdheid naar een cultuur van mediaal verbeelden is dan een feit.
13
Zo’n aankondiging is het resultaat van een proces dat de personen in kwestie hebben
beleefd. Wie zich dat realiseert, begrijpt dat de simulakra van de gebeurtenis op zichzelf
betekenis hebben gekregen.

36
Met gevoel voor realiteit
Mediale verbeelding creëert een eigen vorm van communicatie over de realiteit.
Ze voegt een vorm toe – uitgedrukt in simulakra– aan de vormen die er al waren:
oraliteit en geletterdheid. Ze heeft eigen kenmerken die ik voor televisie als
dominante vorm van mediale verbeelding opsom:
x Televisiebeelden zijn dynamisch.
Als kijker volg je verschijnselen die elkaar opvolgen. Je kunt niet zelf het
tempo van beeldwisselingen bepalen of blijven stilstaan bij een beeld dat je
van betekenis acht. Het volgende beeld ligt immers al weer voor. Deze dynamische
kenmerken komen overeen met de dynamische kenmerken van
oraliteit. Het kunnen volgen van beelden die elkaar opvolgen zoals dat ook
in de realiteit gebeurt, geeft een getrouw beeld van gebeurtenissen en verschijnselen
die elkaar opvolgen, en een veel nauwkeuriger weergave van de
realiteit dan je ooit op schrift kunt krijgen. Televisie ontlast het schrijven en
inspannen om te formuleren, maar tv-beelden die van betekenis zijn kun je
niet vasthouden. 14
x In communicatie domineert beeld over spreken en tekst.
Het zien van een plant zegt meer dan op schrift gestelde woorden die de
plant beschrijven. Televisiebeelden maken het mogelijk gedrag van mensen
te zien. Je neem het op een natuurlijke wijze waar. Je hebt de indruk dat je
zo iemand beter leert kennen dan via de schrijver van een artikel of boek of
de reporter op de radio. Lichaamstaal, kleding, of iemand oud of jong is,
rustig of agressief overkomt, zijn kenmerken die domineren over wat gezegd
wordt. Met wie je zo’n persoon in kwestie tegelijk op tv ziet, heeft grote
zeggingskracht. Volgens Meyrowitz (1985) speelt beeldtaal een veel belangrijkere
rol in communicatie dan spreken of schrijven. Uit onderzoek komen
(afgerond) de volgende verhoudingen naar voren: beeld 60%, spreken 30%,
en schrift 10%. De introductie van televisie heeft tot gevolg gehad dat
communiceren in beelden, op televisie verschijnen veel belangrijker voor
informatieoverdracht zijn geworden dan berichten in kranten, tijdschriften
of op de radio. 15
x Vasthouden van aandacht bepaalt vorm.
Er is geen verbinding met kijkers. Hun reacties zijn niet direct waar te nemen
en mensen kunnen niet direct reageren. Er is geen verbinding tussen
mensen die zich over en weer uitspreken zoals dat in een orale cultuur bestaat.
Je wordt verplicht je via televisie zodanig te uiten dat kijkers geen
moment de kans hebben zich te vervelen. Verrassen, aandacht trekken en
vasthouden zijn essentieel bij mediaal verbeelden.
14
Een videorecorder lost dit probleem op, maar eist dat je van tevoren weet welke beelden
komen en wat je ervan wilt vasthouden. Het over je heen laten komen van simulakra
wordt vervangen door het plannen van wat je wilt zien. Het lijkt meer op het tot je nemen
van informatie. Dat is totaal iets anders dan ervaren van simulakra als verschijnselen
in de realiteit.
15
Dat wil niet zeggen dat berichten op de radio of teksten, zoals boeken of artikelen,
minder betekenis hebben dan wat op televisie wordt uitgezonden.

Met gevoel voor realiteit 37
Dat leidt tot een aantal vormkenmerken die je in programma’s kunt terugvinden:
x Overgangen maken die de aandacht vasthouden. Elke programmamaker
weet dat als overgangen onnatuurlijk zijn, de kijker onmiddellijk weg is. Als
iemand bijvoorbeeld de deurknop vastpakt, de deur opent en achter zich
dichtdoet, is dat een moment waarop overgang naar een andere situatie mogelijk
is. De programmamaker weet op welk moment hij kan switchen naar
andere situaties en onderwerpen, hoe dat kan, wat wel en niet werkt. Er
ontstaat een gewenning aan vormen van overgang die de kijker niet meer
opmerkt. Zulke overgangen worden onderdeel van de cultuur.
x Weglaten wat niet boeit of bindt, is een ware kunst geworden. De programmamaker
bepaalt wat hij wel of niet uitzendt. Niet de inhoud van de
boodschap staat centraal, maar wat effect heeft.
x Toevoegen van effecten. Interpretatie van beelden kan worden gemanipuleerd
door deze aan te vullen met geluiden of beeldvolgorde of beeldritme
te manipuleren. Je kunt bij dezelfde beelden meerdere virtuele realiteiten
scheppen: rustige klassieke muziek bij natuuropnamen, romantische muziek
als een paartje een wandeling maakt of in een bootje zit. Manipulatie van
beelden en beeldritme maakt het mogelijk te benadrukken dat de beelden
simulakra zijn waarmee het virtuele effect wordt versterkt.
x Dicht blijven bij wat mensen beweegt, hun emoties. Daaraan zijn drie kenmerken
te verbinden:
Wat nu voor mensen een rol speelt, trekt meer aandacht dan het tijdloze.
Wat verondersteld wordt dat mensen zal boeien en hun aandacht heeft
wordt herhaald totdat het geen aandacht meer trekt.
Plaatselijke ontwikkelingen waarop mensen betrokken zijn, houden gemakkelijk
aandacht vast, tenzij er regionaal en landelijk onderwerpen
spelen die betrokkenen ervaren als belangrijk en van invloed. Je neemt
waar dat plaatselijke autoriteiten in aanzien stijgen. Bijvoorbeeld burgemeesters
van grote steden vergeleken met ministers, wethouders vergeleken
met kamerleden, etc.
Maar er is ook iets over de kijker te zeggen:
x De kijker is gedwongen passief te zijn.
Televisie bindt de kijker. Hij kan niets terugzeggen, kan moeilijk tegelijkertijd
iets anders doen, want dan mist hij beelden. Televisie reikt aan, verwacht
afname en begrip. Afwijzen is een ander programma kiezen of iets
anders gaan doen.
x Televisie is een interventie in een omgeving.
Televisie kan geen verbinding aangaan met de context waarin een kijker op
enig moment staat. De televisiemaker kan hooguit rekening houden met
patronen in het dagelijks leven van kijkers en zijn programma’s daaraan aanpassen.

38
Met gevoel voor realiteit
x Televisie schept een eigen aparte context in de omgeving van de kijker.
Televisie domesticeert mensen. De plaats waar het toestel staat, wordt een
verzamelplaats van mensen die kijken. Ze kunnen praten over beelden die
ze zien. Maar het is onmogelijk lang bij beelden stil te staan en zo diepgang
te bereiken, omdat de volgende beelden alweer de kamer in komen. In een
omgeving waar een toestel aanstaat, is het rustig en wordt geconsumeerd.
Men deelt er emoties, maar weinig ideeën. De cafébaas weet dit als geen ander.
x Televisie roept een nieuwe vorm van machtsdefinitie en conflict op.
Wie bepaalt waarnaar wordt gekeken? Degene die dat kan bepalen, maakt
zijn dominantie over de anderen expliciet herkenbaar: hij heeft de afstandsbediening.
Om daaraan te ontkomen zijn er steeds vaker meerdere toestellen
in één huis. Het effect daarvan is dat sociale samenhang van een besloten
groep wordt gereduceerd: mensen zijn niet meer samen en kunnen moeilijker
betekenis delen. Wie de groep verlaat, pleegt een interventie en verzelfstandigt
in de groep.
Er zullen nog veel meer kenmerken met televisie te verbinden zijn, maar dit
overzicht volstaat om er structurele verschijnselen in de samenleving mee te
kunnen verbinden.
3.3 Domeinen die zijn ontstaan in gebruik van het medium televisie
Televisie had in potentie een aantal mogelijkheden, die in de loop van de tijd in
wisselwerking met de omgeving vorm kregen. Omgevingen verschilden en
daarmee ook de vormgeving die ontstond. Als je bedenkt dat cultuurverschillen,
de organisatie rond het medium, kijkdichtheid, en de mogelijkheden van het
medium in relatie tot de hiervoor genoemde aspecten de vormgeving bepalen, is
het vanzelfsprekend dat de vormgeving die in Nederland ontstond verschilde
met die in bijvoorbeeld Duitsland of de VS. In elke cultuur zullen op een – voor
die cultuur kenmerkende– manier de volgende vormen van televisie maken
zichtbaar worden. We noemen ze ‘domeinen’:
Domein 1: ‘televisie als venster op de wereld’
Toen in de jaren 50 televisie opkwam, werd de westerse samenleving gekenmerkt
door het moderne. Mensen beschouwden televisie als een venster op de
wereld, als een middel om beter te zien en te weten wat er overal gebeurde.
Bekijken van beelden zou helpen contexten van mensen beter te (her)kennen.
Dat moest leiden tot rijkere concepten die antwoord konden geven op vraagstukken
of ontwikkelingen die als ongewenst werden ervaren. Televisie als instrument
van en in het moderne.
De verslagen in de krant en op de radio waren verhalen, je zag niets. Televisie
zond beelden, gaf meer informatie. Met het medium werd geregistreerd wat
eerder op radio werd uitgezonden, en meer: van sportuitzendingen tot natuurfilms,
van bioscoopfilms tot toneelvoorstellingen, van kerkdiensten tot concer-

Met gevoel voor realiteit 39
ten, van actualiteiten tot voorlichting. Het medium presenteerde de realiteit en
was venster op de wereld. Binnen tien jaar stond in vrijwel elk huishouden een
toestel. Een televisie was een statussymbool dat paste in de set die mensen in de
jaren 50 het gevoel van vooruitgang gaf: koelkast, wasmachine, televisie. In de
jaren 60 veranderde die set in kleurentelevisie en auto. Meer dan enig andere
technische vondst bracht televisie een revolutie teweeg in het beleven en waarnemen
van de samenleving en zorgde voor een ander gevoel van in de wereld
staan. De invloed van televisie op het beleven en waarnemen van samenleven is
te vergelijken met de invloed van de computer op organiseren.
Domein 2: ‘televisie als verbinding in de wereld’
Met de toename van toestellen veranderde ook het programma-aanbod: van één
avond naar meerdere avonden; van een paar uur per avond naar de hele avond.
Presenteren van de realiteit werd uitgebreid met commentaar en meningsvorming.
Het domein dat ontstond is te typeren als verbinding in de wereld. Het medium
werd communicatief kanaal van meningen en oordelen waarvan een breed publiek
kennis kon nemen. De achtergrond van waaruit men communiceerde,
maakte verschil en bepaalde variëteit in programma’s en programmering.
Domein 3: ‘televisie schept een eigen wereld’
Het programma-aanbod werd avondvullend. Het fenomeen dat kijkers zich rond
de buis verzamelden en daar de avond doorbrachten vroeg om een daarbij passende
invulling. Alle mogelijkheden van televisie moesten worden aangesproken
om die tijd te vullen. De specifieke mogelijkheden van het medium die in potentie
aanwezig waren, bleken niet alleen bruikbaar voor de twee hiervoor genoemde
domeinen, maar ook voor reclame, om jezelf bekend te maken, om
mensen bezig te houden, voor entertainment. De discussie over het medium in
termen van venster op de wereld of als communicatief kanaal veranderde in een
discussie over functionaliteit. Het medium werd niet langer gezien als een verbeterde
radio, maar kreeg een eigen dimensie. Het publieke doel waarmee het
begon – venster op de wereld en communicatiekanaal– werd een van de mogelijke
functies. Er ontstonden politieke discussies over macht van degenen die het
medium konden programmeren en over structuren om die macht te controleren.
Die discussie duurt voort tot de dag van vandaag.
Elke functie roept een eigen vorm van gebruik van het medium op. Zo was
reclame een enorme impuls voor een andere vorm van programmering. Reclame
moet verrassen, aandacht trekken, in de eerste plaats voor nieuwe producten,
maar ook voor namen van bedrijven. Het medium is dan niet meer een venster
op de wereld of communicatieplatform, maar maakt een eigen wereld, geïnspireerd
op wat wordt aangeboden.
Entertainment vraagt om programma’s waarin mogelijkheden van het medium
op weer een andere manier worden gebruikt. Er ontstond programmaaanbod
voor spelletjes, quizzen, soaps, seks. Het medium als avondvulling en als
middel om reclame te maken versterkten elkaar en pasten zeer goed bij een formule
om met televisie geld te verdienen. Er ontstond een nieuw domein: televisie
schept een eigen wereld, opgebouwd uit items en beelden die tot dan toe niet in de

40
Met gevoel voor realiteit
realiteit voorkwamen, specifiek zijn voor het medium en als zodanig herkenbaar
blijven.
Domein 4: ‘televisie is de wereld’
Dit domein ontstaat wanneer televisie zover in de wisselwerking van mensen
met hun omgeving is doorgedrongen, dat communicatie via beeld de vanzelfsprekende
vorm is geworden. De webcam past hierbij, telefoon met beeld, videocamera’s,
het regelen op afstand via beeld. Beeld is belangrijker dan de inhoud
die het representeert. Elementen uit de orale cultuur komen terug in een
vorm die past bij mediale verbeelding: wie er kijkt, wat aanslaat, de plaats van
actie, dit alles domineert inhoud.
In dit domein wordt het mogelijk ontwikkelingen van entiteiten – planten,
dieren, mensen– en processen – zoals bouw van bruggen, verzorging van patienten,
gedrag van burgers in ruimten– tot in detail en voortdurend te volgen.
Maar alleen als het aandacht trekt, krijgt het betekenis.
In dit domein wordt wat met een camera gevolgd en bekeken kan worden
de realiteit. Het beeld dat aandacht krijgt boven alle andere beelden domineert
en wordt herhaald. Het ligt voor de hand dat beelden die zichtbaar maken wat
eerder verborgen bleef, aandacht trekken, totdat het zo gewoon is dat het geen
aandacht meer krijgt. Het wordt dan niet meer herhaald.
De volgende vormen van televisie maken zijn in dit domein te plaatsen:
x Het confronteren van mensen met de camera en hen zo dwingen tot sociaal
aanvaardbare uitspraken, omdat ze er anders door hun omgeving op zullen
worden aangesproken.
x Het simuleren van de realiteit waarin het mogelijk is intieme of zeer persoonlijke
ervaringen in beeld vast te leggen. De doorbraak tot zelfstandig
domein van televisie maken kreeg definitief vorm toen in Nederland programma’s
als Big Brother en De Bus werden geproduceerd. Dit type productie
breidde zich als een olievlek uit over de westerse wereld. Er kwamen opvolgers
als Expeditie Robinson en Big Diet.
x Het idee de realiteit te simuleren was in het begin van de jaren 90 duidelijk
waarneembaar in de journalistiek toen men beelden construeerde, daarvan
foto’s maakte en die als realiteit uitzond. Of journalisten vroegen mensen
uitspraken te doen die ze zelf bedacht hadden, en presenteerden die vervolgens
als mening en feit.
De producent van aandachttrekkende beelden domineert. Voor hem of haar
geldt: ‘televisie is de wereld’, wat aandacht krijgt heeft betekenis. Mensen die
menen dat andere betekenissen worden aangetast, krijgen als antwoord dat deze
producties passen in het domein ‘venster op de wereld’ of ‘verbinding in de
wereld’. Omdat wat aandacht krijgt sterk wordt bepaald door wat eerder verborgen
bleef en omdat degene die bekeken wordt schade kan oplopen, zal de producent
een sterke eigen motivatie hebben om te produceren. Die motivatie kan
bepaald zijn door een ideaal, dan wel door een gematerialiseerd eigenbelang.

Met gevoel voor realiteit 41
In het domein televisie is de wereld heeft televisie haar voorlopig finale stadium
bereikt: de wereld draait om de camera, de realiteit ontwikkelt zich rondom en
vanwege het vermogen ontwikkelingen in processen en entiteiten te kunnen
opnemen en aan een breed publiek te tonen. Het eerste domein ‘televisie als
venster op de wereld’ en het ontstaan van het vierde domein ‘televisie is de wereld’
markeren de ontwikkeling van televisie over een periode van 50 jaar.
3.4 Kenmerkende overgangen
Als mediale verbeelding eenmaal in een samenleving is ingevoerd, aan invloed
wint en zich ontwikkelt zoals geschetst, zal deze langzaam maar onontkoombaar
bepalend worden voor de manier waarop mensen de wisselwerking met hun
omgeving waarnemen, eraan deelnemen en daarover oordelen ontwikkelen. De
karakteristieken van een als modern getypeerde samenleving waarin mensen
geletterd zijn, waarin denken en concepten domineren, zullen veranderen. Er
ontstaan nieuwe verschijnselen die zijn gerelateerd aan de overgang naar een
mediale beeldcultuur en aan inmiddels beschikbare vormen van technologie die
we hebben leren gebruiken.
1. Van het specifieke via conceptualiseren naar meningen geven
De overgang van het specifieke naar het conceptuele was kenmerkend voor de
overgang naar het moderne. De introductie van mediale verbeelding schept een
toestand waarin je de dynamische karakteristiek van beelden volgt en niet meer
de gelegenheid hebt in een eigen tempo te denken over verschijnselen die je van
betekenis acht. De mogelijkheid tot ontwikkelen van ideeën en concepten die
zo sterk is verbonden met schrijven en lezen, verdampt vanwege mediale verbeelding.
Wie een avond televisie gekeken heeft, zal ervaren dat de avond is
doorgebracht, maar dat er weinig is gedacht of gediscussieerd. De opeenvolging
van beelden leidt niet tot zoeken naar ordeningen of concepten, maar tot toetsing
van eigen opvattingen. Dat kan impuls worden tot verdieping.
Als de toestand waarin mensen staan door zo’n vorm van wisselwerking
wordt gedomineerd, zullen ze na verloop van tijd uitspraken opvatten als opinies.
Ze behandelen uitingen niet als een bijdrage om te komen tot overeenstemming
over een idee, maar als beelden die anderen afgeven en meer niet.
Wat de ander zegt is voor die ander relevant, maar meer ook niet. Je verbindt je
er niet mee, tenzij je er zelf ook betekenis aan kunt geven. Conceptualiseren als
kenmerk voor het ‘proberen te ordenen’ gaat over in ‘meningen geven’.
2. Van het situationele via het generale naar het eigen territorium
In een orale en geletterde cultuur zie je beelden in de context waarin je staat. Er
kunnen beelden in jezelf ontstaan – al dan niet geholpen door een boek of het
verhaal van anderen-. Wat je waarneemt wordt steeds bepaald door wat je ervaart
in de situatie waarin je staat en leeft. Gebeurtenissen overkomen je. Je kiest
zelf de beelden en situaties die je van betekenis acht. In een geletterde cultuur
zul je binnen jezelf zoeken naar ordeningen en die bedenken. Als ze algemeen

42
Met gevoel voor realiteit
geldend zijn geef je die meer betekenis dan situatiegebonden verschijnselen in
een orale cultuur.
Bij mediale verbeelding treedt een spagaat op. Enerzijds blijft het hiervoor
beschreven fenomeen bestaan: in de omgeving waarin je staat geef je betekenis,
je bedenkt ordeningen. Maar anderzijds komen beelden langs uit omgevingen
die anderen voor je hebben gekozen en die onderdeel worden van de situatie
waarin je staat. Er is een keuze van beelden geweest, er zit een hulpmiddel tussen
wat je ziet en wat er is. Je kunt wel zelf een tv-kanaal kiezen, maar daarmee
ontsnap je niet aan de keuze die een ander voor je heeft gemaakt. Wat je kunt
en zult doen is kanalen en programma’s kiezen in het domein van mediale verbeelding
dat past bij de situatie waarin je staat.
Die situatie is dubbel: enerzijds bindt een televisieprogramma mensen aan
hetzelfde toestel, zodat als je in een groep bent, de groep de keuze zal beperken
als je je wat aan de groep gelegen laat liggen. Anderzijds kun je zelf programma’s
kiezen die mensen aan het toestel binden of juist niet. Televisie is op deze manier
een krachtig regelmechanisme van de eigen omgeving. Het aanzetten of
aanstaan van een televisie en de keuze van het programma definiëren de toestand
in de omgeving en bevestigen de macht van degene die dat kan bepalen. Met
televisie kun je een ruimte afbakenen en daarbinnen een hiërarchie ontwikkelen
van zeggenschap over programmakeuzes. We kunnen waarnemen dat my home is
my castle een nieuwe dimensie heeft gekregen. Naast een huis dat bescherming
biedt tegen invloeden van buiten, is het een territorium geworden, een ruimte
die jij beheerst, waarin je beelden over en van de buitenwereld ontvangt. Je bent
er jezelf, je kunt er autonoom zijn en onafhankelijk. Je bent selfsupporting, richt
je eigen wereld in en maakt keuzes uit het brede spectrum van ruimtelijke mogelijkheden
waarvan beelden via televisie tot je zijn gekomen. Je deelt met omwonenden
geen activiteiten maar faciliteiten. In het delen van faciliteiten ben je
op anderen in je omgeving betrokken. 16
3. Van het tijdelijke via tijdloze naar persoonlijke tijd
De overgang van het tijdelijke naar het tijdloze die eeuwen in beslag nam, is de
laatste 25 jaar nog steeds herkenbaar. Maar er is nu duidelijk sprake van een
overgang naar een ander tijdsbesef. Dat kun je als volgt waarnemen: in een orale
cultuur sta je in de wereld die je met anderen deelt. De indeling van tijd is bepaald
door de gebeurtenissen die zich afspelen en het patroon dat daarin is ontstaan:
opstaan als de zon opkomt, naar bed gaan als het donker is geworden, de
herder die naar zijn dorp gaat als bloemen op de hei in bloei raken, omdat hij
weet dat hij dan in zijn dorp moet helpen bij de oogst. Op dinsdag komt de
koets en op donderdag is er markt. Hall (1983) spreekt van synchronische tijdsbeleving.
Zo’n tijdsbeleving, bepaald door lokale gebeurtenissen, heeft lang het
leven van alledag gedomineerd. Ze is verbonden met plaats en gebeurtenis en is
door Toulmin ‘het tijdelijke’ genoemd.
16
Voor een uitgebreide beschouwing zie D. Morley (2000).

Met gevoel voor realiteit 43
Pas toen de trein plaatsen in Nederland met elkaar verbond en een rooster noodzakelijk
werd, zodat je kon weten wanneer een trein waar vandaan vertrok en
gedacht werd aan te komen, werd er voor heel Nederland één kloktijd afgesproken.
Daarvoor waren tijdsverschillen van een kwartier tussen Oost en West-
Nederland verbonden met de opkomst en ondergang van de zon. Tot ver in de
jaren 50 was maandag wasdag, zondag rustdag, vrijdag visdag. Het is een vorm
van synchronische tijdsbeleving waarbij die gebeurtenissen het programma van
de betreffende dag van de week bepaalden.
Kloktijd is icoon van monochronische tijdsbeleving. Het goedkope horloge en
klokken op voor iedereen zichtbare plekken markeren de overstap naar een
tijdsbeleving bepaald door nauwkeurige indeling van de tijd. Gebeurtenissen zijn
dan niet meer maatgevend voor tijd, maar wat een klok aanwijst. Kloktijd past
bij het moderne waarin (gedachte) concepten domineren: je bedenkt wat je op
welk moment wilt doen of gedaan wilt hebben. Kloktijd maakt het mogelijk
nauwkeurig ‘tijd’afspraken te maken, de dag onder te verdelen in uren, minuten
en seconden. Je verdeelt tijd in gedachte activiteiten. De bureaucratie volgens
Weber waarbij de samenleving zo is ingericht dat mensen op dezelfde tijd beschikbaar
zijn om te werken, is niet denkbaar zonder monochronische tijdsbeleving.
Monochronische tijd krijgt een andere betekenis als mensen uit verschillende
tijdzones met elkaar communiceren. Televisie en moderne communicatiemiddelen
hebben daarin een grote rol gespeeld: vanaf het moment dat het mogelijk
werd live-beelden uit de hele wereld in een huiskamer te brengen of real time
met iemand in een andere tijdzone te communiceren, werd kloktijd weer plaatsgebonden.
Alleen is die plaats een tijdzone, waarbinnen de beleving van tijd
monochroon is gebleven.
Er is een infrastructuur ontstaan, bepaald door technische hulpmiddelen die
uitnodigen tot keuze van gebeurtenissen, inrichting van je leven, van dag en
nacht naar eigen wensen. Je plant waar je wilt zijn en kiest televisieprogramma’s
die de indeling van de week markeren, want zo kun je het wel noemen als je de
technologische ontwikkelingen ziet:
‡ Je bent mobiel, reist per auto, vliegtuig, fiets en trein. Je bent altijd bereikbaar
via e-mail of gsm.
‡ Je geeft minder om verschillen van dag en nacht of gebruikt die juist. Elektriciteit
helpt om verschillen in dag en nacht minder invloed te laten hebben
op de inrichting van je leven.
‡ Je kunt eten wanneer je wilt. De koelkast zorgt ervoor dat eten minder snel
bederft en dat je bijna altijd wel iets te eten hebt.
‡ Je hebt je favoriete televisieprogramma en houdt daar rekening mee. Je weet
op welke dagen ER, Friends of voetbalwedstrijden worden uitgezonden.

44
Met gevoel voor realiteit
Technologie bevordert onafhankelijkheid: mensen kunnen hun leven (planmatig)
inrichten naar eigen ideeën en concepten. Er is een enorme variëteit van
leefstijlen en woonvormen ontstaan.
Als veel mensen zo leven, verandert een samenleving, verandert wisselwerking
van mensen met hun omgeving. Via moderne communicatietechnieken kun je
steeds contact houden met degenen met wie je verbonden bent, ongeacht plaats
of bezigheid. De toestand nodigt uit tot plannen maken. Je komt op meer plaatsen,
ziet veel meer mensen dan voorheen, maar in de fysieke situatie waarin je
staat word je minder uitgenodigd zelf te ontdekken: je belt je partner als je niet
weet welke pot groente je in de winkel moet kiezen, of niet weet bij welk huis
in welke straat je moet zijn. Je sluit je ongemerkt af voor nieuwe indrukken,
nieuwe contacten die kunnen leiden tot nieuwe relaties. Je bent in een toestand
waarin je als het ware verbindingen met anderen moet organiseren in plaats van
dat verbinding ontstaat en je overkomt. Wie kan organiseren en initiatieven
neemt, heeft een veel vollere agenda dan wie passief is en afwacht.
Mensen leven in drie monochronische dimensies van tijd: de tijdzone op de
plaats waar ze zijn, sociale tijd bepaald door verbondenheid met degenen op wie
ze betrokken zijn en actietijd, bepaald door wat ze (willen) doen. Het beeld ontstaat
dat mensen die alles willen gebruiken en aan van alles willen meedoen,
voortdurend bezig zijn met plannen maken, agenda’s bijstellen, haast hebben,
maar ook lijden onder die druk. Ze kunnen met de mogelijkheden die hun ten
dienste staan wel veel contacten organiseren, maar kunnen zich moeilijk met
anderen verbinden omdat ze zijn vastgezet door afspraken en niet gemakkelijk
aan alle sociale verplichtingen kunnen voldoen. Monochronische tijd is overgegaan
in persoonlijke tijd: mensen hebben agenda’s waarin ze plannen wat ze (kunnen)
doen en tegelijkertijd tijd reserveren om samen te zijn met degenen op wie
ze betrokken zijn.
3.5 Kenmerkende maatschappelijke verschijnselen in het postmoderne
Door de hiervoor genoemde veranderingen is een totaal andere toestand ontstaan
dan die in de periode voor 1975. 17
Die nieuwe toestand wordt gewoonlijk
het postmoderne genoemd. De kenmerken zijn in §3.4 beschreven, maar die
zijn erg abstract. Daarom worden hier enkele minder abstracte verschijnselen
genoemd die kenmerkend zijn voor ontwikkelingen in de maatschappij en die
gemakkelijk herkend kunnen worden. Een greep uit een overvloed:
17
De overgang volgens Toulmin.

Met gevoel voor realiteit 45
x Sturen op concepten wordt in het postmoderne vervangen door sturen op basis van
wisselwerking met de omgeving.
x Ideologische concepten verliezen hun vermogen om de maatschappij te
ordenen. Politieke partijen hebben daar last van. Ze kunnen hun aanhang
niet meer organiseren op basis van een concept, maar op basis van onderwerpen
die aandacht trekken en gesteund worden. Ze associëren met het
derde domein van televisie maken: ‘televisie schept een eigen wereld’. Of
concepten nog voldoende bijval krijgen, kan men niet bedenken; dit moet blijken
uit de wisselwerking van zo’n organisatie met de omgeving waarin ze
staat.
x De meeste organisatievormen zijn ontstaan in het moderne en hebben
zich de afgelopen eeuwen ontwikkeld. Elke organisatievorm is een specifieke
invulling van de ruimte die de samenleving aan een organisatie geeft
om haar eigen belangen na te streven en daarover maatschappelijke verantwoording
af te leggen. Dat ziet er voor een stichting anders uit dan
voor een NV, Vof, coöperatie of maatschap.
x Binnen een organisatie streven leden van de toporganen naar overeenstemming
over een invulling van het concept van de organisatie, dat daarna
gerealiseerd moet worden. Dat is te herkennen als: de raad van
commissarissen, de raad van bestuur en directies worden het via overleg
eens over doelen die ze zullen nastreven en die passen bij het concept van
de organisatie. Ze gaan uit elkaar en wie in het moderne staat, meent dat
hij mag verwachten dat iedereen overeenkomstig de gemaakte afspraken
handelt. 18
x In het postmoderne gaat dat anders: mensen geven opinies, die niet bedoeld
zijn als bijdragen om via discussie met elkaar tot overeenstemming
over een concept te komen. Binnen raden van bestuur of raden van toezicht
geeft iedereen zijn eigen mening, die niet gericht hoeft te zijn op
het bereiken van overeenstemming. Uiteindelijk gebeurt datgene wat de
machtigste in zo’n situatie wil of kan bewerkstelligen. Degenen die in het
moderne staan, ervaren dit verschijnsel als verval of verlies van kwaliteit
van een organisatie. Bestuur dat gericht is op doorgronden van wat er gebeurt
en dat maatschappelijke ontwikkelingen kan beschrijven en bevorderen,
verliest aan invloed.
x Concepten moeten worden gebruikt voor het ontwerpen van concrete
dingen zoals systemen waarmee producten of diensten worden gemaakt.
Wie belast is met de realisatie en het beheer ervan heeft een machtspositie.
In het algemeen zijn dat managers. Zij richten zich op het stellen en
realiseren van concrete doelen. Onder de vlag ‘maatschappelijk verantwoord
ondernemen’ probeert men dan vanuit de samenleving het gedrag
18
Habermas heeft dit gedefinieerd als ‘Kommunikatives Handeln’, waaraan hij strenge
voorwaarden verbindt. Habermas staat in het moderne. Zie hoofdstuk VI.

46
Met gevoel voor realiteit
van managers te beïnvloeden om zo veilig te stellen wat maatschappelijk
relevant is.
x Als het in grote groepen niet meer lukt overeenstemming te bereiken
over maatschappelijke concepten en mensen uitingen van elkaar zien als
opinies, ontstaat er zo’n variëteit in opvattingen, dat mensen slechts kennis
kunnen nemen van wat anderen ergens van vinden. Concepten kunnen
hooguit in kleine groepen gedeeld worden of worden door iemand
die macht heeft opgelegd. De invloed van inspraak is niet meer belangrijk
– elke uitspraak is immers een opinie-, maar wel het aantal personen dat
aangeeft met een bepaalde opinie in te stemmen. Een opinie is geen concept;
je kunt de ene opinie gemakkelijk inwisselen voor de andere. Overtuigen
is niet meer bepalend voor aanhang, maar mensen verleiden tot
volgen. Hoe meer volgers, hoe groter de invloed van een opinie.
x Een organisatie geeft met een alomvattend concept hooguit aan wat voor
haar betekenis heeft. Anderen kunnen zich er misschien in herkennen en
er nader mee willen kennismaken. Het is een beeld van een organisatie,
maar dat niet bepalend is voor haar daden. Vormen die aandacht trekken,
het ontwikkelen van concepten in kleine groepen zijn nu belangrijk voor
organisaties, in plaats van het formuleren en communiceren van één alomvattend
concept. Organisaties die zo zijn ingericht dat ze ‘beloond en
gestraft’ worden in wisselwerking met de omgeving, passen bij het postmoderne.
Een markt waar vraag en aanbod elkaar ontmoeten is dan een
effectief vehikel.
x Ouderen die geboren zijn in een periode dat het moderne vigeerde, hebben een vooringenomenheid
voor vormgeving en wisselwerking die daarbij past ontwikkeld.
Ze ervaren de overgangen uit §3.4 als verlies van wat er voor hen toe doet.
Ze zullen proberen te herstellen wat in hun ogen verloren is gegaan. Het is
een vorm van restauratie, een roep om herstel van normen en waarden en
blijven volharden in vormen van organiseren die niet meer passen bij de toestand
waarin zij en de organisaties die ze leiden, staan. Ze nemen waar hoe
de grootte van een coalitie op basis van een alomvattend concept afbreekt en
hoe het organiseren van aandacht scoort. Een prachtig voorbeeld is te vinden
in de publieke omroep:
Omroepverenigingen die ontstonden op grond van een levensovertuiging, zagen
omroep eerst als middel. Ze maakten tv volgens ‘televisie als venster op de
wereld’ en ‘verbinding in de wereld’, en moesten bij introductie van het domein
‘televisie schept een eigen wereld’ opschuiven in hun programma’s. 19
De
TROS kwam als nieuwe omroep die helemaal in dat derde domein stond.
Omdat VPRO, VARA, KRO en NCRV opschoven van een positie die werd
herkend als ‘verbinding in de wereld’, naar een mix met domein 3, ontstond
ruimte voor het ontstaan van de EO die consequent in domein 2 stond en
19
Dat fenomeen was al eerder bij radio-omroep zichtbaar geworden.

Met gevoel voor realiteit 47
overeenkomstig televisie maakte. De ontwikkeling van de EO is een graadmeter
van het vermogen televisie te maken op basis van een concept dat een
grote schare aanhangers verwerft. Bij consistente vormgeving vanuit domein 2
is zij een graadmeter van het veranderingstempo in en van de samenleving. 20
De overheid en politiek zien de publieke omroep als functie van samenleving
en maatschappij. In hun denken representeert de politiek de samenleving, en
de overheid de maatschappij. Politiek en overheid zien de publieke omroep als
instrument om doelen te bereiken die zij namens samenleving en maatschappij
mogen stellen. Inmiddels zijn politieke partijen op weg in een postmoderne
samenleving: ze maken verkiezingsprogramma’s alsof het marketingplannen
zijn. De meeste partijen hebben in de jaren 90 afscheid genomen van het moderne
en zagen in dat coalities organiseren op basis van maatschappelijke concepten
‘zijn beste tijd heeft gehad’. De ontwikkeling van politieke partijen is
een afbeelding van eigentijdse ontwikkelingen.
De manier van organiseren die gebruikt wordt om de publieke omroep in te
richten, kan niet meer uitgaan van conceptualiseren, want dat past niet meer in
onze tijd. Zodra televisiemaken domein 3 bereikt, zullen omroepen in wisselwerking
met de omgeving worden uitgenodigd te verzelfstandigen. Dat is niet
op voorhand strijdig met de vormgeving van omroepen zoals we die nu kennen:
omroepverenigingen en – stichtingen zijn gebaseerd op wisselwerking
met de omgeving. Wel zouden deze volledig au serieux genomen moeten
worden. Voor sommigen lijkt dat teruggaan in de tijd, op restauratie, maar het
tegendeel is waar: de huidige omroepen zullen overeenkomstig de essentie van
hun bestaan hun oorspronkelijke vorm een eigentijdse inhoud moeten geven
waarbij het publiek op een doorslaggevende manier laat weten wat het ervan
vindt en daarmee invloed heeft. Anders ontstaat een toestand waarin omroepen
kunstmatig in stand gehouden worden. Ze worden dan op allerlei gronden
tot verdediging van hun positie gedwongen. De kernvraag is wanneer
organisaties binnen de publieke omroep er aan toe zijn een verzelfstandigde
publieke omroep te kunnen dragen.
x Zoeken naar waarheid of ordening die algemeen geldig is, raakt in verval.
Aandacht voor het plaatselijke, het specifieke, het bij het eigen territorium
passende komt ervoor in de plaats. Het nastreven van concepten om de
wereld te verbeteren gaat over in het nastreven van concepten om het lokale,
het private te verbeteren. De universiteit is in onze tijd genoodzaakt zich
te handhaven door de definitie van wetenschap te transformeren in kennis
over en vaardigheid in het realiseren van systemen. Een hoogleraar wordt
steeds meer beoordeeld op de invloed die hij maatschappelijk heeft en die in
wisselwerking met de omgeving tot uitdrukking komt. De opkomst van de
bijzonder hoogleraren is er een voorbeeld van. 21
20
21
Anno 2002 maakt ook de EO programma’s in domein 3.
Tegenstanders van deze vorm van hoogleraarschap baseren zich op de klassieke invul-

48
Met gevoel voor realiteit
x Simulakra domineren de realiteit.
De bekendmaking van de verloving van prins Philip van België en Mathilde
gebeurde in een tv-uitzending in domein 1. Toen Willem-Alexander en
Máxima hun verloving bekend maakten, werd een tv-uitzending gemaakt in
domein 4. Zeer veel Nederlanders lezen geen krant en zijn geïnteresseerd in
het specifieke, het plaatselijke en het persoonlijke. Voor hen zijn feiten: de
beelden die ze van de ander zien. Wie zich realiseert hoe natuurlijk de aankondiging
in Nederland voor het oog van de camera was, kan niet anders dan
vermoeden dat de personen in kwestie het besluit van de verloving natuurlijk
al eerder hadden genomen, maar dat het voor hen pas voor de camera realiteit
werd. Willem-Alexander, Máxima, de koningin en prins Claus lijken
heel goed begrepen te hebben in welke tijd ze leven en leven ernaar. 22
Haagse politici hebben het ook goed begrepen: de vader van Máxima mocht
bij het huwelijk niet tegelijk met de Koninklijke Familie op tv worden gezien.
Duidelijker maken dat mediale verbeelding domineert, lijkt niet mogelijk.
Nog een voorbeeld: uit onderzoek van het CITO blijkt dat verreweg de
meeste jonge mensen die van de middelbare school komen, de steden op een
kaart van Nederland niet meer kunnen aanwijzen, laat staan in de wereld.
Dat hoeft ook niet als je via internet een plaatsnaam intikt en krijgt uitgeprint
hoe laat je op welk perron of vliegveld moet zijn. Noord en zuid verliezen
hun betekenis. Het weerbericht wordt vervangen door een webcam die het
weer ter plekke laat zien. Het kaartje van de televisieweerman met duidingen
van plaatsen hoort bij domein 1 en een andere tijd.
x Het gewicht van kunst en vormgeving groeit.
Als opinies wisselwerking met de omgeving domineren en inhoud minder
belangrijk wordt, zullen mensen ervaren dat de manier waarop ze iets uitdrukken
– de waardering voor vorm– belangrijker wordt. Elke uiting is te
zien als een persoonlijke expressie van de betekenis die een verschijnsel voor
iemand heeft. Wat kunst is en wat niet, is minder dan ooit onderscheidbaar.
Kunst wordt ontdaan van haar elitaire karakter. Wie dat niet gelooft, moet
eens gaan kijken bij de culturele rondjes in dorpen en steden. Het gewicht
van esthetiek en retoriek wordt in het postmoderne vergelijkbaar met het
gewicht dat wetenschap in het moderne heeft.
ling van een universiteit.
22
Dat kun je niet zeggen van degenen die zeggen dat de republiek moet worden hersteld:
zij denken nog vanuit grote concepten en voeren van daaruit argumenten aan.

Met gevoel voor realiteit 49
4 Verwarring over betekenis als icoon van onze tijd
4.1 Over virtual reality
In de ontwikkeling van de mensheid is de rode draad: natuurlijke wisselwerking
met de omgeving, gebaseerd op mogelijkheden en eigenschappen van mensen.
De explosie van hulpmiddelen op allerlei terreinen vanaf de 16e eeuw – het
begin van het moderne– is onmiskenbaar en kan gezien worden als bewijs van
de kracht ervan. De natuurlijke tijd gebaseerd op gebeurtenissen, is vervangen
door monochronische tijd, de tijd van de klok. Waar iemand in een uur kan
zijn, wordt bepaald door het vervoer dat hij kiest. De temperatuur die hij voelt
wordt gereguleerd door kleding, behuizing en vorm van transport. Lamplicht
maakt het mogelijk dat we leven volgens plan en minder volgens een bioritme,
elektrische energie zorgt ervoor dat mensen minder kracht hoeven te gebruiken.
Leven volgens plan wordt bevorderd door pijnstillers, pillen om geen kinderen
te krijgen, pillen om te slapen of juist niet wanneer je dat wilt. Eten wordt geproduceerd
in industriële complexen en is het hele jaar door beschikbaar. In de
koelkast blijft het langer vers. En nu aan het begin van de 21e eeuw wordt gentechnologie
ontwikkeld om de conceptie van mens, plant en dier te bepalen.
Al deze hulpmiddelen hebben één eigenschap gemeen. Mensen plaatsen een
hulpmiddel tussen henzelf en hun omgeving. Ze staan niet meer in directe natuurlijke
wisselwerking met hun omgeving, maar via dat hulpmiddel. Er komt
iets tussen hen en de realiteit. Er ontstaat een virtual reality: de wisselwerking met de
omgeving is niet direct, maar verloopt via het hulpmiddel dat tussen de realiteit en jezelf is
geplaatst.
Veel hulpmiddelen konden ontstaan omdat er eerst andere waren. Een fiets kon
niet ontstaan zonder wiel; er moest ijzer uit ijzererts kunnen worden gewonnen,
metaal moest worden bewerkt. Kortom, er is een eindeloze rij vondsten geweest
om alle hulpmiddelen zoals wij die nu kennen, te maken en in stand te houden.
Daar zijn eeuwen overheen gegaan.
Virtual reality is niet van onze tijd, maar van alle tijden. In elke generatie en
in elke cultuur ondervinden mensen dat nieuwe hulpmiddelen het mogelijk
maken de realiteit anders, nieuw, te ervaren. Elk hulpmiddel leidt tot het anders
ervaren van de realiteit. Wie een zonnebril opzet, wie eens door zijn knieën zakt
en met zijn handen water uit een beek drinkt in plaats van uit de kraan ervaart
dat.
De hulpmiddelen in onze tijd zijn een stapeling van hulpmiddelen, wat leidt
tot gestapelde virtual realities. Alleen de meest recente toevoeging, het nieuwste
hulpmiddel, ervaren en benoemen we als virtual reality, totdat ook dat weer
onderdeel is geworden van onze ervaring. Gestapelde virtual realities zijn onderdeel
van de realiteit. Sterker nog, ze kunnen alleen ontstaan omdat een hulpmiddel
wordt gebruikt, en dat gebruik wordt herhaald, en dat wordt weer
onderdeel van de realiteit en kan zo blijven bestaan. Het wordt gehandhaafd.
Steeds meer mensen gaan het gebruiken, het hulpmiddel wordt aangepast en na
verloop van tijd in verschillende omstandigheden gebruikt. Op enig moment

50
Met gevoel voor realiteit
worden mensen getypeerd als degenen die het hulpmiddel gebruiken en degenen
die het niet gebruiken (denk maar aan het gebruik van computers, gsm’s).
Het is dan een verzelfstandigd verschijnsel in de realiteit dat kan worden gebruikt
om verschijnselen in de realiteit te ordenen.
Virtual realities zijn sterk opgekomen in het moderne, een periode die bevorderde
dat mensen concepten ontwikkelden en die realiseerden. De overgang
naar mediale verbeelding in onze tijd heeft daaraan veel veranderd: conceptualisering
wordt niet langer bevorderd. Bovendien wordt er een bijzondere extra
laag van virtual reality aan toegevoegd: wat je ziet zijn simulakra. Daarmee is het
fenomeen verbonden, dat de realiteit die je mediaal waarneemt nooit zal overeenkomen
met de realiteit die je ervaart als je zelf aanwezig zou zijn in de situatie
waar gefilmd wordt. 23
Dat verschil doet ertoe, maar kan niet tot gelding komen
omdat je fysiek niet in de toestand staat die met een camera wordt vastgelegd.
Als dit verschijnsel zich elke dag, jaar in jaar uit, herhaalt ontstaat een toestand
waarin je daar zo aan gewend bent, dat je het verschil geen betekenis meer
toekent. Je gaat oordelen op basis van beelden en niet op basis van de toestand
die de beelden representeren. Daartussen zit een enorm verschil – een verlies–
aan gevoelens en ervaringen, een verlies aan betekenis. 24
Dit fenomeen komt op
allerlei manieren tot uitdrukking. Een voorbeeld hoe negeren van betekenis in
combinatie met dominantie van mediale verbeelding eruit ziet:
Het tweede paarse kabinet had een minister van Grote Stedenbeleid. Hij stelde
commissies in om te onderzoeken hoe problemen in grote steden met informatieen
communicatietechnologie verminderd konden worden. De voorzitter was een
bekende publieke figuur. Eén van die commissies kwam met het idee dat het opzetten
van internetcommunities mensen dichter bij elkaar kon brengen, zodat de
sociale samenhang in buurten en gemeenten verbeterd kon worden. Er zouden
miljarden moeten worden vrijgemaakt om zo’n infrastructuur te realiseren. De
veronderstelling was dat het schrijven van teksten achter een pc en het sturen en
ontvangen van zo’n bericht, dezelfde betekenis heeft als een persoonlijke ontmoeting.
Hoeveel betekenis negeer je als je zoiets opschrijft?
Het leek erop dat het de minister (en zijn ambtenaren) niet zozeer om inhoud
ging maar om de indruk te vestigen dat ze goed bezig waren. Het feit dat de
commissievoorzitter bij het publiek bekend was, stond er borg voor dat beelden
op televisie en stukjes in kranten verschenen. Mediale verbeelding in de samenleving
is hun realiteit geworden.
23
Bij lezen van een tekst ligt dat anders. Dan blijft een grote vrije ruimte over die je met
fantasie kunt invullen. Je ervaart bij lezen niet dat je de realiteit waarneemt, maar je ervaart
dat je je er een voorstelling van kunt maken waarvan je het idee hebt dat die getrouw
overeenkomt met wat je zou zien als je op de betreffende plaats zou zijn.
24
Welke beelden zou men niet moeten uitzenden vanwege het marginaliseren van betekenis
die er voor mensen toe doet?

Met gevoel voor realiteit 51
Het image dat aan de problemen hard gewerkt wordt, is belangrijker dan de
inhoud. De tegenwerping dat er van alles genegeerd wordt, zinkt in het niet.
Het doet er niet toe: het gaat om het beeld. Inhoudelijk bezig zijn krijgt publiekelijk
geen aandacht, haalt de media niet, tenzij je van inhoud een beeld maakt
en dat beeld aandacht trekt. Wie zuiver op inhoud wil scoren, staat in het moderne,
conceptualiseert en beschrijft verbanden tussen verschijnselen en de wisselwerking
tussen entiteiten en de omgeving. Die vorm van betekenis was
dominant, maar is het niet meer. Ze krijgt alleen gehoor in (kleine) groepen die
zo’n vorm van betekenis laten domineren.
Het interessante is dat virtual reality een image heeft dat mediaal aandacht krijgt.
Het begrip is mediageniek. Als er een nieuwe technologie wordt gelanceerd,
draait het om de vraag of aan die technologie een beeld kan worden verbonden
dat mediaal communiceert. 25
Aan het eind van de jaren 90 werd internet ge-
bracht als een alles vernieuwende technologie. Wie dit niet zag was out, dot com
was in. Toen in 2000 duidelijk werd dat veel ‘nieuwe economie’-ondernemers
het image van internet gebruikten om er zelf snel rijker van te worden, ontstond
discussie over de inhoudelijke bijdrage van internet voor de maatschappij: wat
draagt het bij aan wisselwerking tussen mensen en hun omgeving en tussen
mensen onderling? Het image van nieuwe economie verbonden met internettechnologie
vervaagde. Het wachten is op nieuwe images van nieuwe of oude
technologie en het ontstaan van nieuwe hypes.
4.2 Over herkennen en negeren van betekenis bij gestapelde virtual realities
Stapelingen van virtual realities hebben voor mensen telkens meer voor- dan
nadelen opgeleverd, anders zouden we ze niet gebruiken. Maar dit proces gaat
onontkoombaar gepaard met verlies aan betekenis. Hoe is dat te herkennen?
Bij elk nieuw hulpmiddel wordt de realiteit op een nieuwe manier waargenomen
en ervaren. Ongemakken die er eerder waren, verdwijnen door het
nieuwe hulpmiddel. Mensen ervaren die nieuwe middelen als vooruitgang. Zo is
de overgang van een orale naar een geletterde cultuur door mensen ervaren als
vooruitgang. Het geletterde ontwikkelde zich en ging de toestand in de samenleving
domineren. Maar ongemak is ook een expressie van wisselwerking met de
omgeving: een vorm van betekenis die mensen als negatief of ongewenst ervaren.
Als een hulpmiddel wordt ingevoerd, zeker zoiets als boekdrukkunst, zal na
verloop van tijd de toestand waarin je staat veranderen. Dan blijkt dat je gehecht
kunt zijn aan verschijnselen die door gebruik van het hulpmiddel verloren zijn
gegaan. Dat kun je alleen opmerken als je het verschil kent en hebt ervaren, als
je ouder bent. Jongeren die van begin af aan met nieuwe hulpmiddelen opgroeien
kunnen dat verschil niet ervaren en zullen nostalgische opmerkingen van
25
Clinton begreep dat als geen ander. Hij presenteerde bijvoorbeeld de resultaten van
biochemisch onderzoek naar het menselijke genoom.

52
Met gevoel voor realiteit
ouderen afdoen met schouderophalen of wellicht een keer geïnteresseerd luisteren.
Als gestapelde virtual reality zich in hoog tempo ontwikkelt, word je snel ouder
omdat de hulpmiddelen die je geleerd hebt te gebruiken al snel niet meer up to
date zijn. Je moet je inspannen bij te blijven. Dat is vooral zo als een nieuwe
technologie zich aandient waarbinnen nieuwe mogelijkheden in sneltreinvaart
ontstaan. We spreken dan van een nieuwe infrastructuur, zoals kennis-, geografische
en economische infrastructuur. Het tempo ligt nog hoger wanneer meerdere
infrastructuren zich tegelijk vernieuwen. Dan kun je in een periode van
tien jaar al zoveel overgangen meemaken dat je over zo’n periode grote verschillen
kunt ervaren en nostalgisch wordt. Als je in zo’n tijd leeft, ontstaan veel
verschillende groepen die aan verschijnselen verschillend betekenis geven. De
early adopters die als eerste nieuwe hulpmiddelen of technologieën gebruiken,
hebben er het eerst voordeel van. Wie beschikt over financiële middelen zal in
nieuwe technologie beleggen om mee te delen in de eerste winst. Het gebruik
van nieuwe technologie staat in het teken van vooruitgang zodat de eersten de
wind mee hebben: zij dienen de vooruitgang en beleggers dienen hen. Het gebruik
van nieuwe hulpmiddelen of technologie wordt dan gemakkelijk geforceerd.
Hoe is dat te herkennen?
4.2.1 Forceren tot gebruik van nieuwe technologie
Een voorbeeld ontleend aan ‘The Verger’ van Somerset Maugham (1951):
De succesvolle analfabeet
Albert Edward Foreman was al 16 jaar koster in St. Peter’s, Neville Square. De
kerk was bekend vanwege de stijl van haar diensten. Wie in Londen woonde,
wilde graag in St. Peter’s trouwen of van daaruit begraven worden.
Die dag wachtte Albert Edward op de dominee. Hij ergerde zich eraan dat de
man hem geen gelegenheid gaf thee te drinken. Dat zou bij diens voorganger niet
zijn voorgekomen. De opvolger was zo’n nieuwlichter uit het West End die nog
moest wennen aan de stijl van St. Peter’s. Het zou wel lukken, maar moest zijn
tijd hebben.
Toen de dominee kwam opdagen, vroeg hij Albert Edward mee te gaan. In de
pastorie troffen ze twee ouderlingen, die dat al meer dan tien jaar waren. Ze keken
wat ongemakkelijk.
De dominee zei dat hij er nog niet lang was en weinig kritiek had op de manier
waarop Albert Edward zijn werk deed, maar dat hem ter ore was gekomen dat
zijn koster niet kon lezen en schrijven. “Klopt dat?”, vroeg hij. “Ja”, antwoordde
Albert Edward.
“Wil je mij wijs maken dat je hier 16 jaar hebt kunnen werken zonder te kunnen
lezen of schrijven?” “Ja”, zei Albert Edward opnieuw.
“Wel, we kunnen dat absoluut niet hebben, hier in St. Peter’s. Ik kan niet werken
met een koster die niet kan lezen en schrijven. Je krijgt drie maanden de tijd om
het te leren.”

Met gevoel voor realiteit 53
“Dat is erg vriendelijk”, zei de koster, “maar daar ben ik te oud voor.”
“Dan vrees ik dat je weg moet”, zei de dominee.
“Ik begrijp het sir”, zei de koster. Hij wilde zijn waardigheid niet offeren aan deze
onbenul. Hij ging als laatste de kerk uit en sloot af.
Hij rookte niet, alleen af en toe na het eten, maar nu verlangde hij wel naar een
sigaret. Hij keek de lange, rechte straat af. Er was geen zaak te bekennen die sigaretten
verkocht. “Vreemd”, dacht hij. “ik kan hier toch niet de enige zijn die wel
eens een sigaret wil?”
Hij ging naar huis, was stil. De volgende ochtend liep hij weer de straat door en
zag een winkeltje te huur. Die avond was hij opnieuw stil en dacht na. De dag
daarna huurde hij het pandje. Een maand later verkocht hij kranten, sigaretten en
tabak. Zijn vrouw vond het wel een achteruitgang vergeleken met het kosterschap,
maar Albert Edward vond dat je met je tijd mee moest gaan.
Na een jaar bleek het een succes. Hij nam een zetbaas en ging op zoek naar nog
zo’n lange rechte straat. Hij vond er weer een en opende een tweede winkeltje,
dat opnieuw succes had. Zo opende hij het ene na het andere tot hij er tien had.
Elke maandag ging hij zijn winkels langs om het verdiende geld op te halen en
bracht dat naar de bank. Toen werd hij bij de directeur van de bank geroepen. Of
hij wist hoeveel hij bezat? Nou, niet precies.
“Wel”, zei de directeur, “ik adviseer u uw geld in aandelen te beleggen: dat levert
meer op.”
“Als u het zegt, zal dat wel zo zijn”, zei Albert Edward.
“Ik zal een contract opmaken dat u vanmiddag al kunt tekenen.”
“Mooi, maar hoe weet ik wat ik teken?”
“Kunt u dan niet lezen of schrijven?” vroeg de directeur. Nee, dat kon hij niet.
“Wilt u beweren dat u dit allemaal hebt opgebouwd zonder te kunnen lezen of
schrijven?” Hij moest het bevestigen.
“Mijn hemel, wat zou u niet hebben bereikt als u had kunnen lezen of schrijven.”
Albert Edward glimlachte. Hij wist het antwoord.
Het gebruik van een geaccepteerde technologie komt in dit voorbeeld goed tot
uitdrukking. De koster is duidelijk ‘blijven hangen’, maar je kunt niet zeggen dat
hij niet voldeed. De dominee en de bankdirecteur staan in de nieuwe technologie
en kunnen zich niet voorstellen dat het zonder kan.
Wellicht lijkt dit een nostalgisch voorbeeld, maar dat is niet zo. In onze tijd
zijn er remedial teachers die volwassenen moeten leren lezen en schrijven, terwijl
die mensen er totaal geen zin in hebben. Die mensen kunnen goed functioneren:
ze snoeien bomen in plantsoenen en weten hoe elke boom moet worden
ingekort zodat die mooi in vorm blijft, ze vegen straten schoon, halen vuilnis op
en zorgen dat de buurt netjes blijft. Waarom moeten die mensen dan naar een
cursus? Omdat de bedrijven waarin die mensen werken een functiewaarderingsysteem
hebben opgesteld dat veronderstelt dat medewerkers de huidige technologie
moeten beheersen om een functie goed te kunnen uitvoeren.

54
Met gevoel voor realiteit
In organisaties stellen we aan mensen eisen, uitgedrukt in kennis en vaardigheid.
De relatie van op school geleerde kennis met het werk dat mensen moeten doen
is soms ver te zoeken: de caissière bij een supermarkt moet het liefst havo hebben
en de vakkenvuller tenminste een mavo-diploma; de verpleegkundige wordt
vier of vijf jaar opgeleid, maar niet getoetst op de vraag of hij of zij waarneemt
wat een patiënt ervaart, of doet waaraan de patiënt juist betekenis hecht.
In onze tijd worden veel mensen die niet met een pc kunnen omgaan of niet op
internet zitten, behandeld als de koster in het voorbeeld. Politici, ambtenaren,
journalisten, managers geven hoog op van de voordelen van internet. Communities
die met elkaar chatten via internet worden synoniem verklaard met sociale
gemeenschappen. Wat ze negeren is dat mensen die elkaar fysiek ontmoeten
veel meer samen delen dan wanneer ze in een internetcontact. Als de betekenis
die mensen voor elkaar hebben al is gevestigd, omdat ze elkaar al kennen vanuit
privé- of werksituatie, dan is internet een fantastische aanvulling. Maar ook als ze
informatie willen achterhalen, willen spelen of alleen functioneel met elkaar
contact willen hebben. In veel opzichten doet de discussie over de voordelen
van internet denken aan andere technologieën die ook onomstreden voordelen
hebben, maar helaas ‘niet juist’ worden gebruikt en dan niet opleveren wat men
ervan verwachtte. Het volgende voorbeeld gaat over stapelen van virual realities
in een laag tempo:
Joeke in Bangladesh
Joeke was gevraagd om in Bangladesh een groot project over waterhuishouding te
evalueren dat met geld uit het westen was gefinancierd. Het land kampt met
enorme overstromingen, maar ook met watertekorten. Al heel lang worden er
projecten uitgevoerd om op basis van westerse civiele technologie verbeteringen
aan te brengen. Vanuit het oogpunt van een civiel ingenieur liggen er problemen
om van te watertanden: afvoer van enorme hoeveelheden regenwater tegenover
de controle van zout water uit zee dat ver het land inkomt.
De westerse ingenieurs vonden het vanzelfsprekend dat er veel dijken werden gebouwd.
De voordelen daarvan voor de Bengalese bevolking spraken immers voor
zich. Desondanks staken de bewoners soms de dijken door. Waarom deden ze
dat? Wat was er fout gegaan? Joeke ging erheen om dat uit te zoeken. Ze is Wagenings
landbouwkundig ingenieur: een perfecte achtergrond voor dit soort werk.
Toen ze er pas was en de problemen zag, kon ze zich niet voorstellen dat westerse
hulp in kennis en kapitaal niet welkom zou zijn. Het was overduidelijk dat dijken
veel voordeel brachten: ze waren zo gebouwd dat door automatische schuiven
hoog water uit het achterland via de rivier kon worden afgevoerd. Een dijk was
een goede transportverbinding. Je had altijd een goede weg: je kon er gemakkelijk
over lopen, de fietstaxi kwam er goed op vooruit. Door die betere wegen kwam
de economische ontwikkeling op gang. Toch leek niet iedereen gelukkig: er werden
inderdaad dijken doorgestoken. De interpretatie die geldschieters en projectingenieurs
gaven aan het doorsteken was duidelijk: de bevolking was tegen flood
control.

Met gevoel voor realiteit 55
Onderzoek leerde dat er een andere betekenis was: boeren kregen geen rivierwater
wanneer dat voor hun teelt nodig was. Hun dorpsgenoten begrepen dat doorsteken
van de dijken wel. Ze aten mee van de oogst en verzetten zich niet tegen
doorsteken. Veel sluizen en stuwen werden niet onderhouden. Dat paste niet bij
de plaatselijke gewoonten en gebruiken.
Joeke merkte dat het project was opgezet zonder oog voor de complexiteit van
wat er om de rivier heen gebeurde. De activiteiten rond de rivier zijn een ingewikkeld
stelsel en verdragen geen ruwe ingreep vanuit een op zich simpel en gerechtvaardigd
doel: een dijk bouwen om de stroom water te reguleren. De
conclusie die ze trok lag voor de Bengalezen voor de hand: wat mensen met elkaar
doen, hoe ze met elkaar omgaan, vraagt om inzicht in hun cultuur en gevoel
voor detail.
Hoe ziet die cultuur eruit, hoe zou je te werk moeten gaan om te weten waaraan
je moet denken bij het realiseren van zo’n project? Fouten in omgangsvormen zijn
vlug gemaakt. Om die vraag te beantwoorden werd dus een onderzoek opgezet
met mensen van het regionale bestuur, aangevuld met westerse expertise.
De westerse onderzoekers kwamen er al gauw achter dat de plaatselijke maatschappelijke
ordening bepalend was: een project dat niet het belang van de heersende
klasse diende, kon geen succes worden. Niet dat men dat direct aan elkaar
liet blijken, daarvoor waren de omgangsvormen te verfijnd. Maar onderhoud van
dijken, stuwen en schuiven zou nooit van de grond komen als het niet was ingebed
in de heersende belangen en hiërarchie.
Joeke werkte met Bengalezen samen om de ontwikkeling te beschrijven zoals ze
die hadden ervaren. Praten over doelen en concepten bleek maar beperkt mogelijk.
Ze waren niet in staat problemen op te lossen, concepten, doelen en plannen
te maken en die uit te voeren. Ze konden geen probleem formuleren en daarbij
ideeën krijgen op basis van een technologie die ze niet kenden en die niet paste
bij hun wijze van denken en in de wereld staan. Zij kenden zich een plaats toe in
een hiërarchie van macht en handelden op basis van macht van anderen.
Joekes conclusie was dat niemand tegen westerse projecten was, maar dat deze te
grof of grootschalig waren en geen rekening hielden met de fijnmazige lokale infrastructuur.
Het werd duidelijk dat voor de mensen die er woonden zóveel van
de rivier afhing, dat elk project dat alleen uitging van flood control wel moest falen.
Maar een waterhuishouding waarin alle aspecten die er toe deden werden gehonoreerd,
kon niet worden geconstrueerd, dat was veel te complex. Zo’n huishouding
moest in de loop van de tijd ontstaan.
Joeke keek op een andere manier rond in de Rijndelta en zag dat de Nederlandse
inrichting niet door één forse interventie is of kon worden gerealiseerd, maar in
de loop van eeuwen in wisselwerking tussen bewoners en ontwikkeling van
hulpmiddelen en methoden is ontstaan. Westerse ingenieurs in Bangladesh hadden
vormen van betekenis die de rivier voor mensen had, niet gezien of genegeerd.
Ze hadden een paar noodzakelijke fasen in gestapelde virtual reality over het
hoofd gezien, zodat het hulpmiddel ‘dijk met schuiven’ niet kon werken.

56
Met gevoel voor realiteit
4.2.2 Verwarring bij stapeling in virtual realities
Als technologie in zo’n hoog tempo als in onze tijd beschikbaar komt, ontstaat
gemakkelijk verwarring. Mensen zijn eraan gewend dat gebruik van nieuwe
technologie goed is: het is vanzelfsprekend nieuwe technologie te gebruiken.
Maar dat kan gemakkelijk tot situaties leiden die we als onzinnig ervaren. Een
voorbeeld:
De pincode bij het fotokopiëren
In allerlei organisaties werden in het begin van de jaren 90 persoonlijke pincodes
voor het fotokopiëren ingevoerd. Doel hiervan was kostenbeheersing. Elke medewerker
kreeg een pincode. Per afdeling kon worden bijgehouden wat de werkelijk
gemaakte fotokopieerkosten waren. De extra apparatuur die hiermee
gemoeid was, bedroeg al snel tienduizenden guldens, plus een medewerker die het
systeem bijhield.
Maar niemand gebruikte de code met plezier. Deze vormde een drempel om het
kopieerapparaat te gebruiken. Dat hielp mensen niet. Na verloop van tijd veranderden
tal van mensen van afdeling zonder dat te melden, waardoor het systeem
vervuilde. Bovendien beleefden sommigen er plezier aan de pincode van anderen
te gebruiken. Zo zijn er organisaties waar het nu een sport is de pincodes van directieleden
te bemachtigen. De directie wordt dan na verloop van tijd de grootste
kostenpost bij het kopiëren.
Toen het onderwerp bij de directie van zo’n organisatie een keer ter sprake
kwam, zei de voorzitter dat het hem een lief ding waard zou zijn als ze van die
pincodes afkwamen, maar hij wist niet hoe ze dat voor elkaar moesten krijgen.
Hij was eraan gewend dat alles in systemen was geregeld. Hij was er zo mee vertrouwd
dat niets meer liep zoals hij zelf zou wensen, dat hij niet begreep dat alleen
maar ‘nee’ zeggen tegen het systeem genoeg was om er vanaf te komen. Toen iemand
deze oplossing suggereerde, keek hij hem verbijsterd aan.
Dit voorbeeld laat zien hoe mensen technologie gebruiken om steeds explicieter
te weten wat er gebeurt. 26
Dat op enig moment een grens wordt overschreden,
blijkt heel duidelijk. Die grens is voor iemand die denkt dat iedereen de regels
van een bevoegd gezag zal volgen, moeilijk te herkennen. Maar regels moeten
mensen helpen, anders zijn ze contraproductief en ontstaat verwarring.
Een andere vorm van verwarring wordt zichtbaar als mensen van verschillende
leeftijden en disciplinaire achtergronden met elkaar in discussie gaan. Een voorbeeld:
26
Wie niet vertrouwd is met de gang van zaken in grote organisaties, zal denken dat dit
voorbeeld verzonnen is. Niets is minder waar.

Met gevoel voor realiteit 57
De debatwedstrijd
Mijn buurman nam op 3 november 2000 deel aan een conferentie die was georganiseerd
door het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, de Universiteit
van Amsterdam en NRC Handelsblad. Het thema: ‘Wat heeft geografie
in het jaar 2000 te zeggen over de eeuwige strijd om de ruimte?’. Via hem kreeg
ik van de organisatoren nadere gegevens:
Er was een goede opkomst: de zaal was gevuld met geografen, burgemeesters,
journalisten, planologen, meteorologen, leraren voortgezet onderwijs, universitair
medewerkers. Aan het eind van de conferentie werd een debatwedstrijd gehouden
rond drie stellingen:
– Strijd om water: sloop de dijken, geef de natuur langs de rivieren de ruimte.
– Strijd om grondgebied: alleen een megagolfbaan kan het Groene Hart nog redden.
– Strijd om de stad: vinexwijken zijn de getto’s van de toekomst.
Drie teams van drie personen, bestaande uit leerlingen van een Gronings Gymnasium,
hoogleraren (UU, KUN en RUG) en politici (CDA, Groen Links en PvdA),
streden tegen elkaar. De wedstrijd bestond uit drie rondes, waarin steeds een
stelling centraal stond. Elk team vaardigde steeds iemand af om per ronde in een
paar minuten een oordeel te geven over een stelling. De drie afgevaardigden debatteerden
daarna vijf minuten over die oordelen onder leiding van een discussieleidster.
Het publiek bracht zijn stem uit via opgestoken kaarten, die geteld
werden. Het oordeel van het publiek en dat van de jury werden bij elkaar opgeteld.
Het leerlingenteam bleek gewonnen te hebben. De wetenschappers werden
tweede en de politici derde. Ik kreeg geen verslag van de inhoud van de discussies.
Wie naar de thema’s uit de conferentie kijkt, ziet verschillen in perceptie die zijn
ontstaan:
x Veel Nederlanders maakten mee dat de dijken in Zeeland opgehoogd
moesten worden. Nu wordt dezelfde mensen gevraagd die dijken door te
steken.
x Het Groene Hart van Holland is ontstaan. Dorpen waren klein en werden
het nergens over eens. Daardoor konden grootschalige regionale ontwikkelingen
nooit van de grond komen. Nu zijn er dorpen samengevoegd die
ruimte beheersen. De schaalgrootte is meegegroeid. Daar waar eerst geen
bebouwing kon ontstaan vanwege onenigheid, moeten ze nu plannen dat
ruimte leeg blijft. Uit het feit dat we het hart van Holland zien vollopen met
bebouwing blijkt dat plannen om ruimte leeg te houden minder effectief is
dan het nergens over eens kunnen worden.
x We bedachten plekken waar wel of niet gebouwd mocht worden. We
moesten huizen en nog eens huizen bouwen. Inmiddels stellen we andere
eisen, en kijken we naar Vinexlocaties als invulling van ruimte die teveel
negeert wat voor bewoners belangrijk is.

58
Met gevoel voor realiteit
In de vorm van de conferentie en de scores van de deelnemers zien we ook
eigentijdse kenmerken. Deze wetenschappers en deze politici, in deze zaal, met
dit publiek, hebben minder betekenisvolle opmerkingen gemaakt dan de leerlingen.
Je zou verwachten dat een publiek van voornamelijk academici het
grootste gewicht aan de oordelen van wetenschappers geeft, vooral omdat de
jury van deskundigen in de meeste gevallen de voorkeur gaf aan de wetenschappers.
Toch wonnen de leerlingen. De uitslag van de debatwedstrijd wijst erop
dat – althans in deze samenstelling van publiek en debaters– mensen die nog
geen academische studie hebben gevolgd (deze leerlingen) meer verschillende
betekenissen herkennen en beleven dan degenen die doceren aan een universiteit
(deze hoogleraren) of in de politiek bezig zijn (deze politici). Dat politici
lager scoren dan wetenschappers is vanuit een opportunistische gezichtshoek
opmerkelijk, omdat je van politici zou verwachten dat ze gespecialiseerd zijn in
weten wat er voor mensen toe doet. Volgens deze deelnemers in de zaal negeren
ze kennelijk nog meer betekenis dan de wetenschappers, gegeven het feit dat ze
als laatste eindigden. Wat is hier aan de hand?
Laten we eens kijken vanuit het oogpunt van mediale verbeelding. Dan zien we
dat er een debatwedstrijd werd georganiseerd die een getal als uitkomst oplevert.
De onderwerpen waren verwoord op een manier die aandacht moest trekken.
Discussie erover was, gezien de tijd die ervoor gereserveerd was, niet serieus te
nemen. De rijkdom aan opvattingen en betekenis die in het publiek aanwezig
was, werd ermee gereduceerd.
Deze vormgeving past bij het domein ‘televisie schept een eigen wereld’,
waarin het onmogelijk is het oordeel van het publiek in discussie te ontwikke-
len. 27
Bij een televisieopname wordt de zaal gezien als de representant van het
publiek voor de buis. Bij de debatwedstrijd komt het oordeel van de zaal snel tot
uitdrukking op een gemakkelijk te verbeelden manier die aandacht vasthoudt,
spanning genereert en past bij televisie. Het is een mediale vormgeving van representatie.
De reductie van betekenis die daarmee gepaard gaat, wordt kennelijk
niet opgemerkt of weegt niet op tegen de aantrekkelijkheid van de vorm.
De organisatoren maakten – zoals zo vaak– geen gebruik van het verschil in
specifieke mogelijkheden van een zaal met publiek en een televisieopname met
een zaal met publiek. Kennelijk hebben we problemen met het tonen of tot
gelding brengen van variëteit in betekenis, ook al is die onder handbereik. Wat
wijst daarop?
a. Gegeven het feit dat de gymnasiasten het hoogst scoorden bij het publiek,
lijkt de veronderstelling gewettigd dat de meerderheid van het publiek en de
gymnasiasten de grootste overeenkomst hadden in het herkennen en beleven
van betekenis. De wetenschappers lijken in het geletterde – het moderne–
te staan. Stonden politici dan wellicht in mediale verbeelding waarbij ze
27
Dit tekort probeert men inmiddels op te heffen door gebruik van telefoon, sms en
internet.

Met gevoel voor realiteit 59
probeerden beelden te produceren die aanspraken? In die zaal scoorde dat
niet. Die twee werelden – modern en postmodern– ontmoeten elkaar
slecht. Het lot van politici is dat zij veel meer in aanraking komen met mediale
verbeelding dan de rest van de zaal, terwijl een groot publiek dat niet
‘staat in het geletterde’ zo’n conferentie niet zal bezoeken.
b. De opzet van de conferentie is geleend uit de wereld van de media. Vermoedelijk
zijn er allerlei mensen geweest die de vormgeving niet prettig
vonden – de buurman gebruikte het woord onbenullig-, maar dat is niet te
achterhalen.
Het voorbeeld laat zien hoeveel ingangshoeken tegelijk waar zijn. Je waardeert
waar je zelf staat en wat je van betekenis acht. Veel lezers zullen het voorbeeld
als onbevredigend ervaren: zij willen duidelijkheid over de vraag welke invalshoek
moet domineren. Ze zullen de thema’s en discussie in het voorbeeld niet
serieus nemen, omdat ze al op voorhand betekenis die er voor anderen toe doet
negeren. Anno 2002 is juist deze onduidelijkheid, deze verwarring, icoon van
onze tijd. Het spectrum van de manieren waarop men thema’s behandelt, de
verschillen in waardering voor bijdragen en oordelen van wetenschappers en
politici zoals in dit voorbeeld, zijn typerend voor onze cultuur in deze tijd.
Enige tijd geleden deed een imam publiekelijk uitspraken over homofilie.
Toenmalig premier Kok zei op televisie dat de imam “over de schreef was gegaan”.
28
Het doet er natuurlijk toe wat de imam als religieus leider heeft gezegd
en nog zal zeggen. Maar een premier heeft een functie waarvan het volgens de
definitie van die functie de bedoeling is dat hij organiseert dat in de samenleving
de betekenis die de imam aan verschijnselen geeft en de betekenis die anderen
aan dezelfde verschijnselen geven, naast en tegenover elkaar gezet kunnen worden.
Dan zal de samenleving laten weten wat zij vindt van de betekenis die de
imam aan verschijnselen toekent. Zijn de uitspraken van de imam in een rechtsstaat
twijfelachtig, dan zal het Openbaar Ministerie de zaak onderzoeken en
voorleggen aan de rechter. Die doet dan een uitspraak waarin het rechtstelsel en
het oordeel van de samenleving worden gewogen.
Deze uitspraak van Kok kun je op zichzelf zien, maar je kunt hem ook
plaatsen in een context: door een reeks uitspraken van Kok naast elkaar te leggen
of door zijn uitspraken te combineren met reorganisaties die binnen de overheid
plaatsvinden of door ze te plaatsen in verband met uitspraken van politici van de
toenmalig regerende coalitie. Hoe ziet de uitspraak van Kok over de imam er
dan uit?
Steeds vaker betitelen kamerleden de uitspraken van rechters als juist, onjuist
of onacceptabel. Ze zeggen dat niet in het parlement maar voor de televisie,
liefst in programma’s die aandacht trekken. In de politiek is een model ontstaan
van de realiteit zoals zij die wensen. Politici gebruiken dat model om er ver-
28
Discussie in de media in week 19 van 2001.

60
Met gevoel voor realiteit
schijnselen aan te toetsen en betekenis te geven. Politici en de overheid vertellen
wat organisaties moeten doen: zij weten wat goed is en mogen instellingen en
burgers daarop afrekenen.
Dat beeld rijst ook op uit reorganisaties binnen de overheid. Zo is bijvoorbeeld
de Raad voor de Rechtspraak opgericht. De grondslag voor deze reorganisatie
is dat efficiënt organiseren minstens even belangrijk wordt als recht
spreken zelf. De minister kan nu in laatste instantie bepalen wie er benoemd
wordt. Hiermee hebben politiek gekozenen de mogelijkheid een beslissende
invloed uit te oefenen over rechters en wat ze doen.
De opsomming is eenvoudig uit te breiden: de kranten zijn dagelijks gevuld
met voorbeelden. Het is een kwestie van er zo naar kijken.
Zijn deze ontwikkelingen binnen de overheid en de politiek te begrijpen? Wie
luistert naar politici hoort simplificaties als: “Burgers zijn er slechts in geïnteresseerd
dat de overheid zaken goed uitvoert en voorzieningen van goede kwaliteit
aanbiedt.” Het uitsorteren van ware of onware uitspraken waarin de politiek een
hoofdrol zou moeten spelen lijkt niet meer te gebeuren. Is dat alleen verwarring?
Nee. Mediale verbeelding heeft een infrastructuur ontwikkeld die het mogelijk
maakt voorstellingen van zaken (proposities) te presenteren voor een groot publiek.
Vroeger werden proposities in het parlement bediscussieerd om waar en
onwaar te scheiden, voor- en nadelen voor verschillende groepen te belichten
en te wachten of ze in de tijd wel of niet uitkwamen. Nu worden proposities in
de media geuit en zijn al ingehaald door nieuwe, lang voordat de oude in de tijd
bewezen kunnen worden. Het parlement is een beslissingsstation geworden, niet
meer een discussieplatform waarop proposities worden beoordeeld en gewogen.
De verwarring over wat betekenis heeft en krijgt, welke betekenis domineert, is
typerend voor onze tijd. De kernvraag lijkt te zijn: hoe gaan we om met betekenis
en hoe herkennen we die?
4.3 Over respecteren, delen, vestigen en scheppen van betekenis
4.3.1 De definitie van de situatie
Onze cultuur is complex. Toen geletterdheid ontstond was daarmee het mondelinge
niet weg. Nu mediale verbeelding opkomt, is geletterdheid niet verdwenen.
Oraliteit, geletterdheid en mediale verbeelding lopen nu door elkaar.
Iedereen gebruikt een mix van expressies, meestal zonder het te beseffen. Sommige
groepen mensen gebruiken dominant één van die expressievormen. Daar
komt nog bij dat grote groepen uit andere landen wezenlijke elementen van hun
cultuur op allerlei manieren meebrengen en proberen te handhaven. Zij vullen
een of andere vorm van betekenis op een specifieke manier in.
Je ervaart en neemt waar hoe iemand betekenis geeft en omgaat met betekenis.
Iemand gedraagt zich bijvoorbeeld op een manier die je vervelend vindt.
Het wil zeggen dat verschijnselen voor jou een andere betekenis hebben dan
voor die ander. Alleen weet je vaak niet hoe je dat moet uitdrukken, hoe je de

Met gevoel voor realiteit 61
ander kunt laten weten wat hij in zijn gedrag negeert dat er voor anderen – voor
jou– toe doet.
Negeren heeft vaak betrekking op niet aanvoelen van de toestand waarin iemand
– of in het algemeen een entiteit– verkeert. Voor extreme gevallen kennen
we het gezegde ‘als een olifant door de porseleinkast lopen’. Iemand negeert
dan wat er voor jou of bij jouw manier van kijken toe doet. Als iemand ruw is
kun je soms gemakkelijker wat over zijn gedrag zeggen, maar het is de vraag of
je de ander wel bereikt. Meestal leiden zulke opmerkingen tot conflict. Vaak
merk je dat iemand in een toestand iets negeert zonder ruw te (willen) zijn.
Negeren ziet er dan heel subtiel uit: je hebt er vaak geen woorden voor, omdat
woorden tekort schieten of praten zelfs ervaren wordt als strijdig met de toestand
waarin je staat. De definitie van de situatie, dat is het verband tussen verschijnselen dat
vigeert en waarvan de entiteit zelf deel uitmaakt, bepaalt je gedrag. Je staat in wisselwerking
met de omgeving: je ervaart wat er voor jou toe doet en dat een ander
de definitie van de situatie anders aanvoelt of negeert wat er voor anderen toe
doet. Dat je er geen woorden voor hebt om dat de ander duidelijk te maken,
ervaar je dan vaak nog als tekortkoming van jezelf. Het lijkt immers zo vanzelfsprekend
dat alles in woorden is uit te drukken. Maar sensibiliteit gedefinieerd als
het vermogen om de definitie van de situatie aan te voelen, kan principieel maar beperkt
in woorden worden uitgedrukt. 29
In onze tijd is negeren vaak te herkennen als: iemand meent dat hij zijn model
van de realiteit aan een ander mag opleggen. Wat die ander ergens van vindt
wordt dan genegeerd: men kijkt of luistert niet naar de ander, heeft geen aandacht
voor de toestand waarin die ander verkeert. Vaak kun je het herkennen in
gesprekken waarbij mensen uitspraken van anderen bevestigen om hun eigen
model van kijken te vestigen. Een voorbeeld:
29
Vergaderen
In vergaderingen van grote groepen ben ik nogal eens toegesproken door bestuurders
of managers die na een beschouwing mijnerzijds zeiden: “dat is juist”, of
“dat is correct”. Ze bedoelden dat mijn manier van kijken in hun straatje paste,
maar gaven er tegelijk mee aan dat zij hun meetlat gebruikten om over mijn manier
van kijken een absoluut oordeel te geven. Als ik in zo’n vergadering wat zou
zeggen over die manier van oordelen, zat ik in de klem: ik tastte dan het bazendom,
de hiërarchie aan. De meerderheid vond dat niet gewenst, zodat de situatie
ontstond dat er tegen in gaan erger was dan de opmerkingen over me heen laten
komen. De uitweg was dan na afloop de betreffende man te vertellen wat hij
deed. Ik had het voorrecht meestal mensen te treffen die dan zeiden: “Bedankt,
goed dat je het zegt.” Ik had dan het idee dat het helpend was. Ze deden hun best
het niet meer te doen, maar als het toch weer gebeurde, keken ze naar me en
glimlachten verontschuldigend. Vaak bleef het daarbij, ze konden ook niet anders.
In de volgende hoofdstukken wordt hierop ingegaan.

62
Met gevoel voor realiteit
Soms was iemand niet blij als ik het tegen hem zei. Die deed het later dan opnieuw,
keek me ook aan, maar dan met een pestende blik. Hij had er duidelijk
plezier in. Totdat ik tijdens de vergadering aan iedereen liet zien voor welke
vorm van betekenis dat gedrag stond. Het werd dan stil, sommigen werden bang.
Ik werd nooit gesteund, maar je zag dat de aanwezigen het prettig vonden dat hij
een keer werd aangepakt. Ze hadden al vaak last van die man gehad.
Het is niet gebruikelijk en het wordt in onze cultuur niet erg gewaardeerd als je
de vorm van betekenis die iemand kenmerkt, blootlegt. Je moet vooral formeel
blijven, niet persoonlijk worden. Maar formeel zijn is al een vorm van betekenis.
Honoreer je die betekenis, dan krijgt een andere vorm geen kans meer. In §1
zijn vier vormen van betekenis genoemd. Om die te kunnen onderscheiden
kijken we nog eens naar de domeinen die eerder werden afgeleid voor de ontwikkeling
van televisie:
1. ‘Televisie als venster op de wereld’. Televisie helpt mensen beter zicht te
krijgen op de realiteit waarin ze leven (tele-visie: ver-kijken). Mensen zijn
gericht op het ontstaan van verschijnselen waar ook ter wereld.
2. ‘Televisie als verbinding in de wereld’. Televisie is gericht op groepen die
beter willen begrijpen wat de betekenis is van wat zich in de wereld afspeelt.
Het is vanuit degenen die in domein 1 staan een toevoeging – een verdieping–
van ‘venster op de wereld’.
3. ‘Televisie schept een eigen wereld. Dit domein komt tot ontwikkeling als de
creativiteit van programmamakers centraal komt te staan en niet meer de
verschijnselen waarover verslag wordt uitgebracht of waarover wordt gesproken.
Er worden programma’s gemaakt die mogelijk zijn vanwege de specifieke
kenmerken van het medium televisie. Vanuit die optiek is het een
fundamentele overgang ten opzichte van domein 2.
4. ‘Televisie is de wereld’. In dit domein zijn televisiebeelden dominant boven
beelden die niet mediaal worden ontwikkeld en verspreid. Wie het medium
gebruikt voor eigen doeleinden wordt dominant.
Televisie heeft zich in 50 jaar ontwikkeld. De ontwikkeling binnen één mensenleven
laat zien hoe een hulpmiddel om mensen meer te kunnen laten waarnemen,
geleidelijk aan steeds meer wordt gebruikt voor eigen doeleinden.
Tegelijk verandert televisie de toestand waarin mensen staan, veranderen maatschappij
en samenleving vanwege de karakteristieken van mediale verbeelding.
Op andere terreinen zijn dezelfde ontwikkelingen zichtbaar, alleen duren die
vaak veel langer, zoals de ontwikkeling in de schilderkunst: het naturalisme,
impressionisme, expressionisme tot postmodernisme markeren dezelfde vier
domeinen.
Of we nu een kom die is ontwikkeld tot kop en schotel nemen, of treinen en
schepen die zijn ontwikkeld van transportmiddelen naar dingen om er geld mee
te verdienen: elk hulpmiddel zal een ontwikkeling doormaken die is te schetsen
in termen van de vier domeinen. De vormen die er waren blijven, maar de vorm

Met gevoel voor realiteit 63
die erbij komt gaat na enige tijd betekenis gedurende een periode domineren.
Elk domein representeert een verzameling van definities van de situatie waarin één vorm
van betekenis domineert. In gestapelde virtuele realiteit volgen ontwikkelingen van
hulpmiddelen elkaar op volgens deze domeinen en de erbij passende vormen van
betekenis.
4.3.2 Vormen van betekenis
In het domein ‘venster op de wereld’ nemen mensen via televisie waar wat er in
de wereld gebeurt. Ze zijn onderdeel van de wereld en ervaren hoe de omgeving
het lot van mensen bepaalt. Niet zij zelf geven betekenis, maar de omgeving
waarin zij staan, bepaalt de betekenis die zij hebben. Een verschijnsel ontstaat. Het
wordt gerespecteerd vanuit het besef dat in die specifieke omstandigheden juist dit en niet
een ander verschijnsel ontstaat. Een verschijnsel waaraan op die manier betekenis
wordt toegekend is een selectie.
In het domein ‘verbinding in de wereld’ communiceren mensen uitingen over
verschijnselen. Uitingen kunnen allerlei vormen aannemen. Een uiting is een
duiding van een mogelijke betekenis die een verschijnsel voor iemand kan hebben.
Zulke uitingen noemen we primitieven. Andere mensen kunnen en zullen
zich ook uiten. Er ontstaat een cluster van mensen die uitingen als bij elkaar
passend ervaren. Zo’n cluster krijgt de betekenis van groep. Mensen in de groep
delen dan één of meer primitieven. Zo’n groep geeft betekenis, mensen ontvangen
betekenis. Wil je bij de groep horen dan deel je de betekenis met de groep.
Lid zijn van de groep is een verschijnsel dat betekenis heeft. Lid zijn kan zoveel
betekenen dat je de betekenis waarop de groep gedefinieerd is een groter gewicht
geeft dan betekenis die je vanuit jezelf aan verschijnselen geeft. We zeggen
dan tegen iemand dat hij handelt naar de eisen van de groep, in strijd met normen
en waarden die hij had of heeft. Een markant voorbeeld vind je bij de maffia.
Wat de maffia doet, staat in contrast met de normen en waarden waarmee
veel katholieke leden van de maffia zijn opgegroeid, zoals: ‘gij zult niet doden’.
Het domein ‘televisie schept een eigen wereld’ staat voor mensen die ideeën
hebben over het gebruik van het medium op een voor dat medium specifieke
manier. De betekenis van een verschijnsel wordt gerelateerd aan de vraag hoe
een verschijnsel een specifieke expressie is van de mogelijkheden van het medium.
Het medium vormt een afgezonderde eigen realiteit. Het krijgt die betekenis
als verschijnselen als patroon worden herkend: het medium schept zijn eigen
betekenis.
Het domein ‘televisie is de wereld’ staat voor de dominantie van het medium tv.
Wat tv laat zien domineert betekenis die verschijnselen krijgen. Het medium
vestigt betekenis, verschijnselen worden gegroepeerd rond en voor de camera.
Verschijnselen hebben geen betekenis als ze niet door het medium geregistreerd
en getoond zijn.

64
Met gevoel voor realiteit
Vanwege wisselwerking met de omgeving groeien mensen op met een cultuur.
De dominante vorm van betekenis in die cultuur nemen ze – ongemerkt, maar
onontkoombaar– over. Het fantastische van onze tijd is dat de vorm van betekenis
die onze cultuur kenmerkte, binnen enkele generaties sterk is veranderd. Een
voorbeeld: de rol van de journalist is te duiden in relatie tot vormen van betekenis.
Bij wet is bescherming van de bron van de journalist vastgelegd. Toen die
wet ontstond, leefde de opvatting dat een democratie gebaat is bij het openbaar
maken van wat er voor burgers in de maatschappij toe doet. Macht van autoriteiten
mocht niet zo dominant worden dat zij de samenleving gebruikten, of
anders gezegd: respecteren van verschijnselen die ontstaan, het duiden van betekenis
en herkennen van betekenis van en door anderen mocht niet door hen
worden genegeerd of verdrongen. De journalist werd verondersteld te staan in
het maatschappelijke, te schrijven en te beschouwen vanuit het maatschappelijke,
te staan in domein 1 en 2.
In onze tijd zijn organisaties waarin journalisten werken steeds commerciëler
geworden. Het vierde domein is ontstaan, het domein waarin televisie de wereld
is. De journalist die in een commerciële organisatie werkt, staat via die organisatie
in het vierde domein en heeft op zijn minst de schijn tegen dat hij het recht
van bescherming van zijn bron kan misbruiken voor zijn (op winst gerichte)
organisatie. Alleen de persoonlijke integriteit van de journalist is in die omstandigheden
de bescherming tegen misbruik van positie. Dat is een dunne bescherming
die door de autoriteit niet vertrouwd werd in de tijd dat de wet
ontstond. Is de journalist in onze tijd meer integer dan de ‘machtsmisbruikende’
autoriteit in de periode dat de wet ontstond? De feiten duiden daar niet op.
Zodra journalisten werken in een omgeving die getypeerd wordt door het
vierde domein ‘journalistiek is de wereld’ en vandaar uit aan verschijnselen betekenis
toekennen, ontstaat de situatie dat sprake is van verdringing van betekenis
uit de andere drie domeinen. Dat is te herkennen als: journalisten hebben een
eigen wereld en gebruiken de wet – bedoeld om vormen van betekenis uit de
eerste twee domeinen te beschermen– om hun eigen wereld te vestigen. Ze
parasiteren op vormen van betekenis uit andere domeinen. De wet van bronbescherming
lijkt te moeten worden aangepast en gedifferentieerd naar typen organisaties
die de journalist wel of geen maatschappelijke legitimatie geven, passend
bij de maatschappelijke expressie van die organisaties. Zo’n benadering opent
onherroepelijk een discussie over de relatie van organisatievormen en domeinen
van betekenis.
We nemen waar dat sommige ordeningen die in onze samenleving met domeinen
van betekenis waren verbonden, hun waarde hebben verloren, omdat we
inmiddels met elkaar in andere domeinen staan. Er zijn veel voorbeelden te
geven, zoals op het gebied van politiek, verzekeren, sport, doping. We zijn met
elkaar toe aan het herdefiniëren van de grondslag onder instituten en organisaties.
Voor iedereen is dat verwarrend, voor veel mensen iets afschuwelijks, maar
voor wie zoekt naar betekenis is het prachtig.

Bestelformulier
Met gevoel voor realiteit
Over herkennen van betekenis bij organiseren
Wim van Dinten
24 x 17 cm / circa 704 pag. / gebonden.
verwachte verschijningsdatum: 1 november 2002
prijs: Þ 37,95
Zend het onderstaande formulier naar:
Stichting Sezen of Uitgeverij Eburon
Muntstraat 25 Postbus 2867
3961 AJ Wijk bij Duurstede 2601 CW Delft
tel: 0343-595800 tel: 015-2131484
fax: 0343-595801 fax: 015-2146888
E-mail: info@stichting-sezen.nl E-mail : info@eburon.nl
www.stichting-sezen.nl www.eburon.nl
----------------------------------------------
Zend mij a.u.b. ... exemplaren van Wim van Dinten ‘Met gevoel voor realiteit’.
Verkrijgbaar vanaf 1 november 2002.
Naam …………………………
Adres …………………………
Woonplaats …………………………
Telefoon …………………………
Datum …………………………
Handtekening …………………………