Eindscriptie

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee
Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013

2 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
“Deze eeuwen waren er geen grote confrontaties tussen
concurrerende en tegengestelde culturen. Toch was er een
constante culturele confrontatie, vredig of op een andere
manier. Die tussen Christenen en Moslims.”
Oleg Grabar in “Islamic religious art, the formation of
Islamic art”

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 3
Voorwoord 5
Inleiding 6
Tijdsbalk 9
De Koran 11
Ontstaan van de moskee 11
De vijf zuilen van de Islam 12
De moskee 14
Functie 14
Symboliek 16
Cordoba 19
Hedendaagse blik 19
De komst van de Ummayad 20
Terugblik op de architectuur van de Ummayad 22
De Moskee in Cordoba 24
Het geraamte, de zuilen 24
Symboliek 25
Geschiedenis 27
Decoratieve elementen Mihrab 29
Oorsprong decoratie 30
De qiblamuur, het booggewelf 32
Booggewelf Mihrab 32
Inspiratie voor booggewelf 33
De Mihrab 35
Betekenis Mihrab 35
De vorm van de Mihrab 36
Mozaïek Mihrab 38
Betekenis mozaïek 38

4 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
Kleurgebruik 39
Geschiedenis 41
Reliëf 42
Symboliek 42
Kalligrafie 44
Symboliek 45
Geschiedenis 46
De minaret 48
Symboliek en functie 48
Conclusie 50
Inhoudelijk 50
Persoonlijke ervaring 52
Eindnoot 53
Bibliografie 58
Bronvermelding afbeeldingen 60

Voorwoord
Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 5
Het schrijven van deze scriptie was voor mij een kans om het
onderwerp Islam uit te diepen. De interesse voor Islamitische
kunst is ontstaan door reisjes naar Istanbul en Marakkech met
mijn vader, een stage van twee maanden naar India en de reis
naar Andalusië. Het bezoeken van de Islamitische architectuur
is voor mij een nog grotere stimulans geweest om erover te
schrijven. Toen ik dit onderwerp had gekozen vond ik dat het
nodig was om een basiskennis te krijgen over het geloof Islam.
Dit heb ik gedaan door colleges Islamologie te volgen aan de
universiteit van Leiden. Ik heb ervoor gekozen om de opbouw
van de tekst af te laten hangen van de architectuur van de
moskee van Cordoba, oftewel aan de hand van de diverse
elementen uit de moskee zal ik mijn verhaal vertellen. Ter
ondersteuning van deze vertelwijze heb ik een plattegrond van
de moskee toegevoegd met daarop nummers die verwijzen
naar de afbeeldingen in het bijgevoegde boekje. Het
beeldmateriaal bestaat uit foto’s die ikzelf heb gemaakt in de
moskee, en foto’s en illustraties die ik heb gevonden op het
internet.

6 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
Inleiding
De afgelopen zomer heb ik het prachtige Zuid Spanje bezocht
met steden als Granada, Sevilla en Cordoba. Vooral de
combinatie van Islamitische kunstuitingen in een katholiek
Spanje vond ik spannend en het maakte mij nieuwsgierig naar
het ontstaan hiervan. Ik kwam erachter dat Andalusië in 700
n.Ch. is veroverd door de Arabieren en hierdoor veel
veranderingen heeft ondergaan qua cultuur. De Arabieren
hebben veel rijkdom naar de regio gebracht, waar je tot op
heden nog steeds van kunt genieten. Dit is onder andere
zichtbaar in de katholieke kerken en moskeeën die zijn
gebouwd. Het gebouw dat ik heb bestudeerd is de moskee van
Cordoba. Ondanks het feit dat de stad sinds de 13 e eeuw is
heroverd tijdens de Reconquista door de Christenen, is de
invloed van de Islam niet uit Cordoba weg te denken.
Voornamelijk omdat hier een van de grootste moskeeën ter
wereld staat. Deze rijkdom onthult zich wanneer je door de
authentieke binnenstad loopt en de prachtige steegjes met
Arabische invloeden opzoekt. In de architectuur vind je
verwijzingen naar hun oorsprong, hun geloof, de wetenschap
en de invloed van Spanje.
In de westerse wereld is men minder bekend met de Islam,
omdat de landen een Christelijke achtergrond hebben. Veel
westerlingen zijn bekend met de symbolen en rituelen uit de
katholieke kerk en deze die vergroeid zijn met de westerse
samenleving. Een kerk speelt een centrale rol in het katholieke
geloof en vertelt door middel van decoratie en architectuur een
verhaal. Het verhaal kan bijvoorbeeld gaan over het geloof, de
maatschappij of de geschiedenis van het geloof. De symboliek
van een kerk heb ik veel bestudeerd in de loop van mijn studie

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 7
tijdens de kunstgeschiedenis lessen, maar ik heb nooit veel
aandacht besteed aan oosterse geloven. Toch zijn de oosterse
landen in opkomst en wordt de Islam op positieve en negatieve
manier belicht. Het is daarom relevant voor mij om me te
verdiepen in dit eeuwenoude geloof.
Interculturalisatie wordt als een modern begrip gebruikt, maar
het bestaat al sinds het begin van de mensheid. Door de
geschiedenis zijn mensen altijd nieuwsgierig geweest naar
andere landen, culturen, geloven. De moskee van Cordoba is
voor mij het ultieme voorbeeld van de onbewuste en bewuste
vermenging van geloven, culturen en wetenschappen. In mijn
scriptie laat ik zien dat Islamitische kunstuitingen zijn
verweven in de westerse maatschappij.
In deze scriptie ga ik op zoek naar de iconografie van de
moskee in Cordoba. Het ontstaan van de moskee ligt in de
Islam en de Koran. In het tweede hoofdstuk wordt behandeld
waarom de moskee bestaat door een korte uitleg over de
Koran. Hierin wordt het belang van rituelen en de vijf zuilen
van de Islam uitgelegd. In het volgende hoofdstuk schrijf ik
over de eerste moskee, het huis van Mohammed. Daarin zal ik
uitleggen wat de functie van de moskee is aan de hand van de
rituelen die er worden uitgevoerd. Daarna komt de
symbolische waarde van de moskee ter sprake. In hoofdstuk
vier geef ik een beeld van de hedendaagse stad Cordoba en de
situatie van Cordoba in de 8 e eeuw. Hierdoor kom je erachter
waarom de Ummayad zich in Cordoba hebben gevestigd en
waarom de moskee in Cordoba werd gebouwd. Vervolgens
bespreek ik een grote inspiratiebron voor de architectuur van
de moskee in Cordoba, de grote moskee van Damascus. Door
de voorgaande hoofdstukken heb ik een kader proberen te

8 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
schetsen voor het volgende hoofdstuk waarin ik verschillende
decoratieve elementen uit de moskee los van elkaar behandel.
In de vertelwijze ben ik begonnen met het beschouwen, om
vervolgens dieper in te gaan op de geschiedenis, betekenis en
oorsprong van de decoratieve elementen.

Tijdsbalk
Bouw minaret aan de moskee in Cordoba
Moskee in Cordoba wordt gebouwd.
Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 9
Ummayadfamilie uitgemoord door Abbasids, enige
overlevende Abd al-Rahman vlucht naar Cordoba.
Burgeroorlog in Syrië en Irak. Ummayad verliest macht en
Abbasids komen aan de macht.
Spanje veroverd door Umayyad.
Islamitische dynastie van Ummayad. Verplaatsing van politieke
centrum naar Syrië.
Eerste Koran. Documentatie door eerste kalief Abu Bakr.
Profeet Mohammed overlijdt en wordt begraven in moskee in
Medina
Mekka wordt veroverd door Mohammed en sterk groeiende
Moslimgemeenschap.
Verhuizing van de profeet Mohammed en aanhangers van
Mekka naar Medina (hijra). Begin van Islamitische jaartelling.
Mohammed krijgt de eerste Goddelijke openbaringen door van
Allah, via de engel Gabriël. Hij gaat preken in Mekka tegen
andere geloven.
Geboorte van de profeet Mohammed in Mekka.
Byzantijnse rijk aan de macht in oosterse mediterraan
Romeinse rijk aan de macht

10 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
Damascus, Syrië: centrum van regering Ummayad.
Vrijdagmoskee
Jeruzalem, Israël: Rotskoepel
Medina, Saoedi Arabië: vestiging Mohammed. Begraafplaats
Mohammed
Mekka, Saoedi Arabië: Heilige stad Islam. Geboortestad
Mohammed.

De Koran
Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 11
Ontstaan van de moskee
Om te kunnen vertellen over de moskee in Cordoba, moeten
we eerst weten wat de functie is van de moskee en waarom hij
bestaat. De moskee is het gebouw voor de Islam en is tot stand
gekomen uit behoefte door uitoefening van verschillende
rituelen en ceremonies die in de Koran staan. Het is van belang
om te vertellen over deze rituelen omdat hierin de herkomst
van de moskee te vinden is. De belangrijkste rituelen staan
geschreven in de vijf zuilen. De vijf zuilen staan geschreven in
de Koran, het boek van Allah. Voor de Moslim bestaat de
Koran uit de letterlijke woorden van God, gebracht in het
Arabisch, aan de profeet Mohammed door de engel Gabriël en
zonder invloed van Mohammeds persoonlijkheid. 1 Dit geeft
een groot verschil aan tussen het Christendom en de Islam,
omdat de bijbel bestaat uit de woorden van Jezus. In het
Christendom is Jezus de zoon van God en daardoor een heilig
persoon. In de beeldende kunst wordt zijn persoon veelvuldig
afgebeeld en vaak als symbool voor God gebruikt. Jezus heeft
een eigen mening en een recht van spreken. Deze positie heeft
Mohammed niet. In de Islam is Mohammed niet de zoon van
Allah, maar de profeet. Dit maakt hem een gewoon persoon
zonder heilige waarden en is het geschreven woord veel
belangrijker en heilig. De Koran geeft Mohammed de opdracht
het volgende te zeggen: “Het is niet aan mij om het te
veranderen vanuit mijzelf. Ik volg alleen wat aan mij wordt
onthuld.”(10:16) 2 .
1 Shepard, hoofdstuk 5.
2 Shepard, hoofdstuk 5.

12 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
De vijf zuilen van de Islam
In de Koran staan verschillende rituelen en ceremonies
geschreven die je moet uitvoeren als goede Moslim. De vijf
zuilen omvangen de belangrijkste rituelen die draaien om het
zuiveren van lichaam en geest om Allah te aanbidden. Deze
rituelen zijn verplicht aan Allah en hiermee sta je in direct
contact met Allah. Deze rituelen hebben min of meer gezorgd
voor het bestaan van de moskee, omdat een aantal van de
zuilen beoefend kunnen worden in een moskee.
De eerste zuil is de geloofsbelijdenis, de Sjahada. “Er is geen
andere god dan Allah en Mohammed is zijn boodschapper.”
Deze tekst spreek je uit wanneer je je bekeert tot Moslim. Het
wordt gezien als het grondbeginsel van Moslim zijn en wordt
ook uitgesproken tijdens het gebed.
De tweede zuil is het rituele gebed, de Salah. Deze bestaat uit
een verzameling van lichamelijke bewegingen, opzeggingen
uit de Koran en gebeden en hij wordt minimaal 5 keer per dag
uitgevoerd. Het is ontzettend belangrijk dat je tijdens de Salah
geestelijk en lichamelijk puur bent. Deze puurheid verkrijg je
door rituele wassing (wudu’) en hiermee wordt rekening
gehouden in de architectuur van de moskee. Zo is er altijd een
fontein of bassin op een speciale plek aanwezig om de wudu’
uit te voeren. Al hoewel het niet verplicht was, was er wel een
behoefte om het gebed uit te voeren in een
gemeenschappelijke ruimte. Bidden in gemeenschap van
belang, aangezien de Islam beweert een religie van gelijkheid
en gemeenschappelijkheid te zijn. 3
3 Erzen, alinea 5.

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 13
De derde zuil is Zakah, het afstaan van een deel van je geld
voor een goed doel. Zakah betekent zuiverheid. De profeet had
gewaarschuwd tegen het zinloze vertoon van rijkdom en
materialisme in de wereld. Om trouw te blijven aan Allah is
het van belang dat je een deel van je rijkdom afstaat zodat het
wordt gezuiverd. Diegene die de Zakah ontvangen zijn armen
en mensen met een slechte gezondheid, maar ook reizigers en
mensen die hun leven richten op de Islam, zoals studenten
Islam of mensen van de moskee.
De vierde zuil is Ramadan. In dit ritueel moeten Moslims de
gehele negende maand van het Moslimjaar vasten na
zonsopgang en voor zonsondergang. Wanneer het donker is
mag er gegeten worden. Het is een maand waarin wordt
stilgestaan bij het geloof en de gemeenschappelijkheid van het
geloof, Umma. Sommige mensen wonen een aantal dagen in
de moskee om zich te verdiepen in de Islam door te studeren,
bidden en andere spirituele oefeningen.
De vijfde zuil is Hadj oftewel de pelgrimsreis naar Mekka.
Elke Moslim moet een keer in zijn leven op Hadj gaan, als hij
daar de middelen voor heeft. Voor veel Moslims is dit de
belangrijkste belevenis in je leven en elk jaar gaan er wel twee
miljoen mensen op Hadj.

14 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
De moskee
Functie
De moskee van Cordoba is een uniek gebouw door de unieke
vermenging van verschillende stijlen, materialen
verbouwingen enzovoort. Maar het heeft, net als andere
moskeeën, te maken met een aantal basiselementen. Deze
elementen geven de moskee zijn functie en die zijn van belang
te benoemen, omdat je anders de symboliek van de moskee
niet kan begrijpen. Om een zuivere uitleg van deze elementen
te geven, kijken we terug in de geschiedenis naar de eerste
moskee die er ooit is geweest, het huis van Mohammed.
Het huis van Mohammed dat werd gebouwd toen hij verhuisde
naar Medina was een simpel huis en had al een aantal
kenmerken voor de toekomstige moskee (1). Het huis was
gebouwd rondom een binnenplaats. Deze manier van bouwen
is afkomstig van de Romeinse huizen, waarbij in het centrum
van het huis een binnenplaats was. Op deze binnenplaats stond
richting het noorden een overkapping (Zullah) gebouwd van
palmtakken. Deze overkapping werd de plek om te bidden,
toen nog in de richting van Jeruzalem. 4 Op het zuiden was er
een deur die uitkwam op de binnenplaats en op het oosten
werden kleine kamers gebouwd voor de vrouwen van
Mohammed. 5
Een moskee is altijd het centrum geweest van de
Moslimgemeenschap met veel verschillende nevenfuncties als
educatie, onderdak voor armen en reizigers en
4 Eindnoot uitleg bidrichting.
5 Kuban, alinea 4.

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 15
voedselverdeling voor de armen. Een belangrijke plek in de
maatschappij met als hoofdtaak, het bieden van een plek om te
bidden (Salah uitvoeren). 6 Aan het gebed zitten een aantal
vaste regels die voor de vorm van het gebouw hebben gezorgd.
Om aan de gelovigen te laten weten dat het gebed van start
ging, was er een verhoging buiten het gebouw. Hierop stond
een volger van Mohammed die de mensen vijf keer per dag bij
elkaar riep voor het gebed. Voordat je in gebed kan met Allah
is geestelijke en lichamelijke reiniging van belang. De
reiniging (Wudu) gebeurt buiten de moskee, omdat het een
schennis is om onrein een heilige plaats te betreden. Het is een
lichamelijke en geestelijke reiniging die plaatsvindt bij het
fonteintje op de binnenplaats van de moskee. Na de reiniging
kan het gebed plaatsvinden. Dit wordt beoefend met het
gezicht richting Mekka en in rijen naast elkaar. Mannen en
vrouwen worden tijdens het gebed van elkaar gescheiden. De
Imam staat aan de qiblamuur en ze moeten zijn bewegingen
kunnen volgen. Daarnaast diende de moskee alle Moslims van
de stad een plek te kunnen geven. Dit betekent dat de
oppervlakte van het gebouw groot en breed was en er moest
rekening gehouden worden met de bouwrichting ten opzichte
van Mekka. De muur die zich naar Mekka richt wordt de
Qiblamuur genoemd. Om te kunnen weten welke muur
richting Mekka staat, wordt deze aangegeven met een nis, dit
is de Mihrab. De nis diende ook als speciale plek voor de
profeet Mohammed tijdens het gebed. Op vrijdag is er een
speciaal gebed waarbij de Imam een toespraak naar zijn
gelovigen houdt. De Imam is de leider van de moskee, zoals de
pastoor de leider van de kerk is. Mohammed was de eerste
Imam voor de Islam. Om zichzelf verstaanbaar te maken voor
6 Kuban, alinea 1.

16 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
alle aanwezige gelovigen stond Mohammed op een stoel. Deze
stoel werd later een spreektoren (Minbar) die meestal aan de
Qiblamuur stond. 7
Symboliek
De moskee is de meest belangrijke en heilige plek voor een
Moslim waar hij naartoe gaat om in contact te zijn met een
hogere wereld, het andere universum. Allah (God) is het
universum en de maker van het alles en niets. Om hem te
aanbidden zonder te kort te doen aan zijn grootsheid, wordt
zijn betekenis verwerkt in de symboliek van de moskee. Naast
het feit dat de moskee een gemeenschappelijk gebouw is voor
geloofsbelijdenis, staat het symbool voor het paradijs, het land
van eeuwige vrede en rust (Dar el-Islam). Het paradijs is de
plek die door God is geschapen en waar je naartoe gaat als je
sterft en hebt geleefd als een goede Moslim. Zoals ik eerder
heb verteld is voor katholieken Jezus het woord van God in
levende lijve. Voor Moslims is de Koran het woord van God
en de profeet Mohammed is niet een verpersoonlijking van
God, maar de boodschapper. Dus wat er in de Koran staat is
het woord van Allah en niet het woord van Mohammed. Dit is
belangrijk omdat dit betekent dat Mohammed geen Goddelijk
persoon is en nooit als symbool kan staan voor God. Daarnaast
is God niet te vangen in een persoon, want hij is het
universum, het alles. Dit geeft aan waarom er geen
afbeeldingen worden gebruikt in de kunst van de Islam en
waarom het Arabische woord, vertaald naar kalligrafie,
gedichten, wetenschap, muziek, zeer belangrijk is in de Islam. 8
7 Kuban, alinea 2.
8 Burrell, alinea 4.

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 17
De moskee symboliseert dus het paradijs en is gebouwd om
een plek van vrede te zijn. Spanningen verdwijnen doordat de
structuur van de moskee evenwicht en harmonie uitstraalt.
Gebruik van licht is een fysieke en spirituele verwijzing naar
de hemel. De decoratie bij de Mihrab staat meestal symbool
voor de opening naar de paradijstuin (19) . Omdat de Islam is
ontwikkeld in een woestijnland is flora en fauna een heilig
gegeven. Dit zie je terug in de moskee door de aanwezigheid
van natuur op de binnenplaats. De kleur groen is een
belangrijke (heilige) kleur die je terugziet in de mozaïek van
de moskee. Deze onderwerpen worden later uitgewerkt.
In de katholieke kerk spelen emotie en gevoel een belangrijke
rol in de rituelen die worden uitgevoerd rondom het verhaal en
de lijdensweg van Christus. Dit verhaal wordt verbeeld in
kunstwerken waar mensen op staan afgebeeld met expressieve
gezichtsuitdrukkingen. In tegenstelling tot deze emotie staat de
ratio. Dit is een belangrijk gegeven in de moskee. Rust vinden
in jezelf doo na te denken en in contact komen met het hogere
is het hoofddoel van de moskee en staat centraal in de
symboliek van de decoratie en architectuur. Het is belangrijk
om dit te vertellen omdat het een compleet andere invalshoek
is dan die wij in de westerse (Christelijke) wereld gewend zijn.
Dit betekent dan ook dat de kunst die rondom de Islam wordt
gemaakt vanuit een ander grondbeginsel start dat de kunst voor
het katholicisme.
De moskee is dus een gebouw met functies die zijn gericht op
de vijf zuilen van de Islam. De vijf zuilen omvatten de
belangrijkste rituelen die in teken staan van de aanbidding van
Allah en de zuivering van lichaam en geest. De symboliek van
de moskee staat in het teken van het bereiken van zuivere geest
en in het paradijs. Ik zal de symboliek van de moskee in

18 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
Cordoba behandelen naar aanleiding van de verschillende
functies van het gebouw. Daarin probeer ik te achterhalen
waardoor de architectuur van de moskee op geïnspireerd is.

Cordoba
Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 19
Hedendaagse blik
Dit najaar ben ik naar Cordoba gegaan om de Moskee met
eigen ogen te bekijken en te ervaren. Cordoba is een moderne
Spaanse stad. Maar wanneer je door de poort van de oude
stadmuur loopt en dichter bij de moskee komt, is het alsof jij je
in een Oosterse stad waant (2). In de moskee ontdek je een
plek waar een spel is ontstaan tussen de beeldtaal van de twee
wereldgeloven, het katholicisme en de Islam. Nadat de
gloriedagen van het Ummayadrijk (hieronder toegelicht) in
Cordoba voorbij waren is de moskee overgenomen door
katholieken en omgedoopt tot kathedraal. Tijdens deze
transformatie hebben de katholieken ingezien dat de
Ummayadcultuur een verrijkende invloed heeft gehad op
Cordoba en hebben ze de moskee intact gehouden. Daardoor is
dit architectonische wonder tot op heden te bezoeken. Het laat
zien dat de Islam zich diep geworteld had in de stad. De
moskee is intact gebleven doordat ze de kathedraal in het
midden hebben gebouwd. De twee verschillende geloven
vinden zich ook wanneer wanddecoraties elkaar kruisen of er
een Jezusbeeld aan de muur hangt die wordt omlijst door een
Islamitische boog (3). Wat ik persoonlijk opmerkelijk vind is
dat het gebouw de kathedraal van Cordoba wordt genoemd.
Het is verboden voor Moslims om er te bidden en de focus
wordt zoveel mogelijk op het katholieke geloof gelegd. Het
gebouw heeft langs alle muren kleine altaartjes die zijn
versierd met schilderijen en verschillende heiligen (4).
Tegenwoordig is er nog een verdeeldheid over of Islamieten in
de moskee mogen bidden. Er is in 2004 een aanvraag geweest
vanuit de Moslimgemeenschap om de moskee te gebruiken om

20 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
te bidden, maar deze werd door de katholieke kerk
verworpen. 9
De komst van de Ummayad
“Deze eeuwen waren geen moment van grote confrontaties
tussen concurrerende en tegengestelde culturen, maar toch was
er een constante confrontatie, vredig of op een andere manier,
tussen Christelijke en Moslims.” 10
Begin 8 e eeuw (eerste 100 jaar van Islamitische jaartelling)
hadden de Islamitische Arabieren grote drang tot het veroveren
van gebieden om hun Islamitische imperium uit te breiden. In
die tijd was Spanje een instabiel land doordat er verdeeldheid
was onder de koningen, er geen goed politiek leiderschap was
en er competitie was onder verschillende geloven en etnische
achtergronden. In 711 werd het zuiden van Spanje, Andalusië
veroverd door Arabieren. 11 Zij namen het bestuur over en
vestigden zich in de stad. De Moslims hadden een plek nodig
waar zij hun gebed konden uitoefenen, dus sloten ze een
overeenkomst met de Christelijke bevolking om de Basiliek
San Vicente te delen. De Basiliek was origineel een tempel
gebouwd in de 6 e eeuw door de Spaanse-Visigotische lokale
bevolking. 12 Tot 755 was de stad onder leiding van stadhouder
Yusuf al-Fihri. 13 Er ontstond er een samenleving waarin
ruimte was voor alle geloven. Dit was in belang van de
9 Eindnoot actualiteitenartikel.
10 Grabar, alinea 2.
11 Hoofdstuk 13, Creswell
12 Website cathedral Cordoba
13 Website viw-costablanca

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 21
Moslims, omdat Andalusië de grens was tussen de katholieke
wereld en de Moslimwereld. Zij moesten de goede vrede
bewaren met beide werelden om een succesvol kalifaat te
hebben.
In 750 ontstond er een burgeroorlog in Syrië en Irak waardoor
de Abbasids aan de macht kwamen van het kalifaat. De macht
verschoof van Syrië naar Irak en kreeg een andere inslag. Om
geen last meer te hebben van alle kopstukken van de
Ummayadfamilie werden zij in 755 allemaal vermoord, op een
man na, Abd al-Rahman ibn Mu‘awiya. Hij vluchtte naar
Andalusië en koos ervoor om daar een nieuw leven op te
bouwen. Hij werd door de Arabieren die al in Andalusië waren
geaccepteerd en na enkele jaren gekroond tot Emir. Hij besloot
om de Basiliek te delen met de Katholieken. De rest van de
kerken uit de stad werden vernietigd, maar de katholieke
inwoners van de stad mochten de andere helft van de kerk nog
steeds gebruiken om hun geloof te beoefenen. In de loop van
de jaren groeide de Islamitische gemeenschap in Cordoba zo
dat er te weinig plek was in de moskee. 14 In 785 besloot Abd
al-Rahman om de moskee en kerk geheel te verbouwen tot een
moskee. De plaatselijke katholieken kregen de mogelijkheid
om kerken buiten de stadsmuren te bouwen. 15 De stad was de
grens van twee verschillende en grote geloven in de wereld.
Deze bijzondere positie zorgde ervoor dat Abd al-Rahman
respectvol met verschillende geloven om ging en daardoor gaf
hij de katholieken de kans om hun geloof uit te oefenen. Deze
bijzondere positie heeft ook gezorgd voor bijzondere
14 Website cathedral cordoba.
15 Dodds, pagina 12.

22 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
architectuur waarin je de invloeden van de verschillende
werelden terugziet.
Terugblik op de architectuur van de Ummayad
Abd al-Rahman was de laatste overlevende Ummayad heerser
en zijn herkomst was belangrijk voor hem. Hij keek met
nostalgie terug naar de tijd van de Ummayad in Syrië en hij
heeft invloeden verwerkt in de moskee van Cordoba. Om deze
invloeden te kunnen begrijpen, is het van belang om enige
geschiedenis te geven over het Ummayadkonnikrijk en de
architectuur in die tijd.
Het Ummayadkoninkrijk heeft zich van 661 tot 750 gevestigd
in Arabië en had veel zelfvertrouwen gekregen doordat het in
een korte tijd zijn rijk flink aan het uitbreiden was, zoals in
Spanje. Het zelfvertrouwen, de overwinning en grootsheid van
de Ummayad werd getoond door middel van architectuur. Er
werden twee belangrijke moskeeën gebouwd waarin de
Ummayad veel energie en geld stopten en die een grote
invloed hebben gehad op de verdere ontwikkeling van de kunst
van de Ummayad en de Islamitische kunst in Cordoba. Dit
waren de grote moskee van Damascus en de rotskoepel in
Jeruzalem (5, 8). Tijdens de bouw van de grote moskee van
Damascus werd er veel gebruik gemaakt van de verschillende
expertises en materialen van verschillende volkeren. Deze
volkeren waren belangrijk omdat Damascus een centrale
ligging had en al deze verschillende culturen een deel
uitmaakte van hun koninkrijk. Daarnaast wilde zij de
uitstraling van het gebouw niet inlands en traditioneel houden,
maar gebruikmaken van de diversiteit aan materialen en
cultuur. Damascus was het centrum van de Ummayad doordat
het hof en de rechtbank hier waren gevestigd. De grote

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 23
investering van de Kalifaat in agriculturele installaties zoals
kanalen, dammen, putten, tuinen e.d. om zo de Jordaanrivier in
bedwang te houden zorgde ervoor dat het Irak overtrof als de
rijkste stad van het imperium. 16 De Ummayad periode zorgde
er ook voor dat de vormen en ideeën van de Romeinse kunst,
die beter werden begrepen in Damascus dan in de meer
oostelijke landen, zich zouden nestelen in de bloedbanen van
de Islamitische kunst. 17 Dit kwam doordat Romeinse invloeden
zoals, marmeren pilaren, mozaïek en bouwstijl werden
toegepast in de bouw van de twee bovengenoemde moskeeën.
16 Hillenbrand, pagina 13.
17 Hillenbrand, pagina 16.

24 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
De Moskee in Cordoba
Zoals eerder geschreven, zal ik de symboliek van de moskee in
Cordoba behandelen naar aanleiding van de verschillende
functies van het gebouw. Daarin probeer ik te achterhalen
waardoor de architectuur van de moskee op geïnspireerd is.
Hierbij horen twee aspecten die ervoor zorgen dat er een
nieuwe beeldtaal in de moskee ontstaat. Ten eerste het gebruik
van binnenlandse materialen en technieken die op een
innovatieve manier worden gebruikt. Ten tweede de
verwijzingen naar het thuisland Syrië en de nostalgie van de
Ummayad, dat het gebouw een symbool voor de overleving
van de Ummayad maakt.
Het geraamte, de zuilen
De moskee is een op zichzelf staand grote rechthoek van
ongeveer 178x125 meter. De moskee is omgeven met muren
die tien meter hoog zijn. Als je door de poort van de moskee
gaat, kom je op een binnenplaats die vol staat met
sinaasappelbomen (6). Het plein (sahn) is authentiek en heeft
een watervoorziening waarbij een irrigatiesysteem is
aangelegd naar de sinaasappelbomen die rondom het plein
staan. De sinaasappelbomen zijn een vondst van latere jaren en
geven de plein nu zijn naam; Patio de los Naranjos. Deze
watervoorziening werd gebruikt om de rituele wassing te doen,
voordat Moslim de moskee mocht betreden. Rondom de
binnenplaats is een overdekte zuilengang die is geïnspireerd op
de zuilengang van de grote moskee in Damascus. (5, 7, 8).
Abd al-Rahman III heeft in 951 opdracht gegeven om deze
zuilengang te laten bouwen in Cordoba. Het feit dat er twee
eeuwen na de bouw nog steeds wordt gerefereerd naar de

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 25
rotskoepel (709-15) en de moskee van Damascus (705-715),
is omdat de moskee in Cordoba hetzelfde statement wilde
maken als deze moskeeën. Abd al-Rahman wilde aantonen dat
hij loyaal was aan de eerste traditionele moskeeën uit de
Ummayadperiode. Deze moskeeën creëerde het imago van de
Islam omdat ze voor het eerst een duidelijke stijl neerzette in
de architectuur. Deze stijl was gebaseerd op alle andere
bouwstijlen die zij waren tegengekomen, zoals de Romeinen,
de Visigoten, de Joden en de katholieken. Door de moskeeën
zo mooi mogelijk te maken, wilde ze de rijkversierde
Christelijke kerken uit de regio evenaren. 18
Symboliek
Wanneer je de moskee betreedt zie je een herhaling van zuilen
tot in het oneindige (9). De herhaling van de zuilen wordt
onderbroken door de kathedraal die na de Reconquista midden
in de moskee is gebouwd door de katholieken. De hal is
opgebouwd uit bogen die zich achter elkaar herhalen en die
zorgen voor een gemeenschappelijke bidruimte die rust en
eenvoud uitstraalt. Aan deze ruimte zie je dat er behoefte was
aan gemeenschappelijke samenkomst waarin ieder individu
kan bidden. De eenheid zorgt voor innerlijke rust (Dar el-
Islam) bij de bezoeker. Om deze rust te creëren is het van
belang dat de vormentaal niet met elkaar in competitie gaat,
maar één geheel vormt. Deze eenheid wordt gecreëerd door de
rijen zuilen die zijn opgebouwd uit een uitzonderlijke
gewelfconstructie (10).
18 Flood, pagina 248, alinea 2.

26 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
Het booggewelf is een verzameling van verwijzingen naar
andere culturen, Visigotisch, Romeins, Iberisch. Deze
verschillende elementen zijn samengebracht tot een
basiselement van de moskee van Cordoba. Dit basiselement is
het hoefijzergewelf wat afkomstig is van Visigotische kerken
zoals San Juan de Banos (30). Dit gewelf wordt ondersteund
door twee pilaren die 3 meter hoog zijn en die onderling
variëren van stijl en dikte. Deze pilaren zijn afkomstig van
andere kerken en tempels die zijn afgebroken door de
Arabieren. Er zit een zeer bijzondere pilaar bij die is
geïnspireerd op de pilaren uit de tempel van Salomon (13). De
pilaar is gedraaid en staat in slechte conditie in de moskee,
daarom is er een doorzichtige koker omheen gemaakt. Op de
pilaren zit een kapiteel die organisch is versierd. De kapitelen
zijn verschillend van elkaar, door alle aanbouwen door de
jaren heen en waarschijnlijk zijn deze ook afkomstig van
andere tempels en kerken. Om deze verschillen te laten zien
heb ik een serie foto’s toegevoegd die ik heb gemaakt in de
moskee (15). De voet is bij sommige pilaren niet te zien,
omdat in de loop der jaren de vloer 30 centimeter is verhoogd
(14). Bovenop de kapiteel komt het hoefijzergewelf wat
gemaakt is van twee soorten steen met twee verschillende
kleuren, die elkaar omwisselen. Op de kapiteel komt nog een
pilaar van 1.75 meter, die de tweede rij gewelven draagt. Deze
hebben hetzelfde uiterlijk als het eerste gewelf en door deze
constructie van een dubbelgewelf is de hoogte en oppervlakte
van het pand verkregen.
Als je naar het plafond van de moskee in Cordoba kijkt kun je
afleiden wanneer dat gedeelte van de moskee eraan is
gebouwd. Er is een verloop wat begint bij het basisplafond van

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 27
simpele houten balken. Dit is te zien in het oudste gedeelte van
de moskee. Wanneer je richting de Mihrab loopt is het plafond
gemaakt van houten balken die elkaar afwisselen in hoogte.
Deze balken zijn versierd door geometrische beschilderingen.
Als je voor de Mihrab staat zie je dat er een koepelgewelf voor
de Mihrab is geplaatst die prachtig is versierd met mozaïek
(21). Deze koepel staat symbool voor het hemelse gewelf. Het
is een plek waar al het hemelse bij elkaar komt en de plaats
van de geest is gevangen. 19 Dit wordt in verbeelding gebracht
door de ingewikkelde geometrische constructie waarin een
oneindig patroon wordt gevangen. Een ander bijzonder
element aan het plafond is de verloop van de moskee naar de
kathedraal. Het architectuur dichtbij de kathedraal is een
letterlijke vermenging van Islamitisch ontwerp en katholiek
ontwerp.
Geschiedenis
De moskee van Cordoba is opgebouwd met materiaal van
vernietigde kerken en tempels in de omgeving. Deze
elementen zie je terug in de constructie van de moskee. De
zuilen zijn niet allemaal dezelfde en zijn waarschijnlijk
afkomstig van andere gebouwen. De kapitelen zijn ook
verschillend van elkaar, maar zijn allemaal organische
plantmotieven (15). Het dubbelgewelf is een unieke
constructie en is nergens ter wereld ook te vinden in de
Moskee. De invloed van de aquaducten in Spanje op de
constructie zie je goed terug, wanneer je de afbeeldingen
bekijkt. De Romeinen hebben deze constructie voor de
aquaducten gebruikt omdat ze door het tweede gewelf een stuk
19 Ardalan & Bakhtiar, pagina 37.

28 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
hoger konden bouwen (11, 12). Er moest ook hoogte gecreëerd
worden in de moskee in Cordoba en dit was de juiste
constructie om dit te bereiken. De Spaanse invloed zie je in het
materiaalgebruik van het hoefijzergewelf. De stenen zijn van
Spaanse origine en hebben twee kleuren, rood en wit. Als je de
ruimte in kijkt zie je dat de afwisseling van kleur zorgt voor
een speelsheid en virtuositeit die in die tijd nog niet was
bereikt. De kleurafwisseling is geïnspireerd op de bogen van
de rotskoepel in Jeruzalem (8). De bogen die om de rots heen
zijn gebouwd hebben de kleurafwisseling grijs, zwart in
marmer.

Decoratieve elementen Mihrab
Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 29
De Mihrab van de moskee van Cordoba is voorzien van een
bijzondere versiering die is onderverdeeld in verschillende
elementen. De mozaïek, de vervlochten reliëfs en de
kalligrafie. Alle drie de elementen staan samen voor een
periode in de 10 e eeuw waarin de Islamitische kunst op zijn
hoogtepunt was, bijvoorbeeld het Alhambra in Granada (31).
De Mihrab en de booggewelven die hier omheen liggen zijn
gebouwd door Al-Hakam III, die de moskee de allure van een
kalifaat wilde geven. In de 10 e eeuw in de werd de decoratie
van Islamitische architectuur zeer complex en luxueus. De
architectuur was op zichzelf standaard en niet vernieuwend, er
werd juist teruggegrepen naar traditionele modellen. De
decoratie in het gebouw was een belangrijkere kunstvorm en
de Islamieten waren in deze kunstvorm ver ontwikkeld. De
ruimte en decoratie gaat een intieme relatie aan doordat de
oppervlakte van de moskee wordt benadrukt. De voornaamste
functie van deze oppervlaktedecoratie was om gebouwen te
voorzien van een ingewikkelde en complexe bekleding, zodat
je het skelet en de opbouw van het gebouw niet meer kon
zien. 20 Daarnaast heeft de uitwerking van de decoratie en
hetgeen wat wordt afgebeeld een verhalende betekenis binnen
het gebouw. In de vervlochten reliëfs is een complexiteit en
virtuositeit verwerkt en het laat zien wat een vakmanschap de
Islamieten in handen hadden. Door de jaren heen heeft de
Islam een eigen vormentaal ontwikkeld waarin complexe
oppervlaktes een hoofdrol spelen. Dit door gebruik te maken
van reflecterende en glimmende materialen, glazuren, de
herhaling van ontwerpen, het contrasteren van kleuren en
20 Jones, Alinea 2.

30 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
materialen en het manipuleren van vlakken. Ondanks de
rijkheid en complexiteit in uitvoering en materiaal, heeft de
kunst altijd een ingetogen uitstraling. 21 Aandacht en diepte
wordt gecreëerd door contrasterende materialen tegenover
elkaar te zetten. De technieken die hierbij worden gebruikt zijn
mozaïek, kalligrafie en reliëfkunst.
Oorsprong decoratie
De decoratie van de Mihrab en omliggende booggewelven was
bedoeld om te tonen hoe rijk de kalifaat van Cordoba was. De
moskee heeft veel verbouwingen doorstaan, maar heeft in de
essentie altijd een duidelijke boodschap uitgedragen in haar
iconografie.
Eind 7 e eeuw waren de Ummayad net aan de macht en
ontdekte ze diverse kunstvormen om hun heerschappij te
tonen. De toenmalige Ummayadleider Abd al-Malik was de
eerste die zichzelf benoemde tot kalifaat (afgevaardigde van
God). Bij deze grootste titel hoorde een eigen stijl met eigen
kunstvormen. 22 De Islam probeerde zich te vestigen in een
wereld die al in de ban was van andere geloven, zoals het
Christendom en het Jodendom. Deze geloven bestonden al 700
jaar en hadden in die tijd een iconografie ontwikkeld waarin de
idealen van het geloof naar voren kwamen. De Islam stond nog
aan het begin van hun geloof en probeerden een eigen
iconografie te ontwikkelen. In deze zoektocht werden ze
geïnspireerd en beïnvloed door andere geloven. Dit is te
21 Jones, alinea 5.
22 Blood, pagina 246, alinea 12.

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 31
vergelijken met de situatie van Abd al-Rahman, de eerste
Ummayadleider in Cordoba, omdat hij een nieuwe beeldtaal
ontwikkelde toen hij zich vestigde in het katholieke Cordoba.
Een van de eerste en belangrijkste moskeeën is de rotskoepel
in Jeruzalem, gebouwd in de 7 e eeuw. In het centrum van het
gebouw is een grote steen die heilige waarde heeft in de Bijbel
en in de Islam. Dit komt doordat hij een meerdere keren
voorkomt in Bijbelse verhalen. Hierin heeft de rots een
symbolische waarde die staat voor bescherming, verschuiling
of als wegwijzer (8, 26). Het heiligdom is gebouwd op de plek
waar eerst een Joodse tempel stond. Dit geeft aan dat het
gebouw een verbinding aangaat met de andere geloven. Door
het uiterlijk en de plattegrond van het gebouw kunnen we
aannemen dat het geen traditionele moskee is. Het is eerder
een heiligdom, een pelgrimsplaats voor verschillende geloven.
Toch zijn er wel constant referenties naar de Islam en de
profeet in de beeldtaal. De naam van de profeet wordt
ongebruikelijk vaak genoemd in inscripties in de rotskoepel.
Dit maakt waarschijnlijk een deel van de competitie die de
Islamieten voelde met de iconografie van de Katholieken. 23
23 Blood, pagina 249, alinea 3.

32 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
De qiblamuur, het booggewelf
Als je de moskee binnenloopt en helemaal de rechterkant
oploopt, kom je terecht bij de qiblamuur. Aan deze muur
bevindt zich een van de belangrijkste en meest gedecoreerde
elementen van de moskee, de Mihrab (17). De Mihrab is een
overkoepeld gedeelte en bestaat uit drie nissen die zwaar
gedecoreerd zijn met mozaïek, marmer en een bijzondere
gewelfconstructie. De middelste nis heeft een hoefijzergewelf
dat leidt naar een ronde kamer. Rondom de gewelfconstructie
is een afscheiding die de Mihrab van de rest van de ruimte
scheidt, waardoor je niet dichtbij de Mihrab kan staan. Dit is
de Maqsurah.
Booggewelf Mihrab
De herhaling van de bogen krijgt een verandering wanneer je
dichterbij de Mihrab komt. Hier wordt er in de bogen
aangegeven dat je een bijzondere plek nadert, doordat de
bogen een andere structuur en decoratie aanneemt. Deze
verandering zie je bij de driebooggewelven die voor de Mihrab
staan en die haaks op deze bogen staan en die zijn verbonden
met de Mirhab (18). Als je beter kijkt naar een booggewelf
kun je zeggen dat het een complexer en moderner gewelf is,
dan de traditionele gewelf, die ik eerder heb behandeld.
Daarnaast is ook duidelijk te zien dat het ontwerp is
geïnspireerd op het traditionele gewelf.
Als we de twee gewelven naast elkaar zetten zoals hierboven
kunnen we zien hoe het gewelf bij de Mihrab een moderne
versie is van de traditionele gewelf. Het Mihrab-gewelf begint
met een traditioneel pilaar die dezelfde hoogte en

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 33
materiaalgebruik heeft als het traditionele gewelf. De kapiteel
heeft een ander ontwerp dan de traditionele. De vorm lijkt
gestileerde bladeren en zijn in essentie geïnspireerd op de
kapitelen in het oudere gedeelte van de moskee. Als je goed
kijkt zijn er in het Mihrab-gewelf nog steeds twee bogen
boven elkaar aanwezig. De eerste boog begint bij de kapiteel
en is een overkoepeling voor twee gewelven. Hierdoor krijg je
een kruising van bogen in het centrum van een gewelf. Als we
nog eens kijken naar de zuil van het Mihrab-gewelf zien we
dat na de kapiteel, er nog een zuil komt van 1,75 m. Dit is te
vergelijken met het traditionele gewelf. Aan het begin van de
tweede boog, kruist hij met de eerste boog, die doorgaat in de
begin van de kapiteel. De tweede boog van het Mihrab-gewelf
is verder hetzelfde als het traditionele qua vorm.
Inspiratie voor booggewelf
Rondom de Mihrab is een moderne versie van de traditionele
gewelf ontworpen (10, 18). De afwisseling van rode stenen en
witte stenen zie je terug in de boog van de moderne gewelf. De
tweede boog heeft deze kleurafwisseling niet. Daarnaast is de
vorm van de boog van het Mihrab-gewelf ontzettend
bijzonder. Het is ontzettend decoratief door de kleine boogjes
die hij in zich heeft. Het is een ingewikkelde verweving van
bewerkte bogen geïnspireerd op de originele bogen uit de
moskee. 24 De bewerking op de bogen lijkt op de bewerkingen
die je ook ziet op de Mihrab en verwijzen naar het paleis
Madinat al-Zahra. Dit is het paleis van Al-Hakam II in
Cordoba. De Mihrab heeft zulke andere stijlkenmerken omdat
24 Dodds, pagina 8, alinea 4.

34 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
het een gedeelte is wat later is bijgebouwd door de zoon van
Abd al-Rahman III, Al-Hakam II in 962. Voor hem was het
van belang om zijn status te tonen in de moskee door middel
van architectuur, omdat hij de moskee de titel van de kalief
had gekregen.

De Mihrab
Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 35
Achter de bijzondere booggewelven zijn een van de
belangrijkste aspecten van de moskee, de Mihrab. De Mihrab
bestaat uit drie bogen die versierd zijn met prachtig glinsterend
mozaïek. De middelste boog is wat groter dan de andere twee
en leidt naar een kamer (19). De andere twee bogen hebben
een deur voor zich (20). In het plafond voor de ruimte van de
bogen zijn koepels verwerkt met een bijzonder ontwerp. De
koepel boven de middelste Mihrab is een geometrische
constructie die is opgebouwd uit hele en halve cirkel (21). De
constructie is versierd met goud mozaïek dat een goddelijke
glinstering krijgt door kleine roostertjes die het buitenlicht
naar binnenlaat. De versieringen zijn planten en
bloemenmotieven en kalligrafie. De mihrab is gebouwd in de
10 e eeuw door de zoon van Abd al-Rahman III, Al- Hakam II.
De kamer achter de Mihrab is een ronde ruimte waarvan het
plafond de vorm van een schelp heeft.
Betekenis Mihrab
De Mihrab is niet alleen aanwezig om muur richting Mekka
aan te geven, hij heeft een meer symbolische waarde gekregen.
Dit komt omdat in de vroegere moskeeën nog geen Mihrab
aanwezig was, de gehele moskee was georiënteerd rondom de
qibla. We kunnen dit ook bewijzen omdat je voor het aangeven
van Mekka, maar en kleine verwijzing nodig hebt, terwijl de
Mirhab een groot overduidelijk object is wat meer waarde
heeft dan alleen de richting aangeven. 25 De Mihrab kan
meerdere betekenissen hebben en die belichten verschillende
25 Grabar, pagina 121.

36 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
aspecten van het Islamitische geloof. Hij kan worden gezien
als een symbool voor de plek van Mohammed als profeet van
de Islam. Mohammed was in zijn tijd de imam van het
vrijdaggebed en stond voor de gelovigen aan de qiblamuur. Hij
was een belangrijk en bijzonder persoon voor de Islam en zou
het niet raar zijn dat hij een symbolische plek zou krijgen in de
moskee. Het kan ook zijn dat de Mihrab een koninklijk
element is in de moskee dat verwijst naar de hoge positie van
de regerende prins van de Ummayadfamilie, Al-Hakam II.
De vorm van de Mihrab
De Islamitische architectuur gaat over eenheid in
veelzijdigheid en het bieden van een plek van rust en
contemplatie. De katholieke kerk heeft een beeldentaal die de
mensen angst wil inboezemen bij binnenkomst en wil
overdonderen aan rijkheid en grootsheid wanneer je richting
hoofdaltaar gaat. De Mihrab van de moskee straalt de rijkheid
en grootsheid uit, die je ook bij de katholieke kerk. De vorm
van de deur van de Mihrab, is geïnspireerd op de Visigotische
kerken met hun hoefijzervormige deuren zoals de San Juan de
Banos (30). Aan het onderste gedeelte van de deur zie je twee
kleine marmeren kolommen, die aangeven dat dit de entree is
van het eeuwige huis. Het eeuwige huis van Allah dat op het
fundament van vrome en Goddelijke erkenning is gebouwd. 26
De Mihrab is dus de ruimte die symbool staat voor het huis
van Allah, de belangrijkste plek in de moskee.
Het booggewelf en de Mihrab zijn beide gebouwd door al-
Hakam II in de 10 e eeuw. Als je in de moskee rondloopt zie je
26 Khoury, pagina 88, alinea 2.

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 37
dat dit gedeelte veel meer luxe en macht uitstraalt dan de rest
van de moskee (met uitsluiting van de kathedraal).

38 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
Mozaïek Mihrab
De prachtige mozaïek van de moskee in Cordoba is de mooiste
decoratie uit de moskee. Het zorgt ervoor dat de moskee
Koninklijke allure krijgt. De mozaïek bevindt zich rondom de
drie deuropeningen van de Mihrab en bereikt een waar
hoogtepunt in de top van de koepel die voor de Mihrab is
gebouwd. Deze koepel is volledig bekleed met gouden
mozaïeksteentjes en organische plantmotieven in groen en
blauwtinten (21). Door de bijzondere belichting ontstaat er een
speelse werking van schaduw en licht waardoor de kleur van
de mozaïek optimaal naar voren komt. De structuur van de
koepel versterkt het paradijselijk tafereel dat wordt afgebeeld
in de mozaïek. De versiering rondom de hoefijzervormige
deuropening van de Mihrab bestaat uit verschillende
kleurvlakken waarin een bloemmotief staat in een
contrasterende kleur (22, 24). De kleuren die worden gebruikt
zijn rood, goud, donkerblauw en groen.
Betekenis mozaïek
De mozaïek is een prachtige toevoeging aan de moskee en
heeft ook een bijzondere waarde, omdat het verwijst naar het
Ummayadverleden van de Kalifaat in Spanje. Zoals ik eerder
heb gemeld, komen de Ummayad oorspronkelijk uit Syrië en
hebben ze daar een lange tijd hun basis gehad. De mozaïek uit
de moskee in Cordoba is afgeleid van de mozaïek van de
rotskoepel en de moskee uit Damascus (27). De plantmotieven
van de Mihrab in Cordoba zijn een stilistische en moderne
versie van de palmbladeren die zijn afgebeeld in de rotskoepel
(26). Bij de moskee van Damascus wordt de opening van het
paradijs ook afgebeeld. De bladmotieven staan symbool voor

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 39
de overwinning, roem en voornamelijk het paradijs. De
plantaardige en architectonische decoratie is een uitbeelding
van het paradijs, omdat de binnenplaats van de moskee ook
een verbeelding van het paradijs is. Het bevat namelijk bomen,
planten en stromend water, net zoals de decoratie. 27 Het
paradijs is een belangrijk onderwerp in de decoratie, omdat
deze ideale plaats veel wordt besproken in de Koran. Het
paradijs is het hogere doel waar Moslims naar streven door een
goed leven te leiden. In de Koran wordt het beeld van paradijs
dusdanig verheerlijkt dat de moskeeën zich hieraan proberen te
verhouden door middel van decoratie in de moskee. 28 Planten,
water en licht zijn van belang omdat ze vruchtbaarheid
symboliseren. Als je bedenkt dat de Islamitische cultuur is
ontstaan in woestijnlanden, kun je je voorstellen dat deze
elementen heilig waren. 29 Vandaar de terugkomst in de
mozaïek bij de meest heilige plek in de moskee, de Mihrab.
Kleurgebruik
Kleur wordt in de Islamitische kunst in verbinding gebracht
met het goddelijke, waarbij het licht het goddelijke is. Door
het licht kunnen kleuren bestaan en de kleuren hebben elkaar
nodig om een bestaansrecht te hebben (29). De vier kleuren
worden gekoppeld aan de elementen van de aarde. We kunnen
dit zien in een systeem waarin er een vierkant in een cirkel
staat, die in vier stukken is gedeeld (zie afbeelding). Dit
systeem staat symbool voor de universele ziel wat samenkomst
van de vier kleuren met de passieve en actieve kwaliteiten van
27 Grabar, pagina 134, alinea 1.
28 Erzen, pagina 126, alinea 6.
29 Erzen, pagina 128, alinea 1.

40 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
de natuur. De passieve kwaliteiten zijn: vuur, water, aarde en
lucht. De actieve kwaliteiten zijn: droogte, natheid, hitte en
koudhied. Daarnaast zijn ze te koppelen aan de tijden van de
dag, de seizoenen van het jaar, de cyclus van het leven. 30
Rood staat symbool voor vuur, hitte en droogte. Het drukt de
vitale geest dat actief, extravert en onoplosbaar. Het staat voor
ochtend, lente en kindertijd. Groen staat symbool voor water,
nat en koud, de superieure ziel, passief en samenwerkende
krachten. Het staat voor de avond, herfst en volwassenheid.
Geel staat symbool voor de lucht, hitte en natheid. Daarnaast
staat het voor contemplatie, zomer en jeugd.
Blauw staat voor de aarde, koud en droogte. De andere
elementen zijn de ondergeschikte ziel, passief en onoplosbaar.
Door middel van het systeem kan er een evenwicht in het
kleurgebruik ontstaan waarin de energie en eenheid van de
natuur in terugkomt. Het staat ook symbool voor het einde van
de levenscyclus, de nacht en de winter. 31
Groen is, zoals eerder al gezegd, de belangrijkste kleur binnen
de Islam omdat het symbool staat voor alle andere kleuren.
Geel en blauw zijn samen groen en zijn opponent is rood.
Groen staat symbool voor de hoop, vruchtbaarheid. Het is
symbool voor de eeuwigheid omdat het de kleur van het
verleden in zich heeft (blauw) en de kleur van de toekomst
(geel). 32 De kleuren in de mozaïek van de Mihrab zijn
contrasterend. Dit contrast zorgt ervoor dat de kleur intenser
overkomt. Deze contrasten komen ook voor in de natuur en de
zorgen voor een goede samenwerking.
30 Ardalan & Bakhtair, pagina 48, alinea 3.
31 Ardalan & Bakhtair, pagina 49, alinea 1.
32 Ardalan & Bakhtair, pagina 49, alinea 2.

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 41
Geschiedenis
In de eerste eeuwen van de Islam, werden technieken voor
decoratie geïnspireerd op de Romeinse wereld. Om ervoor te
zorgen dat de Arabieren een plek hadden om hun geloof te
belijden tijdens de veroveringen van Byzantium in de 7 e eeuw,
werden de kerken omgebouwd tot moskeeën. De figuratieve
mozaïek werd aangepast zodat je er geen dieren en personen
meer in herkende. Daarnaast werden er ook nieuwe moskeeën
gebouwd waarin deze techniek werd toegepast om prachtige
mozaïeken te verkrijgen (26, 27). De mozaïeken die zijn
gemaakt in de moskeeën in Damascus en Medina zijn gemaakt
met hulp van de Byzantijnse keizer en hadden hierdoor
iconografische parallellen met Byzantijnse motieven uit
religieuze context. 33 De mozaïeken in de moskee in Cordoba
zijn ook gemaakt met behulp van de Byzantijnse keizer, omdat
de Islamieten deze techniek niet konden uitvoeren. Hiervoor
zijn nieuwe mozaïeken ontworpen die passen bij de symboliek
van de Mihrab.
33 Blood, pagina 252, alinea 2.

42 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
Reliëf
In de opzet van de moskee zit weinig versiering en is de
reliëfkunst nog niet zodanig ontwikkeld. De plekken waar je
het terugziet is rondom de Mihrab, dit is het nieuwere gedeelte
van de moskee wat is bijgebouwd in 962 door Al-Hakam. Het
reliëf is te zien in de booggewelven rondom de Mihrab, op de
muren van de Mihrab en in de kamer achter de Mirhab. Het
reliëf zorgt voor een overgang van het ronde mozaïek naar de
vierkante kalligrafie. Het wordt ook gebruikt als scheidingslijn
tussen de verschillende elementen in de Mirhab. Je zou denken
dat het voor een harmonieuze overloop zou zorgen, maar de
reliëfranden zijn gemaakt van een ander materiaal in een
andere kleur, waardoor ze juist afsteken bij de rest van de
decoratie. Dit zie je ook in de Mihrab van de moskee van
Cordoba doordat de bogen zijn versierd met mozaïek wat
verschillende achtergrondkleuren en deze passen niet bij de
kleur van de originele booggewelven.
Symboliek
In de reliëfkunst zit een diepere betekenis die de essentie van
Islamitische kunst is. Het verwijderen van spanningen wordt
bereikt doordat de patronen een ondoorbroken herhaling
kunnen aangaan. Deze herhaling staat symbool voor het
eeuwige. De geraffineerde oppervlaktedecoratie vormen
patronen, maar in deze patronen zitten afzonderlijke vormen.
Het bestaat uit eenheid en verscheidenheid. De constante
herhaling van patronen zorgt ervoor dat de toeschouwer kan
verdwalen met het oog en met de geest. Het is dus een
dynamische kunst die verstild is. Elk motief maakt deel uit van
een groter geheel en elk motief kan hergebruikt worden. De

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 43
individuele componenten van een gebouw zijn samen nodig
om de balans te hebben in de gehele compositie.
De reliëf is ontstaan vanuit de kalligrafie. In de kalligrafie
waren kunstenaars bezig om het schrift telkens meer en
sierlijker te decoreren met bloem- en plantachtige vormen.
Hierdoor werd het Arabisch steeds slechter leesbaar en
ontstond er een decoratief patroon uit wat zeer populair was in
de Islamitische kunst bijvoorbeeld bij het Alhambra (31). De
reliëf is verwerkt in de Mihrab en de booggewelven rondom de
Mihrab (25). Het stellen gestileerde bloemenmotieven voor.
De reliëf heeft een keizerlijke allure en zien het dan ook vaak
verschijnen in de paleizen van de Ummayad. Een bijzonder
detail is dat de reliëf in de Mihrab gemaakt is van hout. De
keuze voor dit materiaal komt waarschijnlijk door de invloed
van het land Spanje.

44 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
Kalligrafie
De middelste Mihrab is voorzien van prachtige kalligrafie
gemaakt in donkerblauw en goud mozaïek. De kalligrafie is de
buitenste rand van de omlijsting en neemt een sterke vierkante
vorm aan. Deze vorm versterkt de zakelijkheid en
belangrijkheid van de boodschap. De kleurcombinatie draagt
een belangrijke boodschap uit. De gouden kalligrafie glinstert
uit de blauwe achtergrond en geeft de kalligrafie een zwaarte
en belangrijkheid. Goud is de kleur van het Goddelijke, het
hemelse, het paradijs. De twee buitenste bogen van de Mihrab
zijn ook voorzien van kalligrafie op ongeveer dezelfde manier.
Hierbij is het bijzonder dat naast de kleurcombinatie
donkerblauw met goud, er ook een rand is die rood met
gouden kalligrafie combineert. De kalligrafie is gemaakt in de
10 e eeuw, tijdens de regeerperiode van Al-hakam. De
kalligrafie begint met een uitspraak over Gods alwetendheid
en de taak van de gelovigen van totale onderwerping aan
God. 34 De volgende tekst is een vertaling van een van de
verzen die op de muur staat (verse 32:6 en 40:65). “Zo is hij,
de alwetende, verborgen en open, de verheven, de
barmhartige. Het is het levende, er is geen andere God dan hij;
rijk uit naar Hem, geef Hem oprechte devotie, prijs God de
Heer van de wereld.” Met deze verse wordt er opgeroepen tot
gebed en de tekst geeft een Goddelijke waarde aan de niche
achter de Mihrab.
34 Khoury, pagina 88, alinea 1.

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 45
Symboliek
De stijl van de kalligrafie op de Mihrab is Koefisch schrift
(22). Dit is te zien aan de simpele geometrische vormen, de
harmonieuze proporties en de brede spatiering (23). De
samenwerking tussen de horizontale en hoge verticale lijnen
zorgt ervoor dat het schrift een sterk ritme heeft. 35 In de 10 e
eeuw was de kalligrafie een verontwikkelde decoratie maar er
werd bij dit ontwerp gekozen voor het oude Koefisch schrift.
Dit is in de moskee van Cordoba gebruikt om terug te grijpen
naar de gloriejaren van de Ummayad in Syrië in 6 e eeuw. Dit
is voor de Islamieten in Cordoba een nostalgische periode
waaruit veel inspiratie is opgedaan voor de bouw van de
moskee.
Kalligrafie is een zeer belangrijk medium in de Islamitische
kunst, omdat dit het woord van God vertolkt in de Koran.
Gebruik van kalligrafie in de architectuur zorgt voor eenheid
van het gebouw door de boodschap die letterlijk en symbolisch
te interpreteren valt. Het heeft een religieuze boodschap en is
ter bescherming van het gebouw voor het kwade. Het is een
vervanging voor figuratie en speelt een grote rol wanneer je de
iconografie van een Islamitisch gebouw bestudeerd. 36 De
kalligrafie is een decoratief element geworden omdat de letters
geometrisch zijn opgebouwd waardoor ze goed in het
geometrische schema van de herhaling passen. 37
35 Blair, regel 14.
36 Jones, Architecture, alinea 6.
37 Referenties kalligrafie Cordoba

46 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
Geschiedenis
Het woord van Allah is het allerbelangrijkst en daarom is de
kunst die het woord letterlijk gebruikt een van de meest
voorkomende en belangrijkste kunstuitingen van de Islam. De
Koran speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling van
kalligrafie, doordat het een hoge kunst werd om het woord van
God zo perfect mogelijk op papier te krijgen. Het schrift moest
evenwaardig worden als het woord van God, omdat de tekst uit
de Koran een goddelijke toespraak is. 38 De kalligrafie is
ontstaan in 633 toen de overdracht van het woord van de
profeet werd bedreigd, besloot de eerste kalief Abu Bakr, het
woord te laten documenteren door de secretaris van de profeet.
Er werd getracht de woorden zo mooi mogelijk op te schrijven,
omdat het woord van Allah werd genoteerd. Het was ook
belangrijk dat het voor iedereen leesbaar was en goed te
kopiëren. Dit boek is een aantal keer gekopieerd en dit is de
eerste Koran. De Koran werd verspreid en gekopieerd in
verschillende Islamitische landen en verschillende
schrijfstijlen, om het woord van Allah te verspreiden. De
verschillende schrijfstijlen ontstonden doordat elke regio een
eigen manier van schrijven had. Het Koefisch schrift is een
oude veelgebruikte kalligrafie die je bijvoorbeeld ziet in de
moskee van Cordoba en de rotskoepel in Jeruzalem ontstaan in
de 8 e eeuw. Het schrift is een basisschrift waaruit veel
verschillende soorten kalligrafie zijn ontwikkeld waarbij het
steeds meer om de sierlijkheid van de letter ging. In de 10 e
eeuw was de kalligrafie een ontwikkeld schrift wat elementen
van Islamitische decoratie heeft overgenomen. De kalligrafie
wordt een deel van de reliëfdecoraties en de letters veranderen
38 Safadi, pagina 9.

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 47
in bloemachtige motieven. 39 Een voorbeeld hiervan is de
kalligrafie en reliëf uit het Alhambra in Granada.
39 Jones, pagina 168, alinea 5.

48 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
De minaret
Als je op de binnenplaats van de moskee, de Patio de los
Naranjos staat, zie je een klokkentoren van de kathedraal
uitsteken (28). De klokkentoren is op te delen in twee
verschillende elementen. Het onderste gedeelte is de
oorspronkelijke minaret gebouwd in 958 en het bovenste
gedeelte is een katholieke klokkentoren. Oorspronkelijk was
de gehele toren een minaret, maar na de Reconquista in de 13 e
eeuw veranderde de minaret naar klokkentoren. De toren was
de eerste minaret gemaakt door de derde opvolger van Abd al-
Rahman (Abd al-Rahman III). Vanaf de komst van de
Ummayad leefden verschillende geloven samen in Cordoba en
hadden deze allemaal hun eigen manier om hun geloof te
uitten. De klokkentoren in de architectuur van de Katholieken
straalde macht en kracht uit. Dit was een bedreiging voor de
Islamieten, omdat de toren van ver te zien was en het geluid
van de klokken een ver bereik had. Het was dus een goede
manier om gelovigen naar de kerk te lokken. Deze macht
wilde Abd al-Rahman III ook uitstralen en dit kwam tot uiting
in de grote minaret van de moskee van Cordoba.
Symboliek en functie
De toren staat symbool voor de macht, trots en plicht. Het is
ook een oriëntatiepunt in de stad en een uitkijktoren. Het staat
ook symbool voor de man, de verticale vorm die rechtop staat
tegenover de rest van het universum. De minaret is de roeping
van de ziel van de man om terug te komen naar zijn origine. 40
Deze omschrijving geeft aan dat de minaret een mannelijk
40 Ardalan pagina 73, alinea 2.

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 49
symbool was. Het straalde kracht en trots uit en de roeping van
het gebed bracht de mannen bij elkaar om tot de kern van hun
bestaan te komen en te bidden tot Allah.
De minaret heeft als functie om Islamieten te roepen voor het
gebed (azan). De oproep tot het gebed wordt uitgesproken
door de Muezzin, deze persoon is als het ware de klokken in
de christel kerk. De muezzin spreekt altijd dezelfde tekst uit
tijdens deze oproep (Azan) en deze tekst vindt zijn oorsprong
in de Koran. 41 Oorspronkelijk was het geen vast onderdeel
van de moskee. Om gelovigen naar de moskee te roepen klom
de muezzin op de moskee en riep daar de Azan. Toch is het
door de jaren heen veranderd. Het is een element van de
moskee geworden wat meer uitstraalt dan alleen een roeptoren.
De minaret is een symbool geworden voor de Islam.
41 Eindnoot tekst Azan, Clark, Pagina 155,.

50 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
Conclusie
Inhoudelijk
Historische gebouwen vertellen een verhaal over de
geschiedenis van de wereld om hun heen door middel van de
ornamenten. Zo ook de moskee in Cordoba. Hier zijn
ornamenten van katholieke, romeinse, visigotische en
Islamitische komaf te vinden. Hoe deze vermenging bij elkaar
is gekomen in een gebouw, was een belangrijk vraagstuk in
mijn onderzoek. Om de gebouw te kunnen ontleden, moest ik
eerst begrijpen wat de betekenis van het gebouw is. Met
andere woorden, wat de betekenis van de moskee is. De
moskee is een gebouw dat is ontstaan uit behoefte voor een
gemeenschappelijke bidruimte voor de Islam.
In de koran staan de vijf zuilen beschreven. Dit zijn de vijf
belangrijkste rituelen uit het geloof die je moet uitvoeren om
een goede Moslim te zijn. De tweede zuil, de salah, is het
bidden tot God. De verering tot God kan overal plaatsvinden,
maar de Islam is een gemeenschappelijk geloof, dus is de
voorkeur om een ruimte te gebruiken die speciaal voor de
Islam is ontworpen. Dit is als het ware de begin van de
moskee, met als eerste moskee het huis van Mohammed. Door
de jaren heen is de moskee ontwikkeld tot een gebouw met
diverse functies, die allemaal een vaste plek hebben gekregen
in de architectuur, zoals de Mihrab. Het heeft ook een
decoratieve taal ontwikkeld en die heb ik besproken door een
specifieke moskee te onderzoeken, de moskee van Cordoba.
Ik heb gekozen om onderzoek te doen naar de symbolische
betekenis van de verschillende elementen uit de moskee.
Daarna heb ik onderzocht welke verschillende invloeden je
ziet in de decoratie en waarop de decoratie is geïnspireerd. Het

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 51
onderzoek gaat over een moskee die is gebouwd in 750 n. Ch.
Dit is ongeveer 150 jaar na het ontstaan van de Islam. Doordat
de moskee is gebouwd in een korte periode na het ontstaan van
de Islam heeft het veel decoratieve kenmerken overgenomen
van de eerste moskeeën die gebouwd werden. Deze eerste
moskeeën werden al beïnvloed door de verschillende culturen
in de omgeving zoals de Romeinen, Byzantijnen en Visigoten.
De eerste moskeeën zijn gebouwd door de eerste
Moslimgemeenschap in Syrië, de Ummayad. Deze zijn van
grote inspiratie geweest voor de moskee van Cordoba. Dit
komt omdat de Moslimleider (Abd al-Rahman) in Cordoba
van oorsprong een koninklijk lid uit de Ummayadfamilie was.
Hij wilde in de moskee van Cordoba graag zijn afkomst van de
Ummayad tonen door stijlkenmerken te gebruiken van de
moskeeën uit Syrië (de grote moskee in Damascus en de
rotskoepel van Jerusalem).
De invloed van Spanje is terug te zien in het gebouw door de
keuze van materiaalgebruik en de toepassing van verschillende
bouwtechnieken van de Romeinen en Visigoten. De Islamieten
deelden een samenleving met de Katholieken in Spanje.
Ondanks de twee verschillende geloven, gingen zij harmonieus
met elkaar om en oefenden invloed op elkaar uit. De invloed
werd versterkt doordat ze met elkaar in competitie gingen en
elkaars iconografie gebruikten om de ander te overtreffen.
Andersom hebben de Arabieren veel invloed op Spanje gehad
als je kijkt naar de architectuur en cultuur van de steden in
Andalusië.
Uit deze bevindingen kan ik concluderen dat de Islamitische
kunst en de Islam niet op zichzelf staat, maar is ontwikkeld
met invloeden van over de wereld. Interculturalisatie is van

52 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
alle tijden en van alle geloven, ook de Islam. De beeldtaal
wordt overgenomen van andere geloven en culturen, maar
omdat het in een andere context wordt geplaatst krijgt het een
nieuwe waarde. Daarnaast wil ik aangeven dat er al in de 7e
eeuw een samenleving was waarin Islamieten in harmonie
samenleefde met Katholieken. Door tolerantie en wederzijds
respect bouwden zij een nieuwe cultuur, waar je tot op de dag
van vandaag nog van kan genieten in de moskee/kathedraal
van Cordoba. Dit is een boodschap waar wij nu nog veel van
kunnen leren.
Persoonlijke ervaring
Van nature ben ik geen studerend type, maar door het
onderzoeken en het schrijven van deze scriptie heb ik een
andere kant van mijzelf leren kennen. Ik heb met plezier
teksten gelezen en nieuwe kennis verworven over de
Islamitische architectuur. Het beginnen met het schrijven van
de scriptie vond ik een ontzettend lastige opgave, maar ik heb
gemerkt dat het belangrijker is om te beginnen met schrijven,
dan meteen inhoudelijk het uiterste van jezelf te streven.
Daarnaast heb ik geleerd dat nieuwsgierigheid en plezier in
het leren ervoor hebben gezorgd dat de scriptie voor mij een
geslaagd product is geworden.

Eindnoot
Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 53
4,7. pag 1, 2 & 92, Cornell, Vincent J, Voices of Islam: Voices
of the spirit, 2007, Praeger Publishers, (online publicatie
google.books).
Er zijn in de geschiedenis van het Islamitische geloof zijn er
twee verschillende bidrichtingen geweest voor de uitvoering
van het gebed. Van 610 t/m 624 werd het gebed richting
Jeruzalem uitgevoerd. Dit kwam omdat de Islam aansluiting
vond bij de voorgaande profeten die in Jeruzalem preekte over
het geloof waarin één God centraal staat, net zoals in de Islam.
Mohammed kreeg Goddelijke instructies van Allah om de
rituele richting van het gebed te veranderen van Jeruzalem
naar Mekka. Mekka was een belangrijk religieus centrum
omdat in het centrum de stad de Ka ‘ba stond, dit is het heilige
huis, opgezet door Abraham. In de koran staat geschreven:
“Het eerste huis voor aanbidding toegewezen aan de mensheid
is bij Bakka; een heilige plek voor allen.”(Koran 3:96)
Hiermee wordt de Ka ‘ba in Mekka bedoeld. Abraham bouwde
deze heilige plek met instructies van God als heilig centrum,
pelgrimsplek en veilige plek om te bidden voor alle gelovigen.
Voordat Mohammed de plek opeiste was het een heilig
centrum voor Christenen en Joden.
10. http://www.asianews.it/news-en/Muslims-seek-to-use-
Cathedral-alongside-Catholics-697.html
04/29/2004 14:07
spain - Islam
Muslims seek to use Cathedral alongside Catholics

54 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
Cordoba (AsiaNews) - Mansur Escudero, Secretary General of
the Spanish Islamic Council, has announced that the request to
officially mark the Roman Catholic Cathedral in Cordoba as
the first church in the world where Christians and Muslims can
pray together was made to the Pontifical Council for
Interreligious Dialogue. This most recent episode in the
decades-long question over the Cathedral was announced April
11th to the Europe Press Agency.
The magnificent and ancient mosque-now-cathedral of
Cordoba is one of the world's finest jewels of art, begun in the
eighth century and renovated on several occasions. After the
conquest of Cordoba by Ferdinand III in 1236, the mosque
was consecrated as a Cathedral. The most important part of the
structure for Muslim worship is the mihrab, the recess in the
southeastern wall which indicates the direction of Mekka for
prayer. In the Cordoba mosque, the mihrab is outside of the
cathedral itself, which would make it possible for Muslims to
worship without disturbing the ceremonies inside. With the
increase of Spanish converts to Islam, the present day mosque
for Cordoba's 500 Muslims is too small for their growing
community. It has been the object of repeated demands on the
part of the Muslim community.
The City Hall of Cordoba, in the hands of the IU (Left United)
and the Spanish Socialist Party (Parted Socialist), support this
initiative and have prepared a motion to back the demand that
the Islamic Council presented to Bishop of the city, Juan Jose
Asenjo Pelegrino. The polemics of the issue deepened when
on the 15th the Mayor of Cordoba, Rose Aguilar, of the IU,
who is believed to be in support of the plan, but voiced that
now is not the right time for it to be disputed. She warned that
a proposal of this type is to be done by the Muslim group only,
and not with influence from neither the City Hall nor any
municipal group, adding that her councilmen are "serious
persons who know how to read the moment in which we are
living." Nevertheless, in statements to the press, a number of
title-bearing men of these parties have shown their sympathy

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 55
toward the initiative as a possible step toward inter-religious
and ecumenical dialogue. Antonio Hurtado, a spokesman for
local Socialists stated: "We hope to see Cordoba become a
place for the meeting of faiths."
This is not the first time that a proposal of this type has been
submitted, being presented frequently as being of key
historical importance to the Muslim community and as an
opportunity for interreligious meetings, contact and dialogue.
The Bishop of Cordoba thus far has kept silence. The silence,
or the explicit negative to the request of allowing specific acts
of worship on the part of the Moslem community, is the
habitual answer of the ecclesiastical authorities. He affirmed
that the diocese "must be very prudent" about the petition of
the Islamic Congress, and they should not hope for an
immediate reply. Meanwhile, the security personnel of the
cathedral watches attentively so that no Moslem displays
himself in prayer inside the Cathedral, as has happened in
verified episodes in the past.
What is certain is that, among statements and contradictions,
the debate on the ecumenical use of the Cathedral of Cordoba
has returned to mark the month anniversary of the terrorist
attack of Madrid on the 11th of March. Interestingly, after
several suspects of that bombing then blew themselves up to
evade arrest, police found a video tape where one of the men
plainly stated, " You know the Spanish crusade against the
Muslims, the expulsion from Al-Andalus… that was not so
long ago."
It is not indifferent that this debate takes place in a city with a
strong Islamic cultural presence, (in Cordoba the one Islamic
University of Spain is located, and in Almodóvar del Rio, a
town 24 Kms away, the International Islamic Internet Center is
found), a city that in the Moslem world evokes the
remembrance for some of a splendor of the past.
It is Spain's own 20,000 converts to Islam that make have
made the Cathedral issue a top priority. Immigrant Muslims
are more concerned with "rebuilding relations with Spaniards

56 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
and making sure our members can live as normally as
possible," said Kamal Rahmouni, spokesman for a Moroccan
community group and head of an association of Moroccan
immigrant workers and spokesman. He called for a
commission to supervise imams in Spain, and the country's
200 mosques and indicated that many of Spain's mosques are
financed by Saudi Arabian funds, which tend to promote a
radical Wahhabi form of Islam. "Ninety percent of Spain's
500,000 Muslims are from Morocco, not from Saudi Arabia.
We need to teach a more moderate form of Islam that reflects
that."
27. Er zijn een aantal referenties die lijken op de kalligrafie in
Cordoba, maar het is voor mij onduidelijk of ze invloed op
elkaar hebben gehad. Het gaat om kalligrafie uit de blauwe
koran, gemaakt in de 10 e eeuw in de Fatimid periode uit
Tunesië. Het lettertype is vergelijkbaar met dat van de moskee
in Cordoba en het kleurgebruik ook. Het gebruiken van blauw
perkament straalt rijkdom uit, omdat het ontzettend duur was
om te maken in die tijd. Gouden letters waren ontzettend
kostbaar, omdat er goudblad gebruikt werd. Door het gebruik
van de materialen en de productie van deze Koran moet het
van koninklijke komaf zijn. Het geeft daarnaast aan dat het
woord van Allah woord van Allah zeer belangrijk om het met
deze materialen te vervaardigen. Waarschijnlijk hebben de
Islamieten het gebruik van blauw perkament afgeleid van een
Byzantijns manuscript Rossano Gospels, dat is vervaardigt met
paars perkament uit de 6 e eeuw. 42 Het verkrijgen van een
paarse kleur was veel werk en het was zeer kostbaar in die tijd.
42 Evans & Ratliff, pagina 275.

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 57
29. Azan:
God is groot.
God is groot.
God is groot.
God is groot.
Ik getuig dat er geen andere God bestaat dan Allah.
Ik getuig dat Mohammed de boodschapper is van Allah.
Sta op voor het gebed.
Sta op voor het gebed.
Sta op voor de verlossing.
Sta op voor de verlossing.
God is groot.
God is groot.
Er bestaat geen andere God dan Allah.

58 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
Bibliografie
Ardalan, Nader, Bakhtiar, Laleh, The sense of unity
The sufi tradition in Persian Architecture, 1973, The
university of Chigago press.
Bergquist, Birgitta, The Archaic Greek Temenos,
CKW Gleerup, 1967
Blaire, Sheila S., Islamic inscriptions, Edinburgh
University Press.
Creswell, K. A. C. A short account of early Muslim
architecture Revised and supplemented by James W.
Allan, The American University
Bloom, Jonathan, Minaret; Symbol of Islam, 1989,
Oxford studies.
Burrell, David B, The pillars of Islamic Faith; what we
should know and why, Commonweal (January 31,
1997)
Dodds, Jerrilynn D., The great mosque of Cordoba,
1992
Dodds, Jerrilynn D. Architecture and ideology in
medieval Spain, The Pennsylvania state university,
Evans, Helen C. Ratliff, Brandie, Byzantium an Islam,
age of transition, 7th – 9th century, Yale university
press.
Erzen, Jale Nejdet, Reading mosques: Meaning and
architecture in Islam, 2011, The journal of aesthetics
and art journalism.
Flood, Finbarr B., Byzantium an Islam, age of
transition, Faith, Religion, and the Material Culture of
Early Islam.

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 59
Grabar, Oleg, Islamic religious art, The formation of
Islamic art, 1973, Yale university press.
Hillenbrand, Robert, Islamic Art and Architecture,
1999, Thames and Hudson.
Honour, Hugh. Fleming John, Algemene
kunstgeschiedenis, 1919
Jones, Dalu, Architecture of Islamic world: it’s history
and social meaning, Surface, pattern and light, 1978,
Thames and Hudson.
Khoury, Nuha N. N., The meaning of the Great
Mosque of Cordoba in the tenth Century, 1996,
BRILL.
Kuban, Dogan, Muslim religious architecture, 1985,
Institute of religious iconography state university
Leiden.
Krauteheimer, Richard, Early Christian and Byzantine
architecture, Penguin books.
Ortiz, Jaime Federico Rollan, La Basilica de
Recesvinto, 1970,Imprenta Provincial.
Malcolm, Clark, Islam for dummies, 2003, Wiley
publishing.
Safadi, Yashin Hamid, Islamic calligraphy, 1978,
Thames and Hudson.
Shepard, William, Introducing Islam, 2009, Taylor &
Francis LTD.
http://www.metmuseum.org/toah/ht/?period=06&regio
n=wae
http://www.qantaramed.org/qantara4/public/show_document.php?do_id=
16

60 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
http://www.viwcostablanca.com/arabisch_spanje1.shtml8&lang=en
http://www.catedraldecordoba.es/sanvicente.asp?idp=
8&pag=1
Bronvermelding afbeeldingen
Constructie van gewelven,
http://www.ne.jp/asahi/arc/ind/1_primer/questions/que_eng
.htm
Constructie Maqsura-gewelf,
http://otraarquitecturaesposible.blogspot.nl/2011/05/cathedr
al-mosque-of-cordoba-for_13.html
Aquaduct de los Milagros,
http://www.spainisculture.com/en/monumentos/badajoz/ac
ueducto_de_los_milagros.html
Aqueduct Segovia,
http://whc.unesco.org/en/list/311/gallery/
San Juan de Banos,
http://www.google.nl/imgres?hl=en&sa=X&tbo=d&biw=1
280&bih=841&tbm=isch&tbnid=pwW0G1AW1QiXAM:&
imgrefurl=http://turismodepalencia.wordpress.com/2012/02
/16/banos-decerrato/&docid=kLGy4IjIFv29ZM&imgurl=http://turismodepalencia.files.wordpress.com/2012/02/san-juaninterior.jpg&w=450&h=320&ei=2Pq1UJrJHumC4AT8roH
4BA&zoom=1&iact=hc&vpx=408&vpy=153&dur=250&h
ovh=189&hovw=266&tx=138&ty=93&sig=112463048721
086938294&page=1&tbnh=140&tbnw=200&start=0&ndsp
=27&ved=1t:429,r:2,s:0,i:93

Mezquita de Córdoba
& de betekenis van de moskee 61
Oostkant kerk Symeon Stylites,
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Church_of_Saint_
Simeon_Stylites_10-_Eastern_Basilica.jpg
Mihrab Cordoba,
http://www.google.nl/imgres?hl=en&tbo=d&biw=1280&bi
h=841&tbm=isch&tbnid=Tl5OrOo202w4qM:&imgrefurl=
http://www.studyblue.com/notes/note/n/art-lecture-test-
1/deck/98451&docid=czbW_xcks54AcM&imgurl=http://cl
assconnection.s3.amazonaws.com/1503/flashcards/651558/
jpg/Mihrab-bay.jpg&w=1000&h=844&ei=Zl-
3UIPkD9GU0QWU_IDIBA&zoom=1&iact=rc&dur=203
&sig=101837254974772256931&page=1&tbnh=146&tbn
w=173&start=0&ndsp=28&ved=1t:429,r:15,s:0,i:131&tx=
124&ty=21
Tekening Mihrab Cordoba, http://www.spain-traveltours.com/produit_detail.php?id=62
San Miguel de Escalada, http://www.panageos.es/fotos/sanmiguel-de-escalada_3164/san-miguel-de-escaladaleon_148624.html
Madinat al-Zahra,
http://archaeologynewsnetwork.blogspot.nl/2010/10/restori
ng-city-of-medieval-spain.html
Kalligrafie blauwe koran,
http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/2004.88
Byzantijns manuscript Sicily, Rossano gospels,
http://www.madeinsouthitalytoday.com/codexpurpureus.php
Kalligrafie in mozaïek dome of rock, http://www.Islamicawareness.org/History/Islam/Inscriptions/DoTR.html
Steen in dome of rock,
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_rock_of_the_
Dome_of_the_Rock_Corrected.jpg

62 Afstudeerscriptie Hanna Grobbe
Fontys ABV 2012-2013
Grafische tekeningen moskee,
http://www.kleurplaatkleurplaten.nl/monumenten-enandere-bezienswaardigheden-in-europa-kleurplaten.html
Huis van de profeet, http://architecture.knoji.com/the-greatmosque-of-damascus-an-iconic-building-in-the-history-of-
Islamic-architecture/
Zuilen rotskoepel,
http://www.4kingdoms.com/dome_rock_2.jpg
Plattegrond vroeg-Romeins huis,
http://www.forumromanum.org/life/johnston_6.html