Eenvoudige belediging, een onderschat misdrijf

Eenvoudige belediging, een onderschat misdrijf
Hendrik Gommer,
leguaan@leguaan.com
november 2005
Afstudeerscriptie Nederlands Recht
Foto RTL4

Eenvoudige belediging, een onderschat misdrijf
2

Inhoudsopgave
Voorwoord 4
1. Inleiding 6
2. Wat is belediging? 8
2.1 Moeilijk te definiëren 8
2.2 Taalkundige analyse 8
3. Een interdisciplinaire verkenning 10
3.1 Cultureel-antropologische aspecten 12
3.1.1 De betekenis van ‘eer’ voor individu en samenleving 10
3.1.2 Een vergelijking tussen Nederland en Spanje 11
3.1.3 Culturele verschillen in de VS 12
3.2 Het antwoord van christendom en islam op belediging 13
3.3 De psychologische impact 15
3.4 Het ontstaan van de ethiek bij dieren 16
4. Maatschappelijke ontwikkelingen 18
4.1 Pendelen 18
4.2 Einde van de censuur 18
4.3 Verharding van de scheldcultuur 18
4.4 Beledigingen door volksvertegenwoordigers 20
4.5 Escalatie in het nieuwe millennium 20
4.6 De climax? 21
4.7 Het driftleven wint het van de ethiek 22
4.8 Belediging bij diverse beroepsgroepen 25
4.9 Handhaving in Amsterdam 27
4.10 Een vervolg in de maatschappij 29
4.11 Nieuwe tijdgeest 30
5. Rechtshistorische vergelijking 31
5.1 Periode tot de middeleeuwen 31
5.2 Na de middeleeuwen 32
5.3 De Code Penal 32
5.4 Verschil met het huidige wetboek 34
5.5 Wijzigingen na de jaren zestig 34
5.6 Het WODC-onderzoek 35
6. Rechtspraak rond belediging 38
6.1 Grondtypen van belediging 38
6.2 Artikelen uit Wetboek van Strafrecht op een rijtje 39
6.3 Eenvoudige belediging 40
6.4 Bestanddelen art. 266 Sr 43
6.5 Belediging van een ambtenaar 46
6.6 Vrijheid van meningsuiting 47
7. Andere rechtswegen 49
7.1 Inleiding 49
7.2 Het Franse recht 49
7.3 Het Duitse recht 49
7.4 Het Burgerlijk Wetboek 50
7.5 Raad voor de Journalistiek 51
8. Casus, de gang van zaken in de praktijk 53
8.1 Inleiding 53
8.2 Casus 1: Een Volkert van der G.-type 53
8.2.1 De casus 53
8.2.2 Bespreking 56
8.3 Casus 2: De stille tiran 58
8.3.1 De casus
8.3.2 Bespreking 61
9. Discussie 63
9.1 Probleemstelling 63
9.2 Wat is belediging? 63
9.3 Herstel van het evenwicht 64
9.4 Vrijheid van meningsuiting en haar verplichtingen 65
9.5 De mening van de beledigde 66
9.6 Wraak als vorm van eigenrichting 67
9.7 Repressie in het verleden 68
9.8 Drie manieren van handhaving
9.9 Wie moet er handhaven? 69
9.10 De civielrechtelijke weg 70
9.11 Grenzen aan de vrijheid van meningsuiting 70
10. Conclusie 72
Literatuuroverzicht 75
3

Voorwoord
Tijdens mijn studie heb ik mij in toenemende mate verbaasd over de wijze waarop anno 2005
het recht bestudeerd wordt. Veelal beperkt de onderzoeker, of moet ik zeggen ‘rechtsgeleer-
de’, zich tot het bestuderen van arresten en wetsartikelen. Dit noemt de jurist onderzoek naar
de rechtsvraag. Regelmatig gebeurde het dat de oplossing van een casus aan de hand van ju-
risprudentie mij zeer onbevredigend overkwam. Het mocht dan wel ‘recht’ heten, maar de
uitkomst was lang niet altijd ‘rechtvaardig’. Gaandeweg bleek dat de oplossing van een pro-
bleem in de rechtszaal ook nog eens afhangt van de kwaliteit van het pleidooi van een advo-
caat, de vraag of de rechter wel alle stukken heeft doorgenomen, de tijdsdruk bij de rechterlij-
ke macht, de persoonlijke afwegingen van een officier van Justitie, etcetera.
Het ‘recht’ blijkt dan vooral de uitkomst van een min of meer willekeurige slingerbeweging
op de golven van maatschappelijke ontwikkelingen, hypes in de publieke opinie, toevallige
coalitievorming in de Tweede Kamer en ingesleten trends en gewoonten bij officieren van
justitie, rechters en advocaten.
De illusie van de rechtsstaat werd door de studie langzaam afgebroken. Opmerkelijk genoeg
was in de Nederlandse maatschappij tegelijkertijd een neerwaartse beweging waar te nemen.
Door onthullingen van Netwerk over de zaak van de Schiedamse Parkmoord bleek dat zelfs
(sommigen zeggen: juist) in aandachttrekkende zaken veel fout gaat. Internetonderzoekjes
gaven een zeer laag vertrouwen van burgers in de rechterlijke macht als uitkomst.
Daarnaast had ik persoonlijk al diverse ervaringen met het rechtsapparaat, waarbij mij vooral
opviel dat er vaak nauwelijks recht gesproken wordt op basis van de werkelijke situatie. De
rechtsspraak heeft, zeker voor de leek maar ook voor advocaten 1 , vaak het voorkomen van
een ingewikkelde dobbelsteen. Niet zelden wordt de zaak beslist aan de hand van een vooraf
niet te voorspellen interpretatie van een wetstekst.
Het voorgaande heeft een grote mate van onvrede over de inhoud van het recht en indirect
ook de rechtenstudie in Nederland bij mij achtergelaten. Naar mijn stellige overtuiging is er
een grote behoefte aan meer onderzoek ‘over het recht’. Als dan blijkt dat een vak als rechts-
sociologie een zeer beperkte rol speelt in de vierjarige opleiding Nederlands Recht, kan men
zich afvragen of de zojuist gegeven impressie, zijn oorzaak niet vindt in een te grote in zich-
zelf gekeerdheid van juristen. Een discipline die slechts beperkt openstaat voor andere vakge-
bieden loopt immers het grote gevaar een entiteit te worden die los staat van de werkelijkheid.
1 Malsch 1989
4

In zo’n geval zal het schip bij voortduring door de wal gekeerd worden, terwijl het wenselijk
zou zijn dat de kapitein het schip uit eigen waarneming bijtijds zou bijsturen. Bovendien loopt
men de kans dat recht een speelbal wordt van de maatschappelijke ontwikkelingen, terwijl het
ook een baken zou kunnen zijn dat gebaseerd is op wetenschappelijke inzichten.
In deze scriptie doe ik een poging het recht op een andere manier te onderzoeken. Ik heb ge-
tracht mijn onderwerp te funderen in andere disciplines. Op die manier hoop ik het recht in te
bedden in de werkelijkheid waarvan zij deel uitmaakt, zodat het niet langer een zwarte doos
is, die boven de werkelijkheid hangt en waar de rechter in feite praktisch alle kanten mee op
kan. Expliciet heb ik gekozen voor het onderwerp belediging, omdat dit een symptoom is van
een gebrek aan respect voor de medemens. Een symptoom dat, zoals uit het vervolg zal blij-
ken, vaak een signaal is voor verdergaande normoverschrijdingen. Impliciet kan de scriptie
beschouwd worden als een praktijkexperiment, waarbij ik een interdisciplinaire aanpak wil
beproeven. Zogezien kan dit onderzoek worden gezien als een oproep voor meer interdiscipli-
nair onderzoek in het (Nederlands) Recht. Interdisciplinair onderzoek zou veel minder een
bijwagen, maar veel meer een hoofdonderdeel van de studie moeten gaan vormen.
Voor mijzelf hoop ik dat het een opmaat kan zijn voor een later promotie-onderzoek.
Leeuwarden, november 2005
Hendrik Gommer
5

1. Inleiding
Vermoedelijk kan iedereen wel een voorbeeld uit eigen ervaring noemen. Mensen die regel-
matig in het openbaar optreden hebben er naar het zich laat aanzien het meest mee te maken.
Op een slecht moment wordt je goede naam aangetast en voel je je te kijk gezet. Belediging
kan diepe sporen nalaten bij degene die het raakt. Het kan de bewuste persoon zelfs isoleren
binnen een groep of in de samenleving.
Ons wetboek heeft er dan ook een hele titel aan besteed. Sinds de jaren ’60 vorige eeuw lijkt
het echter in toenemende mate om een dode letter te gaan. Het verbieden van belediging bete-
kent immers aantasting van de meningsvrijheid. Maar betekent de vrijheid van meningsuiting
dat je alles mag zeggen, ook al gaat dat ten koste van de (meningsvrijheid van de) ander? Wat
zijn de gevolgen van de ‘vrijheid van belediging’? De verruwde omgangsvormen, waaronder
belediging zonder meer te scharen valt, worden tegenwoordig gezien als een belangrijk on-
derdeel van de achteruitgang van normen en waarden. Die achteruitgang is weer de oorzaak
van een verminderd veiligheidsgevoel bij de burger en een burger die zich in toenemende
mate terugtrekt uit de maatschappij. Is een strenge handhaving van het verbod op eenvoudige
belediging (art. 266 Sr) gewenst?
In de 13 de eeuw werd in de bekende heldendicht ‘Van den Vos Reynaerde’ aantasten van ie-
mands eer benoemd als één van de grootste misdaden die men kon begaan 2 . In de 17 de eeuw
vroeg de rechtsgeleerde Matthaeus zich daarentegen af of belediging eigenlijk wel strafbaar
moest blijven 3 . Sinds die tijd kwam deze vraag met enige regelmaat omhoog. De redenen ver-
schillen van tijd tot tijd en telkens komt men, bij nader inzien, tot de conclusie dat belediging
in de strafwet thuishoort.
In deze scriptie probeer ik niet alleen na te gaan óf belediging strenger gehandhaafd moet
worden, maar vooral waarom en wat de consequenties zijn als we vinden dat ‘alles moet kun-
nen’. Om die reden onderzoek ik de betekenis van het begrip belediging vanuit taalkundig,
cultureel-antropologisch, religieus, psychologisch en biologisch oogpunt. Vervolgens wordt in
hoofdstuk 4 besproken hoe onze maatschappij met belediging omgaat. Daarna volgt een
rechtshistorische vergelijking omdat daaruit valt te leren welke van aspecten van belediging
door de eeuwen heen van belang zijn geweest. In hoofdstuk 6 wordt de rechtsspraak behan-
2 Reynaert 2001
3 Hewett 1987
6

deld. Nadat in hoofdstuk 8 nog kort belediging in het civiel recht is besproken, volgen twee
casus uit de praktijk. Zij helpen de daarvoor behandeld theorie verder te concretiseren. In de
discussie zal tenslotte een poging gedaan worden om de verschillende inzichten met elkaar te
combineren.
Een onderzoek waarbij het recht wordt gefundeerd in de diepste drijfveren van de mens.
7

2. Wat is belediging?
2.1 Moeilijk te definiëren
Beledigen betekent grofweg dat iemand in zijn eer en goede naam wordt aangetast.Vraag een
jongere op straat wat ‘eer’ betekent en hij zal in de meeste gevallen het antwoord schuldig
blijven 4 . Betekent dat ‘eer’ tegenwoordig een ondergeschikte rol speelt voor mensen en dat
belediging en smaad hen niet meer raken? Kan titel 16 uit het Wetboek van Strafrecht dat
belediging en smaad strafbaar stelt, dan verwijderd worden? Of is het eergevoel zo’n elemen-
tair onderdeel van het menselijk zijn dat de invloed ervan alleen maar onderschat kan wor-
den? Een eerste hint kunnen we al vinden bij de Italiaanse filosoof Beccaria die stelde dat er
over het woordje ‘eer’ de langste en meest briljante redeneringen gehouden zijn, zonder dat er
ooit een vaste betekenis aan gehecht is 5 . In hoofdstuk 6 zullen we dan ook zien dat ook de
Hoge Raad moeite heeft gehad om het begrip ‘belediging’ in een goede omschrijving te vat-
ten. Wat verstaan we eigenlijk onder belediging?
2.2 Taalkundige analyse
De eigenwaarde van een individu heeft veel te maken met iemands eer. Het Engelse woord
‘honor’ ligt ergens tussen beide begrippen in. ‘Honor’ is de waarde die iemand in zijn eigen
ogen heeft (‘inner honor’) of de waarde die iemand heeft in de ogen van anderen (‘outer ho-
nor’) 6 . ‘Honor’ betekent volgens Webster’s zoveel als ‘showing respect’, ‘good name’, ‘re-
cognition’ 7 . Het Nederlandse begrip ‘eer’ wordt door van Dale beschreven als ‘erkenning als
gelijkwaardig of volwaardig lid van de maatschappij’ 8 . Ons begrip ‘eer’ valt dus grotendeels
samen met de ‘outer honor’ van Stewart, terwijl ‘eigenwaarde’ een redelijke vertaling van de
‘inner honor’ is. De begrippen ‘eer’ en ‘eigenwaarde’ worden min of meer gekoppeld door
iemands ‘eergevoel’. Eergevoel is dan de achting die iemand van anderen verwacht.
Eer en eigenwaarde zijn begrippen die zich bevinden in het raakvlak tussen het ik en de ander.
Zij plaatsen het individu in haar sociale omgeving en bepalen zijn status. Iemand met veel
eigenwaarde voelt zich door de ander gewaardeerd (‘in zijn waarde geëerd’) of juist onder-
4 Rodriguez Mosquera 1999
5 Beccaria 1971
6 Stewart 1994
7 Woolf 1979
8 Geerts & Den Boon 1999
8

gewaardeerd. Dankzij de erkenning, het respect van de omgeving, een goede naam kan men
functioneren in de sociale omgeving. Zij geven de burger moed om een bijdrage te leveren
aan de maatschappij, geven het individu het gevoel dat hij er mag zijn.
Klooster maakte in zijn onderzoek de volgende indeling van typen beledigingen 9 .
Beledigingen in algemene termen (vuile klootzak, hondenlul, kankerkop)
Dicriminatoire beledigingen (vieze homo, vieze pot, roetmop)
Toewensen van ziektes (krijg de tering, krijg het aan je hart, kankerlijer)
Racistische beledigingen (vuile vieze turk, rot op naar je eigen land)
Seksistische beledigingen ( kutwijf, slet, stinkhoer, je moet je laten neuken)
Feitelijke beledigingen (Hitlergroet, spugen)
De eerste vijf categorieën komen elk ongeveer even vaak voor. De laatste minder, vermoedelijk omdat
obscene gebaren vaak door de vingers gezien werden.
Op het moment dat iemand beledigd wordt, wordt hij door woorden of daden in zijn eer aan-
getast. Dat kan door kwaadsprekerij waarbij men ten onrechte in een kwaad daglicht gesteld
wordt, dat kan ook doordat men een karikatuur van iemand maakt en hem belachelijk maakt
of door iemands kunstwerk te misbruiken voor eigen (commerciële) doeleinden. Men ont-
neemt iemands eer, goede naam, aanzien in het openbaar. In het Oud Hollands sprak men van
‘smahen’: iemand vernederen, klein maken. De taalkundige termen belediging en smaad ko-
men overeen met de Engelse term ‘dishonor’: to treat in a degrading manner, to bring shame
on.
Door smaad ontneemt men dus iemand zijn eer, waardoor zijn erkenning door de sociale om-
geving in gevaar komt c.q. afgebroken wordt. Met belediging geeft iemand te kennen dat hij
je niet meer respecteert en doet een aanval op de eigenwaarde. Maar ook door iemand ten
opzichte van anderen in een kwaad daglicht te stellen, belachelijk te maken, te ‘onteren’
wordt de eigenwaarde aangetast. De waardering bouwt immers het ‘zelf’op. Het ‘ik’ heeft de
ander nodig om ‘ik’ te zijn. En zo raken belediging en smaad iemand tot het diepst van zijn
bestaan. De rechtsfilosoof Eckstein schreef in 1889: ‘Die Ehre, das ist mein alles, das bin Ich
selbst.’ 10 Zijn gelijk blijkt uit hedendaagse wetenschappelijke inzichten.
9 Klooster 2002
10 Eckstein 1889
9

3. Een interdisciplinaire verkenning
3.1 Cultureel-antropologische aspecten
3.1.1 De betekenis van ‘eer’ voor individu en samenleving
Iemand die gerespecteerd wordt, zal bereid zijn om zich op een verantwoordelijke manier in
de samenleving te gedragen. Hij zal zich eervol gedragen om eerverlies te voorkomen. Ie-
mand met een goede naam zal goed gedrag vertonen om die goede naam te behouden. Van-
daar dat eer en eigenwaarde (‘honor’) in sommige culturen als de basis van alle andere sociale
waarden worden gezien 11 . De erkenning door anderen heeft een individuele reputatie tot ge-
volg, die iemand zelfrespect geeft. Zo iemand voelt zich in de samenleving opgenomen en zal
zich voor die samenleving inzetten. Men wordt gevoelig voor oordelen van anderen en laat
zich door de waarden van de maatschappij leiden. De individuele erkenning wordt beant-
woord met de erkenning van de maatschappelijke waarden.
In collectief ingestelde samenlevingen zijn individuen meer op elkaar georiënteerd. De relatie
met anderen, het oordeel van anderen, het respect van anderen speelt een grotere rol dan in
individualistische samenlevingen 12 . Bij de eerste ligt het accent op de eer en erkenning, bij de
laatste krijgt het gevoel van eigenwaarde de nadruk.
Om de impact van het aantasten van iemands eer te kunnen vatten, kan gekeken worden naar
culturen waar eer een belangrijke rol speelt. Het gaat bijna altijd om collectief ingestelde sa-
menlevingen die vooral te vinden zijn rond de Middellandse Zee en Latijns Amerikaanse lan-
den. In dergelijke culturen wordt iemands integriteit vooral gezien in de sociale context 13 . Er
is daarbij sprake van een grote mate van wederkerigheid. Men geeft respect om respect te
krijgen. Bij aantasting van de eer, doet deze wederkerigheid zich evenzeer voelen. In geval
van aantasting van de familie-eer is het de taak van de mannen om deze eer te verdedigen.
Getracht wordt de vernedering ongedaan te maken met fysieke kracht en moed. De aanval op
de integriteit wordt beantwoord met actie. Dit heeft te maken met het feit dat in deze culturen
mannelijkheid, kracht, moed en kracht deel uitmaken van de erkenning door de samenle-
ving 14 . Zij geven een man status. De vernedering kan dus min of meer ongedaan gemaakt
worden door deze deugden te tonen. Voor de vrouw gelden deugden als maagdelijkheid voor
11 Peristiany 1965
12 Markus & Kitayama 1991
13 Pitt-Rivers 1965
14 Gilmore 1990
10

het huwelijk, discrete kleding en een trouw huisvrouw zijn. Aantasting van deze eer zal ook
de familie-eer aantasten en zo de mannelijke methode activeren om deze vernedering onge-
daan te maken 15 .
Algemeen kan men zeggen dat de aantasting van iemands eer leidt tot schaamte, met als ge-
volg dat men de verloren eer, de vernedering, wil herstellen 16 . Dat kan gebeuren door uitingen
van agressie.
Een gevoel van schaamte is van belang om te voorkomen dat iemand zich oneervol gedraagt.
Het reguleert iemands gedrag en bepaalt zijn identiteit 17 . Wordt iemands eer ten onrechte ge-
schonden, dan kan die alleen hersteld worden door een adequate reactie. In de ‘honor cultu-
res’ is algemeen geaccepteerd dat dit gebeurd door de uiting van woede, wraakgevoelens of
geweld 18 . Na een belediging wordt iemands claim om met respect behandeld te worden getart.
Iemands reputatie wordt hierdoor ondermijnd en dient hersteld te worden. Niet alleen omdat
iemands waarde in de ogen van anderen onderuit gehaald is, maar ook omdat dit zijn gevoe-
lens van eigenwaarde en iemand identiteit aantast. In culturen rondom de Middellandse Zee
komt daarbij, dat de familie-eer is aangetast zodat familieleden zich in de zaak kunnen men-
gen 19 . Agressief herstel van de eer zorgt er bovendien voor dat beledigingen en smaad in de
toekomst achterwege zullen blijven. Zo stelt men niet alleen de eigenwaarde veilig maar ook
de eigen economische positie.
3.1.2 Een vergelijking tussen Nederland en Spanje
De Nederlandse cultuur is op het gebied van ‘honor’ vergeleken met de Spaanse 20 . Daaruit
bleek, dat in Spanje waarden als familie-eer en sociale erkenning belangrijker zijn en in Ne-
derland onafhankelijkheid, hulpvaardigheid en iemands capaciteiten. Het zelfrespect is bij de
Nederlanders groter, mogelijk als tegenhanger van het de sterkere behoefte aan sociale erken-
ning bij Spanjaarden. Opmerkelijk in dit verband is dat in beide landen het eigen publieke
imago als even belangrijk wordt gewaardeerd. Belediging en smaad zullen bij het individu
dus in beide gevallen even hard aankomen, zij het dat het in Spanje eerder beantwoord zal
worden met machtsuitoefening om de sociale controle te herstellen.
15 Rodriquez Mosquera 1999
16 Rodriquez Mosquera 1999
17 Rodriquez Mosquera 1999
18 Peristiani 1965
19 Stewart 1994
20 Fischer, Manstead & Rodriguez Mosquera 1999
11

In een ander onderzoek werd bekeken wat de betekenis van ‘honor’ in beide culturen is 21 . In
Spanje waren daarbij vrijgevigheid, gastvrijheid, het vervullen van iemands sociale verplich-
tingen belangrijk. In Nederland bepalen iemands prestaties en positieve feedback die men
ontvangt het eergevoel. In beide gevallen zijn gevoelens van eigenwaarde en iemands sociaal-
economische status belangrijk, maar in het geval van de Nederlanders is het eigen falen veel
vaker de oorzaak van eerverlies. De sociale omgeving dient voor Nederlanders meer als veri-
ficatie van de eigenwaarde, terwijl voor Spanjaarden de relaties met de omgeving meer een
ónderdeel van de eigenwaarde zijn.
Rodriquez Mosquera concludeert in haar onderzoek dat er weliswaar accentverschillen zijn
tussen de culturen van het Middellandse Zee gebied enerzijds en de culturen van Noord-
Europa anderzijds, maar dat de werking van ‘eer’ en ‘eigenwaarde’ vergelijkbaar is. De be-
spreking van de gevolgen van ‘ontering’ in de vorige paragraaf kunnen daardoor grofweg
geprojecteerd worden op de Nederlandse samenleving. De gevoelens die opgewekt worden
door belediging en smaad worden blijkbaar niet veroorzaakt door iemands cultuur. Wel ver-
schillen de uitlatingen waardoor men beledigd wordt. In het Middellandse Zee gebied kan
men iemand goed beledigen door de familie-eer aan te tasten, in Nederland is men beledigd
als iemands autonomie, zelfstandigheid, betrouwbaarheid en competentie betwijfeld wordt 22 .
Hoewel in beide culturen na belediging gevoelens van woede omhoog komen, zal men in een
Mediterrane cultuur een grotere verantwoordelijkheid voelen om daarop te reageren, waar-
door er in die culturen een grotere kans is op geweld als gevolg van belediging 23 .
De woede die veroorzaakt wordt door een belediging is erg afhankelijk van de individuele
waarden en vooral welk belang iemand heeft om zijn eergevoel te handhaven 24 . Hoewel ver-
der onderzoek nodig is, lijkt het erop dat mensen waarvoor de ‘eer’ om wat voor reden dan
ook extra van belang is voor de maatschappelijke positie meer woede zullen voelen en dus
feller zullen reageren.
3.1.3 Culturele verschillen in de VS
Mensen reageren ook feller als men minder beledigingen gewend is omdat men over het al-
gemeen vriendelijk met elkaar omgaat. Dit lijkt althans te concluderen uit onderzoek in de
VS. Het bleek dat zuiderlingen veel gevoeliger zijn voor beledigingen en daar agressiever op
21 Fischer, Manstead & Rodriguez Mosquera 1999
22 Rodriguez Mosquera 1999
23 Nisbett & Cohen 1996
24 Rodriguez Mosquera 1999
12

eageren. De agressie wordt in het zuiden als gerechtvaardigde reactie op een belediging ge-
zien. Uit een van de experimenten bleek dat waar noorderlingen soms geamuseerd reageerden
op een belediging, de zuiderlingen boos werden 25 . De waarnemingen werden ondersteund
door metingen van het cortisol- en testosteronniveau. Waar deze bij noorderlingen nauwelijks
veranderden, schoten de waarden bij zuiderlingen omhoog. Het lichaam bracht zichzelf dus in
een staat van agressie.
De zuiderlingen die in het publiek worden beledigd, zien hun reputatie en status aangetast en
worden veel agressiever dan noorderlingen. Zij vinden het dan ook prima als iemand in zo’n
situatie de ander een mep verkoopt 26 . Daar staat tegenover dat zuiderlingen als beleefder be-
kend staan, dan noorderlingen. De te verwachten mep heeft klaarblijkelijk een afschrikwek-
kend effect.
Het verschil tussen beide delen van het land blijkt van groot belang voor de verklaring van
geweldmisdrijven. Deze blijken vaak te ontstaan uit een ‘kleinigheid’ als een belediging.
Voor de persoon in kwestie gaat het echter helemaal niet om een kleinigheid, maar om de
aantasting van zijn reputatie en status. Hij moet deze aantasting recht zetten. In maar liefst de
helft van de gevallen, waarbij de oorzaak van een moord bekend is, blijkt er sprake te zijn van
een escalatie van een kleine discussie, die via een belediging tot de dood van een van beide
partijen leidt 27 .
3.2 Het antwoord van christendom en islam op belediging
Hoewel uit de vorige paragrafen blijkt dat de reactie op belediging vooral samenhangt met
culturele verschillen, dringt zich de vraag op of verschillen ook een oorsprong in verschillen-
de religies vinden.
In religies als christendom en islam is ‘eer’ nauw verbonden met godvruchtigheid en morele
oprechtheid. Religiositeit ontstaat vaak in reactie op een ervaring van verlies. Dit verlies
wordt dan gecompenseerd door twee uitingen van religiositeit: het zoeken naar eer door
vroom gedrag en/of door te zoeken naar hoop 28 . Aantasting van de eer zal daardoor ook een
existentiële wankeling veroorzaken. Daarom wordt de gelovigen moed ingesproken.
In het christendom wordt bespotting vaak beantwoord met een ‘vergeef het hen, ze weten niet
wat ze doen’ of ‘keert ook uw andere wang toe’. Daarmee wordt de spotter buiten de eigen
25 Cohen e.a. 1996
26 Cohen & Nisbett 1994
27 Cohen e.a. 1996
28 Capps 2002
13

werkelijkheid geplaatst en niet langer serieus genomen 29 . Het aanzien van het individu leidt er
niet onder, omdat de spotter buiten de groep wordt geplaatst en groepsleden elkaar op deze
wijze bevestigen. Op deze wijze groeide het christendom vaak dankzíj bespottingen.
De Koran spreekt een vloek uit over zowel degene die beledigt als degene die daar met wraak
op reageert. Mohammed stelde in de naam van Allah:
‘Wee aan elke aanslagpleger en kwaadspreker, die bezit vergaart en oppot. (…) Hij zal
weggeslingerd worden in de Verbrijzelaar.’ 30
Hoewel het erop lijkt dat Mohammed het hier had tegen een niet bij name genoemde persoon
in zijn tijd, kan de tekst ook in overdrachtelijke zin worden opgevat. Zo stelt een jongere Sura
(Sura 15: 95-98) 31 :
‘Wij geven u hulp tegen spotters. (…) En Wij weten wel, dat uw borst benauwd is
door wat zij zeggen. Lofprijs dan met de roem van uw Heer en behoor tot hen, die zich
nederwerpen.’
Eenzelfde oproep doet de Koran in Sura 23: 110-111:
‘Toen hebt gijlieden hen tot doel van spot genomen, zozeer, dat zij u Mijn maning de-
den vergeten, en gij om hen lachtet. Heden heb ik hun voor de dulding die zij toonden,
daarmee vergolden dat zij de gelukzaligen zijn.’
De boodschap van de islam lijkt daarmee (evenals het christendom kent de islam tegenstrijdi-
ge uitleg van gelijke teksten) gelijk aan die van het christendom: ‘Verdraag de spot, want je
wordt er sterker van, jouw loon zal later volgen en de daders zullen later(!) hun straf van God
krijgen.’ Deze gedachte wordt bevestigd door Dr. Zahid Aziz die nog verschillende verzen uit
de Koran aanhaalt en niet anders kan concluderen dan dat moslims wordt geleerd hun gevoe-
lens van pijn en boosheid geduldig te verdragen en beschuldigingen te negeren. Oproepen tot
geweld zijn ronduit dwalingen van mensen die de Koran niet kennen! 32
Algemeen kan gesteld worden dat religie in dit opzicht een cultuuruiting is die net als het
rechtssysteem probeert driftmatig gedrag in banen te leiden. De bloedige vergelding en wraak
die op beledigingen volgt, zoals we die in diverse culturen tegenkomen, kan dus moeilijk aan
de religie worden toegeschreven. De oorsprong moet dieper zitten.
29 Zie o.a. Matteüs 27:27 en Lucas 23:34
30 Sura 104: 1-4
31 Kramers 1953
32 Aziz 2005
14

3.3 De psychologische impact
Uit de culturele vergelijkingen blijkt wel hoe groot de impact van beledigingen kan zijn. Een
belediging kan ertoe lijden dat men uit de gemeenschap gestoten wordt, alle zelfrespect ver-
liest en tot moord gedreven wordt. Draaisma signaleerde dan ook dat mensen een ontzettend
goed geheugen hebben voor vernederingen, beledigingen en krenkingen 33 . Hij gaf nog een
andere verklaring. Bij belediging wordt niet alleen het gehoor ingeschakeld, maar worden ook
gevoelens (schaamte, woede, verwarring) en herinneringen opgeroepen. Deze hevige emotio-
nele reactie wordt opgeslagen in het geheugen. De gevoelens worden aangevuld met een soort
registratie van buitenaf: ‘Hoe zullen anderen tegen mij aankijken?’, ‘Wat zullen ze van mij
denken?’, ‘Wie heeft dit gehoord?’ Deze registratie is mogelijk door te denken aan de keren
dat iemand anders beledigd werd.
Wraak dient niet alleen voor het eerherstel, het veiligstellen van de maatschappelijke en eco-
nomische positie, maar een geslaagde wraakactie moet ook de eigenwaarde herstellen en een
compensatie bieden voor het gevoel van vernedering dat diep in de hersenen is opgeslagen 34 .
Wraak, zeker eerwraak en bloedwraak, hebben vaak zeer negatieve consequenties. Bloed-
wraak kan erop uitlopen dat complete families, stammen of zelfs volken worden uitgemoord.
Toch blijken de ‘wrekers’ evolutionair in het voordeel. Het enige alternatief is niets doen, met
als gevolg uitstoting uit de maatschappij, of uitgeroeid worden. Bij wraak verliezen alle par-
tijen, maar de partijen die géén wraak nemen nog het meest. De zwakheid van deze laatste
groep zal onmiddellijk worden uitgebuit. Afschrikking is de belangrijkste functie van de
wraak: doe dit nooit meer, want het zal je bezuren! 35
Een prachtig voorbeeld van subtiele wraak was de opmerking van Wouter Bos (fractieleider
PvdA) op 21 september 2005. Minister Hoogervorst had een kotsgebaar gemaakt toen Wouter
Bos tijdens de algemene beschouwingen aan het woord was (zie foto voorblad). Deze beledi-
ging werd door de camera’s vastgelegd en was de hele dag op alle TV-zenders te zien. Bos
reageerde laconiek voor de camera: ‘Ik denk dat we dat gebaar op onze verkiezingsposters
afdrukken.’ Minister Hoogervorst moest bovendien diep door het stof door zijn verontschul-
diging aan te bieden aan Bos en Tweede Kamer. De wraak van Wouter Bos was zoet en het
afschrikkingeffect volledig.
33 Draaisma 2001
34 Kim en Smith 1993
35 Van der Dennen 2003
15

3.4 Het ontstaan van de ethiek bij dieren
De psychologische effecten blijken hun basis al te vinden in het gedrag van dieren. Gedrag
dat deel van de menselijke evolutie uitmaakt en daarmee diep in onze geest is geworteld. Der-
gelijke diepe drijfveren zijn moeilijk te omzeilen, zelfs niet voor mensen die zich in hoge ma-
te bewust zijn van hun gedrag.
Frans de Waal, primatoloog aan het Yerkes National Primate Research Center in Atlanta is
een van de meest vooraanstaande onderzoekers naar het ethisch gedrag van apen. Hij ontdekte
dat apen een groot gevoel voor rechtvaardigheid hebben. In zijn onderzoek gaf hij kapucijner-
apen een beloning als die daarvoor een kiezelsteen aanbood 36 . De apen leerden snel van elkaar
hoe het systeem werkte en gaven netjes een kiezelsteen voor een grapefruit. Maar als sommi-
ge apen de grapefruit gratis kregen, zonder een kiezel daarvoor te hoeven inleveren, weigerde
80% van de kapucijners nog een kiezel te geven. Verschillende apen gingen ermee gooien uit
pure woede en frustratie. 37 Je zou kunnen zeggen dat de apen beledigd waren door de on-
rechtvaardige behandeling. Als reactie toonden ze ongecontroleerde agressie, woede en frus-
tratie, die henzelf ook schade berokkende.
In een ander onderzoek liet de Waal zien dat chimpanseemannetjes elkaar bij hun strijd nau-
welijks fysiek aanvallen, maar naar elkaar schelden en schreeuwen 38 . Dit gedrag kan wel uit-
lopen op dodelijke agressie, maar over het algemeen steekt een van de mannetjes na ongeveer
10 minuten zijn hand uit. De uitgestoken hand wordt beantwoord met omhelzing en de ruzie
wordt bijgelegd.
In gevallen waarbij de verzoening niet slaagt, treedt een ouder chimpanseevrouwtje op als
mediator 39 . De beide mannetjes zitten tegenover elkaar, zonder elkaar aan te kijken. Het
vrouwtje pakt de hand van het ene mannetje en gaat het andere mannetje vlooien. Na enige
minuten vertrekt het eerste mannetje en is het conflict beslecht.
Het bleek dat het schelden over het algemeen het contact tussen apen bevorderde, vooral
doordat het eigenlijk altijd gevolgd wordt door een verzoeningsritueel. Agressie vond dan ook
veel meer plaats tussen apen die een duurzaam contact hadden, dan tussen onbekenden. Dit
36 Brosnan & De Waal 2003, p 297-299
37 Brosnan & De Waal 2005
38 De Waal & van Roosmalen 1979, p. 55-66
39 De Waal 2004, p. 19
16

effect is inmiddels geconstateerd bij 25 soorten apen 40 . Het verzoeningsritueel is vaak een
opportunistische actie, omdat men elkaar nodig heeft. De verzoening na het schelden en bele-
digen zit dus blijkbaar even diep als de woedende reactie op iemands belediging.
Dat de ethiek van apen (en ook van mensen) uiteindelijk terug te voeren is op een overle-
vingsstrategie blijkt onder andere uit onderzoek onder honden. Aan de universiteit van Colo-
rado bestudeerden ethologen het speelgedrag van honden. Het speelgedrag bleek een com-
plexe sociale interactie te zijn, waarbij de dieren voortdurend elkanders bedoelingen aftasten
en checken of hun gedrag goed geïnterpreteerd wordt. Dit is pure noodzaak om te voorkomen
dat er een dodelijk gevecht ontstaat uit een spel 41 .
‘Fair play’ onder dieren blijkt een wijdverbreid verschijnsel. Onder dolfijnen, honden en apen
werd het al vroeg gesignaleerd, maar ook bij ratten wordt het waargenomen. Grote ratten laten
bij tijd en wijle kleinere ratten winnen, zodat de kleine rat blijft spelen. Uiteraard komt dit
gevoel voor ‘fair play’ niet door een overdenking van de ethische consequenties, maar door-
dat dieren met een dergelijk gevoel langer zullen overleven.
Een toenemend aantal ethologen meent dat fair play en samenwerking de voorlopers zijn van
ethisch en moreel gedrag. Sterker nog, ons morele gedrag is vermoedelijk een ingewikkelde
overlevingsstrategie, zoals mag blijken uit de cijfers die aantonen dat een moord niet zelden
voorkomt uit een eenvoudige belediging 42 .
Concluderend leert de biologie dat schelden en onrechtvaardige behandeling een heftige reac-
tie losmaken. Dit dient om de eigen positie binnen de groep te herstellen. Een felle reactie
heeft afschrikking tot gevolg en laat zien dan men niet over zich heen laat lopen. Dit is een, zo
blijkt, succesvolle overlevingsstrategie. Van haast even groot belang, zijn de strategieën die
zich richten op verzoening. Daarbij wordt het beledigde groepslid in ere hersteld, maar wordt
ook voorkomen dat de wraakgevoelens de dood van de dader tot gevolg hebben.
40 De Waal 2004, p. 20
41 Lemonick, Cray & Grossman 2005
42 Cohen e.a. 1996
17

4. Maatschappelijke ontwikkelingen
4.1 Pendelen
Zoals in de inleiding al werd aangestipt, lijkt handhaving van belediging aan pendelbewegin-
gen onderhevig. Van de roep om persvrijheid in het begin van de 19 de eeuw, via de inperking
daarvan ten behoeve van het christelijke normen en waarden naar het afwerpen van het juk
van het gezag in de jaren zestig. Met de moord op Theo van Gogh lijken we weer op een
keerpunt in de pendelbeweging aangekomen.
4.2 Einde van de censuur
Toen in 1848 de persvrijheid in de Grondwet werd vastgelegd, dachten de liberalen daarbij
vooral aan de vrijheid van meningsuiting als een redelijke uitwisseling van argumenten 43 .
Men had zeker niet een pandemonium op het oog waarin ieder zou zeggen wat hem te binnen
zou schieten. De liberalen aarzelden ook niet om in te grijpen wanneer fatsoensnormen wer-
den overschreden of het koningshuis beledigd. Dat kon in die tijd nog tot behoorlijke gevan-
genisstraffen leiden. Ook de christelijke fracties wisten de vrijheid van meningsuiting te be-
perken, onder andere door de invoering van art. 147 en 147a Sr in 1932. De overheidscensuur
weerde alles wat maar als beledigend, godslasterlijk en immoreel kon worden opgevat uit het
publieke leven. De rellen van de jaren zestig doorbraken deze censuur. Vanaf dat moment
mocht je alles zeggen, wat je maar wilde, en ook toen ging dat gepaard met hevige emoties en
fysieke bedreigingen.
4.3 Verharding van de scheldcultuur
Nederlanders hebben van oudsher een ingehouden scheldcultuur. Verwensingen in een anale
of oedipale context (bijvoorbeeld ‘son of a bitch’ en ‘motherfucker’), zoals men die in het
Engels, Frans en het Duits kent, hebben hier nauwelijks equivalenten. Het Duits spant te
kroon (‘Scheisse’ en ‘Dreck’ zijn ook bij ons bekende termen), maar het Frans kent ook al 70
verschillende aanduidingen voor iemand achterste. De laatste twintig jaar zijn Nederlanders
wel meer gaan overnemen uit die talen. In Nederland kennen we vooral de beledigingen met
43 Van Vree 2004
18

een genitaal karakter of verwensingen met een besmettelijke ziekte. Volgens Vuijsje hebben
we daarmee een relatief volwassen scheldcultuur en onderscheiden we ons van landen die nog
in de anale fase zitten. Met een zekere ironie stelt hij dat wij te vergelijken zijn met zesjari-
gen, tegenover de peuters in omliggende landen. Het schelden gaat vanouds gepaard met een
zekere ironie 44 .
Eigenlijk moet de voorgaande alinea in de verleden tijd gelezen worden. In zijn artikel van
2003 roept Vuijsje in herinnering dat hij het zo schreef in de tachtiger jaren. Nu komt hij tot
de conclusie dat de Nederlandse scheldcultuur danig is verhard. In 1995 hoorde hij Feijen-
oord-supporters scanderen: ‘Van Gaal, waar is je kankerwijf!’
Toen Joep van ’t Hek meende dat dit toch te ver ging, kreeg hij de hele columnistenwereld
over zich heen. ‘Alles moet kunnen!’ was hun antwoord. Twee jaar later schreef Theo van
Gogh in de Nieuwe Revu, in de week dat Joop van Tijn aan slokdarmkanker overleed, een
serie ‘humoristische’ schetsen over de slokdarmkanker van Joop van Tijn.
Vuijsje ziet een kentering die in de jaren zestig begonnen is door de ontzuiling, waardoor de
kerken hun grip verloren op het taalgebruik. Stoere jongens gingen ‘poep’ roepen in de klas
en het definitieve keerpunt plaatst Vuijsje in 1980 als het studentenblad Propria Cures op de
voorpagina opent met ‘Pien laat haar richtingwijzer zien’, Pien de vrouw van Hans Wiegel die
juist die week in een verkeersongeluk om het leven was gekomen. De oud-Hollandse traditie
van elkaar beledigen om politieke of religieuze ideeën was onmiskenbaar verhard, zo bleek
later. Maar ook het doel van het leedvermaak om politieke ideeën verdween. Keiharde beledi-
gingen aan het adres van (vooral publieke) personen, zonder enig ideologisch doel, werden
een instrument om bij het publiek te scoren. Ze leverden Paul de Leeuw flinke kijkcijfers op,
vooral toen hij Anneke Grönloh tot vijf maal toe liet opdraven als ‘dronken slet met een ge-
slachtsziekte’.
Een krachtig taboe op etnisch kwetsen werd opzijgeschoven door Jan Jaap van der Wal die
een ‘geinige’ toespeling maakte op het feit dat Ayaan Hirschi Ali ‘geen clitoris meer heeft’.
De zaal barste uit in donderend gelach. De aanwezige politiek leider Wouter Bos was verle-
gen met de situatie maar greep niet in. Vuijsje wijst erop dat als Hirschi Ali een klacht had
ingediend, ze vermoedelijk nog meer belachelijk was gemaakt in de media.
Vuijsje beschouwt de verharde cultuur als bijzonder zorgwekkend. Als mensen er niet van uit
kunnen gaan dat men elkaar in principe vriendelijk tegemoet treedt, dan maakt een stilzwij-
44 Vuijsje 2003
19

gend vertrouwen plaats voor achterdocht en angst. Het einde van het liedje is dat men zich
niet meer veilig voelt en zich niet meer op straat durft te vertonen!
4.4 Beledigingen door volksvertegenwoordigers
Kamerleden, statenleden en gemeenteraadsleden genieten strafrechtelijke immuniteit tijdens
het debat. Toch kunnen ze niet zomaar alles zeggen. De Tweede Kamer voorzitter zal de be-
trokkene manen om zijn woorden terug te nemen en kan hem desnoods het woord ontnemen.
De betreffende woorden kunnen dan geschrapt worden uit de Handelingen. Tot de zestiger
jaren werden woorden als ‘luguber’, ‘gierig’ en ‘smerig’ geschrapt, maar toen CD kamerlid
Janmaat voor racist werd uitgemaakt door GroenLinks werd dat niet ontoelaatbaar geacht 45 .
Sinds 2001 wordt onwelvoeglijk taalgebruik niet meer uit de verslagen van beraadslagingen
van de Tweede Kamer geschrapt. Zo zou het taalgebruik van politici aan de publieke controle
worden onderworpen 46 .
4.5 Escalatie in het nieuwe millennium
In de traditionele zin van het woord kent Nederland geen ‘eerwraak’, maar het leek er ver-
dacht veel op rondom de moord op Pim Fortuyn. Diverse politici hadden de goede naam van
Fortuyn danig door het slijk gehaald. Zijn uitlatingen met betrekking tot de afschaffing van
art. 137 (verbod op discriminatie), die door sommige rechtsgeleerden gedeeld werden, werden
politiek uitgebuit en de man werd vergeleken met een Hitler die de grondwet wilde afschaf-
fen 47 . Naar de Nederlandse rechtspraak valt dat minimaal onder eenvoudige belediging 48 . Als
reactie werden de betreffende kamerleden weer bedreigd met kogelbrieven. In zo’n geval
blijkt de waarde van de rechtsstaat. Waren de kogelbriefverzenders niet aangepakt, dat had dat
kunnen leiden tot een waar slagveld. De vraag blijft ondertussen of handhaving van art. 266
Sr in het geval van belediging van Fortuyn er niet toe had kunnen leiden dat de kogelbrieven
zelfs niet verzonden waren. En zo werd de man die art. 137 wilde schrappen, het slachtoffer
van het feit dat het artikel dat daaraan ten grondslag ligt, art. 266, onvoldoende gehandhaafd
werd. Weliswaar was de moord geen reactie op belediging, maar het klimaat voor een recht-
vaardiging van de moord was wel gecreëerd.
45
Janssens 1998
46
Kamerstukken II 2000/01, nr. 27741, nr. 1-9
47
Februari 2002
48
Zie o.a. Hof Leeuwarden 15-8-2002, niet gepubliceerd besproken in Janssens 2003
20

4.6 De climax?
Bas van Kleef geeft vlak na de moord op Theo van Gogh in een artikel in De Volkskrant een
rake analyse van het verband tussen diens beledigende uitlatingen en zijn dood 49 .
Rond 1994 wordt van Gogh gegrepen door de islam en kwam hij tot uitlatingen als: ‘De grote
denker Rabbae (GroenLinks-kamerlid) is geen grote aanwinst voor ’s lands vergaderzaal.
Toch groet ik hem met een respectvol ‘Allah is groot, Allah is machtig. Hij heeft een lul van
één meter tachtig.’’ In 2001 rond de opkomst van de LPF riep van Gogh uit: ‘Als iemand
kanker verdient, is het Paul Rosenmöller, de hopman van politiek correct Nederland. Mogen
de cellen in zijn hoofd zich tot een juichende tumor vormen. Laat ons pissen op zijn graf.’
Theo van Gogh gaf tijdens een interview met het studentenblad Mare een rechtvaardiging
voor zijn beledigingen. ‘Ik houd van functioneel beledigen. Als ik iemand een geitenneuker
noem of een pygmee op plateauzolen, dan heeft dat een reden (…) Ik wil waarschuwen tegen
de vijfde colonne die hier in Nederland probeert onze vrije manier van leven aan te tasten.’
Burgemeester Cohen van Amsterdam werd ook flink door van Gogh aangepakt, maar in zijn
herdenkingsrede van dinsdag 2 november op de Dam stelde Cohen: ‘Maar dat mág in Neder-
land!’
Volgens van Kleef eiste Theo van Gogh tolerantie ten opzichte van zijn beledigende uitlatin-
gen, terwijl hij met diezelfde beledigingen aantoonde geen respect voor het gedachtegoed van
anderen te hebben. Respectvolle kritiek is nuttig in een samenleving, de wetenschap doet niet
anders, maar door iemand te beledigen wordt zijn maatschappelijke erkenning en zelfrespect
aangetast. Dan gaat het niet meer om de inhoudelijke kritiek, maar om herstel van de waar-
digheid. Dergelijke uitlatingen roepen woede op. Van Gogh vloekte daardoor met de sociale
wetten en was zo te vergelijken met de automobilist die hoe dan ook zijn voorrang opeist. ‘En
zoals we weten, ligt het kerkhof vol met mensen die van rechts kwamen.’
Deze analyse sluit aan bij wat Rachida Azough schrijft in dezelfde krant 50 . In het artikel wor-
den moslimintellectuelen geciteerd: ‘Van Gogh verspreidde desinformatie’ en ‘Hij zette aan
tot haat.’ Volgens Hijme Stoffels (in hetzelfde artikel), hoogleraar godsdienstsociologie, zijn
de beledigingen van Gerard Reve aan het adres van de christenen waarbij hij God in de ge-
daante van een vrijende ezel beschreef, niet te vergelijken met de beledigingen aan het adres
van moslims. In het eerste geval ging het om kritiek van binnenuit door intellectuelen, waar-
49 Van Kleef 2004
50 Azough 2004
21

door de maatschappelijke positie van andere christenen niet in het geding was. ‘In dit geval is
er sprake van verbaal geweld, gericht op een toch al gewantrouwde groep, en dat doet vooral
pijn. Naar de inhoudelijke aspecten wordt in zo’n geval allang niet meer geluisterd.’
Hoezeer Theo van Gogh de grenzen van het recht en sociale wetten overschreden heeft, wordt
door Marjolijn Februari scherp neergezet als ze schrijft 51 :
‘Kort na de moord op Fortuyn schreef van Gogh: ‘Ik ben van mening dat alle geweld
verwerpelijk is, ook als dat tegen Melkert (destijds fractieleider PvdA) gebruikt zou
worden. Dat belet me niet Melkert ‘een moordenaar’ te noemen; Melkert is één van de
hoofdaanstichters van de hetze die de loop van een pistool deed richten op de Godde-
lijke Kale. Waar ik kan, zal ik Melkert als moordenaar blijven aanmerken.’ En dit, ie-
mand van moord betichten op grond van zijn mening, is op geen enkele manier te zien
als een verdediging van het vrije woord. (…) Ons gesprek moet niet gaan over de vrij-
heid van meningsuiting, maar over de gelijkwaardigheid van mensen.’
Hier stipt de schrijfster precies aan waar het om gaat. Door iemand te in het openbaar beledi-
gingen, ontneem je hem zijn maatschappelijke waardigheid en goede naam. Als gevolg daar-
van zal wat hij zegt minder serieus genomen worden. Impliciet snoert de openbare belediging
iemand de mond: ‘Luister niet naar hem, want hij is onbetrouwbaar.’ En zo zijn belediging en
smaad niet alleen een aanval op de eer van iemand en zijn sociale positie, maar ook een aan-
val op de vrijheid van meningsuiting.
4.7 Het driftleven wint het van de ethiek
De naam Mohammed B. zal wel voor eeuwig verbonden blijven aan de naam Theo van Gogh.
De man die Nederland schokte met een koelbloedige moord op een kunstenaar. Al gauw werd
de moord het symbool van de aanval op de vrijheid van meningsuiting. Theo van Gogh werd
de personificatie van de vermoorde vrijheid.
In het kader van deze scriptie wil ik op een ander aspect wijzen. De moord op Theo van Gogh
is ook de uiterste consequentie van het beledigen. Ook al is de belediging een kunstuiting of
bedoeld om mensen aan het denken te zetten, de impact zal er voor het slachtoffer niet minder
om worden.
51 Februari 2004
22

Zoals aangetoond bestaat er op verschillende manieren een correlatie tussen belediging en
moord. Zogezien is er tussen de moord op Theo van Gogh en zijn beledigingen aan het adres
van de islam en moslims haast een natuurwetenschappelijk verband. In elk geval werden de
wraakgevoelens bij de gekwetsten zo sterk, dan één van hen doorsloeg. Er ontstond een kli-
maat waardoor de geradicaliseerde moslim zijn moord kon rechtvaardigen. De ironie is dat de
religie (zo men wil: de God), die een dergelijk doorslaan probeert te voorkomen door op te
roepen tot nederigheid, het op zo’n moment aflegt tegen de diepgewortelde driften. Evolutio-
nair vastgelegde drijfveren van wraak die achteraf worden ingevuld met rationele verklarin-
gen van herstel eer en goede naam.
In dit verband is het interessant wat de dader van de moord en het slachtoffer van de beledi-
gingen hierover heeft verklaard 52 .
‘Wat betreft de aanklacht van u, meneer de officier van justitie, daar kan ik me helemaal in vinden, in
grote lijnen. Ik neem de volle verantwoordelijk op mij. En u heeft gekenschetst dat wat mij eventueel
zou hebben gedreven om te doen wat ik deed, dat dat puur uit mijn geloof is. En het is inderdaad laf als
ik me hier achter de spelregels zou verstoppen door niks te zeggen en de kans te ontlopen om de maxi-
male straf te krijgen. Maar hiermee zeg ik ook wat de zwakte is van deze rechtsgang. Ik erken u niet en
wellicht erkent u mijn rechtsgang niet.
(…)
En ik ben niet hier om een politiek statement met een religieus tintje te geven. Wat ik wel wil dat u
weet, is dat ik uit overtuiging heb gehandeld en niet omdat ik uw zoon haat omdat hij een Nederlander
is of omdat hij mij heeft beledigd als Marokkaan. Ik heb mij nooit beledigd gevoeld.
(…)
En ik zeg u, ik ken u zoon niet. Ik kan hem niet verdenken van enige hypocrisie, want hij was niet hy-
pocriet. Dat was hij niet en ik weet dat hij uit overtuiging dingen zei... Dus het hele verhaal van dat ik
mij beledigd zou voelen als Marokkaan of omdat hij mij geitenneuker zou hebben genoemd, dat is al-
lemaal niet waar. Ik heb gehandeld uit geloof. En ik heb zelfs aangegeven dat als het mijn vader was
geweest of broertje had ik precies hetzelfde gedaan. Dus u kunt mij echt niet verdenken van enige sen-
timentaliteit.
(…) En ik kan u verzekeren, mocht ik vrijkomen dan zou ik precies hetzelfde doen... precies hetzelfde.
(…) Verder wat betreft uw kritiek. Wellicht dat u met Marokkanen bedoelt de moslims. Ik neem u dat
niet kwalijk, want dezelfde wet die mij opdraagt om iedereen die Allah en zijn profeet uitscheldt de kop
eraf te hakken, diezelfde wet verplicht mij om mij niet in dit land te vestigen. Of in ieder geval in een
land waar het vrije woord, zoals de officier van justitie heeft beschreven, wordt verkondigd.
52 Mohammed B. 2005
23

Ik zeg dit verwijt van u... (dat B. gebruik maakt van de Nederlandse rechtsorde, maar deze tegelijkertijd
niet accepteert, red.), dat verwijt van u is rechtsgeldig, mits er een land bestaat waar mensen zoals ik
hun toevlucht toe kunnen zoeken. En dat u uw best doet om een man zoals ik tegen te houden, ik neem
u dat niet kwalijk want u doet uw werk. Net zo min mag u het mij kwalijk nemen dat ik mijn bood-
schapjes probeer onder de man te brengen, zoals u het wilt noemen.
En ik denk, die politieagenten, die 2 november ook met mij geconfronteerd waren, dat die het recht
hebben om te weten dat ik niet schoot om jullie te ontzien, maar ik schoot om te doden en om gedood te
worden.
En u mag al uw om psychologen, al uw psychiaters, al uw deskundigen op me af sturen, maar ik zeg u,
u zult het nooit begrijpen. U kunt het niet begrijpen. En ik zeg u, als ik de mogelijkheid had om vrij te
komen en ik had de mogelijkheid het nog een keer te doen wat ik op 2 november heb gedaan, dan zeg
ik, ik zou het precies hetzelfde hebben gedaan.’
Opmerkelijk in deze verklaring is dat Mohammed zich naar eigen zeggen niet beledigd ge-
voeld heeft, maar ‘de wet hem opdraagt om iedereen die Allah en zijn profeet uitscheldt de
kop eraf te hakken’. Moord uit een vorm van persoonlijke belediging beschouwt hij als iets
sentimenteels. Toch verklaart Mohammed hier dat hij als wraak op de belediging van zijn
God, de aantasting van zijn geloof heeft gehandeld. Hij voelde zich genoodzaakt, zoals een
broer voor zijn zus, voor zijn God op te treden en de eer van zijn godsdienst op die manier te
herstellen. Merk op dat hij daarmee niet de Koran volgt, maar de wetten van de ‘honor cultu-
res’ die los staan van de religie. De aantasting van de goede naam van zijn religie werd zo
ingrijpend geacht, dat volgens hem een moord het enig juiste antwoord was en hij denkt daar-
voor erkenning te vinden in de Koran. Zo geredeneerd, is het dan ook niet vreemd meer dat
Mohammed het Nederlandse rechtssysteem niet erkend. Volgens de wetten van eerwraak en
bloedwraak kunnen families en stammen zich op elkaar wreken. Op moord staat de doodstraf
en als je daartoe niet over gaat, ben je een zwakkeling. Mohammed heeft de eer van zijn God
hersteld en is daar trots op. Volgens de wetten van de bloedwraak is hij daarmee een moedig
man. Het is volgens die wetten meer dan logisch dat de wederpartij hem om het leven zal
brengen. In dit verband is het goed Robert Fisk te citeren: ‘In het Midden-Oosten wordt eer-
der naar de wapens gegrepen, omdat er geen rechter is waar ze naar toe kunnen voor een
rechtvaardig oordeel.’ 53
53 Robert Fisk in ‘Binnen Laden is naïef’, Intermediair 17 november 2005; p. 35
24

Ook de verachting van de vrijheid van meningsuiting is in dit kader te begrijpen. Als het on-
der het mom van die vrijheid mogelijk is om zijn God, moslims en de islam te vernederen,
dan kan hij daar weinig respect voor opbrengen. Moslims worden immers afgeschilderd als
‘geitenneukers’ en wat stelt de mening van een geitenneuker nu voor. Door de vernedering
heeft de dader meer vrijheid gekregen, maar tegelijkertijd heeft hij de waarde van de mening
van het slachtoffer aangetast. Met een moord wordt die mening echter weer onderstreept.
Hoewel weinigen het durfden zeggen, Marjolein Februari was een uitzondering, was de
moord de uiterste consequentie van de verharding van de beledigingscultuur in Nederland.
Gelukkig hebben meer mensen dan in die tijd bleek, dit begrepen. Wellicht was het daarmee
ook een kentering in het denken over daders en slachtoffers van belediging.
4.8 Belediging bij diverse beroepsgroepen
Niet alleen mensen die in het openbaar optreden of minderheden krijgen te maken met beledi-
ging. In 1994 kreeg 70% van de EHBO medewerkers van een ziekenhuis met schelden te ma-
ken 54 . In 1995 werd 60% van de toezichthouders uit Den Haag tenminste een keer uitgeschol-
den 55 en in 1997 werd bijna de helft van het schoolpersoneel in Amsterdam-West het slachtof-
fer 56 . Vooral beroepsgroepen die zich bezighouden met toezicht op regelnaleving worden met
schelden geconfronteerd 57 . Treinconducteurs (94%) en politieagenten (87%) worden het
meest uitgescholden, terwijl taxichauffeurs relatief het best af zijn (30%). Treinconducteurs
voelen zich onzeker en hebben een gebrek aan zelfvertrouwen. Men is niet erg trots op het
eigen beroep. Aan de andere kant heeft een deel van het publiek ook lak aan het controlerende
werk. Deze wisselwerking houdt ongetwijfeld de situatie in stand.
Verder blijkt dat jonge, hoog opgeleide mannen vaker worden uitgescholden dan oudere, la-
ger opgeleide vrouwen 58 . Mensen buiten de normale werktijden, die veel contact hebben met
onbekend publiek, alleen werkzaam zijn en slecht nieuws boodschappen moeten overbrengen,
zijn nogal eens de klos. In landelijke gebieden wordt 8% minder uitgescholden, maar toch nog
altijd 64%. De beroepsgroep waartoe de werknemer behoort, is echter doorslaggevend.
54 Boom & Plug 1996
55 IVR 1996
56 Asvos 1999
57 Middelhoven en Driessen 2001
58 Middelhoven en Driessen 2003
25

Opmerkelijk is dat autochtonen vaker worden uitgescholden dan allochtonen. Bij treinconduc-
teurs is dit het meest significant: 94 versus 77%. Dit kan verklaard worden uit het feit dat in
het onderzoek discriminerende opmerkingen (sekse, huidskleur, afkomst) gescheiden worden.
Allochtonen hebben weer meer last van discriminatie. Al met al kan gesteld worden dat er
geen verschil bestaat tussen het aantal beledigingen dat allochtonen en autochtonen naar hun
hoofd krijgen.
Ook de impact van het schelden is door Middelhoven en Driessen onderzocht 59 . Personeel van
psychiatrische inrichtingen blijkt langer last te hebben van verbale agressie dan van fysieke
agressie. De klap of duw is weer snel vergeten. Werknemers die uitgescholden worden, blij-
ken veel grotere kans te lopen ook slachtoffer te worden van serieuze bedreigingen en van
fysiek geweld. De correlatie tussen schelden en fysiek geweld is 0,36, hetgeen op een vrij
sterke samenhang wijst. De auteurs waarschuwen ervoor dat het toestaan van beledigingen en
verbaal geweld erop kan uitlopen dat er geen mensen meer zijn die dergelijke diensten willen
verrichten.
Correlaties tussen de verschillende geweldsvormen
(alle significant bij p

Het aantal vonnissen is ten opzichte van de WODC-rapportage uit 1979 63 fors gestegen. Meer
dan de helft van de aangiften door politieambtenaren is door de rechter afgedaan.
In de periode 1991-2001 steeg het aantal zaken in Amsterdam van 21 naar 720 64 . Het strenge-
re beleid van de regio Amsterdam-Amstelland heeft volgens de hoofdofficier als reden ‘dat
het niet voldoende optreden tegen beledigingen van politieambtenaren gezagsondermijnend
werkt.’ In die zin wijkt het OM Amsterdam af van de rest van Nederland, waar alleen grove
beledigingen vervolgd worden. Een dergelijke restrictieve houding kan er echter toe leiden dat
dienders soms afzien van optreden tegen beledigingen uit vrees voor sepot van de zaak (veel
werk en gezichtsverlies).
Het genoemde beleid in Amsterdam is geformaliseerd in het ‘Streetwise-beleid’. Doel van dit
beleid is het terugveroveren van de publieke ruimte en de straat weer terug te geven aan het
publiek 65 . Daarbij staat het gezag van de agent centraal. Hierdoor zal in een één-op-één-
situatie een zwaardere belediging eerder getolereerd worden, dan in een situatie met omstan-
ders.
Net als bij werknemers in de psychiatrische sector blijken ook politieagenten, ondanks het feit
dat zij als vast onderdeel worden beschouwd van de functie, zich beledigingen nogal aan te
trekken 66 .
De boetes variëren van 20-225 euro, afhankelijk van de ernst. Belediging door spugen en het
toewensen van ziektes werd daarbij het strengst gestraft (120-225 euro). Belediging in racisti-
sche, discriminerende en algemene termen kregen de laagste boetes (20-60 euro) 67 .
In dit kader is het opvallend dat klachten over uitlatingen door politieambtenaren bovenaan
staan op de lijst van klachtsoorten 68 . Een verklaring voor het feit dat deze klachten zelden
voor de rechter komen, zal verderop in deze scriptie tijdens de discussie worden gezocht.
4.9 Handhaving in Amsterdam
Een argument tegen strengere handhaving van belediging zou kunnen zijn dat de politie wel
wat anders te doen heeft en het OM overbelast zou raken. Uit het Streetwise-beleid van de
politie Amsterdam-Amstelland blijkt dat het wel degelijk kan en bovendien gunstige effecten
63 Van der Kaaden 1979
64 Klooster 2002
65 Bron 2003
66 Bron 2003
67 Klooster 2002, p. 42
68 Bron 2003
27

heeft. De doelstelling van het beleid is de veiligheid en leefbaarheid in de stad te vergroten.
Daardoor zou de burgerzin bevorderd moeten worden in de hoop dat burgers meer oog krijgen
voor elkaar en elkanders belangen 69 .
Het Streetwise-beleid ging in 1998 van start en beoogde de kleine ingesleten overtredingen
aan te pakken. Politieagenten laten zien dat regels consequent worden gehandhaafd, spreken
burgers meer aan en delen meer bekeuringen uit. Zo moeten normen en omgangsvormen her-
bevestigd worden en burgers inspiratie bieden zelf ook storend gedrag aan te pakken. Daarbij
gaat het niet om een keihard zero-tolerance-beleid maar wel om een duidelijk herkenbaar toe-
zicht.
Nu zeven jaar later is het door van Stokkum geanalyseerd 70 . De laatste jaren werden ruim
400.000 extra processen-verbaal opgemaakt. In 2003 werd in 58% van de gevallen de over-
treder staande gehouden. In dat jaar werden maar liefst 250.000 gesprekken met burgers ge-
voerd over kleine overtredingen. Dit laatste is van belang omdat het direct aanspreken beter
gedragsveranderingen tot stand kan brengen dan het toesturen van een acceptgiro.
Voor deze actie zijn ongeveer 1000 extra politieagenten in dienst getreden. Maar liefst 15.562
kleine overtredingen werden in 2002 voor de rechter gebracht, zodat hier wel een overbelas-
ting van het OM ontstond.
Streetwise blijkt voor wat betreft de gevolgen een succes. Een meetbaar effect is bijvoorbeeld
dat fietsen in de Leidsestraat, na 4000 bekeuringen, niet meer voor. De handhaving lijkt bij te
dragen tot vermindering van het onveiligheidsgevoel van burgers. Door de voortvarende aan-
pak van verdachten van belediging en bedreiging voelen veel trambestuurders zich gesterkt en
zijn ze bereid zelf ook burgers aan te spreken. Ze raken meer zelfverzekerd, waardoor de ne-
gatieve gezagsspiraal doorbroken wordt. Een dergelijk effect is er bij burgers in het algemeen.
Het aantal aangiften van zogenaamde bejegeningsklachten is in deze periode verdubbeld.
Wel escaleren nu meer kleinere vergrijpen, vermoedelijk doordat agenten zonder pardon hun
macht doen gelden. Dit leidt dan weer tot klachten van burgers die zich respectloos behandeld
voelen. Een geïnterviewde politieagent zei, dat hij geleerd had te zeggen waar het op staat,
maar tegelijkertijd mensen als mensen te behandelen.
Van het Streetwise-beleid kan geleerd worden dat handhaving van kleine zaken als belediging
het onderling vertrouwen en coöperatie onder burgers kan versterken. Mensen durven elkaar
weer eerder aan te spreken op elkanders gedrag. Het WRR (Waarden normen en de last van
69 Van Stokkum 2005a
70 Van Stokkum 2005b
28

gedrag) wijst erop dat normen niet zomaar zijn hersteld 71 . De vervaging vraagt een enorme
inspanning om de normen opnieuw aanvaard te krijgen. Daarom zal de handhaving door poli-
tieagenten moeten worden overgenomen door andere instituties. Niet alleen op straat, maar
ook in de klas, op kantoor, op de sportvereniging en in het clubhuis.
4.10 Een vervolg in de maatschappij
Projecten in Lieshout en op Ameland lieten zien dat burgers vaak bereid zijn om samen met
politie, justitie en gemeente projecten op te zetten, waarbij normen en waarden in een breder
verband worden gehandhaafd 72 . Het project ‘Goed te leven’ in Lieshout had de bedoeling om
de inwoners na te laten denken over de omgang met elkaar. De aanleiding was de ‘toenemen-
de agressie en het verbaal geweld op straat, in de sport en op school.’ Jongeren verveelden
zich, toonden weinig respect voor anderen en gedroegen zich steeds agressiever. Grof en be-
ledigend taalgebruik hoorde daarbij. Leerkrachten kregen een grote mond en ouders wisten
niet hoe ze ermee om moesten gaan. Het project vond navolging op andere plaatsen, zoals
‘Omgaan met elkaar’ op Ameland.
In de projecten wordt geconstateerd dat met elkaar praten de buurt meer leefbaar maakt. Het
project werd vooral een succes doordat de meeste inwoners meededen en er een breed opgezet
coördinatieteam was, dat de kar trok. In het team zaten onder andere twee directeuren van
basisscholen, een opbouwwerker, een politiefunctionaris, het hoofd van de gemeentelijke af-
deling Sociale Zaken en Welzijn en de burgemeester. Er werden lokale debatten gehouden,
oudercursussen, een projectweek op school, trainingen van het jeugdwerk, etc.
De effecten na enige jaren waren duidelijk waarneembaar, maar tot een inktvlekwerking is het
nooit gekomen. Ook hier was de conclusie dat mensen duidelijke en navolgbare voorbeelden
moeten hebben. Deze voorbeelden ontbreken in onze maatschappij nogal eens. Men denkt dan
snel: ‘Niemand doet het, waarom zou ik het wel doen?’ Sterker nog, de negatieve voorbeelden
van mensen die werden neergestoken die wél iets deden, zijn beter bekend dat de positieve
voorbeelden.
71 WRR 2003
72 Verhagen 1999
29

4.11 Nieuwe tijdgeest
De kabinetten Balkenende traden aan met het voornemen normen en waarden te herstellen.
Het tweede kabinet kreeg zelfs als credo ‘Herstel van vertrouwen’ mee. Hoewel men zich kan
afvragen of deze kabinetten zijn geslaagd in hun prijzenswaardige voornemen, symboliseren
zij wel een nieuwe tijdgeest. Steeds vaker worden beledigingen ingedamd. Zo schreef Minis-
ter Borst van Volksgezondheid in 2001 dat termen als ‘idioot’ en ‘imbeciel’uit de beleidsre-
gels van het College Tarieven Gezondheidszorg zullen worden geschrapt omdat zij als grie-
vend ervaren worden 73 . Het gedoogbeleid ten aanzien van het beledigen van politieambtena-
ren werd gekeerd, in het Beleidsplan Nederlandse Politie (BNP) 74 . Voortaan zou weer worden
opgetreden tegen verbaal geweld. Een beledigende uitzending van Paul de Leeuw in 2002
werd door de NCRV verboden, burgemeesters en scheidsrechters tolereerden niet langer de
scheldkoren in voetbalstadions en de minister-president greep in toen Dick Advocaat als trai-
ner van het Nederlands elftal in 2004 beledigd werd. In 2002 stelde minister Donner van Jusi-
titie in verband met de integratieproblemen van moslims ‘De verruwing, de verbale gewelds-
spiraal, maakt het alleen maar moeilijker de problemen op te lossen.’ 75 De AIVD schreef in
maart 2004: ‘Te constateren valt dat een groeiend aantal moslims zich door opiniemakers en
opinieleiders in het maatschappelijk verkeer onheus bejegend voelt.’ 76
Projecten als ‘Goed te leven’en ‘Omgaan met elkaar’ laten zien dat ook de bevolking middels
projecten een kentering probeert teweeg te brengen.
73
Handelingen II 2001/02, nr. 108
74
BZK 1999
75
Van Liempt 2004
76
Azough 2004
30

5. Rechtshistorische vergelijking
5.1 Periode tot de middeleeuwen
In de periode van de Romeinse republiek waren het schelden in het openbaar (convicium) en
het aanranden van de eer en goede naam (infamatio) strafbaar 77 . De vergelding van de min-
achting vond plaats door de vordering van een geldboete. Het slachtoffer diende hiertoe het
initiatief te nemen.
In de Digesten (6 de eeuw) werd elke belediging van een ander als strafbaar aangemerkt (ini-
uria) 78 . Ook feitelijkheden als het opsteken van de middelvinger vielen daaronder (iniuria rea-
les). Belediging van mensen met een hogere status (ouders, senatoren) werkte strafverzwa-
rend.
De romanisten uit de 13 de eeuw beperkten zich tot het smaadschrift (libellus famosus), waarbij
men dacht aan iemand die het oogmerk had om iemand in zijn eer aan te randen (animus ini-
uriandi). Lichtere vormen vielen onder het plaatselijke recht. Een belediging kon ook aange-
nomen worden als de opmerking op waarheid berustte. Alleen als een strafproces volgde en
daarin werd vastgesteld dat de opmerking juist was, verviel de strafbaarheid.
In de middeleeuwen kon men een geldboete of een verplichte bedevaart opgelegd krijgen naar
het lokale recht. Soms werd de dader bevolen het slachtoffer in ere te herstellen 79 . Zowel
scheldwoorden, valse beschuldigingen, roddels als feitelijke gedragingen werden strafbaar
geacht.
Hugo de Groot zag iemands reputatie als een aspect van het persoonlijkheidrecht 80 . Hij vond
dan ook dat schadevergoeding het beste antwoord was op belediging en wel via een civiele
actie. De dader kon de belediging herroepen of een geldboete krijgen. Als iemand uit drift had
beledigd, kon de dader op zijn woorden terugkomen, bijvoorbeeld door bij de notaris een ver-
klaring te tekenen. Het strafrecht kwam er pas aan te pas als er sprake was van een opzettelij-
ke krenking van iemands reputatie. Matthaeus meende zelfs dat er geen belediging is zonder
de bedoeling om iemand te beledigen. Dit oogmerk viel weg als het ging om een noodzakelij-
ke verdediging 81 .
77 Janssens 1998
78 Janssens 1998, p. 13
79 Janssens 1998, p. 16
80 Dovring 1965
81 Janssens 1998
31

5.2 Na de middeleeuwen
Na de middeleeuwen was een goede naam meer waard dan goud en zilver 82 , omdat een goede
naam van groot belang was in het economisch verkeer. Zonder wederzijds vertrouwen geen
handel. In verband daarmee werden in plaatselijke verordeningen expliciet verboden scheld-
woorden genoemd, zoals ‘dief’, ‘hoer’, ‘leugenaar’ en ‘hoerenzoon’. Dergelijke ‘suggesties’
waren immers slechts voor iemands reputatie in de handel.
In de 18 de eeuw was een belediging voldoende reden voor een duel (dat in 1809 strafbaar ge-
steld werd), maar als men denkt dat eer en goede naam tegenwoordig niet meer van belang
zijn om te beschermen dan heeft men het mis. De Amsterdamse raadsheer Willems stelde in
Vrij Nederland dat delicten tegen de goede naam na die tegen het leven en de menselijke inte-
griteit het ergst zijn 83 . Strafbare belediging is echter geen ‘hard’ delict. Wat onder aantasting
van de eer verstaan moet worden varieert naar cultuur, tijd en plaats. Een historische bespre-
king is daarom lastig, omdat de zeden van de tijd van groot belang zijn voor de bepaling van
de strafbaarheid.
5.3 De Code Penal
Janssens bespreekt in zijn artikel ‘Ik zal jelui wel donderen’ uitvoerig de rechtsgeschiedenis
rond de strafbaarheid van belediging. Ik zal in deze paragraaf gebruikmaken van zijn analy-
se 84 .
Art. 367 Code Penal (1811) stelt:
‘Schuldig aan het wanbedrijf van lastering zal zijn hij die op of in openbare plaatsen of
bijeenkomsten, hetzij in een authentieke of publieke akte, hetzij in een gedrukt of on-
gedrukt geschrift aan iemand daden te last gelegd zal hebben, die ingevalle zij plaats
hadden, den gene tegen wie zij geduid zijn, aan lijf- of boetstraffelijke vervolging, of
wel blootelijk aan de verachting en den haat der burgeren, bloot zouden stellen.’
82 Bremmer 1996
83 Vrij Nederland 2-11-1991, p. 53
84 Janssens 1992
32

Om deze reden werd een zekere Merkelbach in 1846 door de Hoge raad veroordeeld 85 . Hij
had tegen iemand gezegd dat hij boter had gestolen uit een kelder. Daarmee werd de man im-
mers ‘blootgesteld aan verachting’. Maar het moest wel om een zware beschuldiging gaan,
want als men zei dat iemand zijn schulden niet heeft betaald, dan kwam dat niet in aanmer-
king voor vervolging 86 . Uiteraard gold hetzelfde als men de waarheid spreekt, al telde in dit
opzicht aanvankelijk slechts een veroordeling door de rechtbank als waarheid.
Art. 375 Code Penal komt dichter bij ons begrip ‘belediging’. In dit artikel wordt ‘hoon’
strafbaar gesteld:
‘Wat betreft smaad- of scheldwoorden, en beleedigende uitdrukkingen, die geenerlei te
lastlegging van een bepaalde en omschreven daad maar van eene aangeduide ondeugd
behelzen mogen, ingevalle zij op of in openbare plaatsen of bijeenkomsten, zijn uitge-
sproken, of in geschriften, die verspreid en in omloop gebragt zijn geworden, geplaatst
zijn…’.
Hierin worden ook onterechte beschuldigingen van niet-strafbare feiten strafbaar gesteld. Zo
vond de Hoge Raad dat de uitspraak ‘Gij zijt een bedelaar’ in strijd was met dit artikel 87 . Dat
gold ook voor scheldwoorden als ‘dief’ en ‘schelm’. Het ging hier immers om ‘ondeugden’.
Op deze wijze wordt de belediging geobjectiveerd. Overigens was het al ‘openbaar’ als ande-
ren de belediging konden horen 88 . Hiermee werd het gevaar dat een grove belediging in beslo-
tenheid onbestraft zou blijven, zoveel mogelijk ingeperkt.
In de artikelen 376 CP en 471 CP wordt vervolgens eenvoudige belediging strafbaar gesteld
als overtreding met boetes van 1-5 frank:
‘alle beledigingen en hoonende uitdrukkingen, mits slechts niet geprovoceerd, en voor
zover zij het dubbele karakter van graviteit en publiciteit missen’.
Zo werd in 1845 een dienstmeid veroordeeld toen zij haar dominee had beledigd met de op-
merking dat zij met hem ‘als man en vrouw geleefd’ had. Een dergelijke opmerking van ie-
mand van lagere stand was een scheldwoord in de zin van art. 471 CP.
Men zou kunnen stellen, en Janssens doet dat, dat in art. 367 CP iemands goede naam, ie-
mands reputatie ten opzichte van derden, wordt beschermd, terwijl in 471 sub 11 CP de be-
85 HR 21-4-1846, W. 730
86 HR 23-6-1840, W. 105
87 HR. 30-6-1873, W 3616
88 HR 15-12-1846, W. 785
33

scherming van het respect, de achting centraal staat. Het begrip ‘goede naam’ is een onderdeel
van het meer algemene begrip ‘eer’. In beide gevallen gaat het om de reputatie, de achting die
men bij anderen geniet.
5.4 Verschil met het huidige wetboek
Waar de Code Penal drie beledigingsvormen kent (laster, hoon en eenvoudige belediging),
kent ons huidige Wetboek van Strafecht er nog twee: smaad en eenvoudige belediging. Het
Italiaanse strafwetboek uit 1868 heeft hiervoor model gestaan 89 . Dat splitste de belediging in
smaad (diffamazione), smaadschrift (libello famoso) en alle andere vormen van belediging
(injuria). De waarheidsregeling, zoals bij de Code Penal, geldt wel in het geval van smaad of
smaadschrift (zie art. 262 en 265 Sr), maar niet in het geval eenvoudige belediging (art. 266
Sr). De vrij ingewikkelde toevoegingen aan de huidige waarheidsregeling zijn bij de wetswij-
ziging van 25 maart 1978 komen te vervallen.
5.5 Wijzigingen na de jaren zestig
De zestiger jaren betekenden een omslag in het denken over belediging. Onvoorwaardelijk
respect voor het gezag was niet meer vanzelfsprekend en het experimenteren met de vrijheid
van meningsuiting had zijn aanvang. Dit had zijn weerslag op uitspraken van de Hoge Raad.
De Hoge Raad verwierp nog het cassatieberoep tegen veroordeling wegens het beledigen van
een bevriend staatshoofd. Het geruchtmakende arrest waarin een demonstrant schuldig be-
vonden werd aan belediging van een bevriend politicus vormt min of meer een ijkpunt. Presi-
dent Johnson werd in het kader van een Vietnam-demonstratie uitgemaakt voor ‘moordenaar’.
In de rechtspraktijk van de Verenigde Staten werd dit als overdrachtelijk opgevat, zo niet in
Nederland. De Hoge Raad overwoog dat hier sprake was van krenking van de eer en goede
naam.’ 90
Dat de tijdgeest niet gestopt kon worden bleek wel uit een demonstratie in 1972 waarin ik zelf mee liep.
De uitroep ‘Nixon moordenaar’ werd niet alleen met megafoon door de straten geschald, maar was ook
te lezen op diverse spandoeken. Geen politieagent die het in zijn hoofd haalde om in te grijpen. Politici
werden meer en meer gezien als hoge bomen die maar veel wind moeten kunnen vangen en hun gezag
89 Janssens 1992
90 HR 7-11-1967, NJ 68 44
34

dat door de belediging werd aangetast werd niet langer beschermd. Dit laatste is uiteindelijk in 1978 ge-
codificeerd in art. 266 lid 2 Sr.
Naar aanleiding van de uitspraak van de Hoge Raad meenden kamerleden dat het betreffende
wetsartikel 117 (oud) Sr wellicht beter ingetrokken kon worden. De onderzoekscommissie die
daarop ingesteld werd (Commissie Langemeijer) concludeerde dat het probleem niet in art.
117 Sr lag, maar in de algemene bepalingen van art. 261 (smaad) en 266 (eenvoudige beledi-
ging) 91 . De Commissie Langemeijer signaleerde een spanning met de vrijheid van meningsui-
ting. Desalniettemin constateerde de Commissie dat titel 16 Sr de best haalbare regeling van
dat moment was:
‘Ook bij de best mogelijke regeling zal altijd nog enigermate het bezwaar blijven be-
staan dat degene die in eerlijke verontwaardiging zijn zelfbeheersing verliest meer aan
de straf blootstaat dan de listige en schijnheilige die er in koelen bloede op uit is zon-
der risico een ander te kwetsen of diens goede naam te ondermijnen.’
De Commissie wilde handhaving beperken tot de meer ondubbelzinnige vormen van beledi-
ging. In de Tweede Kamer werd vervolgens gediscussieerd over de vraag of art. 266 niet beter
afgeschaft kon worden 92 . Dit laatste werd door de regering niet overgenomen. Zij hield vast
aan de MvT, die stelde dat men middels een strafrechtelijk optreden kunnen voorkomen dat
het slachtoffer zich op de dader zou wreken 93 . Bovendien zou dit optreden de voorkeur ver-
dienen boven een meer omslachtige civiele procedure. Daaraan werd toen, opmerkelijk ge-
noeg, aan toegevoegd dat schrapping zou kunnen leiden tot ‘ongewenste verruwing van de
politieke en maatschappelijke zeden’ 94 . Dat een wet pas voldoende impact heeft als hij ook
wordt gehandhaafd, werd blijkbaar even vergeten. Het heeft er alle schijn van dat titel 16 Sr
tot symboolwetgeving werd gedegradeerd 95 .
5.6 Het WODC-onderzoek
Diverse kamerleden bleven zo hun twijfels hebben over de werking van strafbaarstelling 96 .
Iemands goede naam was tenslotte een moeilijk te meten grootheid. De minister verdedigde
zich in de MvA: ‘Het gevaar bestaat dat wanneer het uiten van beledigingen ongehinderd kan
91 Janssens 1998
92 Kamerstukken II, 1977/78, nr. 11249, p. 634
93 Kamerstukken II, 1970/71 11 249, nr. 3, p. 4
94 Kamerstukken II, 1975/76, 11 249, nr. 5, p. 2
95 zie ook Aubert 1961
96 Handelingen II, 1971/72, 11249, 5, p. 5
35

doorgaan, mensen tot mishandeling komen, hetzij omdat bij de dader de laatste remmingen
zijn weggevallen, hetzij omdat het getergde slachtoffer daartoe zijn toevlucht neemt.’ De mi-
nister blijkt daarin zo’n 25 jaar later gesteund te worden door wetenschappelijk onderzoek,
maar op dat moment waren het onvoldoende beargumenteerde woorden, zodat de kamer
vroeg om een onderzoek van het WODC (Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatie-
centrum) 97 .
Het WODC beperkte zich tot de 2722 gevallen van belediging uit 1971, 1973 en 1975, die bij
rechtbanken en gerechtshoven waren afgedaan. Dat dit geen representatief beeld gaf van bele-
digingen in de samenleving werd wel erkend. Daarnaast werd er geen onderscheid gemaakt
tussen zaken n.a.v. eenvoudige belediging, smaad, laster en belediging van een ambtenaar 98 .
Opvallend was wel dat het aantal beledigingzaken dat bij de rechtbank aanhangig gemaakt
werd, in de loop der jaren sterk was gedaald. Het WODC zag belediging vooral als een sig-
naal voor andere delicten, hoewel uiteraard uit de evenredigheid ook geconcludeerd kan wor-
den dat belediging vaak een aanleiding vormt.
Uit het onderzoek bleek dat maar liefst 75% van de gevallen van smaad(schrift) en 86% van
de gevallen van belediging werden geseponeerd: 2276 van de 2722 zaken! Bedenkelijk aan
het WODC-onderzoek was, dat al deze gevallen niet nader werden onderzocht op hun achter-
grond en de reden van sepot. Ook bleven alle gevallen buiten beschouwing die al door politie-
ambtenaren waren geseponeerd of zelfs niet eens waren genoteerd. Onderzoeker van der
Knaap noemde het grote aantal sepots ‘depenalisering’, maar in werkelijkheid bleek er sprake
van een massale afwijzing van talrijke aangiften. Blijkbaar vonden politieambtenaren, officie-
ren van justitie en rechter het fenomeen belediging minder van belang dan de slachtoffers zelf.
Ondertussen concludeerde de minister dat de civiele weg te bezwaarlijk was 99 . Om de kriti-
sche kamerleden enigszins tegemoet te komen werd art. 266 lid 2 Sr door de regering toege-
voegd: Gedragingen die erop gericht waren kritiek te uiten op de behartiging van openbare
belangen, waren voortaan niet meer strafbaar.
Van der Neut maakt in 1981 korte metten met het onderzoek. Hoewel het onderzoek zich ba-
seerde op uitermate selectieve gegevens, werden volgens hem vrij boude conclusies getrok-
ken. ‘In iets meer dan de helft (53%) van de zaken is er minstens één vrouw bij betrokken.’
97 Handelingen II, 1975/76, 11249, 6
98 Van der Neut 1981
99 Handelingen II, 2-2-1978, p. 658
36

De ‘rol van de vrouw in de samenleving’ zou er toe leiden dat een vrouw relatief vaak bele-
digt of beledigd wordt 100 . Verder wordt in het rapport geconcludeerd, nog steeds op basis van
de zaken die niet geseponeerd werden, dat de meeste beledigingen overdag, in het openbaar,
tussen personen van ongelijke leeftijd en tussen statusgenoten plaatsvinden. Dat deze conclu-
sies onder het kopje ‘open deur’ kunnen worden geplaatst, blijkt wel als men bedenkt dat
smaad pas smaad is als er ruchtbaarheid aan gegeven wordt, dat smaadschrift uiteraard
meestal overdag zal worden gepubliceerd en dat het toeval moet zijn als beide personen exact
dezelfde leeftijd hebben.
Wat onmiskenbaar uit de rapportage naar voren komt is het feit dat vervolging van eenvoudi-
ge belediging slechts zelden plaats vond en dan nog slechts geringe geldboetes werden opge-
legd. Dit heeft op zijn beurt weer tot gevolg dat de aanpak van het beledigingsdelict voor de
politieambtenaar geen prioriteit heeft.
Ook bleek dat het aantal beledigingsdelicten dat door de rechtbank werd afgedaan, in die jaren
drastisch was gedaald: in 1971 nog 747, in 1973 was dat 532 en in 1975 nog slechts 459.
Dat de strafbaarstelling de ‘fysiek zwakkere’ in de samenleving zou beschermen, zoals het
WODC in haar rapport concludeert, blijkt niet uit de feiten van het onderzoek. De gemiddelde
leeftijd is 48 jaar, en 62% is man. Dit lijkt er juist op te wijzen dat alleen de oudere man het
tot de rechtbank weet te brengen.
Het benoemen van belediging tot overtreding wordt door de onderzoeker als onwenselijk af-
gedaan. De politie zou haar transactiebevoegdheid te gemakkelijk kunnen gaan gebruiken.
Schrappen van art. 266 Sr wordt afgeraden omdat dit de ‘signaalfunctie’ van de belediging
zou opheffen. Deze, door de regering gewenste, conclusie werd verder onderbouwd door de
stelling dat het afschaffen een eventuele herintroductie moeilijk zou maken… 101
100 Van der Neut 1981
101 Van der Kaaden 1979
37

6. Rechtspraak rond belediging
6.1 Grondtypen van belediging
Janssens onderscheidt in zijn dissertatie vier grondtypen van belediging 102 .
Scheldwoord en uitdrukking van minachting
Het gaat hierbij in beginsel om erkende scheldwoorden. Zo werd een deurwaarder eind 19 de
eeuw uitgescholden voor ‘snotneus’ en ‘kwajongen’. De dader werd door de Hoge Raad
schuldig bevonden aan belediging, nu er sprake was van een geringschatting van de deur-
waarder 103 . Om dezelfde reden werd iemand veroordeeld die een agente uitgemaakt had voor
‘klerewijf, kankerhoer, teringlijer, je moeder is een hoer’ 104 .
Geen scheldwoord, wel minachting
Hierbij is er geen sprake van een ‘erkend’ scheldwoord, maar blijkt uit de context dat het wel
bedoeld is als een uiting van minachting. Dit komt veel voor in het kader van art. 137 c Sr. De
eigenwaarde van een groep mensen wordt dan aangetast. Het eerder genoemde arrest waarbij
de vrouw van een zekere B. uitgemaakt wordt voor ‘agressieve en kijvende Duitse jodin’
werd uitgemaakt is daar een voorbeeld van 105 . Zo werd de leus ‘Joden weg ermee! Sieg Heil,
Hitler!’ als beledigend bestempeld, juist vanwege de samenhang van deze woorden, hoewel
de woorden los van elkaar geen belediging inhouden 106 .
Materiële eenvoudige belediging
Het gaat daarbij veelal om een insinuatie, een bedekte aantijging. In dit kader werd het uitroe-
pen in de rechtszaal ‘daar staat de meineedige!’ een beledigend karakter, omdat de aange-
sprokene van meineed beschuldigd werd 107 . Hetzelfde gold voor de opmerking ‘Betaal je
schuld met al je schuld’, waarbij de betrokkene impliciet beschuldigd werd van wanbeta-
ling 108 . Kortom, het gaat hierbij om uitlatingen, waarmee de dader de aangesprokene beticht
van gedragingen die in strijd zijn met de zedelijke waarden.
102 Janssens 1998
103 HR 21-11-1897, W. 5505
104 HR 17-11-1993, NJ 93 275
105 HR 26-6-1984, NJ 85 40
106 HR 22-3-1988, NJ 88 876
107 HR 17-1-1927, NJ 27, p. 189
108 HR 1-4-1940, NJ 40 729
38

Kritiek op niet-zedelijk gebied, ‘grievend’ verwoord.
Dit grondtype wordt in toenemende mate niet als strafbaar beschouwd. Kritiek op iemands
artistieke prestaties is in beginsel niet beledigend 109 . Een recensent zou niet meer kunnen
werken. In dit verband is het opmerkelijk dat kritiek op de handel en wandel van politici wel
regelmatig tot een veroordeling leidde. Dat laatste veranderde in de jaren zestig. Kritiek op
politici werd sinds die tijd vooral gezien in het kader van de vrijheid van meningsuiting.
Grievende uitlatingen in het algemeen kunnen deel uitmaken van de vrijheid van meningsui-
ting, aldus het EHRM. Zodra ze bijdragen aan het publieke debat, kunnen ze niet verboden
worden 110 . Indien de grievende uitlating echter geen enkel publiek belang dient, dan ook zal
het EHRM niet gauw ingrijpen.
6.2 Artikelen uit Wetboek van Strafrecht op een rijtje
Ons Wetboek van Strafrecht telt diverse bepalingen die verschillende vormen van belediging
strafbaar stelt. Op een rijtje:
Art. 111: Opzettelijke belediging van de Koning.
Art. 112: Opzettelijke belediging van leden van het Koninklijk Huis.
Art. 118 en 119: Opzettelijke belediging van het hoofd of een lid van de regering van een
bevriende staat.
Art. 137c: Het in het openbaar beledigen van een groep mensen of gewelddadig
optreden tegen een persoon of een groep van mensen wegens hun ras,
godsdienst of levensovertuiging, geslacht of geaardheid.
Art. 137d: In het openbaar aanzetten tot haat tegen of discriminatie van mensen of
gewelddadig optreden tegen een persoon of een groep van mensen we-
gens hun ras, godsdienst of levensovertuiging, geslacht of geaardheid.
Art. 147-147a: Smalende godslastering. Zich krenkend uitlaten over zaken die iemands
godsdienstige gevoelens raken. In feite een species van het genus bele-
digen, dat in verschillende culturen verschillend zal worden ervaren.
Art. 261 Sr: Smaad en smaadschrift. Hierbij wordt iemands goede naam aangetast,
109 HR 9-10-2001, NJ 2002 76
110 Van Lent 1999
doordat hij vals beschuldigd wordt en daar ruchtbaarheid aan gegeven
39

wordt. Wordt de beschuldiging schriftelijk, middels afbeeldingen ver-
spreid of openbaar gemaakt, dan gaat het om smaadschrift.
Art. 262 Sr: Laster verschilt van smaad doordat de dader weet dat wat hij zegt on-
juist is. In art. 265 volgen dan enkele strafuitsluitingsgronden, bijvoor-
beeld als bij de rechtbank blijkt dat het te last gelegde wel degelijke
juist is.
Art. 266 Sr: Eenvoudige belediging. Onder eenvoudige belediging valt iedere opzet-
telijke belediging, die niet onder smaad of smaadschrift valt, zoals het
schelden. Lid 2 kent een uitsluitingsgrond voor uitingen ter behartiging
van openbare belangen.
Art. 267 Sr: Strafverzwarende omstandigheden voor beledigingen aan het adres van
het openbaar gezag, een ambtenaar, het hoofd of lid van de regering van
een bevriende staat.
Art. 268 Sr: Het opzettelijk doen van valse aangifte bij iemand van de overheid.
Art. 269 Sr: Waaruit blijkt dat belediging een klachtdelict is en dus pas vervolgd kan
worden als aangifte is gedaan.
Art. 270-271 Sr: Smaad en smaadschrift jegens een overledene.
In het kader van deze scriptie beperk ik me grotendeels tot de bespreking van art. 266, de een-
voudige belediging. Waar nodig trek ik de lijn door naar de andere artikelen.
6.3 Eenvoudige belediging.
De opbouw van het wetboek is niet helemaal logisch. Men zou verwachten dat de eenvoudige
belediging bovenaan staat en de daarvan afgeleide artikelen eronder. Maar omdat art. 266 Sr
een soort vangnetconstructie is (voor alles wat niet onder smaad en smaadschrift valt) volgt
het na de artikelen 261 en 262. In het kader van de systematische opbouw van deze scriptie,
begin ik toch met de bespreking van dit artikel.
Vanwege de opzet van het wetboek vinden we in dit artikel geen duidelijke definitie van het
begrip belediging. Daarvoor wordt in feite verwezen naar smaad: ‘het opzettelijk aanranden
van iemands eer of goede naam.’ Dat kan mondeling gebeuren, door een afbeelding of door
een tekst aan iemand te sturen of te geven. Het opsteken van de middelvinger valt hier ook
40

onder. Een duidelijke afbakening van het begrip wordt in dit artikel niet gegeven, zodat de
rechtspraak tot de dag van vandaag worstelt met de precieze invulling.
In 1902 bepaalde de Hoge Raad dat een ‘objectief vereiste van alle belediging is een uitdruk-
king waardoor iemands eergevoel kan worden gekwetst of in de ogen van anderen kan wor-
den verminderd en hij alzoo in zijn goeden naam kan worden aangerand.’ 111 In het betreffende
geval werd het schelden met ‘kraai’ niet als strafbaar beschouwd, omdat het betreffende dier
geen beledigend karakter heeft. De Hoge Raad probeerde op deze manier het begrip ‘beledi-
ging’ te objectiveren, zodat niet iedereen met lange tenen aangifte zou gaan doen 112 . Nu ging
het in dit geval om een agent die bijna dagelijks werd nageroepen: ‘Ka, ka, je bent een kraai,
je bent een kraai.’ Hoewel het woord kraai objectief gezien anders klinkt dan ‘zwijn’, kan
toch de vraag gesteld worden of er hier geen sprake was van minachting en het aantasten van
de goede naam. Bijna 100 jaar later zou het Leeuwarder Hof verklaren dat er in een dergelijk
geval wel degelijk sprake is van belediging 113 , toen zij iemand veroordeelde die had geschol-
den met het woord ‘homo’. De objectiverende benadering van het eerste helft vorige eeuw,
gaat mank doordat men de belediging uit zijn context trekt.
Vanaf 1986 wordt die context in toenemende mate meegenomen in de beoordeling. Toen stel-
de de Hoge Raad dat het Hof onvoldoende had gemotiveerd waarom bepaalde passages in het
kader van het gehele artikel hun beledigend karakter misten 114 .
Volgens Janssens ligt het accent in art. 266 Sr op de erkenning van iemands waardigheid als
burger, die hem in het maatschappelijk verkeer toekomt. Het geeft iedereen aanspraak op een
respectvolle bejegening 115 . In de MvT van 1970 komen we een dergelijk onderscheid tegen
tussen eer en goede naam 116 . Het begrip ‘eer’ werd gelijkgesteld met eergevoel en ‘goede
naam’ met eer in de ogen van anderen. Het accent bij smaad en laster ligt meer op de reputa-
tie, terwijl het bij de eenvoudige belediging gaat om de achting, het respect of de integriteit
waar iedereen aanspraak op kan maken.
De rechter nam dit onderscheid niet over. Hij achtte een uitlating zowel in de zin van art. 261
SR als van art. 266 Sr beledigend, dus de eer en goede naam aangerand, indien deze ‘nodeloos
111 HR 21-4-1902, W. 7764
112 Janssens 1998
113 Hof Leeuwarden 15-8-2002
114 HR 11-2-1986, NJ 86 689
115 Janssens 2003
116 Kamerstukken II, 1969/70, 9724, nr. 3, p. 5
41

krenkend’ 117 is of indien er sprake is van uitlatingen die ‘denigrerend, insinuerend en grie-
vend’ zijn 118 . Het onnodig grievende karakter is ook doorslaggevend bij het jongere art. 137c
SR waarbij de opzettelijke belediging van groepen mensen strafbaar is gesteld. Al met al is
het onderscheid ‘eer’ en ‘goede naam’ in de rechtspraak vervangen door de vraag of er sprake
is van een onnodig grievende uitspraak.
Janssens is op zijn beurt niet erg gelukkig met de kwalificatie ‘onnodig grievend’. Hij meent
dat deze motivering drijfzand is 119 , temeer omdat volgens het Straatsburgse Hof ook grieven-
de uitlatingen onder art. 10 EVRM (vrijheid van meningsuiting) vallen. Ik zou daaraan toe
willen voegen dat bij een dergelijke motivering de vraag gesteld moet worden naar de inhoud
van het begrip ‘grievend’. Op deze wijze wordt immers het ene vage begrip vervangen door
een ander en zijn we weinig verder.
De rechtspraak heeft dan ook gezocht naar een andere motivatie. Volgens Schalken heeft be-
lediging alles te maken met de ‘intrinsieke ontkenning van de menselijke waardigheid’ 120 De
Hoge Raad lijkt die lijn later te volgen. Er is sprake van eenvoudige belediging ‘als de strek-
king van een uitlating is de aangesprokene bij het publiek in een ongunstig daglicht te stel-
len’ 121 . Daaronder valt ook schelden, aangezien daarbij ook iemands waardigheid kan worden
miskend 122 . Ook als het niet om scheldwoorden gaat, kan er sprake zijn van een belediging.
Zo werd iemand in het kader van art. 137c Sr veroordeeld voor de uitlating ‘B. die gehuwd is
met een Duitse jodin die dus blijkbaar ook niet vergast is.’ 123 Zelfs als men iemand een ‘ho-
mo’ noemt kan dat een belediging zijn, zo verklaarde het Gerechtshof 124 . Dat is het geval als
het woord gebruikt is met de bedoeling iemand te beledigen.
Uitlatingen over andermans politieke opvattingen, religieuze opvattingen en zelfs het bagatel-
liseren van de Holocaust zijn in die zin geen belediging, zolang ze niet van minachting getui-
gen of bedoeld zijn om te beledigen. Hoewel zij wel als kwetsend ervaren kunnen worden en
dus grievend zijn, zijn zij van belang voor de ontwikkeling van het menselijk gedachtegoed en
maken zij deel uit van de vrijheid van meningsuiting 125 . De vraag is dan ook of de rechtspraak
117 Rb Utrecht 24-10-1969, NJ 70 404
118 Rb Dordrecht 23-1-1976, NJ 76 362
119 Janssens 2003
120 HR 14-3-1989, NJ 90 29
121 HR 30-10-2001, NJ 2002 129
122 Janssens 2003
123 HR 26-6-1984, NJ 1985 40
124 Hof Leeuwarden 15-8-2002, niet gepubliceerd besproken in Janssens 2003
125 Janssens 2003
42

niet doorgeschoten is in de geruchtmakende zaken rond de Goerees 126 en een arrest in 2001 127 .
Het echtpaar Goeree werd veroordeeld omdat ‘een uitlating waarvan de strekking is: ‘dat al
datgene wat aan de joden is overkomen, tot en met de vervolging van en de moord op 6 mil-
joen joden door het Nazi-regime hun eigen schuld is’, moet worden aangemerkt als beledi-
gend in de zin van art. 137 e Sr, ongeacht de redenen waarom degene die deze uitlating open-
baar maakt van mening is dat dit alles de ‘eigen schuld’van de joden is.’ Hier werd dus weer
teruggegrepen op het objectiverende karakter, zoals dat in het Kraai-arrest van 1902 werd
geformuleerd. Immers, de stelling dat de holocaust het gevolg is van de eigen schuld van de
Joden komt voort uit een extrapolatie van een bijbelse gedachte en hoeft niet de bedoeling te
hebben om een bevolkingsgroep te minachten.
6.4 Bestanddelen art. 266 Sr
Art. 266 Sr is een vrij uitgebreid artikel. Een uitsplitsing van de bestanddelen maakt duidelijk
waar het in dit artikel om gaat en hoe het artikel geïnterpreteerd dient te worden.
Opzet
Wil er van (strafbare) belediging sprake zijn, dan is opzet vereist. Dat betekent ook dat men
moet wéten dat de uiting beledigend is. De belediging moet als zodanig gewild zijn 128 , er
wordt in art. 266 Sr dan ook gesproken van ‘opzettelijk aandoen’. Daarbij is het niet van be-
lang of iemands eer werkelijk is aangerand 129 . Ook voorwaardelijke opzet is voldoende, als
iemand het risico van beledigen op de koop toeneemt, zo blijkt uit diverse arresten 130 . Uit de
bewoordingen, het scheldwoord zelf of de manier van openbaren kan gemakkelijk de opzet
worden afgeleid 131 .
Geen smaad of smaadschrift
Art. 261 Sr is nauw verwant aan art. 266 Sr. Het gaat daarbij echter niet om het aantasten van
de goede naam an sich, maar meer precies om de valse beschuldiging. Smaad is daarmee een
species van het genus ‘belediging’. Door ruchtbaarheid aan de beschuldiging te geven wordt
126
HR 18-10-1988, NJ 1989 467; HR 18-10-1989, NJ 1989 476
127
HR 9-1-2001, NJ 2001 203
128
MvT 1886, Smidt 1891, deel 2, p. 387
129
HR 10 december 1928, NJ 29, p. 284
130
Zie o.a. HR 5 november 1968, NJ 1969, p. 78; HR 21 oktober 1980, NJ 1981, p. 69; HR 21 november 1989,
DD 1990, p. 130
131
Zie o.a. HR 11-2-1986, NJ 86, p. 689; Janssens 1998, p. 233
43

iemands naam in het publiek aangetast, waardoor zijn goede trouw en integriteit in het maat-
schappelijke verkeer ter discussie komen te staan 132 .
Door de negatieve formulering van art. 266 Sr, moet er dus een keuze gemaakt worden tussen
beide delicten indien men tot vervolging wil overgaan. Omdat het hier klachtdelicten betreft,
zal er bij de aangifte al een keuze gemaakt moeten worden. Het OM kan immers niet voor art.
266 Sr vervolgen, als voor art. 261 Sr aangifte gedaan is.
In het openbaar
De belediging, smaad, laster moet in het ‘openbaar’ plaatsvinden, wil het strafbaar zijn. Het
begrip openbaar wordt ingevuld doordat ‘ruchtbaarheid’ aan gegeven wordt, ten gehore wordt
gebracht, verspreid wordt, aangeslagen wordt of openlijk tentoongesteld. In het kader van art.
266 Sr is de vertrouwelijkheid van belang. Zodra een belediging niet in vertrouwelijkheid is
geuit, is zij strafbaar 133 : ‘De beleedigende woorden, geuit op een voor het publiek toeganke-
lijke plaats, en dat niet vertrouwelijk maar zoo luid dat de aanwezigen het hooren (…), zijn te
beschouwen als een ‘beleediging in het openbaar gedaan’, ook al was daar ter plaatse, (…),
slechts één persoon (…)’. Daarbij is het niet zozeer van belang wáár de belediging wordt ge-
uit, een ‘openbare plaats’ is niet vereist, maar vooral of de belediging door anderen vernomen
wordt 134 . Omgekeerd kan men op een openbare plaats een belediging toch niet ‘in het open-
baar’ doen, als de belediging niet door anderen gehoord of gezien wordt 135 .
Het kennelijke doel om aan de belediging ruchtbaarheid te geven, gaat een stapje verder, al-
dus het artikel. Daarbij wordt is vereist dat de belediging niet alleen in het openbaar gedaan
wordt, maar eraan toegevoegd wordt dat dit bericht verspreid kan/moet worden 136 .
Mondeling
Onder mondeling kan worden staan alles wat men middels taal uit, maar volgens Janssens ook
geluiden en kreten 137 . Klooster noemt voorbeelden uit de politiepraktijk: geluid van mekke-
rende geiten en blatende schapen ten aan zien van moslims, fluitconcerten, balkgeluiden van
ezels, etc 138 .
132 Janssens 2003
133 HR 9-6-1941, NJ 1941, p. 709
134 Smidt 1891, deel 2, p. 68
135 HR 27 juni 1904, W 8095; HR 9-6-1941, NJ 1941, p. 709
136 Zie ook HR 22 januari 1965, NJ 1965, p. 131
137 Janssens 1998, p. 233;
138 Klooster 2002, p. 20
44

Bij geschrift of afbeelding
Onder geschift worden alle soorten documenten verstaan die geschreven informatie overbren-
gen. Als drager gelden allerlei materialen, zoals papier, hout, steen of harde schijf van een
computer 139 .
Ook het begrip afbeelding moet ruim worden opgevat: een beeld vastgelegd op papier, film,
plaat, DVD, harde schijf, overhemd of videoband 140 .
Iemand in zijn tegenwoordigheid mondeling beledigen
Voor eenvoudige belediging kan is in principe de aanwezigheid van de beledigde voldoende.
Aanwezigheid dient daarbij ruim opgevat te worden. Ook een belediging via de telefoon valt
onder dit criterium 141 . Een belediging via e-mail zal hier niet onder vallen, tenzij de e-mail
onmiddellijk gelezen wordt. Beledigingen via de chatbox zijn dus wél in iemands aanwezig-
heid geuit.
Iemand in zijn tegenwoordigheid feitelijk beledigen
Het betreft hier opzettelijke krenking van iemands eer of goede naam door een bepaalde ge-
draging. Geweldsdaden of bedreiging met geweld vallen daar niet onder. Het enkele verrich-
ten van de beledigende feitelijkheid is al strafbaar 142 . Wat precies onder de feitelijkheid wordt
verstaan is niet duidelijk. Het gaat daarbij in elk geval om obscene gebaren en spugen. Ook
het gooien van steentjes naar agenten 143 of de vrijheidsberoving van een medestudent 144 kun-
nen onder omstandigheden ook als beledigende feitelijkheid worden bestempeld. De gedra-
ging moet in elk geval opzettelijk minachting uitdrukken.
Toezenden of aanbieden
De dader hoeft het beledigende geschrift niet zelf toe te zenden of aan te bieden. Het gaat er-
om dat het hem bereikt. Als iemand dus een niet-vertrouwelijk e-mail bericht met een beledi-
gende opmerking over een bepaald persoon forward naar de betrokkene, is er sprake van toe-
zenden 145 . Janssens betwijfeld of dit laatste de bedoeling is geweest van de wetgever. Het kan
139
Smidt 1891, deel 2, p. 40-46 en p. 261-262; HR 15 januari 1991, NJ 1991, p. 668
140
HR 11 maart 1986, NJ 1987, p. 462; HR 21 februari 1995, NJ 1995, p. 452
141
Rb Amsterdam, 18-12-1913, NJ 14, p. 246
142
Janssens 1998
143
Rb Amsterdam 6-12-1887, W. 5523
144
Rb ’s-Gravenhage 28-4-1959, NJ 59 520
145 Janssens 1998
45

zijn dat de rechter hiermee straffeloosheid van een niet-vertrouwelijk, niet-openbaar en niet
aan het slachtoffer, maar wel aan een derde toegezonden bericht, heeft willen voorkomen.
Overigens is het plaatsen van een belediging in een nieuwsgroep strafbaar omdat het dan om
een uiting in het openbaar gaat.
Rechtvaardigingsgrond
Lid 2 bevat tenslotte een rechtvaardigheidsgrond, om de vrijheid van meningsuiting niet in het
gedrang te laten komen. Men mag zich zodoende beledigend uitlaten over belangen die aan
openbare lichamen zijn toevertrouwd. Dit lid is in 1978 toegevoegd naar aanleiding van het
advies van de Commissie Langemeijer 146 . Maar het beledigen van personen die aan die open-
bare lichamen verbonden zijn, kan ook als strafverzwarend worden gekwalificeerd.
6.5 Belediging van een ambtenaar
Sinds een rechtszaak in 1911 kunnen Australiërs meer dan daarvoor hun rechter beledigen. De
jurisprudentie houdt stand. Zo zei een advocaat in 1999 tegen een rechter ‘Justice Beach has
his hand on his dick’. De motie voor minachting van het hof werd afgewezen. Het waren wel
aanvallende woorden, maar weken niet af van de Australische standaard 147 . In Engeland blijkt
men strenger, al komt de aangeklaagde er soms goed van af, zo blijkt uit een zaak uit 1999.
Daarin maakte een vrouw de rechter uit voor een ‘idiot’. De rechter vroeg haar dat te herhalen
en dat deed ze. Ze werd schuldig bevonden aan ‘contempt’. Het ‘appeal court’ sprak haar ech-
ter vrij omdat ze naar alle eerlijkheid geantwoord had op de vraag van de rechter.
In Nederland werd een verdachte veroordeeld voor belediging van de rechter toen deze uit-
riep: ‘daar heb je die valsche munter van Marssum, die kantonrechter, die bandiet met snor,
die valsche bliksem’ 148
De Code Penal beschermde in art. 222 de eer en de macht van ambtenaren in functie. Hun eer
is geschonden als zij de uitlatingen van minachting getuigen 149 . Art. 222 CP betreffende de
ambtseer stond dus niet los van de artikelen 367, 375 en 471. In het Wetboek van Strafrecht is
dit delict ingepast in art. 267 als strafverzwarende omstandigheid voor de art. 261-266 Sr.
Deze strafverzwaring heeft alles te maken met de bescherming van het gezag ‘en daarmee één
146 Wet van 23 maart 1978, Stb., p. 155; zie ook par. 5.5
147 Wilson 2000
148 HR 22-2-1886
149 Janssens 1992
46

der steunpilaren der maatschappij.’ 150 Minachting van het gezag kan het functioneren van dat
gezag verstoren.
Van belang bij art. 267 Sr is niet alleen dat de belediging van een ambtenaar zwaarder bestraft
kan worden, maar ook dat dit geen klachtdelict betreft, zo blijkt uit art. 269 Sr. De dader kan
dus ambtshalve vervolgd worden.
Met betrekking tot belediging van staatshoofden en leden van de regering (art. 111, 112, 118,
267 lid 3 Sr) wil ik me beperken, door te verwijzen naar het voorgaande. Hetgeen voor de
belediging van ambtenaren geldt, zal uiteraard in het kwadraat gelden voor deze groep van
personen. Waar het gaat om belediging van leden van de regering kan echter ook de recht-
vaardigingsgrond van lid 2 art. 266 Sr aan de orde zijn, want juist dan is de vrijheid van me-
ningsuiting in het geding.
6.6 Vrijheid van meningsuiting
In een zaak tegen een vrouw die op straat aan het preken was, stelde het Engelse hof dat de
vrijheid van meningsuiting ook irritante, excentrieke, revolutionaire, onwelkome en provoca-
tieve uitspraken omvat, zolang het geen geweld uitlokt 151 . Grievende uitlatingen in het alge-
meen kunnen deel uitmaken van de vrijheid van meningsuiting, aldus het Straatburgse Hof,
dat zich daarbij baseert op art. 10 EVRM. Zodra ze bijdragen aan het publieke debat, kunnen
ze niet verboden worden 152 . De Hoge Raad nam deze stelling over met haar arrest in 2001
waarin zij stelde dat een uitlating waarmee iemand zijn geloofsovertuiging weergeeft en als
zodanig voor hem van betekenis voor het maatschappelijke debat, geen strafbare belediging
kan inhouden 153 .
Art. 10 EVRM beschermt in beginsel meningen, inlichtingen of denkbeelden. Daarbij doet de
inhoud van de mening er niet toe. Zij kan waar of onwaar zijn. Centraal staat dat de uitlating
die een bijdrage aan de publieke meningsvorming over een publieke zaak bevat niet strafbaar
kan zijn, maar valt onder de vrijheid van meningsuiting.
Lid 2 van het EVRM wijst op de verplichtingen en verantwoordelijkheden die de vrijheid van
meningsuiting met zich meebrengt. Zo vormen de bescherming van de goede zeden, de goede
naam en rechten van anderen, het gezag en onpartijdigheid van de rechterlijke macht beper-
150 Van der Feltz 1915
151 Wilson 2000
152 Van Lent 1999
153 HR 9-1-2001, NJ 2001 203
47

kingen op die vrijheid. Een precieze invulling van deze beperking is door het EHRM in
Straatsburg niet gegeven. Het hangt ervan af wie de uitlating doet, in welke situatie en op
welke wijze 154 . Het EHRM volgt daarbij een vast model. Eerst wordt de vraag gesteld of er
sprake is van een inbreuk op de vrijheid van meningsuiting en vervolgens wordt gekeken of
de beperking van belediging aan de orde is. Betreft deze inbreuk een dringende maatschappe-
lijke behoefte (‘pressing social need’), dan kan er sprake zijn van een toelaatbare inbreuk. In
bepaalde gevallen kan de staat zelf beter dan het EHRM bepalen of er sprake is van zo’n be-
hoefte. Die vrijheid is er, zoals eerder aangegeven niet, niet als de belediging bijdraagt aan
een ‘public debate on a polical question of general interest.’ Het publieke debat moet echter
wel binnen ‘the limits of acceptable criticism’ blijven 155 . Als een politicus ongefundeerd uit-
gemaakt wordt voor SS-er, dan zijn die grenzen overschreden. Als de schrijver uit redelijk
betrouwbare bron heeft vernomen dat de politicus voorheen bij SS was aangesloten, ligt de
zaak alweer anders. Volgens deze criteria is het dus toegestaan om een minister Verdonk die
staat voor het beleid van de uitzetting van uitgeprocedeerde asielzoekers minister van Depor-
tatie te noemen, zoals enkele actiegroepen in 2005 deden. Daarmee wordt er immers nadruk-
kelijk ingezet op een publiek debat.
154 Janssens 1998
155 EHRM 28-8-1992, NJ 94 103
48

7. Andere rechtswegen
7.1 Inleiding
Aangezien belediging toch een niet te onderschatten invloed op het welzijn van mensen heeft
en de meeste aangiften worden geseponeerd, ligt het voor de hand om na te gaan of er andere
rechtswegen mogelijk zijn om een belediging aan de kaak te stellen. Hoe gaat men daar eigen-
lijk in andere landen mee om?
7.2 Het Franse recht
In het Franse recht heeft het slachtoffer van een misdrijf de mogelijkheid om een schadever-
goedingsactie (action civile) in te stellen, naast de strafrechtelijke vervolging (action publi-
que) door het OM. Dat kan zelfs als de zaak verjaard is of het OM seponeert. Als er geen acti-
on publique is ingesteld en de burger start een action civile, dan moet het OM alsnog vervol-
gen. Kan het slachtoffer bewijzen in een zaak aandragen, dan kan hij de verdachte zelfs direct
voor de strafrechter dagvaarden (citation directe). Zo kan iemand die in een krantenartikel
beledigd is, dat artikel zelf aan de rechter voorleggen 156 .
7.3 Het Duitse recht
In het Duitse recht valt de aantasting van persoonlijkheidsrechten, waaronder men ook de
belediging schaart, onder de onrechtmatige daad (‘Unerlaubte Handlung’). In 1954 werd dat
erkend: ‘Wer einen anderen rechtswidrig und schuldhaft in seiner Persönlichkeit verletzt, ist
zum Ersatze des daraus entstehenden Schadens Verpflichtet.’ 157 In het kader van de ‘uner-
laubte Handlung’ betekent dit dat een ieder die schade leidt doordat een ander wederrechtelijk
en opzettelijk of door nalatigheid zijn persoonlijkheidsrechten aantast, recht heeft op schade-
vergoeding. Immateriële schade als gevolg van de belediging valt hier ook onder.
156 Verrest 2001
157 Kötz 1998
49

7.4 Het Burgerlijk Wetboek
De artikelen in het Burgerlijk Wetboek tegen belediging zijn minder bekend. In het oude BW
was het mogelijk om via art. 1408 BW een civiele procedure naar aanleiding van een beledi-
ging te starten 158 . Anders dan onder art. 1401 (oud) BW komt opzettelijke belediging nu wel
voor een immateriële vergoeding in aanmerking. 159 Een schadevergoeding kan geclaimd wor-
den op grond van art. 6.106 lid 1b en 6:162 BW.
Als onrechtmatig kan een uitlating worden beschouwd, die zonder redelijke grond grievende
of kwetsende termen bevat. Deze grondnorm komt daarmee overeen met die van de strafrech-
telijke beoordeling, zij het dat daar tegenwoordig van groter belang is of er sprake is van min-
achting van de aangesprokene.
Het is echter zeer de vraag of het de moeite waard is om de procedure in te gaan. Zo kreeg
iemand na een claim van €50.000,- bedrijfsschade, slechts € 1000,- euro toegewezen, waarbij
de rechter afzag van een vergoeding voor de schending van eer en goede naam 160 . Een werk-
gever ontsloeg enkele Poolse werknemers op grond van intimidatie en grove belediging. Hij
werd in het ongelijk gesteld en moest nog een maand loon betalen. 161 Het lukte een politie-
ambtenaar om zijn scheldende buurvrouw een straatverbod opgelegd te krijgen, maar daar-
voor had de politieagent wel nachtenlang video-opnames moeten maken. Daaruit bleek dat de
vrouw regelmatig de auto van de politieagent beschadigde. De rechter legde in dit geval ook
een dwangsom voor belediging op. Voor iedere belediging zou de buurvrouw € 10,- moeten
betalen met een maximum van € 250,-. 162
Opmerkelijk was de uitspraak van de Rechtbank Amsterdam. De staat had daarbij een voor-
ziening geëist tegen iemand die voor een overheidsgebouw medewerkers uitschold. Het ant-
woord van de rechter had het karakter van een terechtwijzing. Het is de plicht van de staat om
de wet te handhaven. Zij dient de daartoe beschikbare middelen te bewandelen. De civiele
vordering werd daarom afgewezen. 163
‘Bij het als partij instellen van een civiele vordering ten behoeve van een van zijn met overheidsrecht-
spraak belaste organen dient de Staat, juist in verband met de rechtsprekende taak van dat orgaan, een
meer dan gemiddelde terughoudendheid te betrachten. Zoals de rechter bij het handhaven van de orde in
de rechtszaal vertrouwt op de hem bij wet (vgl. Art. 124 wetboek van Strafvordering) toegekende be-
158 HR 22-1-1965, NJ 1965, 131
159 HR 23-4-2004, LJN AO3164; HR 19-12-2003, LJN AL7053
160 HR 10-12-2004, LJN AR3298
161 Rechtbank Roermond Sector Kanton 5-8-2005, LJN AU0570
162 KG Rechtbank Maastricht 4-7-2005, LJN AT9513
163 KG Rechtbank Amsterdam 19-8-2004, LJN AQ7058
50

voegdheden, zo mag en moet in eerste instantie de rechter voor het handhaven van de orde in de nabij-
heid van het gerechtsgebouw vertrouwen op de autoriteiten die met de handhaving van de openbare or-
de zijn belast.
Een vordering van de Staat tot het treffen van een voorlopige voorziening, zoals de onderhavige vorde-
ring, mag dan ook weliswaar in beginsel niet onmogelijk worden geacht, maar dient een laatste redmid-
del te zijn, indien alle andere mogelijkheden zijn uitgeput.
Nu er voor de Staat andere, meer voor de hand liggende wegen zijn om tegen [gedaagde] op te treden,
zullen die wegen eerst moeten worden bewandeld. Er is derhalve vooralsnog geen plaats voor de gevor-
derde civielrechtelijke voorlopige voorziening.
De Staat zal daarom niet-ontvankelijk worden verklaard in zijn vordering.’
Men kan zich afvragen of de rechter hiermee niet impliciet stelt dat het aanpakken van beledi-
ging in eerste instantie via het strafrecht dient te gebeuren, aangezien het de taak van de Staat
is om de orde te handhaven. Dan is het voor de burger een laatste redmiddel om, als de Staat
niets onderneemt, de dader via het civiel recht aan te pakken. Het hoge seponeringspercentage
staat is schril contrast met deze uitspraak.
Al met al is de conclusie gerechtvaardigd dat de civiele weg voor de burger bezaaid is met
angels en voetklemmen. Men loopt de kans afgewezen te worden in de vordering en vervol-
gens nog veroordeeld te worden in de proceskosten ook. Daarbij dient men eerst de weg via
de aangifte op het politiebureau te volgen. Een schadevergoeding voor immateriële schade is
theoretisch mogelijk, maar in de praktijk zal er eerder sprake zijn van een dwangsom van een
zeer laag bedrag. Daarbij in acht genomen dat de gang naar de rechter voor de meeste burgers
behoorlijk belastend is, is het de vraag of dit een geschikte vorm is voor het gewenste eerher-
stel.
7.5 Raad voor de Journalistiek
De media hebben de mogelijkheid om eventuele beledigingen, smaad en laster extra aandacht
te geven. Indien een journalist zich schuldig maakt aan belediging, dan lezen, horen, zien
meteen tienduizenden of honderdduizenden mensen de belediging. Aangezien de officier van
Justitie rond de 80% van de klachten seponeert, kan men in zo’n geval ook gebruik maken
van de Raad voor de Journalistiek (RvdJ). Na aanbrengen van de klacht, wordt deze voorge-
legd aan de aangeklaagde, deze kan reageren met een verweerschrift, waarna re- en dupliek
volgen met uiteindelijk een hoorzitting in Amsterdam. Na de hoorzitting wordt uitspraak ge-
51

daan. De raad bestaat uit een rechter, drie mensen uit de journalistiek en een onafhankelijke
persoon.
De samenstelling van de raad doet vermoeden dat men belediging en smaad niet snel te ver
vindt gaan. Journalisten zullen zich immers zelf snel het recht toe eigenen om meer te mogen
zeggen dan de burger. De vrijheid van meningsuiting is immers in het geding. Toch blijkt bij
raadpleging van uitspraken die de RvdJ publiceert op Internet dat in enkele gevallen een
klacht over belediging door een journalist gegrond wordt verklaard. Zo werd over de klacht
van een agrariër uit Stolwijk gezegd:
164 RvdJ 1985/10
‘De Raad is van oordeel dat betrokkene Den Elt door de beschrijving van de persoon
van klager tekort heeft gedaan aan diens menselijke waardigheid. Dit beperkt zich niet
tot de eerste twee alinea's van het artikel, waarin volgens deze betrokkene de mening
van de inwoners van Gouda en Stolwijk wordt gegeven.’ 164
52

8. Casus, de gang van zaken in de praktijk
8.1 Inleiding
Om een indruk te geven wat er in de praktijk gebeurt als iemand beledigd wordt, worden hier
twee casus van eenvoudige belediging behandeld. Door de focus op twee individuele gevallen
waarvan mij uit eerste hand veel details bekend zijn, wordt de behandelde theorie over twee
praktijksituaties heen gelegd.
8.2 Casus 1: Een Volkert van der G.-type
8.2.1 De casus
Bij de verhuurder van milieuvriendelijke vakantiehuizen wordt op de avond van 26 juli 2002
om 21.20 uur aangebeld. Voor de deur staat een woedende man, die roept: ‘Ik ga u aankla-
gen!’ Het blijkt de buurman, die ongeveer een maand daarvoor een vakantiehuis naast het
parkje heeft gekocht. Hij stelt dat hij last heeft van de auto’s van vakantiegasten, die dagelijks
aan zijn huis voorbijrijden. Het (milieuvriendelijke) vakantiepark heeft volgens hem een aso-
ciaal karakter. Op de verbijsterde vraag van de verhuurder of hij dat niet had kunnen weten,
aangezien het vakantiepark er al vijf jaar staat, antwoordt de buurman dat hij daar niets mee te
maken heeft en een klacht bij de politie zal indienen. 165
Nadat de verhuurder enigszins bekomen is van de schrik, loopt hij naar het huis van zijn
buurman. Hij wil best praten maar niet op zo’n hoge toon. De buurman doet open en staat met
zijn mobiele telefoon in de hand: ‘Ik bel nu de politie. Ze komen er zo aan.’ De buurvrouw en
zoon komen erbij staan. De verhuurder blijft rustig. Hij krijgt het gevoel dat politie wel prettig
is in deze situatie: ‘OK, dan wachten we dat af.’ Als de verhuurder vervolgens wegloopt,
komt de buurman achter hem aan: ‘Arrogante klootzak. Ik timmer je op je smoel. Kom maar
hier als je durft dan kun je een klap krijgen.’
De verhuurder wacht vergeefs op de politie. Na een uur belt hij zelf maar de politie, maar die
hebben geen melding binnengekregen. Blijkbaar was het vooral dreigen.
165 Informatie deels onttrokken aan PV 2002075457-2, deels aan slachtoffer, deels aan website dader.
53

Een week later krijgt de verhuurder een e-mail van zijn buurman. Voor alle duidelijkheid
wordt hier vermeld dat de verhuurder níet de naam ‘van der Graaf’ draagt, maar dat het hier
een verwijzing door de schrijver naar de moordenaar van Pim Fortuyn betreft.
‘Geachte heer van der Graaf, Directeur van het grasveld,
Ik zag u zojuist weer zo parmantig aan mijn huis voorbijlopen, waarbij mijn inboedel
nogmaals goed in uw opgenomen werd. Het klopt, we zijn er nog. (…)
Wij hebben nu een dusdanige opstelling gemaakt dat wij kunnen zien wie ons terrein
betreedt. Bij terugkomst zullen wij inspecteren wie ons terrein betreden heeft, en zul-
len u uiteraard verantwoordelijk stellen als een van uw gasten onze goederen beroerd
heeft.’
De verhuurder neemt contact op met de beheerder van vakantiepark dat het huis aan de buur-
man verkocht heeft. Daarvan krijgt hij vervolgens een e-mail doorgestuurd, waaruit blijkt dat
de buurman hem ook al zwart heeft gemaakt richting derden. Aan de beheerder van het park,
met een afschrift naar de projectontwikkelaar, schrijft de buurman:
‘De ‘directeur’(…) heeft mij inmiddels ook verschillende malen belastert. Hij schijnt
zeer gefrustreerd te zijn. (…) Mijn buurman valt in de categorie ‘Volkert G.’ Ik ben
zeer bezorgd over mijn persoonlijke veiligheid.’
De verhuurder verzoekt de buurman nog eenmaal te stoppen met deze uitlatingen. Als hij dan
op een zaterdagmorgen met zijn vrouw de hond uitlaat, komt de buurman hem tegemoet. Als
de buurman hem op twee meter genaderd is, roept hij: ‘Meneer van der Graaf, wilt u de hon-
den van uw gasten niet in onze tuin laten kakken. Volgende week komen de brieven (van zijn
advocaat).’
De hele gang van zaken heeft een dusdanig bedreigend karakter dat de verhuurder, zijn
vrouw, maar ook zijn kinderen, niet of nauwelijks meer langs het huis van de buurman durven
lopen. Aangezien het huis aan het begin van de weg ligt, durven kinderen en vrouw niet meer
alleen de hond uit te laten. Omdat de buurman de familie ook met e-mails bestookt, voelt de
verhuurder een zekere spanning iedere keer als hij zijn e-mailbox opent. En wat zullen de
beheerder en de projectontwikkelaar wel niet van hem denken? Zouden ze vinden dat er een
kern van waarheid in zit? Is hij als idealistisch eigenaar van een milieuvriendelijk parkje te
vergelijken met de moordenaar van Pim Fortuyn? Leiden idealen tot een zekere verbetenheid
die van een mens een moordenaar kunnen maken? Hij heeft nog nooit in zijn leven iemand
54

zelfs maar geslagen, maar weten de beheerder en de projectontwikkelaar dat? Wie anders
weet hiervan af? Zou de buurman met andere eigenaren van vakantiewoningen over hem pra-
ten? De eigenaar is een zelfverzekerde man met genoeg zelfvertrouwen om de beschuldigin-
gen in de wind te kunnen slaan, maar toch knaagt het aan zijn eigenwaarde en vraagt hij zich
af of dit schade doet aan zijn imago.
Na de confrontatie tijdens het uitlaten van de hond is voor de verhuurder de maat vol. Hij
stapt naar het politiebureau en doet aangifte. De buitengewoon opsporingsambtenaar maakt
een proces-verbaal op 166 .
Daarna hoort de verhuurder niets meer van de politie, terwijl de e-mails van de buurman blij-
ven komen. In de weekenden dat de buurman in het vakantiepark is, durft de familie niet meer
van het terrein af zonder auto. Vier weken na de aangifte van belediging en smaad stuurt hij
de e-mails door naar de politie. Op dat moment is de buurman nog niet opgeroepen voor ver-
hoor.
Omdat actie van de politie uitblijft en de situatie onhoudbaar is, besluit de verhuurder zelf
actie te ondernemen. Eerst verzoekt hij de beheerder om actie te ondernemen. Als deze ver-
wijst naar de politie, besluit de verhuurder uit te zoeken waar de buurman werkt. Hij stuurt
daar een brief naar het bedrijf van de man. De buurman blijkt directeur van het bedrijf voor
winkelintereurs, maar er komt geen reactie op de brief.
Weken later blijkt dat de brief is onderschept door een medewerker. De medewerker heeft de
brief doorgestuurd naar de oud-eigenaar van het bedrijf. De man en zijn collega’s bleken de
maanden daarvoor ook geïntimideerd door de buurman (hun directeur). De buurman heeft zijn
medewerkers uitgemaakt voor o.a. ‘Nazi’, ‘NSB’er’ als ze hun werk niet goed deden of het
niet met hem eens waren.
Dan blijkt dat de buurman in drie maanden tijd een vakantiehuis (400.000 euro), een boot
(300.000 euro), twee auto’s (100.000 euro) en het betreffende bedrijf heeft aangekocht op
onderpand van een kasteeltje in Frankrijk, dat eveneens is beslagen met hypotheek. De oud-
eigenaar van het bedrijf schrikt zich een ongeluk, want hij krijgt nog 450.000 euro van de
buurman.
166 PV 2002075457-2
55

Na deze nieuwe informatie besluit de oud-eigenaar van het bedrijf de zaak door zijn advocaat
te laten uitzoeken. Al gauw wordt de buurman failliet verklaard:
‘Het moederbedrijf van Prowi, Olimar, werd woensdag al failliet verklaard. Het bank-
roet werd aangevraagd door de twee voormalige eigenaren, die 450.000 euro van de
verkoopsom nog niet hadden ontvangen van de huidige eigenaar, BUURMAN. Prowi
had alleen verder gekund als de ING Bank bereid was geweest de financiering voort te
zetten en dat was niet het geval 167 .’
Op zondagavond 29 september ziet de eigenaar zijn buurman onderhandelen met een meu-
belopkoper. De volgende morgen vertrekt de buurman met zijn gezin en diezelfde dag nog
wordt de hele woning leeggehaald. Enkele maanden later wordt de vakantiewoning door de
ING-bank geëxecuteerd. Het interieurbedrijf wordt teruggekocht door de oud-eigenaren voor
een laag bedrag (220.000 euro).
Maanden later, begin 2003, ontvangt de verhuurder een brief van de Officier van Justitie. De
aangifte van belediging en smaad is geseponeerd. Een reden wordt niet opgegeven.
Buurman vlucht naar Montana in Canada. Op zijn eigen website valt jaren later te lezen dat
zijn vrouw en dochter niets meer met hem te maken willen hebben en hij alleen nog contact
heeft met zijn zoon 168 . Van die afstand blijft hij de oud-eigenaren, die de zaak aanhangig heb-
ben gemaakt, bestoken. Klanten van de het interieurbedrijf worden bestookt met brieven
waarin buurman de oud-eigenaren beschimpt.
In 2005 duikt de naam van buurman weer op in de kranten. In zijn website ‘www.prowi-
ingbank.com’ geeft hij middels krantenartikelen de suggestie dat het interieurbedrijf een ma-
lafide organisatie is. Hoewel het faillissement door de rechter is uitgesproken, een curator de
zaak heeft afgewisseld en het vakantiehuis wettelijk is geëxecuteerd, wordt duidelijk gemaakt
dat niet buurman, maar de oud-eigenaren een scheve schaats hebben gereden. Buurman heeft
een onderzoeksbureau ingeschakeld:
167 Tubantia 21 september 2002, ‘Prowi hoopt op doorstart’
168 www.prowi-ing.com, informatie is begin 2005 verwijderd
56

‘Lakeman moet ervoor zorgen dat BUURMAN zijn 3,6 miljoen euro terugkrijgt. Hij
richt zijn pijlen op de oorspronkelijke eigenaren en de twee managers die de leiding
van het bedrijf na het faillissement overnamen. BUURMAN verblijft in Turkije.’ 169
Het onderzoek van Lakeman brengt naar boven dat de wethouder onjuist gehandeld heeft en
deze treedt op 11 november 2005 af 170 .
8.2.2 Bespreking
Uit de casus mag duidelijk zijn dat hier sprake is van zowel smaad als eenvoudige belediging.
Een e-mail, waarin de verhuurder een ‘Volkert G-type werd genoemd en de buurman schreef
dat hij vreesde voor zijn eigen leven, had uitdrukkelijk de bedoeling om de eer en goede naam
van de verhuurder aan te randen. Buurman legde de verhuurder bedreiging ten laste en gaf
daar ruchtbaarheid aan door in elk geval de beheerder en de projectontwikkelaar een e-mail te
sturen. Omdat de buurman bovendien wist dat de verhuurder geen dreigementen geuit had,
noch scheldwoorden had gebruikt, en zeker geen voorbereidingen voor een moord had ge-
pleegd, kan geconcludeerd worden dat hier sprake was van laster (art. 262 Sr).
Ook eenvoudige belediging kan bewezen worden. De woorden ‘Arrogante klootzak’ die in het
bijzijn van vrouw en zoon geuit worden op 26 juli 2002 en de zin die in het bijzijn van de
zoon van de buurman en de vrouw van de verhuurder wordt uitgesproken, ‘Meneer van der
Graaf, wilt u de honden van uw gasten niet in onze tuin laten kakken’, zijn een opzettelijke
belediging die in het openbaar wordt uitgesproken. Daarnaast heeft buurman de verhuurder
beledigd in zijn toegezonden e-mail, o.a. door hem aan te spreken met ‘Geachte heer de
Graaf, directeur van het grasveld’.
Toen de verhuurder op 12 augustus 2002 aangifte van belediging en smaad deed, kon hij niet
vermoeden, dat de man die hem regelmatig beledigde ook anderen regelmatig beledigde. Hij
kon ook niet vermoeden dat buurman enorme schulden had opgebouwd. Hij kon niet vermoe-
den dat buurman de oud-eigenaren van het bedrijf enkele jaren later zou uitdagen voor een
duel op het station van Amsterdam 171 . Hij kon al helemaal niet vermoeden dat buurman jaren
later nog bezig zou zijn om het bedrijf Prowi en haar eigenaren te beledigen vanuit het buiten-
land. Het enige wat de verhuurder op 12 augustus wist, was dat hij respectloos door zijn
169 Tubantia 6 mei 2005, ‘Lakeman pakt zaak Prowi aan’
170 Tubantia 11 november 2005, ‘Verdacht van malversaties grondverkoop’
171 Uitdaging gedaan via Internet, is inmiddels van de website verwijderd
57

uurman werd behandeld, dat zijn vrouw en kinderen daardoor het terrein niet meer durfden
te verlaten en dat hij bang was imagoschade te zullen oplopen.
Kenmerkend is dat de politie, ook al kende men het adres van buurman, geen enkele actie
heeft ondernomen om een einde aan de situatie te maken. Kenmerkend is ook dat de verhuur-
der daardoor genoodzaakt was zelf maatregelen te nemen. Hoewel strikt genomen geen sprake
is van eigen richting, waren de maatregelen wel afdoende. Binnen een maand was buurman
zelf vertrokken en kwam er een einde aan de geestelijke terreur door buurman.
De aangifte bleek deel uit te maken van de pakweg 80% van aangiftes die geseponeerd wer-
den. Toen de OvJ ruim een half jaar later besloot om tot sepot over te gaan, was hij niet op de
hoogte van de vlucht van buurman naar het buitenland. Met recht kan de vraag gesteld wor-
den in hoeverre de OvJ zich in de zaak had verdiept.
Als de politie meteen had ingegrepen, als de OvJ de zaak snel en adequaat voor de rechter had
gebracht, had de zaak wellicht niet tot op de dag van vandaag voortgesleept. Dan was buur-
man veroordeeld voor smaad en belediging. Daarbij kan gerust aangenomen worden dat het
vertrouwen in de rechtsstaat bij de verhuurder er niet beter op geworden zal zijn.
8.3 Casus 2: De stille tiran
8.3.1 De casus
Op 20 februari 2003 leest mevrouw X aan het eind van de middag haar krant. Haar oog valt
dan op een artikel met de titel ‘De heldenmoed van GroenLinks’ 172 . Omdat haar man cam-
pagneleider is van die partij leest ze geïnteresseerd door. Bij het lezen wordt ze langzamer-
hand rood van schaamte. Haar man wordt in het artikel beticht van dubbele belangen en een
ingezonden stuk, dat naar de redactie is gestuurd, wordt totaal uit zijn verband gerukt. Het
ingezonden stuk is nooit geplaatst, dus de lezer kan niet verifiëren of de journalist gelijk heeft.
Verder wordt de campagneleider ervan beschuldigd dat hij zichzelf heeft aangewezen om in
een debat de belangen van windmoleneigenaren te behartigen omdat hijzelf ‘windmolenaar’
zou zijn. Campagneleider X zou uit eigen belang onomwonden gepleit hebben voor meer
windmolens en om die reden wordt hij door de journalist uitgemaakt voor ‘stille tiran’. X
schrijft onmiddellijk de journalist een e-mail waarin hij de onjuistheden meldt. Hij krijgt nooit
reactie.
172 De Groot 2003
58

Voor de goede orde. X heeft een actie uitgevoerd in overleg met zijn partij, heeft een inge-
zonden brief gestuurd na uitvoerig overleg met en verschillende wijzigingen door partijgeno-
ten en heeft geen windmolens, noch is hij van plan een windmolen aan te schaffen. Wel is hij
voorvechter van zonnepanelen, juist omdat ze de nadelen van windmolens niet hebben. Tij-
dens het debat verdedigt hij het vooraf doorgesproken standpunt van de partij, dat niet samen-
valt met zijn eigen standpunt 173 .
En half uur nadat X zelf het artikel gelezen heeft, wordt hij opgebeld door de lijsttrekker.
Hoewel deze X heeft aangewezen om het standpunt van GroenLinks te verdedigen op de be-
wuste avond en de ingezonden brief na intensief overleg met de partij aan de krant is verzon-
den, stelt de lijsttrekker dat het beter is als X zich voorlopig terugtrekt uit de publiciteit. De
lang opgebouwde goede relatie met de pers staat nu op het spel. Hoewel X fel protesteert,
weigert GroenLinks te vragen om een rectificatie: ‘Dan word je toch weer teruggepakt en dat
is slechts voor ons imago.’ Na felle discussies over en weer neemt X gedesillusioneerd een
dag voor de verkiezingen afscheid van de partij. Zijn gevoel van eigenwaarde is verminderd
en zijn imago binnen de partij is aangetast.
De dagen na de plaatsing van het artikel ervaart X hoe het is om in het openbaar ten onrechte
van iets beschuldigd te worden. Hij leest het artikel tientallen malen door en vraagt zich af of
er enige raakvlakken zijn met de werkelijkheid. Zijn vrouw moet zich op school verdedigen
en ook zijn kinderen worden erop aangesproken. In zijn werk als consultant komt hij regelma-
tig in aanraking met mensen, maar weet nooit of ze het artikel hebben gelezen of niet. Zouden
ze het gelezen hebben? Wat zouden ze ervan denken? Zouden ze werkelijk denken dat hij
dubbele belangen had? Kan hij ooit nog met journalisten praten zonder ten onrechte te schan-
de te worden gezet? Kunnen zijn ingezonden brieven voortaan door iedere idioot bij de krant
worden misbruikt om hem te belasteren? X besluit geen ingezonden brieven meer naar de
krant te sturen en geen journalisten meer te woord te staan.
Als hij ruim een week later beseft wat de impact is van het artikel, besluit hij de hoofdredac-
teur te schrijven. Deze doet er nog een schepje bovenop, door toe te geven dat er inderdaad
onjuistheden zijn opgenomen, maar dat daarmee de conclusie (X is een stille tiran) niet onjuist
hoeft te zijn (ook wel bekend als het ‘Barbertje moet hangen’-principe). De hoofdredacteur
vindt het te laat voor een rectificatie.
Enkele maanden later verschijnen er twee artikelen in de krant dat X enkele windmolens bij
zijn nieuw gekochte huis gaat plaatsen. De krant heeft dit afgeleid uit een vergunningaanvraag
173 Informatie deels onttrokken aan RvdJ 2004/06, deels aan het slachtoffer zelf
59

ij de gemeente. X heeft, naar later blijkt, de aanvragen ingediend in verband met een onder-
zoek naar de mogelijkheden van kleine windmolentjes bij huizen. De journalist had X van
tevoren hierover gebeld, maar X stelt dat de journalist weer veel te snel conclusies trekt en
weigert verder alle commentaar. De journalist trekt daarop zijn eigen conclusies en plaatst de
artikelen.
Voor X is de maat vol. Hij stapt naar het politiebureau om aangifte te doen van laster en bele-
diging (Politiebureau Koudum Friesland). De politieagent hoort zijn verhaal aan, kijkt hem
waterig aan en vraagt wat X eigenlijk wil. Dan ziet de agent het licht en roept uit: ‘Oh, u bent
die meneer van de zonnepanelen. Ja, u hebt zo uw principes natuurlijk. Maar laten we eerlijk
zijn, als u een klacht indient, dan gebeurt daar niets mee. Ik wil wel een proces-verbaal opma-
ken hoor, maar die verdwijnt dan toch in de onderste la.’ Verbijsterd verlaat X het politiebu-
reau. Thuisgekomen besluit X dat dit maar een klein regiokantoortje is. Hij belt daarom het
hoofdkantoor in Leeuwarden voor een afspraak. Daar aangekomen doet hij opnieuw zijn re-
laas. De agent maakt wat aantekeningen, loopt even naar achteren en komt terug met de me-
dedeling dat het weinig zin heeft om een proces-verbaal op te maken. Het is een ‘te ingewik-
kelde zaak’. Misschien dat X een briefje aan de OvJ kan sturen. Wellicht dat die er iets mee
kan.
X informeert hier en daar en dient uiteindelijk een klacht in bij de Raad voor de Journalis-
tiek 174 . Tijdens de hoorzitting stelt een van de leden van de Raad dat nu X geen grijze muis
meer is maar een witte muis, hij er maar rekening mee moet houden dat hij beschimpt zal
worden.
De RvdJ oordeelt als volgt:
174 RvdJ 2004/06
‘Naar het vaste oordeel van de Raad komt aan een columnist een grote mate van vrij-
heid toe bij het geven van zijn persoonlijk oordeel over of commentaar op nieuwsfei-
ten of andere zaken. Hierbij zijn stijlmiddelen als overdrijven, chargeren en bewust
eenzijdig belichten geoorloofd. Echter ook een columnist kan de grenzen overschrij-
den van hetgeen, gelet op de eisen van journalistieke verantwoordelijkheid maatschap-
pelijk aanvaardbaar is. Ondanks het feit dat de rubriek ‘Harje’ enkele feitelijke on-
juistheden bevat, is van een overschrijding van deze grenzen naar mening van de Raad
in het onderhavige geval geen sprake. Hierbij heeft de Raad mede in aanmerking ge-
nomen dat de e-mail van klager naar verschillende media is gestuurd met het verzoek
ruchtbaarheid aan de inhoud ervan te geven.’
60

X overweegt alsnog een klacht in te dienen bij de OvJ wegens laster. Juist als hij enkele
maanden later bezig is met de brief, wordt hij gebeld door een journaliste van de Leeuwarder
Courant. Of ze een artikel over hem mag schrijven in een boek over ‘nieuwe Friezen’. X
stemt schoorvoetend toe. Nog enkele weken later wordt hij gebeld door een andere journalist
van dezelfde krant. Deze wil een paginagroot artikel wijden aan de activiteiten van X op het
gebied van zonne-energie. X stemt opnieuw toe, onder de voorwaarde dat hij het artikel voor-
af mag lezen. Een uitvoerig interview volgt en het positieve artikel verschijnt in de zaterdag-
bijlage 175 .
X voelt zich eindelijk in zijn eer hersteld en besluit de brief aan de OvJ niet te verzenden
.
8.3.2 Bespreking
Onmiskenbaar wordt de goede naam van X opzettelijk door journalist de Groot aangerand.
Als een campagneleider van een politieke partij beschuldigd wordt van dubbele belangen, dan
wordt hem een feit te laste gelegd. Door opname van deze beschuldiging in een columnachtig
artikel wordt aan deze aanranding ruchtbaarheid gegeven op schrift. Daarnaast wist de Groot
(had althans kunnen weten) dat de beschuldiging niet waar was. X was in dezelfde krant
meermalen in het nieuws geweest als voorvechter van zonne-energie.
Ook kan eenvoudige belediging bewezen worden. X werd in het artikel immers uitgemaakt
voor stille tiran (‘Bewaar Friesland voor de stille tirannie van X’). De belediging werd in het
openbaar bij geschrift geuit, waardoor de ruim honderdduizend lezers van de krant kennis
konden nemen van de belediging.
De RvdJ en de hoofdredacteur beamen dat er sprake was van onjuistheden (i.e. laster). Desal-
niettemin wordt de klacht van X ongegrond verklaard. Naar de overweging van de RvdJ heeft
een journalist de vrijheid om mensen te belasteren en te beledigen, bijvoorbeeld door het be-
wuste artikel het etiket ‘column’ te geven. Bovendien liet een lid van de Raad weten dat je als
witte muis beledigingen maar voor lief moet nemen. Opmerkelijk is hier de verwantschap met
de mening van vele columnisten toen werd gezegd dat het scanderen ‘Van Gaal, waar is je
kankerwijf!’ moet kunnen. De vrijheid van belediging gaat vóór de emotionele (en mogelijke
financiële) schade die het slachtoffer wordt aangedaan. Opmerkelijk is ook dat de belediging
aan de eigen schuld van X verweten wordt. Hij had tenslotte een ingezonden brief gestuurd.
175 Leemhuis 2004
61

De Raad stelt hier impliciet dat wie ingezonden brieven stuurt, de kans loopt om belasterd te
worden en dat dan maar voor lief moet nemen.
Uit het feit dat X zijn klacht niet aan de OvJ zond toen hij indirect in zijn eer werd hersteld,
middels een groot artikel in dezelfde Leeuwarder Courant, blijkt de kracht van het excuus.
Had de journalist na zijn belasterende artikel zijn excuses gemaakt in de krant, dan waren alle
acties daarna niet nodig geweest en was X wellicht nog eervol lid van GroenLinks geweest.
62

9. Discussie
9.1 Probleemstelling
We hebben ons de vraag gesteld of een strenge handhaving van het verbod op eenvoudige
belediging (art. 266 Sr) gewenst is. Deze vraag bleek in twee delen uiteen te vallen. Wat is
belediging en wat zijn de gevolgen van een strenge handhaving? Er is nog een derde vraag
aan toe te voegen. Als er strenger gehandhaafd moet worden, op welke manier moet dat dan
gebeuren?
9.2 Wat is belediging?
Naar de huidige rechtspraak heeft belediging alles te maken met de intrinsieke ontkenning van
de menselijke waardigheid. Deze definitie dekt de lading beter dan het begrip ‘onnodig grie-
vend’ dat lange tijd door de Hoge Raad werd gehanteerd. Taalkundig gaat het in elk geval om
het aantasten van iemands eer en goede naam, waarbij met ‘eer’ de ‘outer honor’ bedoeld
wordt: de erkenning als gelijkwaardig en volwaardig lid van de maatschappij. Dankzij deze
erkenning kan een individu functioneren in een sociale omgeving. Het geeft het individu ei-
genwaarde en identiteit. In ruil voor de erkenning dóór de samenleving, voelt hij zich verant-
woordelijk vóór de samenleving.
De goede naam die iemand heeft, zal hij in stand willen houden. Een goede naam zorgt ervoor
dat iemand ook het daarbij behorende goede gedrag zal willen vertonen. In veel religies is
vertonen van goed gedrag zelfs de basis van iemands eer. Hoe diep geworteld deze koppeling
tussen goed gedrag en iemands eergevoel is, blijkt misschien wel het best uit het experiment
met kapucijnerapen. Als men apen beloond om hun goede gedrag, maar vervolgens dat gedrag
belachelijk maakt door andere apen ook te belonen zónder dat die iets doen, vertonen ze frus-
tratie en woede.
Eer heeft dus alles te maken met wat we zijn, de waarde die we toegekend krijgen en die we
onszelf toekennen. Belediging, het aantasten van die eer, vernedert ons, maakt ons klein. Door
de belediging worden we uitgestoten uit de groep, wordt onze waardigheid ontnomen, verlie-
zen we ons gevoel van eigenwaarde, gaan we aan onszelf twijfelen. Belediging zorgt er indi-
rect voor dat onze economische positie wordt aangetast en raakt daarmee de grondvesten van
ons bestaan. De impact van belediging kan daarom moeilijk onderschat worden.
63

9.3 Herstel van het evenwicht
De balans tussen de omgeving en het ik wordt verstoord door de belediging. In evolutionair
opzicht betekende deze verstoring een verminderde kans op overleven en dus was een herstel
van deze balans van levensbelang.
Herstel kan op grofweg drie verschillende manieren afgedwongen worden.
1. Het slachtoffer gaat terugschelden, daagt de tegenstander uit voor een duel, gaat over
tot mishandeling of moord van de dader of verzint een andere manier van wraakne-
men. Deze primaire reactie vinden we terug bij apen, maar ook in de verschijnselen
eer- en bloedwraak. Het laatste komt vooral voor in collectieve samenlevingen waar de
(familie)band nog sterk is. Men komt dan op voor het eerherstel van de eigen groep,
omdat de eigen groep de basis is van het eigen bestaan.
Juist verschijnselen als eer- en bloedwraak die o.a. in de landen rond de Middellandse
zee voorkomen (en dus eerder een cultureel dan een religieus verschijnsel zijn) doen
vermoeden dat ‘eer’ vooral van belang is voor deze collectieve samenlevingen. Dit
blijkt niet het geval te zijn. Weliswaar wordt iemands eer in verschillende culturen
door andere factoren beïnvloed, men wordt om andere zaken door de samenleving er-
kend, in alle culturen is ‘eer’ van groot belang voor het individu.
2. Naast de reactie van woede bestaat de reactie van het naast zich neerleggen van de
belediging. Daarbij tracht het slachtoffer de belediging op de dader te laten terugkaat-
sen: ‘Wat je zegt ben jezelf.’ Deze houding is vooral mogelijk als de belediging van
buiten de groep komt, waarbinnen men zich veilig voelt. Christendom én Koran pro-
pageren deze houding. De spotter bevéstigt dan juist de status van het individu binnen
de groep. Wordt men beschimpt om zijn geloof , dan is de eer die men krijgt bínnen de
groep van gelovigen des te groter. Een vorm van martelaarschap ontstaat. De spotter
zal zijn verdiende loon later wel krijgen, omdat hij buiten het rijk van God zal vallen.
Op deze manier gaat de religie belediging tegen, maar ook de wraak. In de Koran
wordt haast letterlijk de kwaadspreker én de aanslagpleger veroordeelt.
3. De derde reactie is die van bemiddeling. Zoals de oudere vrouwtjesaap als mediator
tussen scheldende mannetjesapen optreedt, zo wordt het effect van belediging hersteld
door bemiddeling die dan uitmondt in een excuus door de dader. Door het excuus
maakt de dader zich even kleiner dan het slachtoffer, waardoor het evenwicht terug-
keert. Binnen het gezin is dit de meest voorkomende oplossing tussen scheldende kin-
64

deren, maar een geschillencommissie kan die rol ook vervullen. Het openlijke excuus
van minister Hoogervorst aan Wouter Bos was daarvan een goed voorbeeld. De minis-
ter was hier ongetwijfeld door mensen in zijn omgeving toe aangezet.
9.4 Vrijheid van meningsuiting en haar verplichtingen
Vooral sinds de jaren zestig is het beginsel van de vrijheid van meningsuiting in waarde toe-
genomen. De overheidscensuur werd doorbroken en openlijke kritiek op de overheid werd in
allerlei toonaarden mogelijk. De vraag of er grenzen waren aan deze vrijheden werd steeds
minder gesteld. ‘Alles moet gezegd kunnen worden’ was het credo. Columnisten, cabaretiers,
cineasten en iedereen die zich daarmee identificeerde, zochten de grenzen op van wat gezegd
kon worden. Aangezien men zich niet bekommerde om de gevolgen, bleek – weinig verras-
send – dat er geen grenzen waren. De machtigen in de samenleving zoals de leden van het
koningshuis, rechters en politieambtenaren wisten beledigingen nog wel eens met succes voor
de rechter te brengen, maar voor het overige was een ieder vogelvrij verklaard. Door ge-
bruikmaking van de meest creatieve smerigheden kon iedere burger het mikpunt worden van
vernedering. Het afwerpen van het juk der autoriteiten uit de jaren zestig werd tot het afleggen
van ieder respect voor de medemens. De vrijheid van het uiten van de eigen mening, hoe res-
pectloos ook, werd tot heilige verworvenheid verheven. Minister-president Lubbers typeerde
dit verschijnsel in de jaren zeventig al met de uitdrukking ‘Ikke, ikke en de rest kan stikke!’
De media sprongen graag in op deze tendens, die in toenemende mate het wederzijds respect
ondergroef. De vernedering van een mens was immers al sinds mensenheugenis een publieks-
trekker. Het moderne schavot werd de camera van Willibrord Frequin. Hoe grover de onge-
fundeerd beschuldiging, hoe hoger de kijkcijfers.
Cineast Theo van Gogh werd haast het boegbeeld van deze cultuur: ‘Als iemand kanker ver-
dient, is het Paul Rosenmöller.’ Verstrikt in zijn succes en aangemoedigd door de media over-
schreed hij alle grenzen van het menselijke fatsoen. Hij bestempelde het vernederen van een
complete bevolkingsgroep (‘geitenneukers’) als functioneel beledigen, zonder zich af te vra-
gen of dit objectief gezien wel zo functioneel was. Van Gogh zou nooit geweld gebruiken (hij
bedoelde fysiek geweld), maar was de slager van het verbale geweld.
Het boegbeeld ging uiteindelijk omver. De telkens herhaalde belediging roept steeds weer
woede op. Woede die door velen onderdrukt wordt, ingehouden, dankzij godsdienst of omge-
ving. Een sfeer ontstond waarin een ontspoord element, iemand die de wetten van de bloed-
wraak en zijn eigen religie niet meer wist te onderscheiden, erkenning kon vinden in zijn om-
65

geving voor een koelbloedige moord. Theo had de grens gevonden en met hem de hele Neder-
landse samenleving.
Het afschrikkingseffect dat door de wraak beoogd wordt, werkte. Columnisten werden voor-
zichtiger, cabaretiers hielden zich in en alom werd het geweeklaag van de vrije schrijvers ge-
hoord: ‘We kunnen niet meer zeggen wat we denken!’
Ondertussen was de invloed van de vrijheid van belediging op de samenleving onmiskenbaar.
Ook burgers onderling toonden steeds minder respect voor elkaar. Vooral degenen die ver-
maak niet van het dagelijks leven konden onderschatten, en dat zijn er velen, meenden dat je
alles tegen elkaar kunt zeggen. En zo werd de oude oma die niet snel genoeg het zebrapad
overliep tot kutwijf en de patiënt waarbij een hersentumor werd gesignaleerd tot kankerkop.
Dat een gebrek aan respect dóór de samenleving ook leidt tot een minder verantwoordelijk-
heidsgevoel vóór de samenleving blijkt niet alleen uit het Streetwise-beleid in Amsterdam.
Het is ook een eenvoudige optelsom. Als het aantasten van iemands waardigheid al niet meer
vermeldenswaard is, waarom dan wel de diefstal van iemands eigendom. Waarom zou je wél
iemands identiteit kunnen vernielen en níet zijn fiets? Een fiets is tenslotte maar een dood
ding. Waarom zouden er geen grenzen zijn aan verbaal geweld en er wel grenzen zijn aan het
eigen gedrag?
De leer van het ‘alles moet kunnen’ valt samen met anarchie. De grenzen van de anarchie
liggen uiteindelijk bij het omleggen van de ander. De vrijheid van meningsuiting is dan ook
niet een vrijbrief voor belediging. Het EHRM heeft niet voor niets ook grenzen gesteld aan dit
beginsel. Het moet een bijdrage leveren aan de publieke meningsvorming over een publieke
zaak. Aan de andere kant van de vrijheidsmunt staan de daarbij behorende verplichtingen,
waarbij men rekening dient te houden met de goede zeden, de goede naam en rechten van
anderen. Net als bij het begrip eer, moet er bij de vrijheid van meningsuiting een evenwicht
zijn tussen het ik en de omgeving, de eigen mening en de waardigheid van de ander. Alleen
dan kan een duurzame samenleving worden opgebouwd.
9.5 De mening van de beledigde
Een ander aspect wordt nogal eens over het hoofd gezien. Geeft men de een de onvoorwaar-
delijke vrijheid om te zeggen wat hij maar wil, dan houdt dit onherroepelijk de inperking van
de vrijheid van de ander in. Door iemand voor schut te zetten, ontneem je hem zijn eigen-
waarde en waardering vanuit de maatschappij. De omgeving zal de beledigde minder serieus
nemen. Het is een oude truc om de ideologische tegenstander de mond te snoeren door hem
66

zwart te maken, hem vals te beschuldigen of hem te vernederen. Als die man zo’n sukkel is,
waarom zou je dan nog naar hem luisteren? De belediging maakt zodoende de waarde van de
mening van de ander lager. Daarnaast zal de tegenstander wellicht zijn gevoel van eigenwaar-
de verliezen en zijn mond niet meer open durven doen. Weliswaar heeft hij dan nog wel de
vrijheid om zijn mening te uiten, maar wat is die vrijheid nog waard als men niet meer durft
of de mening niet meer op zijn waarde geschat wordt?
In feite ontneemt de ongebreidelde vrijheid van belediging dus juist de vrijheid van menings-
uiting aan de ander. Het geeft deze vrijheid aan de sterkste, de man die de krachtigste taal kan
uitslaan en de beste verspreidingsmiddelen voor zijn mening heeft.
Het is altijd de taak van het recht geweest om de ongelijkheid van middelen te compenseren…
9.6 Wraak als vorm van eigenrichting
Hoewel de verklaring van Mohammed B. uiteraard onvoldoende rechtvaardiging oplevert
voor de koelbloedige moord, kan er wel uit geleerd worden. Ons land kent anno 2005 vele
verschillende culturen. Deze verschillende culturen zorgen bij tijd en wijle, meer nog dan de
verschillende religies, voor stevige wrijvingen. Ze gaan bijvoorbeeld verschillend om met het
herstel van gekrenkte eer. De collectieve culturen van rond het Middellandse Zeegebied zijn
ook in onze samenleving doorgedrongen, zodat we niet alleen te maken hebben met de ‘een-
voudige’ wraak, maar ook met wraak door groepsleden. Waar de eenvoudige wraak nog
wordt getemperd door het vooruitzicht van een nog diepere vernedering, levert de groeps-
wraak de dader het martelaarschap en oneindige roem op.
In een rechtsstaat heeft de overheid het alleenrecht op geweld. Het individu mag zijn eigen
rechten niet met geweld afdwingen. Dit principe voorkomt onnodig bloedvergieten en ver-
groot de veiligheid van de samenleving. Juist dit principe is van eminent belang voor een sta-
biele samenleving waarin burgers zich veilig voelen.
Aangetoond is dat belediging weliswaar weinig uiterlijke schade toebrengt, maar niet zelden
hevige innerlijke schade. Innerlijke schade die om herstel schreeuwt. Belediging is daardoor
een lont voor fysiek geweld en een goed middel om aan burgers hun gevoel van veiligheid en
waardigheid te ontnemen. Wraak is niet voor niets nog steeds een van de belangrijkste legiti-
maties voor ons strafrecht.
Wil men eigenrichting uit onze samenleving blijven weren, dan is het met harde hand aanpak-
ken van plegers van fysiek geweld, van de wraaknemers niet voldoende. Het gaat dan om niet
meer dan symptoombestrijding. Gaan de beledigingen door, dan zullen geweldsuitbarstingen
67

lijven bestaan, hoezeer de repressie daarvan ook moge zijn. Het voorkomen van eigenrich-
ting begint met de handhaving van ‘kleinere’ delicten als belediging.
9.7 Repressie in het verleden
Uit de rechtshistorie kunnen we afleiden dat belediging vóór de jaren zestig hoog werd opge-
nomen. Uit jurisprudentie kunnen we opmaken dat een scheldwoord voldoende was om voor
de rechter gedaagd te worden. Vermoedelijk is er op dit moment geen enkele APV waarin het
scheldwoord ‘hoer’ of ‘dief’ strafbaar is gesteld. De laatste jaren is er niemand meer veroor-
deeld nadat hij iemand ervan beschuldigd had boter te hebben gestolen. Ouderen die het heb-
ben over de verruwing van de omgangsvormen hebben objectief gezien dus gelijk. Er is een
duidelijk omslagpunt in het denken over belediging aan te wijzen. Sinds de jaren zestig ver-
hardde niet alleen de scheldcultuur, de wetgeving werd aangepast en ook de handhaving is
minder geworden. Het duel werd verboden, de staat zou de goede naam van de burger wel
beschermen. Nu dat laatste niet meer gebeurd, heeft de burger weinig meer in handen.
Ondertussen vinden we scheldwoorden als ‘geitenneuker’ al niet eens meer opzienbarend.
Cabaretiers moeten steeds grover worden om nog de aandacht te krijgen. Valt er nog wel iets
te handhaven?
9.8 Drie manieren van handhaving
Handhaving kan op drie, eigenlijk twee, verschillende manieren plaatsvinden.
1. Men kan de verdachte van belediging ertoe brengen om in het openbaar zijn excuus te
maken aan het slachtoffer. Dit blijkt de meest efficiënte manier van handhaving te zijn.
Het levert geen administratie-, proces- en afhandelingskosten op. Daarnaast treedt er
onmiddellijk een herstel op van een verstoord evenwicht. Dit betekent dat wraakge-
voelens nauwelijks een kans krijgen bij het slachtoffer en de dader nauwelijks een on-
plezierig gevoel aan zijn belediging overhoudt.
2. Weigert de dader zijn excuses te maken, dan zullen sancties moeten volgen. Niet de
oplossing van het probleem staat dan nog centraal, maar de afschrikking. De overheid
neemt de wraakactie van het slachtoffer over en laat op deze wijze merken dat beledi-
ging geen handige strategie is om de eigen positie te verbeteren. Zoals onder andere uit
Streetwise in Amsterdam blijkt is daarbij vooral van belang dat de pakkans groot is en
er consequent opgetreden wordt. De hoogte van de straf heeft minder invloed. Het
68

primaire doel is immers eerherstel van het slachtoffer door afstraffing van de dader.
Deze vernedering van de dader moet voor hem en andere daders een voldoende af-
schrikking opleveren voor de toekomst.
3. Het negeren van de belediging, ‘omdat de straf later wel komt’ of omdat het op de
dader zou terugkaatsen is in een sterk geïndividualiseerde multiculturele samenleving
als de onze eigenlijk geen optie. Voor je het weet komt de straf immers niet van God,
maar van een ontspoord element dat meent Gods Hand te zijn. Ook ziet de dader zijn
idolen op TV. Belediging blijkt te lonen, men krijgt er aanzien door, wordt beroemd
en rijk. Als je beledigd wordt dan word je een watje gevonden, een zielenpoot, een
minderwaardig schepsel, een voorwerp voor de dader die jou gebruikt voor zijn eigen
publiciteitszucht.
9.9 Wie moet er handhaven?
Wie de taak van handhaving op zich moet nemen is een meer gecompliceerde vraag. In het
geval van Streetwise is het de politieambtenaar die de belediging aanpakt. Het zal niet verba-
zen dat het in dat geval vooral art. 267 Sr is dat gehandhaafd wordt. De politieambtenaar be-
paalt op dat moment zelf wanneer hij zich beledigd voelt en of hij er een proces-verbaal van
opmaakt. Veel minder vaak zal het voorkomen dat een politieambtenaar de belediging van
een burger opvangt en actie onderneemt. Hij mag dat niet eens zonder klacht van het slachtof-
fer. Toch zou het al een hele verbetering zijn als burgers zouden weten dat ze op zo’n moment
de politieagent aan hun kant vinden, zodat ze meteen aangifte kunnen doen. De politieambte-
naar die zelf een burger beledigt, gaat in eerste instantie al helemaal vrij uit. Dit komt pas naar
boven bij de aangifte van een bejegeningsklacht.
Ook het afhandelen van aangiftes van belediging kan op problemen stuiten. Een mondelinge
belediging is vaak achteraf moeilijk te bewijzen. Maar ook hier valt veel te verbeteren. De
‘Volkert van der G.-casus’ toont aan dat de politie na een aangifte nauwelijks actie onder-
neemt, zelfs niet als er schriftelijk bewijs is. De ‘Stille tiran-casus’ laat zien dat een aangifte
van laster vaak zelfs niet wordt opgenomen. Op het moment dat de burger serieus genomen
wordt op het politiebureau zal het aantal aangiftes waar men wél iets mee kan ongetwijfeld
toenemen.
Een derde mogelijkheid is dat meer prominente Nederlanders actie tegen belediging in de
media ondernemen. Zoals de toenemende respectloosheid op TV mede debet was aan de ver-
69

uwing van het taalgebruik op straat. Zo kunnen aangiftes van belediging op TV het beoogde
afschrikkingeffect tot gevolg hebben.
Zolang er nog sprake is van een sepotpercentage van 86%, is handhaving vooral een kwestie
van erkenning van het misdrijf en een krachtdadige en snelle afhandeling daarvan. De OvJ
heeft daarbij nog een extra transactiemogelijkheid door de dader een schriftelijk excuus aan
het slachtoffer te laten schrijven. Door het serieus nemen van het probleem zal het aantal mel-
dingen toenemen en het aantal gevallen van belediging afnemen. Op de middellange termijn
kan men verwachten dat de burgerzin, het wederzijds respect en het gevoel van veiligheid zal
toenemen, terwijl het aantal beledigingen, maar ook het aantal misdrijven in haar totaliteit zal
afnemen. Doordat de eenvoudige belediging, smaad, smaadschrift en laster relatief snel zijn af
te doen, kan dit op de middellange termijn ook tijdwinst en capaciteitswinst voor penitentiaire
inrichtingen opleveren.
9.10 De civielrechtelijke weg
Er is nog de mogelijkheid om via het civielrechtelijke systeem de dader aan te pakken. Dit
heeft enkele flinke nadelen t.o.v. de strafrechtelijke aanpak. Het eerste is dat de burger voor
zichzelf moet opkomen. Daarbij zullen emoties tussen dader en slachtoffer hoog oplopen en
worden versterkt door de intensieve procesgang: dagvaarding, verweer, repliek en dupliek. De
‘stille tiran-casus’ toont haarfijn aan dat de details verder worden uitvergroot, waardoor het
conflict zich verdiept. Ten tweede moet het slachtoffer het gevecht aan met de dader. Het is
niet denkbeeldig dat hij dan al gauw zélf in het verdachtenbankje wordt geplaatst. Hij moet
immers zichzelf verdedigen waarom deze belediging nu zo diep ingrijpt. Het slachtoffer moet
zich als het ware verantwoorden voor het feit dat hij de belediging niet slikt. Ook dit wordt in
de ‘stille tiran-casus’ geïllustreerd. Ten derde nadeel is dat bij een civiele procedure telkens
weer ieder detail behandeld moet worden. In het geval van een strafprocedure kan men zoe-
ken naar een standaardvorm, die snel kan worden aangepast aan de individuele omstandighe-
den. Tenslotte kunnen de relatief hoge proceskosten en de lage ‘scoringskans’ voor het
slachtoffer aanleiding zijn om de belediging te slikken of om voor eigen rechter te spelen.
9.11 Grenzen aan de vrijheid van meningsuiting
Betekent dit alles het einde van de vrijheid van meningsuiting? Als men meent dat alles ge-
zegd moet kunnen worden wel. De vraag moet echter gesteld worden of dat ooit bedoeld is
70

met dit mensenrecht. Een recht draagt immers ook altijd een plicht in zich. Het recht zich te
uiten, houdt de plicht in tot het rekening houden met de ander.
Iedereen maakt zich wel eens schuldig aan belediging, bewust of onbewust. Zal een strengere
handhaving niet leiden tot een overvloed aan triviale ruzies die voor de rechter worden uitge-
vochten? Ik denk dat dat erg mee zal vallen. Naast het verlies van eer door een belediging,
staat het verlies van eer door in het ongelijk te worden gesteld. Hoezeer belediging ook ge-
handhaafd zal worden, hoezeer ook erkend zal worden dat belediging handhaving verdient, er
zal altijd een drempel voor de burger blijven om aangifte te doen.
Tenslotte kan nog de vraag gesteld worden waar de vrijheid van meningsuiting ophoudt en het
beledigen begint. Omdat het begrip eer al vaag is, zal die grens ongetwijfeld ook vaag zijn.
Zoals altijd zullen er vele gevallen aan te wijzen zijn die ontegenzeggelijke strafbaar zijn en
vervolging vereisen. Nu we ontdekt hebben dat er geen grenzen zijn aan wat er gezegd kan
worden, is het wellicht een welkome kentering voor de media nu gezocht kan worden naar het
punt waar respectvolle kritiek over gaat in respectloze belediging. Aan de rechter is dan het
laatste woord.
71

10. Conclusie
Belediging betekent dat iemands goede naam en eer wordt aangetast. Beide begrippen blijken
in diverse culturen van belang voor iemands sociale positie en eigenwaarde. Wordt iemands
eer aangetast, dan verliest hij een deel van zichzelf. Al bij apen vraagt belediging om herstel
van een evenwicht. Vaak ontstaat er een reactie van woede en agressie. Hoewel sommige cul-
turen eerder hun toevlucht tot geweld kiezen en de vorm van belediging verschilt, blijkt de
impact van belediging op mensen eigenlijk overal even groot te zijn. Het is dus een misvatting
te denken, dat het zich beledigd voelen alleen voor mensen met lange tenen is.
De maatschappij, het recht én de religie, zowel christendom en islam, hebben door middel van
voorschriften door de eeuwen heen geprobeerd beledigingen én wraakacties in te dammen.
Sinds de jaren zestig is daar in Nederland verandering in gekomen. De scheldcultuur is ver-
hard en belediging werd lange tijd nauwelijks serieus genomen en gehandhaafd. Een WODC-
onderzoek uit 1978 lijkt, gezien de onvolledigheid, geschreven te zijn om de verminderde
aandacht te rechtvaardigen. De uiterste consequentie van deze ontwikkeling is wellicht de
moord op Theo van Gogh. Als de rechtsstaat de kleine misdrijven niet aanpakt, wordt het
steeds moeilijker om de grote misdrijven te voorkomen.
Publieke personen, vooral treinconducteurs, hebben meer dan gemiddeld te maken met bele-
diging. Zowel autochtonen als allochtonen worden veel uitgescholden. In Amsterdam is sinds
1998 het Streetwise-beleid van kracht waarbij ook kleine misdrijven worden aangepakt. De
handhaving lijkt bij te dragen aan het veiligheidsgevoel bij burgers en spoort hen aan om zelf
ook minder te accepteren. Ook op andere plaatsen lijkt er van een tendens sprake die probeert
de negatieve gevolgen van de ‘vrijheid van belediging’ te keren. Het aanpakken van beledi-
ging is níet in strijd met de vrijheid van meningsuiting, het zorgt er eerder voor dat ook de
mening van de beledigde weer gehoord wordt.
Handhaving kan het best gebeuren via het strafrecht. Aan de handhaving via het civiele recht
kleven verschillende nadelen. Het belangrijkste gevaar is dat het slachtoffer dan nog eens een
trap na krijgt.
Twee casus tonen aan dat de burger die op dit moment beledigd wordt in de praktijk nergens
naar toe kan. In de twee besproken gevallen werd het probleem buiten de rechtspraak opge-
lost. In het eerste geval vluchtte de dader naar het buitenland, in het tweede geval schreef de
krant een positief artikel over het slachtoffer. Gezien de gevoelens van de slachtoffers hadden
beide situaties ook kunnen escaleren tot een steen door de ruit van de dader.
72

Zolang de staat eigenrichting niet wenst, zal zij slachtoffers moeten steunen in hun wens tot
herstel van de gevolgen van kleine misdrijven. Sepot in 85% van de gevallen is dan geen
wenselijke situatie. Als de werkdruk door aangiftes van belediging te groot is, moet er ge-
zocht worden naar een snelle afwikkeling van de zaak. Dat zal op termijn zorgen voor een
afschrikkingeffect. De burger voelt zich dan weer veiliger op straat en mogelijk neemt het
aantal ernstige delicten eveneens af. Om te voorkomen dat er in ons land echt een anarchisti-
sche vechtmaatschappij ontstaat, is een strenge handhaving van het verbod op eenvoudige
belediging (art. 266 Sr) dus niet alleen gewenst maar zelfs noodzakelijk.
73

Naschrift
Na het tot stand komen van deze scriptie lieten burgemeesters spandoeken verwijderen. De
spandoeken waren een protest tegen het uitzetbeleid van minister Verdonk. Minister Verdonk
deed aangifte wegens smaad, omdat de spandoeken teksten als ‘Verdonk Moordenaar‘ droe-
gen. De lezer van deze scriptie zal onmiddellijk denken aan de spandoeken tegen de presiden-
ten Johnson en Nixon. De vraag is: zijn dergelijke teksten na 1978 nog strafbaar?
Art. 261 (Smaad) kent in lid 3 weliswaar een uitzondering voor zaken die 'in het algemeen
belang' tenlastegelegd zijn, maar dat betreft vooral zaken in de aanloop naar een vervolging.
Iemand mag dus wel beschuldigen, mits daar een vervolging op volgt en hij te goeder
trouw aanneemt dat het tenlastegelegde waar is. Art. 266 lid 2 Sr betreft daarentegen duidelijk
beledigingen die een oordeel geven over de behartiging van openbare belangen. Ik neig er
persoonlijk naar om de spandoeken, hoewel er strikt genomen sprake is van een tenlasteleg-
ging, hooguit als eenvoudige belediging op te vatten, beledigingen die een duidelijk doel die-
nen in het maatschappelijke debat en dus onder art. 266 lid 2 vallen. Met het scheldwoord
'moordenaar' zal immers niemand bedoelen dat minister Verdonk schuldig is aan moord in de
zin van art. 289 Sr.
Naschrift 2
Op 30 januari 2006 schonk de actualiteitenrubriek ‘De Ochtenden’ aandacht aan het voorstel
van het CDA om een ‘kwetscommissie’ in te stellen. De schrijver van deze scriptie werd ge-
vraagd wat iemand kan doen als hij beledigd wordt aan de hand van een casus. Het resultaat
was een interessant radioprogramma over het onderwerp belediging. Bijgevoegd is een CD
met de opname van het programma dat een half uur duurde.
74

Literatuuroverzicht
Asvos 1999
Amsterdamse Samenwerkingsverband Veiligheid op School, Veiligheid voortgezet onderwijs
Amsterdam: Gemeente Amsterdam 1999
Aubert 1961
V. Aubert, ‘The housemaid: an ocupational role in crisis’, in: S. Lipset en N. Smelser (red),
Sociology, The progress of a decade, Prentice-Hall: Englewood Cliffs 1961
Aziz 2005
Aziz, ‘Islam en de tolerantie van verbale belediging’ 2005,
Azough 2004
R. Azough, ‘Schelden op Allah heeft geen zin’, De Volkskrant 6 november 2004, p. 14
Beccaria 1971
C. Beccaria, Over misdaden en straffen, Antwerpen: Agon Elsevier 1971, p. 159
BZK 1999
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Beleidsplan Nederlandse Politie
1999-2002
Boom & Plug 1996
E. Boom en C. Plug, ‘Agressie op de EHBO-post: agressieve patiënt zorgenkind voor organi-
satie’, Arbeidsomstandigheden 1996, p. 321-323
Bremmer 1996
R. Bremmer, ‘Schelden doet zeer; verbaal kwetsen in laat-middeleeuws Friesland’, Leidschrift
12 1996, nr. 2
Bron 2003
R.P. Bron, ‘Van dienders blijf je af!’, Justitiële verkenningen 2003, nr. 3, p. 65-74
75

Brosnan & De Waal 2003
S.F. Brosnan & F.B.M. de Waal, ‘Monkeys reject unequal pay’, Nature 2003, p. 297-299
Brosnan & De Waal 2005
S.F. Brosnan & F.B.M. de Waal, Chimpanzees show quality of relationship drives sense of
fairness (persbericht Yerkes National Primate Research Center Atlanta) 2005
Capps 2002
D. Capps, Men and their religion: Honor, Hope, and Humor, Harrisburg: Trinity Press Inter-
national 2002
Cohen & Nisbett 1994
D. Cohen & R.E. Nisbett, Self-protection and the culture of honor: Explaining southern vio-
lence, Journal of Personality and Social Psychology Bulletin 1994, p. 551-567
Cohen e.a. 1996
D. Cohen e.a., ‘Insult, Aggression, an the Southern Culture of Honor: An “Experimental Et-
nography”, Journal of Personality and Social Psychology 1996, p. 945-960
De Groot 2003
P. de Groot, ‘De heldemoed van GrienLinks’, Leeuwarder Courant 20 februari 2003
De Waal 2004
F.B.M. de Waal, ‘Evolutionary Ethics, Aggression and violence: Lessons from primate re-
search’, Journal of Law, Medicine & Ethics 2004, p. 18-23
De Waal & van Roosmalen 1979
F.B.M. de Waal & A. van Roosmalen, ‘Reconciliation and consolation among chimpanzees’,
Behavioral Ecological Sociobiology 1979, p. 55-66
76

Draaisma 2001
D. Draaisma, Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt: over het autobiografisch
geheugen, Groningen: Historische uitgeverij 2001
Dvoring 1965
F. Dvoring e.a., H. de Groot, Inleidinghe tot de Hollandsche rechts-geleerdheid, Leiden: 1965,
p. 45
Eckstein 1889
J. Eckstein, Die Ehre in Philosophie und Recht, Leibzig: 1889, p. 9
Februari 2002
M. Februari, ‘Strafbare belediging’, De Volkskrant 16 februari 2002, p. 15
Februari 2004
M. Februari, ‘Van Gogh eiste de vrijheid van meningsuiting op voor zichzelf, niet voor ande-
ren.’, De Volkskrant 6 november 2004, p. 2
Fischer, Manstead & Rodriguez Mosquera 1999
A.H. Fischer, A.S.R. Manstead & Rodriquez Mosquera, ‘The role of honour-related versus
individualistic values in conceptualizing pride, shame and anger: Spanish and Dutch cultural
prototypes. Cognition and emotion 1999, p. 149-179
Geerts & Den Boon 1999
G. Geerts & T. den Boon, Van Dale Groot woordenboek der Nederlandse taal, Utrecht-
Antwerpen: Van Dale Lexicografie 1999
Gilmore 1990
D.D. Gilmore, Manhood in the making. Cultural concepts of masculinity, New Haven: Yale
University Press 1990
Hewett 1987
M.L. Hewett e.a., A. Matthaeus, On crimes; a commentary on Books XLVII and XLVII of the
Digest, Cape Town: 1987
77

IVR 1996
Integrale Veiligheids Rapportage Den Haag: SDU 1996
Janssens 1992
F. Janssens, ‘Ik zal jelui wel donderen!’, Groninger opmerkingen en mededelingen 1992, p.
37-77
Janssens 1998
A.L.J.M. Janssens, Strafbare belediging (diss. Rijksuniversiteit Groningen) 1998
Janssens 2003
F. Janssens, ‘De strafbare belediging: schelden doet soms zeer’, Justitiële verkenningen 2003,
nr. 3, p. 37-48
Kim & Smith
S.H. Kim & R.H. Smith, ‘Revenge and conflict escalation’, Negotiation journal 1993, p. 231-
246
Klooster 2002
K. Klooster, Belediging van politieambtenaren, (doctoraalscriptie Open Universiteit) 2002
Kötz 1998
H. Kötz, Deliktsrecht, Neuwied: Luchterhand 1998
Kramers 1953
J.H. Kramers, De Koran, Amsterdam: Elsevier 1953
Leemhuis 2004
R. Leemhuis, ‘Leven zonder stroom’, Leeuwarder Courant 26 juni 2004
Lemonick, Cray & Grossman 2005
M.D. Lemonick, D. Cray & W. Grossman, ‘Honor among beasts’, Time 2005, p. 54
78

Malsch 1989
M. Malsch, Lawyers’ predictions of judicial decisions: a study on calibration of experts (diss.
RU Leiden) 1989
Markus & Kitayama 1991
H.R. Markus & S. Kitayama, ‘Culture and the self: Implications for cognition, emotion and
motivation’, Psychological Review 1991, p. 224-253
Middelhoven en Driessen 2001
L.K. Middelhoven & F.M.H.M. Driessen, Geweld tegen werknemers in de (semi-)openbare
ruimte, Den Haag Utrecht: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties/Bureau
Dreissen, 2001
Middelhoven en Driessen 2003
L.K. Middelhoven & F.M.H.M. Driessen, ‘Schelden in het (semi-)publieke domein’, Justitiële
verkenningen 2003, nr. 3, p. 54-63
Mohammed B. 2005
Mohammed B., Verklaring in tekst, 2005
Nisbett & Cohen
R.E. Nisbett & D. Cohen, Culture of honor: The psychology of violence in the South, Boulder:
Westview 1996
Peristiany 1965
J.G. Peristiany ed., Honour and shame: The values of Mediterranean society, London: Wei-
denfeld and Nicolson 1965
Pitt-Rivers 1965
J. Pitt-Rivers, ‘Honour and social status’ in: J.G. Peristiany ed., Honour and shame: The val-
ues of Mediterranean society, London: Weidenfeld and Nicolson 1965
79

Phillips 2004
H. Phillips, ‘Is empathy an animal quality?’, New Scientist 2004, p. 15
Reynaert 1260
Reynaert, ‘Van den vos Reynaerde’, editie J. Jansen, R. van Daele & van Uyttersprot, Leiden:
DBNL 2001, o.a. regels 990 en 2535
Rodriquez Mosquera 1999
P.M. Rodriquez Mosquera, Honor and emotion (diss. Amsterdam UvA) 1999
Stewart 1994
F. H. Stewart, Honor, Chicago: Chicago University Press 1994
TNO 2001
‘Arborisico’s in de branche – politie’, Hoofddorp: TNO Arbeid 2001
Van der Dennen 2003
J.M.G. van der Dennen, De evolutionaire aspecten van wraak, Justitiële verkenningen 2003,
nr. 3, p. 73-87
Van der Feltz 1915
A.A. van der Feltz, Is wijziging of aanvulling van onze wetgeving ten aanzien van beleeding
gewenscht? (Prae-advies Nederlandsche Juristenvereeniging Den Haag) 1915, p. 14
Van der Kaaden 1979
J.J. van der Kaaden, De strafbare belediging, Den Haag; WODC 1979
Van der Neut 1981
J.L. van der Neut, ‘Dient eenvoudige belediging strafbaar te blijven?’, Delikt en delinkwent,
1981, p. 732-735
Van Kleef 2004
B. van Kleef, De taal van Theo van Gogh, De Volkskrant 6 november 2004, p. 15
80

Van Lent 1999
L. van Lent, ‘De moraal van het verhaal’, in: M. Moerings e.a., Morele kwesties in het straf-
recht, Deventer: Gouda Quint 1999
Van Liempt 2004
A. van Liempt, ‘Mag je iemand een geitenneuker noemen?’, De Volkskrant 6 november 2004,
p. 15
Van Stokkum 2005a
B.A.M. van Stokkum, ‘Zero tolerance in de praktijk’, Justitiële verkenningen 2005, nr. 6, p.
44-59
Van Stokkum 2005b
B.A.M. van Stokkum, Beledigd in Amsterdam, verbaal geweld tussen politie en publiek, Alp-
hen aan den Rijn: Kluwer 2005
Van Vree 2004
F. van Vree, ‘Over de historie van het vrije woord in Nederland.’, De Volkskrant 6 november
2004, p. 13
Verhagen 1999
A. Verhagen, Communiceren over morel dilemma’s, Maarssen: Elsevier 1999
Verrest 2001
P.A.M. Verrest, Inleiding in het Franse recht en de rechtspraktijk, Den Haag: WODC 2001,
p. 36-37
Vuijsje 2003
H. Vuijsje, Schelden deed geen pijn, Justitiële verkenningen 2003, nr. 3, p. 20-25
Wilson 2000
B. Wilson, ‘Insulting judges and free speech’, Australian Law Journal 2000, p. 8
81

Woolf 1979
H.B. Woolf ed., Webster’s New Collegiate Dictionary, Massachusetts: Merriam Company
1979
WRR 2003
Waarden, normen en de last van het gedrag Amsterdam: AUP 2003
82

Bijlage: Publicatie in Intermediair
Verschenen in: Intermediair 8 december 2005
83