SCHILDEREN VAN DECORS

SCHILDEREN VAN DECORS
BENNO DE VRIES
In dit (tiende) deel bespreekt de auteur
welke voorbereidingen nodig zijn voor
het beschilderen van decors, Daarbij
komen onder meer de verschillende
verfsoorten aan de orde.
Decorbouw berust op oude
basisprincipes, hier en daar aangepast
en gemoderniseerd. Voor het
schilderen van decors is dit niet veel
anders. Voor een decorschilder is een
vak een met stof bespannen
raamwerk, en een doek een stuk
uitgespannen stof dat beschilderd
moet worden, zodat de intentie van de
decorontwerper zichtbaar wordt.
Alleen het materiaal is veranderd en
aangepast aan de omstandigheden.
Gebruiken we nu voor doeken in het
algemeen katoen, dat voor het vervoer
gevouwen kan worden tot handige
pakketten, vroeger werd er linnen
gebruikt. Deze zware doeken van
linnen werden 'geprepareerd' (van een
grondlaag voorzien en dan
beschilderd), dienden voor jarenlang
gebruik en waren nauwelijks te
vouwen zonder dat de verf er
afbarstte. Het onderste deel van de
achterkant werd nog vaak afgeplakt
met asbestpapier, terwijl nu de doeken
'brandvrij' worden bespoten. Ze
worden daarom over de lengte
opgerold en zo opgeborgen.
behandeling meer tijd vergt. Tijdens
het timmeren van een decor kunnen
voor het bewerken van het decor de
nodige voorbereidingen worden
getroffen, zoals het maken van
plastische onderdelen en verfproeven.
Het schilderen zal wat materiaal betreft
steeds anders moeten worden
behandeld, zodat het aanbeveling
verdient van te voren deze proeven te
maken. Grondkleden en doeken die in
het decor nodig zijn, nadat ze door de
stoffeerder zijn verwerkt, kunnen het
eerst beschilderd worden, voordat de
decorbouw op de schildersvloer de
ruimte gaat innemen. Een jute
grondkleed waarover wordt gelopen,
vraagt een andere verfbehandeling
dan een katoenen achterdoek. In de
meeste ateliers wordt in de
'verfkeuken' verf zelf gemaakt van
'verfpoeder' (pigment), water en een
bindmiddel (lijmwater) zoals dat
vroeger altijd gebeurde. Alleen het
bindmiddel is veranderd. Nieuwe
bindmiddelen zoals 'latex' bieden meer
mogelijkheden. Sommige pigmenten
zoals chromaten en aardverven
hebben een minder sterk bindmiddel
nodig dan de overige pigmenten.
voorzichtig met een roede in een
emmer koud water wordt gestrooid, op
zodanige wijze dat er geen klontjes
ontstaan. Er moet lang worden
doorgeroerd daar anders het poeder
naar de bodem zinkt waar het een
dikke glazige gelei vormt. Om deze
werkwijze te versnellen wordt de
poeder ook wel opgelost in een kwart
deel warm water, waar het zich snel in
oplost, en al roerend aangemengd met
koud water tot een volle emmer
geleiachtig lijmwater. Van het op deze
wijze verkregen lijmwater worden weer
twee doseringen gemaakt. Het
voordeel van caseïne lijmwater is dat
de verf niet meer hoeft te worden
opgewarmd en minder snel gaat
rotten. Bovendien kan er worden
overgestapt van zinken op plastic
emmers.
Beenderlijm
Latex
Het bijwerken van het decor met warm
water was niet meer mogelijk, net zo
min als met het bindmiddel dat nu
wordt gebruikt, latex. Latex, een
melkachtige vloeistof, is een
bindmiddel dat in de verfindustrie als
bindmiddel voor diverse soorten verf
wordt gebruikt. Latex komt ook in
dikkere vormen voor en het laat zich
Lang heeft men 'beenderlijm' als goed met water aanlengen tot
bindmiddel gebruikt: korrels die op een lijmwater in de juiste dosering. Het
speciale manier in water worden voordeel van verf dat met latex is
De schouwburgen hadden een vaste opgelost. Een klein emmertje vol aangemaakt, is dat tijdens het
inventaris aan doeken, zoals bijv.: gaatjes wordt gevuld met de nodige schilderen kan worden verdund zonder
diverse stijlkamers, kerkinterieurs, hoeveelheid lijmkorrels en in een grote het risico van afgeven, wat wel gebeurt
bosdoeken enz. die in speciale emmer koud water gehangen die aan met beenderen caseïne lijmwater.
doekenmagazijnen werden bewaard. de kook wordt gebracht. De korrels Bovendien kan er uitstekend mee
Tijdens opruimingen en verbouwingen smelten en lossen op in het water, worden geprepareerd en kan het
zijn op den duur in ons land alle waardoor lijmwater wordt verkregen. (onverdund) als laklaag worden
schitterende doeken verloren gegaan, Er worden twee doseringen gemaakt gebruikt. Het nadeel is dat kwasten
Er zijn nog doeken gefotografeerd, zodat er voor ieder pigment een juist slecht schoon zijn te houden: de latex
waarvan de foto's in het
bindmiddel is. De verf gemaakt van blijft in het binnenste van de kwast
toneelmuseum zijn. Op deze doeken beenderlijm als bindmiddel moest zitten. Verfresten op vloer en palet zijn
was het vakmanschap van de
warm verwerkt worden. Werd de verf slecht te verwijderen. Spiritus is nog
'decorateur' goed te zien. In deze tijd koud clan begon deze te stollen en het beste reinigingsmiddel. Ook voor
was het zo dat de decorateur op moest weer worden opgewarmd. Dat lijmwater van latex is aan te bevelen
zichzelf werkte en als 'kunstschilder' moest voorzichtig gebeuren daar goede doseringen te maken. Te veel
een aparte plaats innam, zoals anders de verf aanbrandde. De verf latex laat de kleuren donker uitslaan,
tegenwoordig in het buitenland nog kon goed worden vet werkt en het wat onverwachte resultaten oplevert.
vaak voorkomt.
palet en de kwasten waren goed Verscheidene firma's lever en ook
schoon te houden niet warm water, latexverf kant-en-klaar aangemaakt,
Door de veranderingen in de
Met warm water waren ook de dat o.a. door de decorateliers van de
ontwerpen, waar het schilderselement beschadigingen van een decor NOS wordt gebruikt. De door de NOS
grotendeels uit verdwenen is en dat gemakkelijk bij te werken omdat de gebruikte verf is uitgekiend op
plaats heeft gemaakt voor projectie, lagen verf weer oplosten. Het nadeel kleurgrijswaarde, zodat voor de zwart
plastische en realistische decors, is was dat de aangemaakte verf snel wit TV bezitters de onderlinge kleur
een decorschilder niet meer alleen ging 'rotten' (bederven) waardoor de verschillen in onderlinge grijze tinten
schilder maar verzorgt hij ook veel verf ging afgeven omdat het
overkomen. Omdat de decorateliers
plastische onderdelen in het decor bindmiddel was aangetast. Caseïne over liet algemeen niet beschikken
(decorschilder-kascheur). Daarom zal (kaasstof) als koud bindmiddel heeft over professionele mengapparatuur is
men bij een decorbespreking ook daarna het warme lijmwater
het soms wenselijk kleuren
bepalen welke decoronderdelen vervangen. Caseïne is een wit poeder aangemaakt te kopen, afhankelijk van
voorrang behoeven, omdat daarvan de dat tijdens voortdurend roeren de te beschilderen materialen en het
Voorjaarskleurendag 2007 - Benno de Vries 1

doel waarvoor ze worden gebruikt.
Slecht aan te maken verf zoals
bijvoorbeeld bepaalde groene en rode
pigmenten lijken in eerste instantie niet
af te geven, maar het blijkt dan dat
zich om de minuscuul kleine
verfkorrels een lijmlaagje van het
lijmwater heeft gevormd, dat op een
dan beschilderd juten vloerkleed stuk
wordt gelopen waarna het toch nog
kan afgeven. Deze moeten bij
voorkeur met water dik worden
'aangeslagen'; daarna laten 'rotten'
d.w.z. een tijd zo laten staan. Het is
duidelijk dat aan een juten vloerkleed
andere eisen worden gesteld dan aan
een katoenen achterdoek. Het katoen
van een achterdoek bevat appret
(preparatie; een soort pap), dat als
bindmiddel meewerkt waardoor de verf
voor een katoenen materiaal met
minder bindmiddel toe kan. In alle
gevallen blijkt hoe belangrijk het is om
proeven te maken, vooral ook omdat
de soepelheid van het te beschilderen
materiaal afhangt van de sterkte van
het lijmwater. Soepelheid, (te vouwen
zonder dat er kreukels zichtbaar
blijven), van het materiaal geldt voor
alle doeken die gevouwen moeten
worden meegenomen. De
aangemaakte verf wordt op het palet
geplaatst, samen met een emmer
mengwater, eventueel verdund
lijmwater, en een emmer spoelwater.
Een palet is een rijdende bak met aan
een kant een hek waar de penselen op
kunnen liggen. Langs de zij- en
achterkant worden de emmers
geplaatst, rond het menggedeelte.
Vaak wordt voor het menggedeelte
een zinken bak gemaakt die er
gemakkelijk kan worden afgehaald en
schoongemaakt. De wagen die tijdens
het schilderen over het doek rijdt, moet
in ieder geval niet lekken zodat er
geen vlekken achterblijven.
Uitspannen
Het te schilderen doek wordt
uitgespannen op de vloer, op enkele
uitzonderingen na. In sommige landen
en ook bij de NOS worden doeken
gespannen op verticale raamwerken
die in de vloer wegzakken. Zo kan
men verticaal schilderen wat echter
een andere schilderstechniek vereist
dan we in het algemeen toepassen.
De houten vloer moet goed vlak zijn en
vocht kunnen opnemen. Wanneer de
vloernaden niet vlak zijn kan dat bij
'raggen' (een bepaalde schildertechniek,
waarover later meer)
problemen geven. Het doek
uitspannen over 'ondertapijt' (vilt, dat
ook onder de bladen van een kooi
2

wordt gebruikt) is voor fijn werk
een goede oplossing. Voor een vuile
vloer wordt wel plastic als onderlaag
gebruikt maar dit is ongeschikt bij
bepaalde schildertechnieken. Bij het
uitspannen behoren onder- en
bovenkant evenwijdig te zijn, zoals een
trek gei ijk behoort te hangen met de
toneelvloer. De zijkanten worden
haaks uitgespannen met een 'haak',
wat een vergrote uitvoering van een
driehoek is. Het uitspannen kan op
verschillende manieren gebeuren. De
onderlinge spijkerafstand hangt af van
het materiaal en de schildertechniek.
Meestal wordt een 'blauw kopje'
gebruikt (dat voor het uitspannen van
vloerkleden op het toneel wordt
gebruikt) maar van een iets groter
formaat, omdat ze niet geheel in de
grond worden geslagen zodat ze
makkelijker kunnen worden verwijderd.
Het uitspannen met nieten is wat
moeilijker tenzij er singelband wordt
meegeniet, zodat later met het
lostrekken de nieten in het singelband
blijven zitten. Nadat het doek
eventueel geprepareerd of in kleur is
gegrond, kunnen de hulplijnen voor het
tekenen worden uitgezet. De lijnen
worden vanuit het midden (hartlijn of
middellijn die tevens afgemerkt wordt
aan de bovenkant van het doek, wat
dan weer correspondeert met de
hartlijn van de roe) en vanaf de
onderkant om de meter uitgezet. Dit
gebeurt met een 'rij', een liniaal van
meestal twee meter met een verticale
beweegbare stok. De onderkant is
schuin afgeschaafd waardoor de rij
geschikt is voor het trekken van biezen
met verf. Met een 'smetlijn', een dun
touw waarop houtskool of krijt is
aangebracht, kunnen nu afhankelijk
van een lichte of donkere ondergrond
de lijnen gesmet worden. Nadat de lijn
is 'ingevet' kan deze over de uitgezette
punten strak worden gehouden en
vanuit het midden worden gesmet, dat
wil zeggen dat de lijn iets omhoog
wordt getrokken en loodrecht wordt
losgelaten. Naarmate de lijn droger
wordt kan er harder worden
aangeslagen tot er opnieuw moet
worden ingevet. Bij veel smetwerk kan
in plaats van een pijpje krijt of
houtskool, een lapje met krijtpoeper of
niet te vette aardverf worden
genomen, waar de lijn wordt
doorgehaald. De verkregen metrage
komt overeen met vijf cm in het
vierkant op de tekening van de
ontwerper, ofwel schaal 1:20. Om de
tekening niet te beschadigen kan deze
in een plastic hoes worden geschoven
waar de lijnen op staan. De tekening
kan ook worden overgetekend op
doorzichtig papier. Voor details kunnen
bepaalde gedeeltes in diagonalen
worden verdeeld, of de schaal kan
verder worden onderverdeeld. Een
Voorjaarskleurendag 2007 - Benno de Vries 3

vierkante meter kunnen we opdelen in
stukjes van 20 x 20 cm wat in het
ontwerp vierkantjes van een
centimeter zouden worden. De werk-
en kleurentekening wordt op een
rijdende lessenaar meegereden tijdens
het tekenen. Om vergissingen te
voorkomen kunnen de hulplijnen
worden gemerkt overeenkomstig het
ontwerp. Er wordt ook wel gewerkt met
blokken die voorzien zijn van cijfers en
letters en die aan het eind van het
doek worden geplaatst zoals de
verdeling van een schaakbord. Het
tekenen met krijt of houtskool gebeurt
met een 'tekenstok', gemaakt van
rotan dat wordt ingezaagd en door
middel van een elastiekje wordt
afgeklemd, of meteen krijthouder,
gemaakt van twee stripjes en een
ringetje voor het afklemmen, Met een
tekenstok moet men staande tekenen
waardoor men afstand houdt van het
doek en alles beter is te overzien. De
keuze van de soort en dikte van het
4
tekenmateriaal hangt af van het soort
tekenwerk. Voor fijnwerk kunnen de
puntjes met schuurpapier worden
geslepen. Vergissingen en overbodige
lijnen (zoals smetlijnen) kunnen met
een 'klopper' worden afgeslagen. Een
klopper is een stok waaraan aan het
uiteinde een stuk linnen is meegerold
dat ingeknipt wordt en waarvan de
uiteinden rafelig zijn. Soms is het
nodig om de tekening over te
schilderen met dunne verflijnen, die
later na het schilderen van een
ondergrond nog zichtbaar zijn. Daarbij
kan de rij gebruikt worden voor rechte
lijnen. In de tekenstok kan een lyonse
penseel worden gestoken om de lijnen
te trekken. Om niet het hele palet vol
verf mee te laten rijden, zijn er voor
klein schilderwerk verfbakjes, waar
twee tot vier blikjes verf in kunnen
staan. Door aan de bakjes een
verticale stok te maken kunnen ze
handig worden meegevoerd zonder
dat je hoeft te bukken, wat tijdens
tekenen en schilderen zoveel mogelijk
vermeden moet worden. Een methode
die in het buitenland veelvuldig werd
gebruikt, hield in dat op grote lappen
linnen het decor werd uitgetekend en
geschilderd waarna de timmerafdeling
de vakken maakte. In Italiaanse
provincieplaatsen worden reisdecors
als doeken meegevoerd en op het
toneel worden de vakken gemaakt.
Van de doeken zijn de hoeken en
randen versterkt en worden de doeken
aan de achterkant vastgezet.
De auteur van dit boekje bezig aan
een achterdoek voor het ballet '5
tango's' van Hans van Manen; het
ontwerp is van Jean Paul Vroom.

KWASTEN EN PENSELEN
Welke kwasten en penselen er zijn
voor het schilderen van decors komt in
dit elfde deel aan de orde Tevens
behandelt de auteur enkele
schilderstechnieken.
Voor iedere vakman is gereedschap
onontbeerlijk en dit geldt zeker voor
een decorschilder(es). Er zijn dan ook
vele soorten kwasten die speciaal voor
het schilderen van decors zijn
gemaakt. Van deze speciaal gemaakte
kwasten heeft elke kwast zijn eigen
specifieke mogelijkheden. Naast deze,
vooral in Duitsland vervaardigde
kwasten worden ook 'spalters'
gebruikt. Dat zijn platte kwasten
waarvan de breedte in bruikbare
maten varieert van 2,5 cm tot 10 cm.
De stelen moeten zodanig worden
verlengd dat ze lekker in de hand
liggen. Zo kan men, lopend over het
doek, mengen en schilderen en toch
de nodige afstand tot het schilderwerk
bewaren om het geheel te kunnen
overzien.
De haren van de kwasten moeten lang
en veerkrachtig zijn om er goed mee te
kunnen werken. Voor fijner werk
worden lyonse penselen gebruikt. Dit
zijn platte penselen met kort
varkenshaar. Om deze penselen te
verlengen kan beter een tekenstok
worden gebruikt waar de penselen in
worden gestoken. Zo kunnen tijdens
het werk verschillende diktes
gemakkelijk worden vervangen. Met
het pallet worden de benodigde
kwasten meegevoerd, zoals de
'slobber'. Dat is een grote 'blokwitter',
verlengd met een extra lange steel
zodat deze met twee handen is te
hanteren. Slobberen met één hand is
zeer zwaar en het belast de pols op
een verkeerde manier. Een slobber
wordt vooral gebruikt voor het
impregneren of gronden van doeken
en vakken. Daarvoor staat men recht
boven het werk. Dat is niet het geval
bij je speciale theaterkwast, waarvan
de steel schuin wordt ingestoken
waardoor men verder van het werk
staat. Bij het schilderen van vakken
kan men door rond het vak te lopen dit
beschilderen zonder dat men daarvoor
over het vak hoeft te lopen.
Het hangt van het gewenste
schilderwerk af welke kwasten verder
worden gebruikt. Moeten er strepen
van verschillende breedtes worden
getrokken, al dan niet langs een rei,
dan kunnen daarvoor spalters worden
gebruikt. Met een 'Franse'
theaterkwast kan men met de brede
smalle kant uitstekend strepen
trekken. Deze kwast bestaat uit
tientallen 'penselen', waardoor de
kwast van boven open is en aan de
onderkant alle haar bij elkaar komt tot
een smalle streep. Deze kwast neemt
veel verf op en is uitstekend te
onderhouden. Onder de
theaterkwasten zijn diverse
'biezentrekkers', die schuin afgeslepen
worden geleverd en waarmee dunne
lijnen kunnen worden getrokken. Voor
het schilderen van bladeren, bomen
enz. zijn lange en dunne platte of
ronde landschapkwasten te gebruiken.
Voor 'tamponneren', wat bij
decorschilderen het opbrengen van
verf in puntjes betekent, worden ronde
kwasten gebruikt die vlak zijn aan de
onderkant. Van de lyonse penselen
bestaan verschillende soorten maar
gaat het vooral om de verscheidenheid
in maten. Lyonse penselen van minder
dan 1 cm lang worden haast niet
gebruikt. Voor kleiner werk zoals
schilderijen worden kleinere penselen
aangeschaft.
Onderhoud
In alle gevallen is het van belang de
kwasten en penselen goed te
onderhouden. Na het grondig
uitspoelen moeten de kwasten in
natuurlijke vorm worden
weggehangen, Een gaatje aan de
bovenkant van de steel is voldoende
om de kwast op te hangen. Haar dat
uitstaat kan in natuurlijke vorm worden
gestreken door het in te smeren met
dikke groene zeep. Na een paar dagen
kan de zeep er dan worden
uitgespoeld waarna de kwast meestal
weer bruikbaar is.
De haren van spalters zijn in een
blikken bus gevat, die snel openbarst
wanneer deze niet naadloos is. Het
verdient aanbeveling de bus dicht te
solderen of met ijzerdraad af te
werken. Omdat de haren van een
spalter dicht op elkaar zitten moet de
kwast grondig worden gespoeld omdat
er snel verfresten in de krop van de
kwast achterblijven waardoor de kwast
gaat uitstaan.
Naast de gangbare kwasten en
penselen zijn er nog andere
hulpmiddelen die voor een bepaald
doel zijn gemaakt. Voor marmeren kan
een speciale penseel worden gebruikt,
bestaande uit drie à vier 'Penselen'
naast elkaar. Hiermee worden aders
geschilderd. Voor hout imitaties kan
een rubber rol worden gebruikt waar
opgewerkte ringen op zitten. Door de
rol in één richting door de natte verf te
halen en daarbij tevens de rol een
heen en weer gaande rollende
beweging te geven, ontstaat een
houtnerf effect.
Het gebruik van diverse kwasten en
penselen heeft te maken met het
ontwerp dat geschilderd moet worden
en is afhankelijk van de
schilderstechniek die wordt gekozen.
Grondering
Werd er vroeger alleen beenderlijm als
bindmiddel gebruikt, nu is het mogelijk
om met latex verven ook andere
schildertechnieken toe te passen. Dit
heeft vooral invloed op de grondering
van het doek of vak, waarbij
meebepalend is welk te schilderen
materiaal wordt gebruikt. Een
achterdoek kan worden geprepareerd
met verdunde verf of verdunde latex.
Prepareren is het voorbereiden van
het verdere schilderwerk. Daarom is
het zeer belangrijk op welke wijze het
doek verder wordt behandeld. Bij een
gegrond doek zal de verf sneller
'inzuigen' dan bij een doek dat met
latex behandeld is. De latex vult het
poreuze doek op, sluit het af met een
dunne film, waarna er met dunne verf
en veel water kan worden geschilderd
zonder dat de verf direct door het doek
zakt. Omdat latex verf kan worden
verdund met water zonder dat het
afgeeft, biedt dit vele mogelijkheden.
Het lijkt het meest op aquarelleren
waarbij eveneens de witte ondergrond
meespeelt, wat het geheel een
transparante indruk geeft. Bij
bijvoorbeeld een wolkendoek wordt
van boven af gewerkt met
donkerblauwe verf, dat door
verdunning met water steeds lichter
wordt of waaraan eventueel een
andere kleur wordt toegevoegd. Daar
waar de wolken beginnen kan met veel
water de verdunning overlopen tot het
wit van het doek. In deze natte partij
worden de kleuren voor de wolken
ingezet, die in elkaar overvloeien.
Wanneer het laatste deel is
geschilderd is het eerste deel genoeg
gedroogd om opnieuw in *Ie schilderen
zonder dat de verf uitvloeit. De
onderkant van de wolken wordt nat
gehouden om na de wolkenpartij
verder te kunnen schilderen over de
gehele breedte. Door per geschilderde
strook steeds een beetje rood bij de
verf te mengen vloeit de blauwe
wolkenlucht over in een roze horizon.
Voorjaarskleurendag 2007 - Benno de Vries 5

Aftomen
In eerste opzet is het doek nu af, maar
er is een lange droogtijd nodig voordat
verder kan worden gewerkt. Wanneer
het doek droog is kunnen bepaalde
gedeeltes worden opgehaald. De verf,
die nu plaatselijk wordt opgezet, kan
uitvloeien door een natte kwast langs
de randen te halen. Zo nodig kan een
volgende streek met een natte,
schoongemaakte kwast naast de
eerste streek worden gezet. Op deze
wijze krijgt men vloeiende,
overlopende kleuren. Bovendien werkt
de kleur van de eerste opzet mee door
de kleur van de tweede opzet. Zo
kunnen kleuren die te hard zijn
uitgevallen met een waterachtige verf
worden 'afgetoomd', dat wil zeggen: in
kleur worden teruggebracht. Op de
geschetste wijze lopen de kleuren in
elkaar over alsof het gespoten is maar
de indruk is levendiger. Het spuiten
moet een hulpmiddel blijven bij het
schilderen van een doek. Misschien
wel te gebruiken om een overgang te
spuiten of om zij- en bovenkanten over
te laten lopen in het zwart, maar niet
voor een heel doek. Spuitverf moet
goed van bindmiddel worden voorzien
daar anders de verf er na een paar
keer vouwen afvalt. Door veel spuiten
wordt een doek stug en blijft de
beschildering een doods karakter
houden. Moeilijker is het om met
raggen mooie overgangen te krijgen.
Nadat een doek in eerste opzet is
geschilderd kan men met een 'droge'
kwast raggen. Een wat gesleten kwast
wordt met de toppen van de haren in
de verf gedoopt en over een stuk doek
gehaald, om de meeste verf er af te
halen. Met deze kwast wordt nu over
het doek geragd waardoor een fijne
arcering ontstaat. Een overgang
ontstaat door met een steeds droger
wordende kwast door te raggen. Door
met verschillende kleuren over elkaar
te raggen ontstaat een levendige
schilderwijze. Gobelin tule of andere
open weefsels kunnen alleen
raggenderwijs worden beschilderd, wat
veel geduid vergt omdat een te natte
kwast het geschilderde gaas aan de
grond doet kleuren.
6

Aniline
Vloerkleden die moeten worden
beschilderd, worden ook geragd. Een
jut vloerkleed zou te stijf worden
wanneer dit vol wordt geschilderd.
Door te rag gen werkt de ondergrond
als kleur me en blijft de verf, met extra
bindmiddel aan de vezels van het jute
vastzitten. Door te raggen drukt men
de verf niet door het doek maar blijft
het er bovenop liggen. Bij kaasdoek
werkt het rag gen niet. Dan is het beter
met dunne verf of aniline te schilderen.
Aniline i een grondstof voor
kleurstoffenfabricage, verkrijgbaar in
poedervorm. De poeder lost
gemakkelijk in water op en heeft sterke
kleuren, in tegenstelling tot latex
verven, die bij sterke verdunningen in
kleursterkte moeten inboeten.
Met een arsenaal aan kwasten, met
diverse schildertechnieken en soorten
verf komen de fijne kneepjes van het
decorschilderen aan bod in het
volgende hoofdstuk.
Voorjaarskleurendag 2007 - Benno de Vries 7

AANBRENGEN STRUCTUUR
Bij het schilderen van decors vormt de
aangebrachte structuur een belangrijk
onderdeel van de ondergrond. In dit
twaalfde deel wordt beschreven welke
technieken daarbij gehanteerd worden.
Voordat het totale decor wordt
geschilderd moet er goed worden
overwogen op welke manier de
diverse onderdelen worden behandeld.
De afstand tussen het publiek en het
decor, alsmede de
entourage/afstopping zijn mede
bepalend voor de wijze waarop het
decor van ondergrond en/of materiaal
wordt voorzien. Mogelijk zijn er
onderdelen die van 'structuur' moeten
worden voorzien daar ze anders te
'plat' worden.
Ook van invloed is het gebruik van
licht. Wanneer een decorgedeelte als
muur fungeert en men dit daarom
voorziet van een ruwe structuur, dan
werkt de structuur pas wanneer er licht
langs schijnt of schampt ('schampie'
was eens een veelgebruikte
toneelterm). De ruwheid van de gei
naakte structuur geeft
schaduwgedeeltes en de hoge punten
vangen dan licht. Te vaak worden
decors slecht belicht en valt het vele
werk in het niet. Wanneer er met het
belichten niet duidelijk van het reliëf
gebruik wordt gemaakt, is het onzin dit
aan te brengen. Er is met schilderen
veel te suggereren, maar daar wordt
steeds minder gebruik van gemaakt.
Het vak van decorschilder dreigt op
deze manier te devalueren, wat het
vertrouwen in de toekomst er niet
beter op maakt. Zijn er geen goede
schilders dan zal een ontwerper in zijn
ontwerp daar rekening mee houden
om toch een zo optimaal mogelijk
eindproduct te krijgen. Daarmee is de
cirkel weer rond, waarbij als
aantekening dat het ontwerpen van
decors een sterke ontwikkeling heeft
doorgemaakt. Waren het voorheen
schilders die tevens decors
ontwierpen, op een enkeling na zijn
het nu mensen die het
decorontwerpen als vak beoefenen,
vanuit minder 'schilderachtige'
achtergronden. Daarnaast kan aan de
ontwikkeling van decorbouw zelf niet
voorbij gegaan worden, ofschoon de
ontwikkeling bij het toneel weer anders
verloopt dan bij opera en ballet.
Structuur
Voor achterdoeken, poten, friezen
enz., wordt meestal katoen gebruikt
als te beschilderen materiaal. Katoen
is daarvoor het meest geëigende
materiaal om zijn soepelheid en
gewicht. Daar de doeken doorgaans
8
parallel aan het voetlicht hangen en er
recht tegen aangekeken wordt is de
'structuur' van katoen niet zo
belangrijk. Anders wordt het wanneer
het decor, dat tenslotte in de
entourage van doeken staat, moet
worden geschilderd. Buiten het feit dat
katoen te kwetsbaar is als bespanning
voor vakken, is het ook te vlak van
'structuur'. Decor linnen dat als
bespanning wordt gebruikt is 'ruiger',
dat wil zeggen wat grover van draad
en hariger van structuur. Daardoor
schildert het prettiger en is er beter op
te raggen.
Materiaal gaat meewerken als
structuur, wat een extra mogelijkheid
geeft. Daarvan kan dankbaar gebruik
worden gemaakt. Materiaalverschil is
vaak duidelijk waarneembaar, vooral
wanneer er licht op komt. Het verschil
tussen linnen en triplex als materiaal is
geschilderd duidelijk waarneembaar.
Een kamerdecor met een onderpaneel
van triplex en een bovendeel van
linnen krijgt ook al is het in één kleur
geschilderd, duidelijk onderling
verschil juist door de materiaalkeuze.
De bekleding van vakken die toch te
vlak overkomen, kan gerold worden
met een verfroller, waarbij de dikte van
de verf, eventueel gemengd met zand,
de grofheid van de structuur bepaalt.
Dikkere structuren kunnen met
zaagsel (gemengd met lijm) worden
bereikt, afhankelijk van het zaagsel dat
van fijn tot heel grof kan worden
verwerkt. Het is tevens mogelijk met
schuimrubber vlokken (kussenvulling),
gedoopt in latex een structuur te
maken, welke eventueel ook op
vloerkleden is te gebruiken, omdat
door de latex het geheel behoorlijk
soepel blijft. Met latex kunnen
eenvoudige materiaalstructuren
worden nagebootst door deze
gedeeltelijk met een plamuurmes over
het linnen uit te smeren. De gedeeltes
die behandeld zijn worden later
gladder dan het linnen, wat na het
schilderen in een kleur duidelijk
zichtbaar is.
Dikkere in lagen opgebouwde
latexpasta's zijn goed bruikbaar voor
structuren, eventueel in combinatie,
met andere materialen zoals
bestaande theaterstoffen. Een
structuur voor muren e.d. is dan ook te
maken met behulp van katoen (vlak
weefsel), linnen (enigszins ruig), tule
(open structuur), en verschillende jutes
(van grove tot open weefsels, zoals
uienzakken). Deze materialen dienen
te worden geplakt op de bekleding van
vakken, desgewenst gekreukt waarbij
de lappen in de lijm worden gedoopt.
Door het gedeeltelijk weghalen van de
met rubber pasta opgelegde lagen kan
weer op een andere manier gebruik
worden gemaakt van structuur. Een
voorbeeld daarvan is het trekken van
voegen in een dikkere rubber
pastalaag of in een laag van zaagsel
met lijm om het idee van een
steentjesmuur te verkrijgen. Een
tegenovergestelde methode is het
opbrengen van patronen zoals
behang. Met een sjabloon, een in
karton uitgespaard patroon, kunnen de
gewenste patronen verdikt worden
aangebracht. Het sjabloon wordt
daarvoor op het vak gelegd en de
uitsparing wordt met rubber pasta
volgeplamuurd. Na het weghalen van
het sjabloon blijft een verdikt patroon
over met een kartelige rand.
De kartelige rand geeft een extra
suggestie, maar kan eventueel worden
weggewerkt door de structuur direct
over te schilderen. Het blijkt kortom dat
de aangebrachte structuur een
belangrijk onderdeel kan vormen van
de ondergrond ten behoeve van het
schilderen dat daarna volgt.
SchiIdertechnieken
Structuur opbrengen is bij het
schilderen een creatief proces, een
constant zoeken naar andere
technieken met gebruikmaking van
nieuwe materialen. Voor het schilderen
van structuur zijn er diverse
mogelijkheden. Tenslotte is het
schilderen niet aan wetten gebonden.
Twee technieken zijn hierbij te
gebruiken, waarvan de oudste en
meest toegepaste techniek het raggen
is.
De structuur wordt in de grondkleur
gezet. Hier zijn verschillende kleuren
bijgemengd zodat de ondergrond niet
te 'doods' van kleur wordt. Wanneer de
ondergrond droog is kan de structuur
worden opgeragd, d.w.z. dat met een
kwast met weinig verf ('droge' kwast)
over de structuur wordt gestreken
waardoor de hoge punten met verf
worden aangetipt. De intentie van het
raggen, de druk van de kwast, maakt
dat er schakering in kleuren kan
worden aangebracht, met uiteindelijk
een lichte rag over de allerhoogste
punten. Het spuiten met een verfspuit
langs het vak geeft een duidelijk
schaduw effect omdat de verf over de
hogere gedeeltes heen stuift en de
daarachter gelegen gedeeltes donker
laat. In deze technieken gaat men
meestal uit van een donkere
ondergrond opgewerkt met lichtere
kleuren.

Een andere techniek is om een lichte
ondergrond te schilderen en die
daarna af te lakken met dunne latex.
Dit is de latex die als bindmiddel wordt
gebruikt en tevens bruikbaar is als
laklaag. Wanneer deze laklaag is
opgedroogd kan er met dunne
waterachtige verf zeer nat worden
geschilderd. De verf loopt in de
diepere gaten en laat de ruwe punten
licht. Met deze techniek ontstaat een
natuurlijk effect dat nog te versterken
is door spiritus in de natte verf te
sprenkelen. De verf 'schift' d.w.z. de
verf laat zich door de spiritus afstoten,
wat een marmerachtig effect oplevert.
Het is voor alle soorten materiaal
bruikbaar, mits de ondergrond gelakt
is, zodat de verf in grillige kringen kan
gaan drijven. Experimenten op dit
gebied geven vaak ongewone
effecten, die voor toneel goed
bruikbaar zijn. Bij het schilderen op
een ondergrond met reliëf komen de
schaduwpartijen op een natuurlijke
wijze tevoorschijn, al dan niet extra
geholpen door licht en/of verf. Anders
ligt het bij een vlakke ondergrond
waarop reliëf door het schilderen moet
worden gesuggereerd. Daarbij moet
het verschil tussen licht en donker wat
overdreven worden om meer
uitdrukking te krijgen, daar er rekening
moet worden gehouden met de
afstand tussen schilderwerk er publiek.
'Helpen' is een term die nogal eens
wordt gebruikt. Het betekent niet meer
dan hetgeen door de afstand vervaagd
wordt extra wordt aangedikt, zodat het
toch goed overkomt. Helpen geldt ook
voor het schilderen van de
ondergrond. Een vlak geschilderde
ondergrond werkt nogal 'doods' en het
is beter deze te variëren om er verder
met schilderwerk gebruik van te
maken. Bij het gronden is het al aan te
bevelen om met verschillende kleuren
te werken. Naast de grondkleur
worden dan kleuren gebruikt die iets
lichter of donkerder zijn in combinatie
met mengkleuren die niet te veel uit de
toon vallen.
Om een levendige ondergrond te
krijgen worden diverse technieken
toegepast waarvan de keus mede
afhangt van de gewenste ondergrond.
Een marmerachtige ondergrond wordt
verkregen door met een lap door de
natte ondergrond te rollen. De wijze
waarop deze is opgerold bepaalt de
schilderondergrond. Ook deppen met
een gekreukte lap of natuur spons dan
wel door dun zuigend papier in de verf
te kreukelen, die na enige tijd wordt
verwijderd, geeft mooie ondergronden.
Inspatten, een veel toegepaste
techniek, met een scala van kleuren
Voorjaarskleurendag 2007 - Benno de Vries 9

10
maakt van de ondergrond een levend
geheel, waarop het op de daardoor
verkregen puntjes lekker raggen is.
Deze techniek geeft een uitstekende
ondergrond voor het direct
opschilderen van een reliëf. Het
gebruik van schaduwpartijen maakt
dan reliëfs duidelijker worden
naarmate de schaduw sterker wordt
gehanteerd. De richting waarvan het
licht wordt gesuggereerd moet daarbij
consequent worden aangehouden.
Een vak of doek waarop architectuur
moet worden geschilderd vraagt om
schaduwen lichtpartijen. Door de
schaduw in de schildering te laten
verspringen, worden de dieptes en de
verhoging in de architectuur zichtbaar.
Op een deur is het gebruik van
schaduwen om ingelegde en
opgelegde panelen te suggereren door
lichten donker te wisselen.
Schaduwen kunnen dubbel worden
uitgevoerd door een lichtere streep als
eerste schaduw met daar overheen
een tweede smaller en donkerder
schaduwgedeelte. Het mooiste is het
om eerst alle architectuur te schilderen
en daarna de schaduw er overheen te
schilderen, zodat de geschilderde
architectuur als ondergrond nog
meewerkt. Dit kan met dunne verf, die
na droging niet geheel dekt, als ze
raggend worden uitgevoerd. Met een
licht streepje langs de kant, waarvan
het licht wordt gesuggereerd wordt het
geheel afgewerkt. Het lichte streepje
geeft net een extra dimensie waarvan
goed gebruik kan worden gemaakt. Bij
een muur met steentjes gebeurt
hetzelfde, door de boven- en zijkant
(waarvan het licht komt) met een
lichtstreepje te schilderen en onder- en
zijkant met een donkere
schaduwstreep te schilderen.
Om eentonigheid te ontlopen kunnen
de diktes in de schaduwen variëren en
kunnen de lichtstreepjes achterwege
worden gelaten. Daardoor lijken
sommige stenen iets uit te steken wat
het geheel een levendiger aanzien
geeft. Het gedeeltelijk 'uitschilderen'
d.w.z. het meer accent geven van
onderdelen, heeft meer effect dan het
consequent doorschilderen. Om het
decor reliëf te geven moet er worden
'gespeeld' met licht er, donker totdat
een harmonisch geheel ontstaat.