recensies nr 8 - Nvon

Recensies
Tijd voor klokken
Verhalen rond een
verzameling
Ir.J. Boomsma, e.a. Tijd voor klokken. Zutphen:
Stichting Boom-Time, p/a Walburg Pers, 1999. 120
p., ill. zw/w en 50 p. kleur. ISBN 90-5730-086-9.
€ 16,95.
In 1991 is door de heer ir. Jan
Boomsma de Stichting Boom-
Time opgericht. Deze stichting
heeft onder meer tot doel om de
belangstelling onder de Nederlandse
bevolking voor oude
klokken en andere tijdmeters te bevorderen. Jan
Boomsma is een bevlogen verzamelaar en liefhebber
van antieke uurwerken. De klokken en klokjes
zijn in verschillende musea te bewonderen; een
aantal ervan is in de Utrechtse Sterrenwacht
Sonnenborch opgesteld.
In 1999 heeft de Stichting een mooie catalogus
van deze verzameling uitgegeven, aangevuld met
een historisch overzicht ‘Verhalen rond een verzameling’.
Hieruit is in snel tempo te leren wat een Huygens-uurwerk
is, en hoe de mechanismen zich in
de 17 de tot en met de 19 de eeuw hebben ontwikkeld.
Duidelijke tekeningen en een zorgvuldige
woordenlijst completeren dit interessante verhaal.
Na ‘Lengtegraad’ van Dava Sobel, waarin
het cruciale belang van zeewaardige scheepsklokken
op adembenemende wijze wordt verteld, is
het voor velen onder ons prettig om zo’n instructief
boekwerk te kunnen raadplegen.
De klokken zelf zijn natuurlijk een feest voor het
oog. Behalve de Huygens-klok en de al vermelde
scheepsklokken zijn er reisklokjes, fraaie pendules,
een Japanse klok met een rechthoekige wijzerplaat
met een aanwijspunt in de vorm van twee
vechtende hanen en een hellingklok afgebeeld.
Van de meeste klokken is het binnenwerk apart in
kleur gefotografeerd, zodat zij een deel van hun
geheimen op die manier aan ons prijsgeven.
Voor ANW- en natuurkundedocenten die, zoals
ik, gefascineerd zijn door het verhaal van de tijdmeting,
is dit een heerlijk boek.
Marjan Bruinvels
Lavoisier
Marco Beretta. Lavoisier, Wetenschappelijke biografie.
Natuur & Techniek. 149 p. ISBN 9 076 988 110.
€ 30,50. (Korting via NVON-ledenservice).
Gelijk hebben en gelijk krijgen
zijn verschillende zaken. Het
eerste is van meer belang dan
het tweede, al is ook over het
belang van gelijk hebben te twis-
ten. Wie gelijk heeft doet er het zwijgen toe. De
geschiedenis heeft Antoine Laurent Lavoisier
(1743-1794) min of meer gelijk gegeven. De opvattingen
van deze Franse chemicus en belastingontvanger
zijn in de jaren na zijn onthoofding
gemeengoed geworden. Lavoisier heeft met zijn
inzichten de basis gelegd voor de huidige aanpak
van de scheikunde. De Wet van Lavoisier markeert
een ommekeer in de benadering van onderzoek
van de materie; massa voor en na de reactie blijft
gelijk. De Wet van Lavoisier is niet zijn enige verdienste.
In de biografie komt de jeugd van Lavoisier weinig
naar voren. Vader Lavoisier moedigt zijn
zoon aan om zich te verdiepen in wetenschappen.
Moeder Lavoisier komt niet ter sprake en
ook blijft onduidelijk of er broers en zusters deel
uitmaken van de familie. De Drentse vraag: “Van
wie bin ie der iene?” wordt niet beantwoord.
Lavoisier is een intelligente en ingehouden man.
Al vroeg toont hij aan dat hij inzicht heeft in de
aard van de dingen. Hij stippelt zijn marsroute
zorgvuldig uit. Lavoisier begeert het lidmaatschap
van de Académie des Sciences. Op vernuftige
manier krijgt hij dat voor elkaar, berekenend
en vol overgave. Met een voorstel voor straatverlichting
in Parijs, naar aanleiding van een prijsvraag,
speelt hij zich in de kijker. Voorzichtig,
maar vasthoudend, pleit hij voor toepassing van
de kwantitatieve aanpak in de scheikunde; een
benadering die in de natuurkunde sinds Galileï
gemeengoed is. Feiten, waarnemingen en proefnemingen
als bouwmaterialen voor een groot
bouwwerk. Niet langer speculeren en verklaringen
verzinnen vanuit onderbuikgevoelens, maar
goed kijken en meten. De uit het Grieks afkomstige
benaming stoichiometrie betekent chemische
meetkunde. De stoichiometrie staat aan de
basis van reactievergelijkingen.
Lavoisier onderzocht ‘elastische vloeistoffen’ (gassen)
en hij was een van de ontdekkers van zuurstof.
Met die ontdekking rekent hij langzaam en
bedachtzaam af met de flogistontheorie. De gelovigen
gaven zich niet zonder slag of stoot gewonnen.
‘De geschiedenis van de scheikunde na 1750
is een goed voorbeeld van hoe men zich soms
vastklampt aan traditionele ideeën, ook al blijkt
uit experimenten heel duidelijk het tegenovergestelde.’
Zo werd de ontdekking dat lucht uit verschillende
gassen bestaat genegeerd omdat het
niet in de filosofie van die tijd paste.
Lavoisier staat ook aan de wieg van de chemische
nomenclatuur. Naar het voorbeeld van Linnaeus
die planten dubbele namen gaf, ontwikkelde
Lavoisier de systematische namen voor anorganische
zuren, oxiden, zouten (nitraat, sulfaat, fosfaat,
sulfide, oxide…). Zijn nomenclatuur zorgde
voor ordening en overzicht.
Scheikunde was niet de broodwinning van Lavoisier.
Naast (wetenschappelijk) onderzoeker
was hij belastingophaler; een heel lucratieve
baan. Met het kapitaal dat hij daarmee vergaarde
bekostigde hij een deel van zijn laboratorium.
De belastingdienst kostte Lavoisier letterlijk de
kop. Na de revolutie werd de belastinginners
gevraagd hun boekhouding te overhandigen, zo-
dat onregelmatigheden aangetoond konden worden.
Lavoisier negeerde dat bevel. Met 28 collega’s
werd hij op 8 mei 1794 voor de ogen van
zijn vrouw onthoofd. (Lavoisier was uitgehuwelijkt.)
De vijftiger kijkt met mildheid terug als hij weet
dat de guillotine wacht. “Ik heb een lang en
vooral erg gelukkig leven geleid, en ik geloof dat
de nagedachtenis aan mij vervuld zal zijn van
enige droefheid, maar misschien ook van een
beetje eerbied. Wat kan een mens zich nog meer
wensen? De onaangenaamheden van het ouder
worden zullen me hoogstwaarschijnlijk, vanwege
de omstandigheden waarin ik verkeer, bespaard
blijven. Ik hoef dus niet als een oude man te
sterven, wat ik ook reken tot de voorrechten die
ik heb mogen genieten.”
Uit de biografie komt een beeld naar voren van
een intelligent en behoedzaam onderzoeker die
met kop en schouders uitstak boven zijn tijdgenoten.
Zijn inzichten in de nieuwe scheikunde
kreeg hij niet gemakkelijk geaccepteerd. Lavoisier
vestigde zijn hoop op jonge mensen die de wetenschap
zonder vooroordelen bestuderen.
Wie de geschiedenis negeert, is gedoemd deze
te herhalen. Met de huidige turbulentie rond
vernieuwing van exacte vakken, het gemiddeld
oudere lerarencorps en de inzet om scheikunde
kost wat kost overeind te houden en niet af te laten
glijden naar hulpvak, zijn er voldoende reden
om Lavoisier en zijn tijd opnieuw onder de loep te
nemen.
Gerard Stout
g.h.w.j.stout@iec.nhl.nl
Eender en anders
Willem van der Ham, Meester van de zee, Johan
van Veen, (1893-1959), waterstaatsingenieur. Amsterdam:
Uitgeverij Balans, 2003. 286 p., 50
zw/w ill. ISBN 90-5018-595-9. € 22,50.
Bij dezelfde uitgever
als Molenaars Minnaert-biografie
verscheen
de biografie van een
vrijwel vergeten man:
Johan van Veen, de
ontwerper van de
Deltawerken. Op 29
januari 1953 legde de
hoofdingenieur A van
Rijkswaterstaat een
ontwerp voor afsluiting
van de zeegaten
op het bureau van
minister Algera. Op 1 februari zag hij bij Ouwerkerk
wat bij tijdige maatregelen had kunnen worden
voorkomen. Van Veens plannen dateren al uit
het begin van de jaren 40, en hij heeft vaak gewaarschuwd.
‘Dr. Cassandra’ werd hij wel genoemd
door zijn collega’s, naar de onheil voorspellende
profetes in het antieke Troje. Daaruit blijkt weinig
populariteit, en als iets uit Van der Hams beschrijving
duidelijk wordt, dan is dat de moeilijke omgang
met een man die zowel met zijn vrouw als
met vele collega’s, chefs en ondergeschikten ruzie
maakte. Van Veen is een zoon van het Groninger
Hooge Land (Hefswal) die in Delft terechtkwam
en na zijn studie eerst bij het Rivierenbureau in
Drenthe terechtkwam, en via de Surinaamse
NVOX 8 | OKTOBER 2003 | 397

auxiet en de Amsterdamse brandweer uiteindelijk
op Rijkswaterstaat zijn stek vond. Daar verbaasde
hij vijand en vriend (want die had hij ook wel) met
gedurfde en verziende plannen, die bij uitvoering
juist dat bewerkstelligden wat de bedoeling was, en
vaak nog meer. Maar steeds werd hij hooguit van
opzij bij de dingen betrokken. Hij heeft zulke diepe
sporen getrokken, dat Rijkswaterstaat er geen
heil in zag hem, zelfs niet na zijn dood, enig eerbetoon
te geven. Een paar armzalige plaquettes in
Uithuizermeeden en Hefswal (de plaats waar hij is
geboren) is het enige. En een klein borstbeeld bij
de tentoonstelling over Neeltje Jacoba.
Net als Molenaar heeft Van der Ham zich in zijn
sujet verdiept, om niet te zeggen begraven. In
zijn Epiloog legt hij getuigenis af van zijn groeiende
belangstelling. Net als Molenaar is hij via
eerdere publicaties (in zijn geval geschiedschrijving
van Rijkswaterstaat) op een boeiende persoonlijkheid
gestuit. Net als Molenaar heeft hij
nog talrijke vraaggesprekken met familie en bekenden
kunnen voeren en uitgebreid de privéarchieven
kunnen bestuderen.
Er zijn natuurlijk ook verschillen. Molenaar is
chemicus en historicus, Van der Ham sociaalgeograaf
en historicus. Dat betekent bij Molenaar
een betere verstandhouding met de materie.
Van der Ham laat wel eens een steekje vallen,
bijv. als hij spreekt over de hydrolyse van bauxiet
in plaats van over de ontsluiting (waarbij het
aluminiumoxide door kaliloog wordt omgezet
in aluminaat). Anderzijds vind je bij Molenaar
niet de vlotte formulering en het meeslepende
taalgebruik van Van der Ham. Molenaar heeft,
om Minnaerts karakter te kunnen doorgronden,
de hulp van de psychologie ingeroepen. Van den
Ham citeert wel nogal wat uit Van Veens dagboeken,
maar laat het daar verder bij. Het wonderlijke
is, dat ik me, kijkend naar de foto’s die een
man met een gevoelige mond tonen, zo slecht
kan indenken dat dit zo’n af en toe in woede uitbarstende
bullebak moet zijn geweest. Zoals ik
ook wel eens zou willen weten hoe dat met dat
slechte huwelijk stond. Ik verdedig niet iemand
die ik persoonlijk nooit heb gekend, maar weet
wel dat waar twee kijven, er twee schuld hebben.
Is de blik op Johan te sterk gekleurd door pijnlijke
jeugdherinneringen van de kinderen?
Kortom, minder diepgravend maar wel voortdurend
boeiend.
Ja, en dan de kleine opmerkingen die een uitgever
zich moet aantrekken. ‘Het luie leventje dat
hij in Suriname leed..’ in plaats van leidde; ‘protsig’,
het staat wel in Van Dale maar ik denk dat er
‘protserig’ is bedoeld; ‘stiched’ in plaats van
‘stitched’ in een Engels herdenkingsgedicht van
Van Veens vriend Stephenson, – zo zijn wel meer
van die kleine vossen aan te wijzen, die de wijngaard
bederven. Ik neem het op de koop toe. Ja,
want de prijs is voor zo’n boek met zoveel goed
verwerkte informatie beslist laag.
Een paar jaar geleden besprak ik een boek met
verhalen van ingenieurs en hun betekenis. Ik herinner
me niet dat Johan van Veen daarin werd
vermeld. Ook in mijn Winkler Prins kan ik zijn
naam niet terugvinden. Ik denk dat het onderwijs
in de exacte vakken er goed aan doet de
naam van Johan van Veen te bewaren en door te
geven, als een inspirerend voorbeeld voor komende
generaties. Daarbij is Van der Hams boek
een onmisbaar hulpmiddel.
Hans Bouma
398 | NVOX 8 | OKTOBER 2003
Gemengde gevoelens
Brian & Deborah Charlesworth. Evolution, A Very
Short Introduction, Oxford: Oxford University
Press, 2003. 145 p., 21 z/w ill. ISBN 019-280251-8.
£6.99;
Oxford University Press
heeft nu al haar honderdste
Very Short Introduction
doen verschijnen.
Dat zijn handzame
boekjes die proberen
hun titel waar te maken.
Op allerlei gebied: geschiedenis,
filosofie, politiek,
biografieën en dus
ook onze vakken. De jubileum-VSI
gaat over
evolutie.
Nu, het ziet er best aardig uit. Na de inleiding komen
er hoofdstukken over het proces van evolutie,
de bewijzen (2 x), adaptatie en natuurlijke teeltkeus,
vorming en uiteenlopen van soorten (natuurlijk,
Darwins vinken) en enkele lastige problemen.
Helder opgeschreven, en een prima eerste inleiding
in dit zo populaire en belangrijke vak.
Tot zover het positieve. Maar mijn gevoelens over
dit boek zijn gemengd. Natuurlijk weet ik dat er
‘creationisten’ zijn, die hier niets van willen weten
en die geloven dat, zoals het in de Bijbel (Genesis
1 en 2) beschreven staat, alles is geschapen in zes
dagen. Even natuurlijk vind ik dat aanhangers van
de evolutie zich daartegen verzetten. Maar ze houden
nooit rekening met de gevoelens van mensen
die Genesis 1 en 2 prachtige geloofsgetuigenissen
vinden en die desondanks evolutie als wetenschappelijke
theorie aanvaarden. Soms blijft het bij
plaagstootjes tegen het geloof (zoals bij Peter Atkins),
hier wordt de aanval frontaal ingezet. Het
boek begint met de zinnen: ‘Minder dan 450 jaar
geleden geloofden alle Europese geleerden dat de
aarde het middelpunt was van een heelal dat hooguit
een paar miljoen mijlen uitgestrekt was, en dat
de planeten, de zon en de sterren allen om dit
middelpunt draaiden. Minder dan 250 jaar geleden
geloofden ze dat het heelal was geschapen (in
wezen in zijn huidige staat), zo’n 6000 jaar geleden.
Minder dan 150 jaar geleden had de speciale
schepping van levende soorten door God nog
steeds de overhand.
Evolutie is een symbool voor de gestage toepassing
van de wetenschappelijke methode (…), het
belicht ook de betrekking van menselijke wezens
tot het heelal en tot elkaar.’
Ik mag toch wel zeggen dat ik dit een triomfalisme
vind waar ik niet blij mee ben?
Regelmatig wordt dus in dit boek uitgelegd dat het
gaat om iets wat zonder een Ontwerper tot stand is
gekomen. Hoe de schrijvers dan, bij het bespreken
van evolutionaire veranderingen, beweren dat individuen
in onze tijd op vele verschillende manieren
verschillen van hun voorouders, net zoals moderne
auto’s in veel opzichten kunnen verschillen van
vroege auto’s (cursivering van mij, HB) vraag ik me
dan wel af. Ik dacht dat de verbeteringen aan auto’s
doelbewust door ontwerpers waren aangebracht,
toch? Maar evolutie, betogen de Charlesworths
elders, kan niet vooruitzien.
Ik kom er zo niet uit. Laat ik me maar houden bij
de opmerking van J.B.S. Haldane, die, gevraagd
wat zijn geloof in de evolutie zou kunnen
omverwerpen, antwoordde: ‘A pre-Cambrian
rabbit’. Tot nu toe, stellen de schrijvers tevreden
vast, is die nog niet gevonden. Ik denk dat er wel
andere bezwaren tegen de evolutie kunnen worden
ingebracht, maar daar gaat het niet om.
Waar het wel om gaat, is de grensoverschrijding
die van evolutie een leerstuk maakt met religieuze
pretenties. Maar evenmin als de paus GalileÏ kan
veroordelen, kan Galileï een natuurwetenschappelijk
oordeel uitspreken over geloofszaken. Laat
ieder op eigen terrein blijven.
U merkt het, een boekje dat naast heldere informatie
ook denkstof biedt. En dat voor zo weinig
geld! Koop het en vorm uw eigen oordeel.
Hans Bouma
Vlinders herkennen
Josef H. Reichholf. Vlinders trefzeker herkennen
in 3-stappen. Tirion, Baarn. 239 p., ill. kleur.
ISBN 90-5210-472-7. € 14,90
Deze zomer is een goede
zomer voor vlinders, hoorde
ik bij het radioprogramma
Vroege Vogels. De koninginnepage
wordt niet
langer alleen in Limburg
waargenomen, maar is
zelfs in Delfzijl gesignaleerd.
Op zoek dus naar de
vlinders!
Het 3-stappenboekje komt
hierbij uitstekend van pas.
Het recept werd bij de vorige
boekjes uit de serie met
succes toegepast en geldt ook deze keer weer.
Er worden in dit boekje ongeveer 180 vlindersoorten
beschreven. Ze zijn systematisch ingedeeld
naar verwantschap, vleugelvorm en -tekening.
Het eerste hoofdstuk begint met ‘het genieten
van vlinders’ en hun bijzondere verschijning.
Het verband tussen de schubben en het ontstaan
van kleuren, camouflage en misleiding, voedsel,
partnerkeuze en de befaamde vlindertrek – een
pijlstaart bereikt snelheden van 60 tot 70 km per
uur! – komen allemaal aan de orde in het eerste
hoofdstuk, evenals hun vergankelijkheid en de
verschillende stadia.
Het determineerdeel van het boek wordt onderverdeeld
in dertien hoofdgroepen, die telkens
door een bepaalde kleur en een pictogram worden
aangegeven. De eerste zes hoofdgroepen betreffen
de dagvlinders, de volgende zeven betreffen
de nachtvlinders en de microvlinders. Deze
laatste groep bestaat uit talrijke families, waarvan
de meeste niet nauw verwant zijn aan elkaar.
Hun enige gezamenlijke kenmerk is hun geringe
formaat en smalle vleugels.
Bij elke vlinder staan drie foto’s met de 3-stappenuitleg.
Daaronder worden uitgebreid de kenmerken
beschreven, het leefgebied, de leefwijze
en onderaan de bladzijde staat een maandtabel,
waarin is ingekleurd wanneer de vlinder in Midden
Europa voorkomt. Opmerkelijk is dat veel
vlinders tot november te zien zijn.
Wat mij bij het doorkijken direct opviel, was het
grote aantal rupsen achter in het boek. In de
meeste boeken blijft het bij het eindproduct, terwijl
het nu juist zo interessant is om eindelijk te
weten in welke vlinder die grote harige rups nu

toch zal veranderen. Het bleek in mijn geval om
de grote beer te gaan, een overwinterende rups,
die vaak meer dan 6 cm wordt en overwintert op
kruidachtige planten. Nu weet ik ook eindelijk
dat het de vogelkersstippelmot is die in de lente
de vogelkersblaadjes opvreet en zich in grote
massa’s inspint. Als de vlinders uitgekomen zijn
heeft de boom gelukkig nog de energie om nogmaals
uit te lopen.
Zoals altijd wanneer ik zo’n fleurig boekje in mijn
handen krijg, heb ik bij het doorbladeren alleen al
een heleboel opgestoken. Het is echt een boekje
dat je overal mee naartoe kunt nemen, er zit een
stevig plastic kaftje omheen en het formaat is zodanig
dat het gemakkelijk in een jaszak past. Uitstekend
om in de klas te gebruiken om o.a. je eigen
vlindergebied te ontdekken en het in de natuur te
controleren.
Gerda Bruijn
Europese natuur
in Nederland
John A.M. Janssen en Joop H.J. Schaminée,
Europese natuur in Nederland-Habitattypen. Utrecht:
KNNV Uitgeverij, 2003. 120 p., full color. ISBN
90 5011 166 1. € 24,95.
Dystrofe natuurlijke poelen en meren: het Mosterdven
op de Veluwe.
Deze uitgave is het eerste deel in een reeks van
vier. De volgende drie uitgaven betreffen: Habitatsoorten,
Habitatgebieden en de Gebieden uit de
Vogelrichtlijn.
De natuur in Europa staat zoals bekend onder
grote druk. De Europese lidstaten werken aan
een netwerk van beschermde natuurgebieden,
Natura 2000. Het doel van Natura 2000 is het
behoud en herstel van biodiversiteit. Door middel
van twee richtlijnen, de Vogelrichtlijn en de
Habitatrichtlijn, wordt het behoud van habitattypen
en soorten gegarandeerd. De Vogelrichtlijn
beoogt de bescherming van vogels en hun leefmilieu.
De Habitatrichtlijn richt zich op Habitattypen
en soorten voor zover het geen vogels betreft.
Dit boek geeft een overzicht van de 51 habitattypen
waarvoor Nederland verantwoordelijkheid
draagt. Van elk habitattype worden het landschap
beschreven, de relevante plantengemeenschappen
en de karakteristieke planten en dieren.
Per habitattype wordt de landelijke verspreiding
van de typen toegelicht. Bij ieder
habitattype worden in een afzonderlijk kader
drie aspecten samengevat: de relevante plantengemeenschappen,
de betekenis van ons land in
Europees verband en de grootte van het areaal.
De habitattypen zijn in acht groepen verdeeld:
kusthabitats en halofytenvegetaties, zeekust- en
landduinen, zoetwaterhabitats, heide- en struikvegetaties
van de gematigde klimaatzone, thermofiel
struikgewas, natuurlijke en halfnatuurlijke
graslandformaties, venen en bossen. De nummering
loopt tot en met 9; één groep zal wel niet in
Nederland voorkomen.
De plantengemeenschappen worden ingedeeld
volgens het formele classificatiesysteem van
plantengemeenschappen. Hoe dat in elkaar zit
wordt in het boek uitgelegd. Ik denk dat veel
mensen niet weten wat plantengemeenschappen
zijn. Dit vestigt de indruk van ouderwetse biologie.
Het woord habitattype vind ik een beetje
merkwaardig, want ik zou dan liever het begrip
ecosysteemtype gebruiken, maar dat maakt niet
uit. Het is een mooi vormgegeven boek en het is
leuk om de beschrijving van de habitattypen te
lezen. Ik noem er een paar omdat ze bij mij tot
de verbeelding spreken:
Embryonale wandelende duinen en Wandelende
duinen op de strandwal met helm. Deze typen
zijn in Nederland het best ontwikkeld op de
Waddeneilanden en enkele plekken in het zuidwesten
van het land. Het habitattype Thermofiel
struikgewas, struwelen met Jeneverbes worden in
Europa aangetroffen vanaf de laagvlakte tot in de
bergen, zowel op zure als op kalkrijke bodems.
In ons land komt dit type van struweel alleen op
zure bodems voor, in heidegebieden. In het verleden
kwam het type vermoedelijk ook voor in
de Zuid-Limburgse kalkgraslanden. Nederland
heeft voor dit habitattype een internationale verantwoordelijkheid.
Dan een habitattype waarin ik nogal eens wandel,
namelijk in de Drunense Duinen, maar te
vergelijken met het Kootwijkerzand: Open grasland
met buntgras en struisgras op landduinen.
Deze gebieden, die wel zijn aangeduid als ‘Atlantische
woestijnen’ zijn door hun grootte uniek in
West-Europa.
Ik wandel ook wel eens om de mineraalarme oligotrofe
wateren van de Atlantische zandvlakten
(de vennen), maar misschien behoren die toch
wel tot een ander habitattype: Dystrofe natuurlijke
poelen en meren. Als ik de beschrijving lees van
de soorten neig ik meer naar het laatste.
Mooi boek en prachtige foto’s en tekeningen; ik
ben benieuwd naar de volgende uitgaven.
Marijke Domis
Wandelende duinen op de strandwal: zeereep Rottumerplaat.
Nieuw Biocahier Darwin
en gedrag
A.P. Buunk & D.G. Fetchenhauer, F.B.M. de
Waal, , M. Van Lambalgen, T. Kuipers, J.C.J.M.
van den Bergh, D.W. van Bekkum, H. Smit,
J.A.R.A.M. van Hooff, Darwin & gedrag, de wortels
van onze geest. Stichting Biowetenschappen en
Maatschappij, 2003, 52 p., ill. zw/w en kleur.
ISBN 90-73196-32-9. € 5,-.
Bestelwijze:
Het Cahier is verkrijgbaar
door
storting van € 5,op
girorekening
154 373 t.n.v.
Stichting Bio-
Wetenschappen en
Maatschappij,
Den Haag o.v.v.
“Cahier Darwin
& gedrag”.
Dit cahier gaat over evolutionaire psychologie. Evolutionaire
psychologie is een combinatie van sociobiologie
en cognitieve psychologie. Het gaat over de
verklaringen die evolutionair psychologen geven
voor verschijnselen als jaloezie, ontrouw, agressie,
altruïsme, vetzucht en oorlog. De evolutionaire psychologie
beweert dat ons gedrag grotendeels het
gevolg is van een universele, door alle mensen gedeelde,
geëvolueerde natuur. Opvoeding en cultuur
zijn niet onbelangrijk, maar hebben minder
invloed dan wij denken
In Nieuwe jachtvelden: (De opkomst van de
evolutionaire sociale psychologie) wordt verteld
dat alles draait om de genen. De kansen van een
bepaald gen verbeteren niet alleen als het individu
dat dat gen bezit zich voortplant, maar ook
als de verwanten van dit individu zich voortplanten.
Dat biedt de basis voor sociaal gedrag jegens
soortgenoten. Evolutionair psychologen benadrukken
dat niet het gedrag is geëvolueerd, maar
de mechanismen, die dit gedrag voortbrengen.
Het onderzoek richt zich dan ook vooral op de
evolutie van de hersenen.
Er is ook een bijdrage van Frans de Waal: De
mens als sociale aap en de verminderde populariteit
van hebzucht. Hij belicht een aantal aspecten
van het onderzoek naar verzoening en
empathie en de eerste tekenen van ethiek bij
apen en mensapen. Een van die aspecten is de
studie van agressie. Veel primaten en trouwens
ook diersoorten die niet tot de primaten behoren
zijn vredestichters. Verzoening blijkt het meest
voor te komen bij partijen die van elkaar afhankelijk
zijn. Een ander aspect van dat onderzoek is
het verwerken van emotionele informatie. Moraliteit,
beschouwd als een typische verworvenheid
van de menselijke maatschappij, komt ook voor
bij mensapen.
Het onderwerp van De ‘moeder aller redeneerexperimenten’
is weer heel anders. Wat valt er te
zeggen over de evolutionaire oorsprong van onze
hogere cognitieve functies zoals diagnostisch redeneren;
iets wat wij aan de lopende band doen. Dat
redeneren is uitgebreid onderzocht met klassieke
psychologische experimenten, waarvan er een paar
in het boekje beschreven staan (leuk om te doen).
Evolutionair psychologen trekken de conclusie, dat
mensen niet erg goed tot abstract redeneren in staat
NVOX 8 | OKTOBER 2003 | 399

zijn. Het redeneren gaat wel goed in situaties die
voor onze voorouders van levensbelang waren,
zoals het afsluiten van een sociaal contract of het
opsporen van bedrog.
Darwin in groepsverband (evolutie in de sociale
wetenschappen) behandelt onder andere de
evolutie van het groepsgedrag. Het gaat het
groepsvorming en groepsgedrag en de veranderingen
die daarin optreden. In de laatste 100.000
jaar is het gedrag van de mens diepgaand veranderd.
In de klassieke genetische evolutie zorgen
mutaties steeds voor nieuwe variatie, maar de
biologische evolutie gaat traag. Sinds de mens de
biosfeer is gaan domineren (sinds de opkomst
van de landbouw) speelt de omgang en de competitie
binnen onze soort een belangrijke rol.
Onze eigen sociale en culturele ontwikkeling
stuurt allang de natuurlijke evolutie van onszelf
en die van onze omgeving. Interessant om te
lezen en om over na te denken. Voor het ontstaan
van cultuur en sociaal gedrag was trouwens biologische
evolutie nodig zoals de ontwikkeling
van onze intelligentie, herkenning van groepsleden,
communicatieve vermogens en het
gebruik van symbolen en rituelen.
Ronduit interessant is Het genetische gevecht
tussen de seksen. Wat kunnen de gevolgen zijn
van ‘genomic imprinting’? Dit is het verschijnsel
dat de activiteit van een gen afhankelijk is van
het feit of dat gen in de vorige generatie in de
vader of moeder aanwezig was. Voor de meeste
genen die in onze hersenen tot expressie komen
maakt het niet uit of ze van de vader of de moeder
afkomstig zijn. Bij verklaring van genomic imprinting
staan de belangen die de vader en moeder
hebben bij ouderlijke investering centraal.
De kans dat een maternaal gen in alle kinderen
van een vrouw aanwezig is 50 %. Het belang van
de moeder is dat al haar kinderen overleven. De
vader weet nooit zeker dat alle kinderen van hem
zijn. De paternale genen hebben meer belang bij
overleving van de kinderen waarin zij zelf aanwezig
zijn. Waartoe dat kan leiden is verstrekkend.
Het verklaart bijvoorbeeld de enorm hoge
suiker- en insulinespiegels in het bloed van een
zwangere vrouw.
Het laatste hoofdstuk is: De mens, een primaat
net zo ‘eigenaardig’ als de andere primaten.
Soortspecifiek gedrag is onder andere seksueel
gedrag. Het voortplantingssucces van mannetjes
wordt bepaald door de mate waarin ze toegang
hebben tot vruchtbare vrouwtjes. Bij veel soorten
beïnvloedt de wijze waarop vrouwen zich aaneensluiten
de relatie tussen en ook met hun mannelijke
soortgenoten. Veel soorten zijn dimorf.
Darwin opperde al dat dimorfie aan de ene kant
het resultaat moet zijn van de wedijver tussen de
mannen en aan de andere kant de voorkeur van
de vrouwen. Soms is er nog een andere competitie,
vooral in ‘scharrelgemeenschappen’ waarbij
de vrouwen vaak met meerdere mannen paren
(denk aan de bonobo), namelijk de spermacompetitie.
De mannetjes die het meeste sperma
produceren hebben dan de grootste voortplantingskansen.
Bij primaten is er een duidelijke
samenhang tussen de testisgrootte en het paarvormingssysteem.
Verder zijn in het boekje nog de kaders: over evolutionaire
psychiatrie: (De vrouw die meende
dat haar binnenkant van buitenaf bewogen
werd) en Slijmzwammen offeren zich op voor
slijmzwammen en ook enkele websites.
Marijke Domis
400 | NVOX 8 | OKTOBER 2003
Techniek en
technologie
De tekorten aan werknemers in de techniek en
de exacte beroepen lopen in ons land schrikbarend
op. Dat is zo langzamerhand alom bekend.
Hoe langer hoe meer onderwijs- en aanverwante
instellingen houden zich dan ook bezig met het
zoeken naar een antwoord op de vraag: ‘Hoe
krijgen we meer mensen in deze richting?’
Van de uitgaven die bij deze onderwerpen horen,
volgt hieronder een korte beschrijving.
Als eerste:
Margreet Nauta. Metaalmap, Werkstukken die je
wilt maken èn hebben! 82 blz. Ill. Te bestellen bij:
www.technika10.nl/shop
Deze map bevat 24
werkstukken, die
zonder veel voorkennis
gemaakt kunnen
worden. Hoewel in
eerste instantie de
opdrachten gericht
zijn op de belangstelling
van meisjes,
zijn er voldoende
werkstukken die
door jongens gemaakt
– en gebruikt –
kunnen worden. De opdrachten variëren van het
buigen van metaaldraad met tangen of met een
mal, via een houder voor een mobiele telefoon,
een draaibare make-up spiegel (zelfs twee verschillende),
een CD-houder, een memohouder,
een spaarpot (voor die enkeling die zijn/haar geld
niet meteen uitgeeft) naar een gaasmandje of een
memoknikker en een metaalmap.
De werkbeschrijvingen zijn duidelijk en waar
nodig toegelicht aan de hand van foto’s en afbeeldingen.
Dat is ook niet verwonderlijk, want
Margreet Nauta heeft jarenlange ervaring als
auteur, ook in de doe-het-zelf-branche en ze
staat bekend als een bijzonder deskundige en
inventieve vakvrouw.
De map is in principe gemaakt voor het vmbo,
maar ook goed te gebruiken bij algemene techniek
in de basisvorming.
Ik ben zelf totaal niet handig, ben ook wel verwend
met hulp: Cor, mijn aannemer, staat altijd
voor me klaar, maar wie weet waag ik me nog
eens een keer aan een werkstuk uit de map. Ik
bewaar hem in ieder geval goed.
Installatietechnologie
Installatietechnologie. com. Installatietechnologie.
Lesmateriaal voor bovenbouw VWO Natuurkunde en
Biologie. Technische Universiteit Eindhoven.
20 blz. Ill. Incl. CD-rom. Te bestellen bij: www.installatietechnologie.com
Van een heel andere orde
is de map Installatietechnologie.
Toen ik
voor het eerst benaderd
werd over deze map en
het woord ‘installatietechnologie’
hoorde,
dacht ik meteen: ‘o,
bah, vieze handen en
zwarte nagels; gepruts
met leidingen en verbindingen tussen draadjes
die bij mij dan onmiddellijk kortsluiting of lekkage
opleveren.’ Niet voor mij, maar voor Cor
(zie boven).
Helemaal fout, dus! Installatietechnologie heeft
te maken met ‘gezondheid, duurzaamheid, energiebesparing,
efficiëntie.’ In deze map wordt een tipje
van de technologiesluier opgelicht voor leerlingen
uit de hoogste klassen van het vwo. De
beschreven onderwerpen komen uit de natuurkunde
en de biologie. Het lesmateriaal voor natuurkunde
gaat over meten en regelen. Zowel van
de systemen in je eigen lichaam als van installaties
in gebouwen. Het onderwerp van biologie is
‘Gezonde mensen in gezonde gebouwen’. Hierbij
onderzoeken de leerlingen hoe gezond hun
schoolgebouw eigenlijk is. In de praktijk valt dat
dus nogal eens tegen.
Op het moment dat is dit schrijf, is het nog zomervakantie,
maar als ik weer op school ben, zal
ik het er met mijn collega’s over hebben of we
niet ook gebruik kunnen maken van – onderdelen
uit – deze map voor onze lessen.
Marianne Offereins
Drie boeken
uit Amerika
Wanneer u dit leest, is het alweer enige maanden
geleden dat ik van Theo van Welie drie boeken
kreeg die hij speciaal voor mij had meegenomen
uit Amerika. Het gaat dus over vrouwen in de natuurwetenschappen.
Leonard Bernstein, Alan Winkler, Linda Zierdt-
Warhaw, Multicultural Women of Science. Three
Centuries of Contrbutions with Hands-on Experiments
and Activities for 37 Weeks. The Peoples Publishing
Group, Inc. Saddlebrook, NJ 07663,
1996. 176 p. ill. ISBN 1-56256-702-0. $ 26,95.
Leonard Bernstein, Alan Winkler, Linda Zierdt-
Warhaw, African and African-American Women of
Science. Biographies, Experiments and Hands-on Activities.
The Peoples Publishing Group, Inc. Saddlebrook,
NJ 07663, 1998. 70 p. ill. ISBN
1-56256-704-7. $ 26,95.
Leonard Bernstein, Alan Winkler, Linda Zierdt-
Warhaw, Latino Women of Science. Biographies, Experiments
and Hands-on Activities. The Peoples Publishing
Group, Inc. Saddlebrook, NJ 07663,
1998. 70 p. ill. ISBN 1-56256-705-5. $ 26,95.
Hoewel deze boeken
al geruime
tijd op de markt
zijn, hebben we
toch gemeend er
aandacht aan te
moeten besteden
omdat ze waarschijnlijkbruikbaar
zijn bij het
voorbereiden van
de natuurwetenschappelijkelessen.
Alledrie de boeken
zijn volgens hetzelfde stramien opgebouwd:
na een korte biografische schets volgt een – theo-

etische of praktische – opdracht,
vervolgens kan het kritisch denken
worden gestimuleerd naar
aanleiding van de gestelde vragen
in het onderdeel ‘think, work, act’,
daarna is er verdieping in het onderdeel
‘going further’.
U zult de stukken waarschijnlijk
wel even moeten vertalen, altijd
leuk om eens een praatje te maken
met die aardige collega Engels, tenzij
u op een internationale of een
tweetalige school werkt.
MEDIA
Tempus Fugit
Alweer een jaar voorbij. De agenda’s en kalenders
beginnen binnen te stromen.
We staan even stil bij een agenda en een kalender.
Agenda
N. Koper-Johnson, P.J. Smallegange, I.H.Vogel-
Wessels Boer, E.L. Wiers-Menschaar, Agenda
2004. KZGW: Middelburg. 130 p. ill. ISBN 90-
70534-38-X € 12,00 (leden van het KZGW betalen
€ 9,50).
Zoals bij velen van u inmiddels wel als bekend
verondersteld mag worden, is het Koninklijk
Zeeuwsch Genootschap van Wetenschappen een
van de oudste natuurwetenschappelijke verenigingen
in ons land. Het Zeeuws Genootschap is
wel het enige dat nog steeds alle wetenschappelijke
verzamelingen in eigen beheer heeft. Het
bezit omvat verzamelingen van natuurhistorische
en kunsthistorische waarde en is voor een
deel te zien in het Zeeuws Museum. Voor bezichtiging
en/of onderzoek kan altijd een afspraak
worden gemaakt met een van de conservatoren.
Dit jaar is het thema van de agenda van deze eerbiedwaardige
vereniging Glorie en Rampspoed.
Oorlogen en overstromingen maakten in het verleden
de meeste indruk. Van veel van de grote en
kleine rampen, maar ook van de overwinningen
is in de historisch-topografische atlas Zelandia Illustrata
een afspiegeling te vinden. Uit de vele afbeeldingen
van de atlas is voor de agenda een
De vrouwen zijn over de hele wereld
gekozen, met overigens toch
een duidelijke nadruk op de vrouwen
uit Amerika.
Wat dat betreft is het een interessante
aanvulling op de vrouwenminiaturen
in NVOX waarvoor in
principe de keuze gemaakt is voor
vrouwen afkomstig uit Europa.
Marianne Offereins
keuze gemaakt. (Te verkrijgen bij de boekhandel
of rechtstreeks bij het Genootschap; dan moeten
er wel verzendkosten betaald worden.)
Marianne Offereins
Nieuw in de ledenservice
Sterren en Planetenkalender
Liesbeth Bisterbosch, Stichting Een Klaar Zicht, Sterren
en Planetenkalender 2004. 18 p. ill. formaat:
42,6 x 29,3 cm. ISBN 90-6720-304-1 € 15,00.
Sinds het afgelopen jaar is de kalender ook via
onze ledenservice te bestellen.
Een aantal factoren maakt de kalender goed
bruikbaar in de klas.
Bij het vergelijken van de kaarten worden de
bewegingskwaliteiten van de planeten en hun
samenstanden zichtbaar. De sterrenbeelden zijn
afgebeeld in hun juiste positie ten opzichte van
de horizon. Dit is vooral voor de beginnende
waarnemer een grote hulp.
Elke hemelkaart heeft het zuiden in het midden.
Links wordt de oostelijke hemel weergegeven,
rechts de westelijke. In het zuiden bereiken zon,
maan, planeten en sterren het hoogste punt van
hun hemelboog. In het oosten komen ze op
en stijgen ze. In het westen dalen ze en gaan ze
onder.
Van elk Dierenriembeeld is de mythologische gestalte
getekend. Op de kaarten zijn de sterrenbeelden
van de Dierenriem in een oogopslag te vinden
en het valt op dat bijv. de Tweelingen liggend op
hun rug opkomen, heel hoog klimmen en staand
ondergaan. De plaats van de maan en de planeten
in de Dierenriem is zo gemakkelijk te onthouden
(Jupiter bij de poten van de Leeuw).
Voor het waarnemen van de sterrenbeelden hoog
aan de hemel zijn er zes extra hemelkaarten, de
zogenaamde stijve-nek-kaarten.
De maan is aan de hemel direct te herkennen en
kan als gids dienen bij het vinden van de sterrenbeelden
van de Dierenriem en de planeten. Ze is
op elke kaart meerdere keren afgebeeld (de sikkels,
de halve manen en de volle maan).
Op de hemelkaarten is de hemelrichting van een
planeet te zien en zijn hoogte boven de horizon.
Bovendien kun je in een oogopslag zien waar hij
zich bevindt ten opzichte van de zon.
De planeten zijn weergegeven door gekleurde
rondjes van verschillende grootte. Zo zijn ze onderling
gemakkelijk te onderscheiden. De helderste
planeten, Venus (groen) en Jupiter (oranje),
zijn ook op de kaarten het meest opvallend.
De lay-out van de kalender is ten opzichte van
de voorgaande vernieuwd en ook de kleuren zijn
weer aangepast. Totaal nieuw zijn de twee
pagina’s met alle ochtendkaarten bij elkaar. Wie
meer wil weten, kan kijken op de website:
www.liesbethbisterbosch.org
Interessant zowel voor natuurkunde als ANW en
thuis.
Bij de ledenservice zijn de verzendkosten € 6,55
maar Jeanne Huysmans is op bijna alle NVON-
NVOX 8 | OKTOBER 2003 | 401