Dichter bij de burger - Bureau de Helling

A y s e l S a b a h o g˘ l u
Dichter bij
de burger
De kloof kwestie en de
Wet Maatschappelijke Ondersteuning

DICHTER BIJ DE BURGER
De kloofkwestie en de Wet Maatschappelijke Ondersteuning

Personalia
Aysel Sabahoglu ˘
(1973) is stafmedewerker van
het Wetenschappelijk Bureau GroenLinks. Ze
studeerde Nederlands Recht aan de Universiteit
Leiden en werkte als advocaat en bedrijfsjurist.

DICHTER BIJ DE BURGER
De kloofkwestie en de Wet Maatschappelijke Ondersteuning
Aysel Sabahoglu ˘
WETENSCHAPPELIJK BUREAU GROENLINKS

DICHTER BIJ DE BURGER
Inhoudsopgave
Personalia 2
Inhoudsopgave 4
Inleiding 5
1. De kloofkwestie 7
2. De Wet Maatschappelijke Ondersteuning 11
3. De kritiek op de WMO tot het kamerdebat van januari 2006 15
4. De WMO-Nieuwe Stijl 19
5. Dichter bij de burger? 23
6. Waalwijk: pioniersgemeente 25
Bronnen: 29
1. Literatuur
2. Websites
3. Lijst van geïnterviewden
Bijlage: 31
Tabel kwetsbare groepen
Colofon 32
4

Inleiding
Een kleine hoogopgeleide politieke elite maakt
de dienst uit in de samenleving, vinden veel
wantrouwige burgers. Diezelfde politieke elite voelt
de naweeën van de aanslagen van 11 september en
de Fortuyn-revolte en wil het vertrouwen van boze en
angstige mensen in de politiek herstellen. Dit wordt
in deze publicatie ‘de kloofkwestie’ genoemd. Dé
burger bestaat niet, dé politiek evenmin. Toch blijft
het kabinet-Balkenende II, ondanks alle weerstand
tegen haar beleid, verwoed op zoek naar manieren
om de kloof te dichten. Het wil dichter bij de burger
komen en ziet in participatie het geëigende middel.
Maar wat is er eigenlijk waar van deze kloof en
wie zijn de burgers die zich niet gehoord voelen
door de politiek? Wat verstaat het kabinet onder
participatie? En: is participatie wel de oplossing voor
de kloofkwestie? Om deze vragen te beantwoorden,
worden in hoofdstuk 1 de verschillende typen burgers
en de rollen die zij vervullen geschetst.
Ook bij de Wet Maatschappelijke Ondersteuning
(WMO) heeft het kabinet als doelstelling het
bevorderen van de participatie geformuleerd. Dit
wetsvoorstel wil het (langer) thuis wonen van mensen
met beperkingen mogelijk maken en de participatie
van van groepen kwetsbare burgers bevorderen. Het
kabinet wil via de WMO dichter bij de burger komen door
taken van de rijksoverheid over te hevelen naar de
gemeenten. Het wil ook vraagsturing, horizontalisering
en beleidsvrijheid mogelijk maken en de keuzevrijheid
van burgers en gemeenten vergroten. In hoofdstuk 2
worden deze doelstellingen toegelicht.
Er kwam veel harde kritiek op dit wetsvoorstel. Bij
de introductie van het wetsvoorstel in april 2004
maakte het kabinet onomwonden duidelijk dat achter
de stelselwijziging een bezuinigingsoperatie schuil
ging – en dat gekoppeld aan een communautaire
ideologie. Met veel CDA-retoriek rondom het begrip
civil society, werden met name vrijwilligers en vrouwen
aangespoord meer voor hun naasten te zorgen.
Hoofdstuk 3 gaat nader in op deze ideologisch
ingegeven doelstelling en geeft inzicht in het
maatschappelijke verzet tegen het wetsvoorstel. Met
cijfermateriaal van het SCP wordt hard gemaakt
dat het kabinet niet meedoen, maar eigen
verantwoordelijkheid als insteek had.
Van het oorspronkelijke wetsvoorstel is weinig
overgebleven. Een unieke coalitie van de
verschillende groepen in de civil society heeft er in
januari 2006 bij de behandeling van het wetsvoorstel
INLEIDING
in de Tweede Kamer voor gezorgd dat de conceptwet
vrijwel volledig aan hun wensen is aangepast, zoals
hoofdstuk 4 laat zien. Dat mag een nederlaag voor
het kabinet heten.
In hoofdstuk 5 wordt een verbindende conclusie
getrokken. Net als bij de kloofkwestie, is ook
bij de WMO sprake van lokale aanpak. Taken
van de rijksoverheid worden verschoven naar het
gemeentelijke domein, want dichter bij de burger.
Maar slaagt het kabinet er in dichter bij alle burgers
te komen? Wie kennen de weg naar Den Haag
en de gemeenteraad? En: wie dreigen er wederom
buiten de boot te vallen en zien hun belangen niet
behartigd?
Gemeenten krijgen met de ‘verbouwde’ WMO de
mogelijkheid om voorzieningen te creëren die
bijdragen aan de maatschappelijke participatie
en emancipatie van alle burgers. Betere publieke
dienstverlening zal de inzet moeten zijn van het
politieke debat op lokaal niveau. Dat kan de
kloof versmallen. Hoe dit concreet gestalte kan
krijgen, toont Waalwijk: een pioniersgemeente op
het gebied van de integrale aanpak van wonenwelzijn-zorg-maatschappelijke
dienstverlening. In
hoofdstuk 6 wordt verslag gedaan van een dag uit
het leven van Barth van Eeten, tot dit voorjaar
wethouder te Waalwijk. Van Eeten illustreert wat
er mogelijk is onder de vlag van de WMO. Een
voortvarende wethouder kan het verschil maken:
meedoen is in Waalwijk geen retoriek en evenmin
een bezuinigingsmiddel.
Tot slot een bijzonder woord van dank voor Noortje
Thijssen. Zij heeft in het kader van het afronden van
haar studie sociologie aan de Universiteit Utrecht
stage gelopen bij het Wetenschappelijk Bureau. Zij
nam samen met ondergetekende de interviews af
en is auteur van het hoofdstuk 1.
Bij het schrijven van de tekst van deze publicatie
heb ik voorts dankbaar gebruik gemaakt van de
kritische commentaren van Bart Snels, Gerrit Pas,
Jelle van der Meer, Kitty Kolen-Megens, Evert van
Schoonhoven en Christel Kohlmann. Voorts wil
ik alle bestuurders, ambtenaren en onderzoekers
die in het kader van dit project zijn geïnterviewd,
hartelijk bedanken.
Utrecht, maart 2006
Aysel Sabahoglu ˘
5

DICHTER BIJ DE BURGER
6

1. De kloofkwestie
door Noortje Thijssen
De Haagse ivoren toren van vroeger lijkt te zijn
omgetoverd in een stalen wolkenkrabber – een
ontoegankelijke en onbereikbare vesting. Voor
burgers wordt er gesproken in codetaal en vinden
er onbegrijpelijke rituelen plaats. Help, er bestaat
een kloof tussen burger en politiek!
Dit is een karikatuur van de werkelijkheid, maar
er is zeker sprake van enige afstand tussen burger
en politiek. Dat hoeft niet zorgelijk te zijn. Een portie
wantrouwen is juist een teken van een gezonde
democratie. Het zou pas verontrustend zijn als ‘de
kudde’ blindelings haar leider volgt.
Maar actuele onderzoeken laten een afnemend
vertrouwen van burgers in de politiek zien (Prast et al
2005; SCP 2005a). De cijfers zijn niet zonder betekenis.
Zo heeft het vertrouwen in het kabinet-Balkenende
en het parlement een absoluut dieptepunt bereikt.
Op de vraag hoeveel vertrouwen iemand heeft in het
parlement, antwoordt maar liefst 20% met ‘helemaal
geen’. En ruim 40% zegt niet zoveel vertrouwen
te hebben (Prast et al 2005: 43). Politieke partijen
doen het niet veel beter in de ogen van burgers:
65% vertrouwt hen eerder niet dan wel (SCP 2005a:
353). Politici worden door meer dan de helft van de
bevolking als arrogant bestempeld (SCP 2005a: 348).
Dat de burger minder vertrouwen heeft in
de politiek, is niet per se te wijten aan de
politiek zelf. Allereerst zijn er sterke verbanden
met andere maatschappelijke ontwikkelingen.
Gevoelens van wantrouwen kunnen ook wel
worden gezien als een uiting van algemeen
maatschappelijk onbehagen. Veranderingen in
de samenleving door bijvoorbeeld globalisering,
immigratie, Europeanisering en terrorisme spelen
daarbij een grote rol. Financiële motieven zijn
ook een zwaarwegende factor. De economische
crisis van de afgelopen jaren heeft namelijk
gevolgen voor de wijze waarop burgers de politiek
beoordelen (SCP 2005a). Een cliché, maar daarom
zeker niet minder relevant, is het effect van de
media. Er moet rekening mee worden gehouden
dat mensen niet altijd teruggrijpen op hun
eigen ervaringen, maar afgaan op de media en
wat ze horen zeggen. Berichten en discussies
over eerdere metingen van politiek wantrouwen,
vormen dan een oorzaak voor een verslechtering
van latere gevoelens van politiek vertrouwen
(SCP 2005a: 353-354). Conflicten zijn interessanter
nieuws dan consensus. En scherpe uitspraken
trekken meer de aandacht van de media dan
saaie beleidstoelichtingen (Commissie Toekomst
Overheidscommunicatie 2001).
1. DE KLOOFKWESTIE
Rollen en typen burgers
Deze nuanceringen zijn terecht, maar de
vertrouwenscijfers liegen er niet om. Wie is
eigenlijk ‘de burger’, als we spreken over de kloof
tussen burger en politiek? Dé burger bestaat niet.
Wanneer we Van Dale erop naslaan, bestaat de
burger natuurlijk wel in brede zin, als: 1) een
inwoner van een gemeente of staat, of als 2)
een gewoon lid van de bevolking. Maar in de
praktijk kan niet iedereen over één kam worden
geschoren. In de literatuur wordt gewezen op de
verschillende rollen die burgers kunnen hebben.
We kennen de burger als kiezer, als klant van
overheidsdiensten en als coproducent van beleid
(Beukenholdt-ter Mors et al 2002). Ondanks deze
verschillen, wordt nogal eens de indruk gewekt
dat iedereen dezelfde gevoelens heeft tegenover de
politiek. Maar volgens het SCP staat ‘een dergelijke
versimpeling (…) een verbetering van de relaties
tussen burgers en de politieke instituties in de
weg’ (2005a: 351).
Naast de verschillende rollen van burgers,
kan ook een typologie worden gemaakt. Burgers
kunnen worden onderscheiden naar een meer of
minder positieve houding tegenover de gevestigde
politiek. Zo zijn er de onverschilligen: de mensen
die geen interesse hebben voor alles wat ook maar
met politiek te maken heeft, maar ondertussen
wel flink uithalen naar ‘zij, in Den Haag’ (23%
van de Nederlandse bevolking). Dan is er de
groep die zeer negatief staat tegenover politici
en meer inspraak wil. Deze groep valt onder de
noemer de ontevredenen (30%). Er zijn ook wat
positievere typen. Zo houden de gezagsgetrouwen
(16%) absoluut niet van protestgedrag; zij hebben
een vrij positief oordeel over de politiek. Ten slotte
is er de groep die juist heel erg te spreken is over
de gevestigde politiek. Zij zijn niet vies van een
kleine dosis protest. Deze groep krijgt het etiket
de geïnvolveerden (31%) (SCP 2005a).
Met deze typen burgers in het achterhoofd, lijkt
het misplaatst om in algemene termen te spreken
over de kloof tussen de burger en de politiek. Op
de eerste plaats blijken de gezagsgetrouwen en
de geïnvolveerden door hun positieve houding
geen kloof te ervaren. De ontevredenen lijken
op het eerste gezicht wel in het geschetste
beeld van de kloof te passen. Zij zijn immers
ontevreden en willen meer inspraak. Of beter:
ze zijn ontevreden omdat ze nóg meer inspraak
willen. Juist voor deze groep burgers bestaan er tal
7

DICHTER BIJ DE BURGER
van procedures, zoals wettelijk voorgeschreven
inspraak, referenda, interactieve beleidsvorming,
acties, lobby’s, enquêtes en peilingen. Kortom,
allerlei maatregelen gericht op het vergroten van
participatie en burgerinspraak, die de kloof juist
zouden moeten verkleinen. Bij de ontevredenen
wordt echter het tegenovergestelde effect bereikt:
naarmate ze meer mogen zeggen, wordt er in
hun ogen minder naar hen geluisterd. Met als
resultaat dat ze ontevreden zijn, nóg meer willen
zeggen en het bestuur nog minder daadkrachtig
lijkt. Hier is sprake van een participatieparadox.
Deze Koning Burger voelt inderdaad een kloof,
die er met allerlei procedures in de praktijk niet
hoeft te zijn (Van der Lans 2005). Waar we ons
vooral ongerust over zouden moeten maken, is
de groep die overblijft: de onverschilligen. Deze
mensen zijn niet geïnteresseerd in de politiek, en
daarmee vaak onwetend over wat er speelt in de
politiek. De causaliteit kan ook andersom lopen:
ze zijn onwetend en daardoor ongeïnteresseerd.
Hun negatieve beeldvorming is het gevolg van een
gebrek aan kennis. Zij beschikken vaak ook niet
over de vaardigheden om de politiek te begrijpen
en te beïnvloeden. Het is vooral deze groep die
zich afkeert van de zogenaamde Haagse ivoren
toren. ‘Ze doen maar, ze luisteren niet en met
ons wordt toch geen rekening gehouden’ is het
veelgehoorde geluid. Ze hebben weinig vertrouwen
in de overheid en slaan hun eigen politieke invloed
niet hoog aan (Van den Brink 2002: 131). Met andere
woorden, er is geen sprake van een kloof tussen
de burger en de politiek, maar tussen ontevreden
en onverschillige burgers en de politiek.
Meedoen als retoriek I
Jan Peter Balkenende ziet met zijn kabinet het
dichten van de kloof als een belangrijke missie. Hij
verwacht dat de kloof gedicht wordt door de burger
simpelweg meer bij de politiek te betrekken. Meedoen
is, naast meer werk en minder regels, de crux van het
regeerakkoord. Het kabinet wil actief burgerschap:
voor het beleid medeverantwoordelijkheid dragende
burgers die actief meepraten, meedoen en
meebeslissen en een bijdrage leveren aan het
publieke belang. Participatie is het sleutelbegrip. Zo
heeft het ministerie van VROM het programma
‘Beleid met de burger’ en heeft Binnenlandse Zaken
het programma ‘Een andere overheid’ in het leven
geroepen. De wijze waarop dit wordt uitgewerkt,
verdient echter de nodige kritiek en maakt van de
missie een mission impossible. Een onderzoek uit 1997
toont bijvoorbeeld aan dat burgers zelf burgerschap
zelden als politieke participatie opvatten. Burgers
zien hun eigen burgerschap als goed zijn voor
1 ‘Wijkraden maken kloof tussen politiek en burger niet kleiner’, Utrechts Nieuwsblad, 2 december 2003.
8
elkaar en elkaar geen overlast bezorgen. Zij
associëren het niet met een bijdrage leveren aan
het maatschappelijk belang of deelnemen aan het
publieke debat (Dekker en De Hart 2002).
Een bizar voorbeeld van de pogingen die het
kabinet onderneemt om het vertrouwen te
herwinnen, is het uitvoeren van een terugkerend
belevingsonderzoek onder de Nederlandse
bevolking. Er is niets tegen onderzoek naar wat
er leeft onder de burgers, maar hoe de overheid
daarmee zelf meer openheid en transparantie
biedt, is een raadsel (zie www.regering.nl). De
website regering.nl zal vooral worden bezocht door
mensen die op zoek zijn naar informatie, maar
waarschijnlijk amper door mensen met weinig
vertrouwen in de politiek. De groep onverschilligen
is over het algemeen minder hoog opgeleid, heeft
een laag inkomen en – nog belangrijker – maakt
weinig gebruik van internet (WRR 2002: 131; SCP
2004c). Zij doen hier dus niet aan mee.
De lokale aanpak I
Concreter dan de communicatietechnieken van
Balkenende zijn de experimenten waarmee
gemeenten al langer werken. Denk aan het
wijkgericht werken. De veronderstelling van het
kabinet is dat vertrouwen in de landelijke politiek
wordt herwonnen door de wijkbewoners meer
zeggenschap te geven op lokaal niveau en te
betrekken bij het oplossen van buurtproblemen.
Maar gemeenten zijn hier al langer mee bezig en
waarschijnlijk om andere redenen dan het vinden
van draagvlak voor het kabinetsbeleid. Zij vullen
dit ieder op een eigen manier in. Ter illustratie twee
uiteenlopende voorbeelden: Leiden en Utrecht.
In Utrecht praat de burger mee in tien
democratisch gelegitimeerde wijkraden. De
wijkraden kunnen gevraagd en ongevraagd advies
uitbrengen aan de gemeenteraad. Via
wijkraadplegingen over onderwerpen als veiligheid,
woonomgeving, verkeer komen die adviezen tot
stand. De ervaring in Utrecht is echter dat
de wijkraden zich ‘meegezogen’ voelen in de
gemeentelijke begrotingscyclus en dat de leden
vooral veel tijd hebben besteed aan het leren
van beleidstaal. Het college van B en W nam
adviezen niet serieus, betrok wijkraden te laat
bij vraagstukken en bedolf de leden onder een
papiermassa. Er ontstond een extra bestuurslaag;
buurtcomités werden vervolgens gepasseerd met
het argument dat de wijkraad was gehoord. Er
was te weinig ruimte voor onderwerpen die de
wijkraden zelf belangrijk vonden. 1 Op basis van
deze teleurstellende ervaringen krijgen burgers in
Utrecht in de toekomst alleen nog een adviserende

ol en niet langer een medebeslissende; bewoners
kunnen dan deelnemen in een wijkraad die
adviezen uitbrengt aan de gemeente.
De methode van Leiden om burgers bij het beleid
te betrekken werkt beduidend beter dan in Utrecht.
In Leiden is namelijk getracht de dienstverlening
zoveel mogelijk af te stemmen op de wensen
van burgers. Zo kent de gemeente Leiden tien
districtsraden. Deze zijn samengesteld uit een
wijkchef (gemeenteambtenaar), (on)geregistreerde
wijk- en buurtverenigingen, en eventueel
individuele bewoners. Op basis van inwoneraantal
ontvangt ieder district een vrij te besteden budget.
De wijkchef is budgethouder en ziet er op toe dat de
besteding past binnen het beleid dat de gemeente
heeft vastgesteld. Burgers zijn coproducent van
beleid; zij bepalen immers de bestedingsdoelen
van het vrij te besteden budget. Deze benadering
werkt naar tevredenheid. Zowel burgers als
ambtenaren werken mee aan het verbeteren van
het leefmilieu in de wijken. Administratief is dit
beleid ondergebracht bij de sector wijkbeheer.
Er is op zich niets mis met beide vormen van
burgerparticipatie. Leefbaarheidsproblemen worden
zo in goed overleg opgelost. Buurtbewoners krijgen
verantwoordelijkheden en worden serieus genomen.
Deze vormen van participatie moeten worden
toegejuicht. In beide gevallen heeft men overigens te
maken met het representativiteitsprobleem: veelal
zijn het dezelfde goed gesnavelde kemphanen
die de hele buurt ‘vertegenwoordigen’. Het gevaar
hiervan is het nivea-syndroom (niet in voor- en
achtertuin), dat ten koste kan gaan van de belangen
van de minder mondige en vaak lager opgeleide
burgers. Deze laatste groep haakt snel af bij
ingewikkelde inspraakprocedures die worden
overgoten met onbegrijpelijk jargon. Zij vinden
meedoen aan kleinschalige, kortdurende en nietbindende
wijkprojecten veel aantrekkelijker. Het
organiseren (en uitvoeren) van buurtborrels,
1. DE KLOOFKWESTIE
schoonmaakacties en bomen planten is een goede
zaak, maar het zet weinig zoden aan de dijk als het
gaat om het oplossen van de kloofkwestie. Het is
een naïeve gedachte dat de nationale kloof door een
lokale aanpak kan worden gedicht. Door mensen
meer grip te geven op hun eigen leefomgeving via
zeggenschap en participatie, wordt het vertrouwen
in politici, politieke partijen en politieke instituties
heus niet groter; het leven in de buurt wordt er wel
aangenamer door.
Lokale participatie geen panacee
Een gebrek aan politieke betrokkenheid is niet
de voedingsbodem van wantrouwen. Onderzoek
van het SCP bevestigt dit. Politieke betrokkenheid
is namelijk een redelijk constant verschijnsel
in Nederland. De laatste jaren is er zelfs een
licht stijgende trend waarneembaar (SCP 2005a:
346). Deze tendens loopt dus niet parallel aan de
vertrouwenscurve.
De enthousiaste inzet van de overheid op het
vergroten van politieke betrokkenheid is dus
geen panacee voor het dichten van de kloof.
De belangrijkste misvatting is dat vertrouwen
alleen met politieke betrokkenheid te maken
heeft. De burger als meebeslisser is maar één
van de rollen die de burger heeft. Hij kan ook
als kiezer ontevreden zijn over het beleid dat
politici voeren, of als consument ontevreden
zijn over de dienstverlening van de publieke
sector. Zo wordt de burger als klant over het
hoofd gezien als het beleid zich alleen richt
op politieke participatie, op de burger als
meebeslisser.
Het is daarom goed om de Wet Maatschappelijke
Ondersteuning (WMO) onder de loep te nemen.
Deze wet spreekt de burger aan in al zijn rollen: als
kiezer van politieke vertegenwoordigers, als klant
van publieke dienstverlening en als coproducent
van lokaal zorg- en welzijnsbeleid.
9

DICHTER BIJ DE BURGER
10

2. DE WET MAATSCHAPPELIJKE ONDERSTEUNING
2. De Wet Maatschappelijke
Ondersteuning
Van verzorgingsstaat naar
verzorgingsstad
Net als bij de kloofkwestie, is ook in de discussie
rondom de WMO participatie het kernbegrip. De
Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) moet
bewerkstelligen dat mensen met beperkingen
(langer) zelfstandig kunnen blijven wonen en
moet er voor zorgen dat kwetsbare groepen
mensen maatschappelijk ondersteund worden
door gemeenten. 2 Gemeenten moeten daarom
een goed samenhangend stelsel van wonen,
welzijn en zorg inrichten op wijkniveau, deels om
versnippering en overlap van voorzieningen tegen
te gaan, deels om kostenbesparingen mogelijk
te maken. Maar ook om de extramuralisering 3
en vermaatschappelijking 4 van de zorg zo
vraaggericht mogelijk te faciliteren. De schotten
tussen de verschillende financieringsstromen
van de Welzijnswet, de Wet Voorzieningen
Gehandicapten (WVG) en de AWBZ met de daaraan
gerelateerde subsidieregelingen, zullen daarom
verdwijnen. ‘Gewoon waar het kan, speciaal waar
nodig’ is een ander uitgangspunt hierbij: mensen
met een beperking dienen in staat te worden
gesteld gebruik te maken van zowel reguliere als
aangepaste voorzieningen.
De WMO is geen voorzieningenwet, maar een
kaderwet die gemeenten veel beleidsruimte laat.
De WMO bundelt de Welzijnswet, de WVG, de
Wet Collectieve Preventie Volksgezondheid, de
Openbare Geestelijke Gezondheidszorg en de uit
de AWBZ gefinancierde thuiszorg onder de noemer
‘maatschappelijke ondersteuning’ in negen niet
nader ingevulde prestatievelden:
2 Zie voor een overzicht van groepen kwetsbare mensen, de bijlage bij deze publicatie.
1. het bevorderen van de sociale samenhang in en
leefbaarheid van dorpen, wijken en buurten;
2. op preventie gerichte ondersteuning van jeugdigen
met problemen met opgroeien en van ouders met
problemen met opvoeden;
3. het geven van informatie, advies en
cliëntondersteuning;
4. het ondersteunen van mantelzorgers en vrijwilligers;
5. het bevorderen van de deelname aan het
maatschappelijke verkeer en van het zelfstandig
functioneren van mensen met een beperking of een
chronisch psychisch probleem en van mensen met
een psychosociaal probleem;
6. het verlenen van voorzieningen aan mensen met een
beperking of een chronisch psychisch probleem en aan
mensen met een psychosociaal probleem ten behoeve
van het behoud van hun zelfstandig functioneren of
hun deelname aan het maatschappelijke verkeer;
7. het bieden van maatschappelijke opvang, waaronder
vrouwenopvang;
8. het bevorderen van openbare geestelijke
gezondheidszorg, met uitzondering van het bieden
van psychosociale hulp bij rampen;
9. het bevorderen van verslavingsbeleid;
De taken die uit de Welzijnswet en de WVG naar
de WMO worden overgeheveld, behoorden al tot
het gemeentelijke domein en vallen grotendeels
samen met bovengenoemde prestatievelden.
Nieuwe en voorheen uit de AWBZ gefinancierde
taken worden voor gemeenten het ondersteunen
van mantelzorgers en het uitvoeren van de
huishoudelijke verzorging. 5 Veel organisaties zijn
bij dit omvangrijke proces betrokken: denk
3 Extramuralisering is het proces waarbij mensen met beperkingen die wonen in verpleeg- en verzorgingshuizen aangespoord worden zelfstandig te gaan
wonen in gewone wijken in de stad, ook wel ontgroening genoemd. Uit onderzoek van het SCP is gebleken dat voor de maatschappij als geheel het langer
thuiswonen van ouderen op termijn tot een kostenbesparing leidt en ook goedkoper is dan een plaats in een verzorgingshuis (SCP 2004a).
4 Bij vermaatschappelijking gaat het erom de samenleving zodanig in te richten dat ook mensen met een beperking volwaardig en gelijkwaardig kunnen
meedoen op alle tereinen, zoals wonen, werken, sociale contacten en recreatie. Gemeenten moeten daarom in het kader van de WMO zoveel mogelijk een
inclusief beleid gaan voeren: een beleid waarbij bijvoorbeeld bij het bouwen van een nieuwe woonwijk al vanaf het ontwerp rekening wordt gehouden met
de verschillende mogelijkheden en beperkingen van mensen (www.minvws.nl).
5 In het oorspronkelijke wetsvoorstel wilde het kabinet alle op welzijn en ondersteuning gerichte verzekerde rechten uit de AWBZ overhevelen naar de WMO.
Het zou gaan om dagbesteding, vervoer en de thuiszorg. Aanvankelijk zou ook niet de volledige thuiszorg, maar alleen de enkelvoudige huishoudelijke
verzorging uit de AWBZ overgaan naar de WMO. Dit werd de ‘knip’ genoemd naar aanleiding van de zogenaamde motie-Vietsch (Kamerstuk (29 800, XVI,
nr. 68). Mensen die alleen recht hadden op zogenoemde ‘enkelvoudige huishoudelijke verzorging’, zouden geen recht op ‘meervoudige huishoudelijke
ondersteuning’ krijgen zoals persoonlijke verzorging, ondersteunende en activerende begeleiding. In de huidige wettekst is deze ‘knip’ niet meer aan de
orde. Per 1 januari 2007 gaat de volledige thuiszorg gaat over naar de WMO. De ondersteunende en activerende begeleiding blijven AWBZ-verzekerde
rechten.
11

DICHTER BIJ DE BURGER
bijvoorbeeld aan patiëntenplatforms, zorgverzekeraars,
zorgaanbieders, welzijnsinstellingen,
woningbouwcorporaties en openbaarvervoerders.
De lokale aanpak II
Met de WMO hevelt de centrale overheid rijkstaken
over naar het lokale domein. Daaraan liggen een
aantal belangrijke overwegingen ten grondslag, die
hieronder kort toegelicht worden.
Maatwerk
Bij de overheveling van taken uit de AWBZ naar
de WMO, is de gedachte dat gemeenten, omdat ze
dichter bij de burger staan, beter weten wat de
lokale behoeften zijn. Van individueel verzekerde
rechten is niet langer sprake. Hiervoor in de plaats
komt een door de gemeente vast te stellen en
juridisch niet af te dwingen voorzieningenniveau.
Gemeenten krijgen een regierol bij het organiseren
van de voorzieningen: er moet een samenhangend
dienstenstelsel komen, dat is afgestemd op de
behoeften van de eigen inwoners. Maatwerk dus.
Gemeenten krijgen daarvoor de beleidsvrijheid
om de prestatievelden in te vullen naar de
lokale zorg- en welzijnsvraag. Niet langer is
het landelijk aangestuurde zorgaanbod of de
ingekochte zorg, het uitgangspunt, maar de vraag
van zorgbehoevenden op lokaal niveau. Zo wordt
ook meer rekening gehouden met de grotere
diversiteit in de samenleving. Overbodige kosten
kunnen hierdoor worden bespaard. Verstrekte,
maar ongebruikte voorzieningen gaan tot het
verleden behoren.
Decentralisering en marktwerking
De rijksoverheid blijft verantwoordelijk voor het
systeem en de financiering van de wet. De
gemeenten moeten de wet uitvoeren wat de
welzijnstaken betreft, en de zorgverzekeraars
moeten de zorg uitvoeren. De kleinere gemeenten
worden aangespoord om samen te werken bij het
aanbesteden en inkopen van zorg. Ook hier geldt:
bij voorkeur uitvoering door de markt. Pas wanneer
er geen geschikte particuliere organisaties zijn
die de gevraagde voorzieningen kunnen leveren,
kan de gemeente zelf als leverancier van diensten
optreden. De keuzevrijheid van zowel gemeenten
als burgers wordt hierdoor bevorderd. Gemeenten
moeten verder ondersteuning in natura of in de
vorm van een persoonsgebonden budget geven.
12
Burgerinspraak
Gemeenten moeten in een verordening de regels
vaststellen voor de te verlenen individuele
voorzieningen. In samenspraak met de lokale
belangenbehartigers moeten gemeenten de kaders
vaststellen waarbinnen het budget mag worden
besteed, in de vorm van een vierjarig beleidsplan.
Burgers worden uitdrukkelijk aangesproken in
hun rol als consument, maar ook in hun rol als
meebepaler van beleid en kiezer om respectievelijk
via inspraaktrajecten en rechtstreeks via
raadsleden invloed uit te oefenen op het beleid.
Met burgerparticipatie wordt hier vooral
interactief beleid bedoeld en ook hier spelen alle
bekende dilemma’s rondom vertegenwoordiging
en representativiteit een rol, getuige de
handreiking Burgerparticipatie in de WMO van
het onderzoeksbureau SGBO (2004). Gemeenten
worden gevraagd om alvast de inspraak voor
het beleidsplan te organiseren. Landelijke
cliëntenraden zijn gevraagd hun expertise in te
zetten om op lokaal niveau de cliëntenparticipatie
op touw te zetten.
Indicatiestelling
Gemeenten worden verantwoordelijk voor het
indiceren van de zorg die een cliënt nodig heeft.
Zij kunnen deze indicatiestelling zelf uitvoeren
of uitbesteden aan het Centrum Indicatiestelling
Zorg (CIZ) dat sinds 1 januari 2005 landelijk
de indicatiestellingen voor de AWBZ-functies
uitvoert. 6 Om gemeenten tegemoet te komen bij
het inschatten hoeveel inwoners de komende
jaren huishoudelijke verzorging nodig hebben,
heeft het ministerie van VWS alvast een WMOmonitor
laten uitvoeren. Per gemeente zijn in kaart
gebracht: de leeftijdsopbouw van de inwoners;
de typen ondersteuning waarvan gebruikt wordt
gemaakt; een prognose voor de bevolkingsopbouw
in 2010 en 2015; de persoonsgebonden budgetten
en de over te hevelen subsidieregelingen uit de
AWBZ en de WVG. 7
Brede of smalle invoering
De WMO laat gemeenten de ruimte om te kiezen
voor een brede aanpak, waarbij het lokale woonzorg-welzijnsbeleid
herijkt kan worden, of voor
een smalle uitvoering. Bij de smalle uitvoering
beperkt de gemeente zich tot de nieuwe taken
die de gemeente krijgen: het inrichten van een
6 De indicatiestelling werd tot 1 januari 2005 uitgevoerd door de decentrale regionale indicatieorganen (RIO’s). Omdat de werkwijzen van de verschillende
RIO’s uiteenliepen, werd er toch weer gekozen voor een centrale aanpak en werden de RIO’s vervangen door het CIZ. Sinds 1 januari 2005 wordt via
strengere indicatiestelling scherp bezuinigd op de AWBZ.
7 Zie het Kernbericht WMO, via persbericht op www.minvws.nl, 22 november 2005, ‘Omvang nieuwe taken gemeente in WMO-monitor’, link http://
zois.databank.nl/.

informatieloket, het organiseren van de
huishoudelijke zorg en de ondersteuning van
mantelzorgers. In de praktijk blijken gemeenten
hier heel verschillend mee om te gaan. Terwijl
sommige kiezen voor de smalle variant, zijn
bijvoorbeeld Waalwijk en Haarlem samen met
woningbouwcorporaties op zoek gegaan naar
mogelijkheden om zogenoemde ‘levensloopbestendige
woonzorgzones’ te realiseren om alle
wijkbewoners een integraal pakket voorzieningen
te kunnen aanbieden op het gebied van zorg,
huishoudelijke diensten en welzijnsactiviteiten.
Verantwoording
In navolging van het advies Bevrijdende Kaders
van de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling
(2002a), moeten ‘minder regels’ resulteren in
kaderstelling en horizontalisering: het rijk stelt
alleen vast op welke terreinen er lokaal beleid moet
worden gevoerd en hoe de prestaties zichtbaar
moeten worden gemaakt. Het college van B en
W zal, op basis van het samen met burgers
2. DE WET MAATSCHAPPELIJKE ONDERSTEUNING
opgestelde beleidsplan, verantwoording moeten
afleggen aan de gemeenteraad en aan de eigen
inwoners (horizontale verantwoording) en niet
primair aan het rijk (verticale verantwoording).
Het rijk blijft op afstand. De invoering van de
WMO per 1 januari 2007 biedt de mogelijkheid om
de lokale democratie, de dualisering van de lokale
politiek en de interne gemeentelijke organisatie
te versterken en is het moment bij uitstek om het
lokale welzijnsbeleid te herijken.
De WMO is een moderne en ambitieuze kaderwet.
Hij maakt door de ontschotting van de verschillende
budgetten een integrale aanpak van alle welzijns-
en zorgtaken mogelijk en heeft de burger en diens
zorgvraag helder in het vizier, met als doel het
bevorderen en ondersteunen van de maatschappelijke
participatie van iedereen. Het is een doelmatige wet,
met als wenselijk effect de vermaatschappelijking
van de zorg en de versterking van de sociale cohesie.
Maar er was ook weerstand en kritiek tegen deze wet,
zoals het hiernavolgende hoofdstuk laat zien.
13

DICHTER BIJ DE BURGER
14

3. DE KRITIEK OP DE WMO
3. De kritiek op de WMO tot het
kamerdebat van januari 2006
Vanaf haar introductie in april 2004 riep de WMO veel
weerstand op. In dit hoofdstuk volgt een terugblik op
het maatschappelijke verzet rondom de invoering van
de WMO .
Meer bureaucratie en minder zorg
De zorgaanbieders die nu regionaal opereren
krijgen straks te maken met 467 gemeenten die
zorg vragen. Voor meer bureaucratie wordt dan
ook gevreesd. Daarnaast bestond de angst dat
door de marktwerking de zorg nog meer zal
verschralen: gemeenten zullen niet voor kwaliteit
gaan en zullen professionele thuiszorginstellingen
vervangen door goedkopere schoonmaakbedrijven
– een ontwikkeling die volgens de FNV de
werkgelegenheid van lager opgeleide vrouwen
in de thuiszorgsector bedreigde. 8 Door de
accumulatie van de eigen bijdragen die gemeenten
voor de verschillende individuele voorzieningen
mogen gaan heffen, zullen steeds meer mensen
afzien van professionele ondersteuning. Het SCP
verwacht dat burgers de WMO zien ‘als een teken
dat ze zelf voor hun ouders en hulpbehoevende
familie en vrienden moeten gaan zorgen in de
toekomst.’ (SCP 2005a: 148).
Lokale verschillen en rechtsongelijkheid
Omdat gemeenten beleidsvrijheid krijgen, zullen
er op lokaal niveau verschillen in de uitvoering
ontstaan. Met als gevolg: rechtsongelijkheid en
aantasting van de rechtszekerheid van burgers. De
zogenaamde decentralisatieparadox doemt hier
op: terwijl de rijksoverheid de lagere overheden
meer beleidsvrijheid wil geven om de zorg lokaal
op maat te verlenen, was er tegelijk de roep
van verschillende belangenorganisaties om de
verzekerde rechten uit de AWBZ op rijksniveau te
garanderen.
Meer taken, maar minder mogelijkheden
De VNG trok aan de bel, omdat gemeenten
geconfronteerd worden met een taakverbreding
zonder uitbreiding van bevoegdheden. Zo zijn
gemeenten (nog) niet voldoende toegerust om
de indicatiestelling goed uit te voeren en ook
met aanbesteding hebben gemeenten nog weinig
ervaring. 9 Bovendien is de onroerend
zaakbelasting (OZB) voor gebruikers van woningen
afgeschaft. Al in een eerder stadium is het
eigenaarsdeel van de OZB aan een maximum
gebonden. Gemeenten worden voor het verlies
van de eigen inkomsten wel gecompenseerd via
het Gemeentefonds, maar door deze maatregelen
zijn de financiële autonomie van gemeenten en
de mogelijkheid om een eigen financieel beleid te
voeren sterk ingeperkt. 10
Ook blijken gemeenten het vaak moeilijk te
vinden om helder met burgers te communiceren
en om hen tot participatie te verleiden. Als
dit al moeizaam verloopt, dan zal er van de
horizontale verantwoording niet veel
terechtkomen. Wat er op papier aantrekkelijk
uitziet als een sober en samenhangend
verantwoordingsmechanisme, kan in de praktijk
zowel een verantwoordingstekort als een
verantwoordingsoverlast tot gevolg hebben,
concludeert de RMO (RMO 2005). Daarnaast
zullen gemeenten moeten benchmarken, dat wil
zeggen systematisch prijzen vergelijken, en
huishoudelijke zorg moeten aanbesteden en
inkopen, maar missen zij de nodige ervaring en
expertise op deze gebieden.
Meer zorg door naasten en vrijwilligers
Het kabinet had bij het publiek maken van
de concept-wettekst in niet mis te verstane
woorden, kenbaar gemaakt via een ingrijpende
stelselwijziging bezuinigingen te willen
doorvoeren.
In het oorspronkelijke wetsvoorstel betekende
maatschappelijke participatie daarom: het nemen
van eigen verantwoordelijkheid in eigen kring.
Het kabinet zag dit als het antwoord op de
kostenstijging in de zorg, waarbij ze rekening hield
met de toenemende vergrijzing van de bevolking
en verwachte personeelstekorten in de zorgsector.
Door meer langdurige informele zorgverlening,
door mantelzorgers en vrijwilligers, zou deze
zorgkloof gedicht kunnen worden. Het kabinet
wilde meer overlaten aan de civil society, het door
8 Voor veel (herintredende) vrouwen is de huishoudelijke zorg een opstap naar andere meer geschoolde banen in de zorgsector, zie persbericht FNV van 20
juni 2005, www.abvakabofnv.nl
9 Brief VNG van 22 oktober 2004.
10 In een reactie hierop bepleit de Raad voor het Openbaar Bestuur voor gemeenten ruimere mogelijkheden om het nut van eigen maatregelen en
voorzieningen af te wegen tegen de hoogte van lokale belastingen (ROB 2005).
15

DICHTER BIJ DE BURGER
haar bewierrookte maatschappelijk middenveld,
en deed een beroep op de burgerzin van mensen.
‘Voor de geloofwaardigheid van het stelsel is het
van belang dat in de samenleving het gevoel
bestaat dat mensen zelf en samen doen wat ze
zelf en samen kunnen,’ aldus de staatssecretaris
in de Contourennota. De veronderstelling van het
kabinet was dat er een onbenut reservoir van
vrijwilligers bestaat en dat onvoldoende mensen
mantelzorg verlenen. De civil society werd daarbij
voorgesteld als het alternatief voor de dure en in
bureaucratie vastlopende verzorgingsstaat. Op de
veronderstellingen van het kabinet was nogal wat
af te dingen.
Mantelzorg gaat ten koste van de emancipatie
van vrouwen
Uit onderzoek naar mantelzorg blijkt dat de
bereidheid onder de bevolking om zorg te verlenen
aan een hulpbehoevend familielid erg groot is.
Volgens het SCP verlenen ongeveer 2,4 miljoen
mensen mantelzorg (SCP 2003: 11). De
veronderstelling van het kabinet dat mensen
onvoldoende mantelzorg verlenen, bleek onterecht.
Van verminderde burgerzin of betrokkenheid was
in dit verband dan ook geen sprake.
Het aanbod mantelzorg blijft op peil, mede
omdat vrouwen in deeltijdbanen werken (Morée
2005: 22). 11 Bovendien is mantelzorg geen
weloverwogen of vrijblijvende keuze, maar iets
waar men – bijna vanzelfsprekend – inrolt (SCP
2005d: 7-9). Inmiddels wordt er gesproken over
de mantelval: steeds meer mantelzorgers raken
door de duur en de intensiteit van de zorg die
zij bieden overbelast, omdat de situatie thuis
hen nooit loslaat – anders dan vrijwilligerswerk
heeft mantelzorg namelijk een dwingend karakter.
Verder hebben mantelzorgers steeds meer moeite
om hun eigen huishouden, werk en gezin te
combineren met de zorg voor een naaste. Een
nog groter beroep op mensen die al langdurig
mantelzorg verlenen – meestal vrouwen – is
onverantwoord en gaat ten koste van hun
participatie op de arbeidsmarkt (SCP 2005d).
De staatssecretaris stelde in reactie dat er
sprake is van ‘een individuele afweging die
mensen moeten maken’ (Nota verslag nieuwe
regels WMO 11 oktober 2005) 12 en suggereerde
16
oplossingen in de vorm van respijtzorg, 13 projecten
die mannen en jongeren moeten stimuleren om
meer te zorgen, en dagindelingsprojecten waarbij
gemeenten met werkgevers afspraken maken
over mantelzorgvriendelijk personeelsbeleid
(Morée 2005: 30). Mantelzorgorganisaties zelf
vonden dat bijstandsgerechtigde mantelzorgers
(deels) vrijgesteld moeten worden van de
sollicitatieplicht. Verder moeten mantelzorgers
recht hebben op kinderopvang. 14 Ook worden
fiscale tegemoetkomingen voor mantelzorgers
bepleit: ze dragen namelijk driedubbel bij aan de
AWBZ – ze bieden zorg, leveren arbeidstijd in en
betalen premie.
Mantelzorg verdient uiteraard ondersteuning,
maar de wijze waarop het kabinet inzette op meer
mantelzorg (eigen verantwoordelijkheid) stond
haaks op dat andere speerpunt van het kabinet:
meer werk. Alleen bij bepaalde groepen mannen en
jongeren bestaat nog een ‘onbenut groeipotentieel’,
maar door de historisch gegroeide zorgstructuur
(zorgende vrouwen, werkende mannen), is het
niet erg waarschijnlijk dat veel meer mannen en
jongeren zorgtaken op zich zullen gaan nemen
(Morée 2005: 42). En het beter faciliteren van
mantelzorg (door vrijstelling van sollicitatieplicht,
en kinderopvang) zal juist ten koste gaan van
de arbeidsparticipatie en de emancipatie van
vrouwen. Daarnaast zijn de lusten en lasten
ongelijk verdeeld over de samenleving:
laagopgeleiden en vrouwen verlenen meer
mantelzorg dan hoogopgeleiden en mannen (SCP
2005a: 197-182). In allochtone groepen is
mantelzorg bovendien nog altijd een traditioneel
gegeven; zij doen nauwelijks een beroep op
formele zorg (Yerden 2005).
Vrijwilligerswerk wordt niet structureel
ondersteund
Ook de werkverdeling in het vrijwilligerswerk
is seksespecifiek. Zo blijkt het vinden van
bestuurders voor organisaties in de zorg- en
welzijnssector geen probleem. Dit soort ‘politiek’
vrijwilligerswerk wordt doorgaans gedaan door
hoogopgeleide mannen en geldt als
statusverhogend (SCP 2005a: 197-182). In 2004
deed minder dan 30% van de Nederlanders
vrijwilligerswerk 15 en gaf 38% van de
11 Dit betreft een emancipatie-effectenrapportage, uitgevoerd door de staatssecretaris ingevolge de motie-Tonkens met kamernummer 29538, nr. 24. De
emancipatie-effectrapportage (EER) schetst wat de Wmo betekent voor de positie van vrouwen en mannen. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om het beroep
op de mantelzorgers.
12 Zie: http://www.minvws.nl/notas/dvvo/2005/nieuwe-regels-betreffende-maatschappelijke-ondersteuning-wet-maatschappelijke-ondersteuning.asp
13 Respijtzorg is tijdelijk vervangende zorg bij het wegvallen van een mantelzorger, bijvoorbeeld door vakantie of overbelasting.
14 Wim Groot en Henriëtte Maassen van den Brink, ‘Kabinet maakt mantelzorg onaantrekkelijk’, de Volkskrant, 8 september 2005.
15 Zie het persbericht van het SCP naar aanleiding van het verschijnen van het rapport De sociale staat van Nederland 2005 te vinden via http://www.scp.nl/
publicaties/persberichten/9037702023.shtml

maatschappelijke organisaties aan een tekort
aan vrijwilligers te hebben (SCP 2005a: 196).
De veronderstelling van het kabinet dat er een
onbenut groeipotentieel aan vrijwillige inzet is,
klopt dus niet. Bovendien omvat vrijwilligerswerk
in het kader van de WMO wel iets meer dan het
vrijblijvend ‘opleuken’ van straten: het gaat om
het leveren van langdurige informele zorg met
zo min mogelijk beroep op formele zorg. Omdat
vrijwilligers minder continu beschikbaar willen
zijn, zijn er in absolute zin ook meer vrijwilligers
nodig om te voldoen aan de vraag naar informele
zorg (Morée 2005: 42).
Toch wordt er, ondanks de sterke inzet op
en de hoge verwachtingen van de civil society,
door het kabinet bezuinigd op subsidies voor
vrijwilligersorganisaties. Onder de WMO wordt het
een gemeentelijke taak om het vrijwilligerswerk te
stimuleren. Of de gemeenten daarvoor de macht
en middelen hebben, is zeer de vraag. In 2001 is de
drie jaar durende Tijdelijke Stimuleringsmaatregel
Vrijwilligerswerk (TSV) ingevoerd, maar van een
bestendig vrijwilligersbeleid is geen sprake (SCP
2005a: 205). Het SCP concludeert dat, gelet op het
belang dat de overheid hecht aan dienstverlening
vanuit het maatschappelijk middenveld, het
onbegrijpelijk is dat het overheidsbeleid voor het
vrijwilligerswerk maar tijdelijk van aard is. Het
versterken van vrijwillige samenwerking en dit
goed benutten voor het realiseren en besturen
van collectieve voorzieningen, zou wel eens de
grote opgave voor de toekomst van de democratie
kunnen zijn. Maar, zo stelt het SCP, het is
onwaarschijnlijk dat dit vanzelf wordt gerealiseerd
als de overheid zich terugtrekt (SCP 2004b: 210).
Emancipatie van mensen met beperkingen wordt
miskend
De vermaatschappelijking van de zorg kwam er bij
3. DE KRITIEK OP DE WMO
dit kabinet op neer dat (gezonde) burgers (meer)
moeten zorgen voor de (afhankelijke) naasten.
Hierdoor werd de emancipatie van mensen met
beperkingen miskend: zij worden weer afhankelijk
gemaakt van hun naasten. Het streven van dit
kabinet was er niet op gericht dat kwetsbare
mensen met beperkingen volwaardig kunnen
meedoen aan de samenleving. Omdat thuiswonen
van deze groep goedkoper is dan verblijf in een
instelling, vernauwde het kabinet de definitie
van vermaatschappelijking tot extramuralisering.
Zelfstandig wonen leidt echter niet vanzelf tot
meer participatie en minder isolement. Het kabinet
zette alleen in op het aanpakken van de
kostenstijgingen van de AWBZ via zorg in eigen
kring en vrijwilligerswerk. De brede doelstelling
van de WMO, een voor iedereen toegankelijke
en faciliterende samenleving, werd daarmee bij
voorbaat gereduceerd tot het bevorderen van
mantelzorg.
Alle politieke partijen, ook het CDA, alle overheden
en alle sociale partners streven naar meer politieke,
maatschappelijke en arbeidsparticipatie van burgers,
waarbij arbeidsparticipatie voorop dient te staan. Er
was daarom terecht veel kritiek op de WMO. De veelal
ideologisch ingegeven veronderstellingen bleken,
getoetst aan het beschikbare onderzoeksmateriaal,
niet te kloppen en niet emancipatoir: ze waren
rolbevestigend en vergrootten de afhankelijkheid
van mensen. Vermaatschappelijking betekent dat de
maatschappij zodanig wordt ingericht dat iedereen
(met en zonder beperking) bijvoorbeeld naar de
bioscoop kan gaan. De civil society van het CDA
heeft daarmee weinig om het lijf: ze ontaardt in
een carrousel waarbinnen de groepen die het hardst
roepen het beste gehoord worden en de mensen die
het toch al zwaar hebben, worden vergeten. Dat is
voor de democratie geen vooruitgang.
17

DICHTER BIJ DE BURGER
18

4. WMO-Nieuwe Stijl
‘Dit is een van de meest succesvolle lobbies die ik
in de afgelopen jaren heb meegemaakt. Eendrachtig
hebben organisaties van ouderen en gehandicapten
ervoor gezorgd dat de WMO werd omgebogen.’
Parlementair journalist Pim van Galen, NOVA 23 januari 2006.
Goed georganiseerde belangenbehartigers van
gehandicapten en ouderen zijn sinds de introductie
van de wet druk in de weer geweest om de
verzekerde belangen veilig te stellen. In de aanloop
tot het kamerdebat was het persoonsgebonden
budget al gewaarborgd. 16 Ook kwam er extra
geld vrij voor cliëntenparticipatie. 17 Deze
belangengroepen richtten zich vervolgens op het
toch oormerken van budgetten en het afdwingen
van financiële garanties voor een (verplicht te
stellen) minimumvoorzieningenniveau. Verder
moesten er een tijdelijke zorgplicht 18 en een
langere overbruggingsperiode komen bij de
overgang van de huishoudelijke zorg uit de AWBZ
naar de WMO. Tot slot bepleitten de organisaties
voor kwaliteitswaarborgen voor de huishoudelijke
verzorging en een formele regeling van de
medezeggenschap (bijvoorbeeld in de vorm van
een WMO-raad en een WMO-klachtenprocedure).
Deze belangrijke voorwaarden vanuit het
perspectief van de cliënt, ontbraken in het
oorspronkelijke wetsvoorstel. 19
De civil society heeft zich in de opmaat naar
het Tweede-Kamerdebat van eind januari 2006
vervolgens eensgezind geroerd en er is goed
geluisterd naar de burgers! Maar liefst 35
amendementen zijn er op het wetsvoorstel
ingediend. Verenigd in het manifest ‘WMO. Écht
alleen maar zo’ 20 hebben 23 belangengroepen
van patiënten en cliënten inclusief de vakbonden
ervoor gezorgd dat de wet door de Kamerleden, op
twee voorwaarden na, vrijwel volledig is verbouwd
conform de door hen gestelde tien voorwaarden:
16 Persbericht VWS, 23 november 2005, ‘PGB blijft inzetbaar voor inkoop zorg bij mantelzorger’
17 Persbericht VWS, 19 september 2005, Ross: ‘10 miljoen extra voor cliëntenparticipatie’
18 Een zorgplicht is een wettelijke verplichting om een bepaalde met name genoemde voorziening te verstrekken.
4. DE WMO-NIEUWE STIJL
1. er moet een recht op zorg en ondersteuning
komen;
2. bij het bepalen van de zorgplicht moet het college
van B&W rekening houden met de aard en
omvang van iemands beperking, zijn individuele
mogelijkheden en persoonskenmerken;
3. de indicatiestelling moet conform de International
Classification of Functioning, Disability and Health
(ICF) 21 ;
4. voor alle individuele voorzieningen moet er keuze
zijn tussen voorziening in natura, een financiële
tegemoetkoming of het persoonsgebonden
budget;
5. budgetten voor voorzieningen moeten geoormerkt
worden;
6. het verlenen van huishoudelijke zorg moet vallen
onder het regime van de Kwaliteitswet
Zorginstellingen;
7. er moeten toetsbare en uniforme prestatieafspraken
komen vanuit cliëntperspectief;
8. een formele klacht-, bezwaar- en beroepsprocedure
conform de Wet Medezeggenschap Cliënten
Zorginstellingen;
9. een jaarlijkse informatieplicht voor gemeenten over
de prestaties;
10. voorzieningen ter ondersteuning van mantelzorgers
moeten verankerd worden in de WMO.
Op 1 januari 2007 gaat de volledige huishoudelijke
zorg definitief over naar de WMO. Er komt
geen gefaseerde uitvoering. Horizontale
verantwoording zal voornamelijk geschieden via
klanttevredenheidsonderzoeken. Door de
Kwaliteitswet Zorginstellingen van toepassing
te verklaren, is de kwaliteit van de verleende
thuiszorg gewaarborgd. Ook heeft de Tweede
Kamer aangegeven dat de WMO geen
bezuinigingsoperatie mag zijn. Zo moeten er,
onder meer geïndexeerd op basis van de
19 Zie het WMO-Manifest ‘WMO? Alleen maar zó!!!’ van organisaties van consumenten, patiënten, cliënten en mantelzorgers en vakbeweging,
www.programmacvp.nl/WMO-manifest/index.htm en het vervolgmanifest ‘Wmo? Echt alleen maar zó!!!’ van 17 januari 2006 te vinden via www.fnv.nl.
Zoals hoofdstuk 3 zal laten zien, is tijdens het Kamerdebat van 23 januari 2006 aan vrijwel alle voorwaarden gesteld in deze manifesten voldaan.
20 Het manifest is o.a. te vinden op http://www.programmavcp.nl/default.asp?pagId=107
21 De ICF is opgesteld door de World Health Organization (WHO) en bestaat uit een raamwerk van classificaties die tezamen een gestandaardiseerd
begrippenapparaat vormen voor het beschrijven van het menselijk functioneren en de problemen die daarin kunnen optreden. Doel van de ICF is om door
middel van het in kaart brengen van begrippen op dat terrein een basis te leggen voor een gemeenschappelijke standaardtaal. Zie http://www.who.int/
classifications/icf/en/ en voor de Nederlandse vertaling http://www.doconline.nl/npidoc/PDF/ICF-comp-NPi.pdf.
19

DICHTER BIJ DE BURGER
bevolkingssamenstelling, voldoende middelen
naar gemeenten gaan. Twee voorwaarden, het
oormerken van de budgetten en de zorgplicht,
zijn er niet doorgekomen. Maar voor de
zorgplicht is een ruim geformuleerde
compensatieplicht in de plaats gekomen:
gemeenten zijn verplicht mensen met hun
beperkingen te compenseren. Het wetsartikel 4
luidt:
‘Ter compensatie van de beperkingen die een persoon
(...) ondervindt in zijn zelfredzaamheid en zijn
maatschappelijke participatie, treft het college van
burgemeester en wethouders voorzieningen op het
gebied van maatschappelijke ondersteuning die hem
in staat stellen:
a. een huishouden te voeren
b. zich te verplaatsen in en om de woning
c. zich lokaal te verplaatsen per vervoermiddel’
Compensatie
Kernbegrippen zijn daarmee geworden
zelfredzaamheid en maatschappelijke participatie. In
een eerder stadium had het kabinet al eens
een definitie van het begrip zelfredzaamheid
gegeven: het vermogen om het leven in te
richten zonder dat hulp van anderen nodig is.
Onder maatschappelijke participatie verstaat het
kabinet het aangaan van sociale verbanden zowel
ten eigen bate (materieel via werk bijvoorbeeld en
immaterieel via vrienden en kennissen) als ten
gunste van anderen (vrijwilligers, mantelzorgers)
(Nota naar aanleiding van het verslag: 9-10). Daarmee
vormen niet langer eigen verantwoordelijkheid
en meer informele zorg de uitgangspunten van
de WMO. De wet kan met het compensatieuitgangspunt
een brede participatiewet worden:
zorg en welzijn kunnen op lokaal niveau op
maat – dicht bij de burger – worden aangeboden.
Gemeenten houden daarbij veel beleidsvrijheid.
Zij hoeven niet langer landelijk vastgestelde
rigide protocollen uit te voeren, maar kunnen
per burger bepalen wat die burger nodig heeft
om zelfredzaam te zijn en maatschappelijk te
kunnen participeren.
Door decentralisering van taken en
ontschotting van de verschillende budgetten
kunnen college en raad nu lokaal sociaal beleid
voeren en samenhang brengen in de verschillende
voorzieningen en loketten. De gemeente is
immers de democratische bestuurslaag die het
dichtst bij de burgers staat en die de zorgvraag
van haar eigen inwoners het beste kent. Er lijkt
sprake te zijn van een balans tussen voldoende
beleidsvrijheid voor gemeenten en voldoende
rechtszekerheid voor burgers; burgers krijgen
die ondersteuning die ze nodig hebben om
volwaardig mee te kunnen doen. Daarmee lijkt
20
de emancipatie van mensen met beperkingen
fundamenteel omarmd. Daar past wel een
kanttekening bij: de grenzen van de toelaatbare
ongelijkheid moeten zich – via de rechtsgang
naar de bestuurlijke rechter – nog
uitkristalliseren. Gemeenten hebben bovendien
een strenge motiveringsplicht opgelegd gekregen:
rechters mogen gemeentelijke WMO-besluiten
inhoudelijk, en niet alleen op procedurele
zuiverheid, toetsen. Dat belooft veel interessante
jurisprudentie en een potentieel dure WMO
voor gemeenten. Die zien zich vooralsnog
geconfronteerd met een toenemende vergrijzing
van de bevolkingssamenstelling, terwijl voorzien
wordt dat de budgetten op langere termijn niet
toereikend zullen zijn. De WMO kan wellicht
op termijn het gewenste inverdieneffect (welzijn
voorkomt zorg) sorteren: het langer thuis wonen
van mensen kan mogelijk worden gemaakt, dat
kan pas op de lange termijn goedkoper zijn.
Lokaal sociaal beleid
Lokale politiek wordt daarmee interessant, want
het politieke debat over de invulling van de
verschillende prestatievelden van de WMO,
verschuift daarmee naar het lokale niveau.
Gemeenten kunnen nu een eigen politieke agenda
uitvoeren en prioriteiten stellen. Minder goed of
niet-georganiseerde burgers, zoals psychiatrische
patiënten, verslaafden, oudere allochtonen en
allochtone mantelzorgers, dreigen echter weer
aan het kortste eind te trekken. Niet de solidariteit
tussen de verschillende bevolkingsgroepen, maar
de concurrentie tussen de goed georganiseerde
en de minder of niet georganiseerde burgers
wordt door de WMO bevorderd. Aan de wet is
weliswaar een bepaling toegevoegd die stelt dat
in het vierjarige beleidsplan de gemeenteraad
en het college zich van de behoeften van kleine
groepen moeten vergewissen, maar hun belangen
zijn niet behartigd bij het invoeringsproces.
Niettemin lijkt de wet haar doelstelling – op
papier – eindelijk waar te maken: de WMO is
een brede participatiewet en moet het meedoen
van iedereen – jong, oud, gehandicapt, nietgehandicapt
– mogelijk maken. Want de
keuzevrijheid voor gemeenten blijft: zij kunnen
kiezen voor een brede aanpak en het lokale
zorg- en welzijnsbeleid herijken en bundelen, of
opteren voor een smalle invoering en volstaan
met het ondersteunen van mantelzorgers en het
inrichten van informatieloketten. Wie als burger
of raadslid in een WMO-zwakke gemeente woont,
maar een ander lokaal sociaal beleid wil, heeft nu
geen aanspraken meer op de rijksoverheid, maar
zal zich daar in zijn of haar gemeente zelf hard
voor moeten maken. De burger is immers niet
alleen klant, maar ook medebepaler en kiezer!

Epiloog
Sinds 1 juli 2004 functioneert binnen de rijksoverheid
de Visitatiecommissie Emancipatie. Deze commissie
is ingesteld door Minister De Geus van SZW met als
taak het volgen, beoordelen en stimuleren van het
emancipatiebeleid bij de rijksoverheid. 22
Lange tijd ging het debat rondom de invoering
van de WMO uitsluitend over de AWBZ-verzekerde
rechten en uiteindelijk zelfs uitsluitend over
de huishoudelijke zorg. Weinig partijen en
organisaties hebben zich geroerd op het onderwerp
emancipatie. Herhaaldelijk heeft GroenLinkskamerlid
Evelien Tonkens de motie met het
verzoek een emancipatie-effectenrapportage uit
te laten voeren, ingediend. 23 Uiteindelijk heeft
de Kamer in juni 2005 ingestemd met de motie
die resulteerde in het rapport van onderzoekster
Morée. 24 De onderzoeksresultaten formuleerden
een antwoord op de vraag wat de WMO betekent
voor de positie van mannen en vrouwen. De
WMO zou de emancipatie van zowel vrouwen
als mensen met een beperking tegenwerken en
ook zouden er te weinig vrijwilligers zijn. VCE-
4. DE WMO-NIEUWE STIJL
voorzitter Tineke Lodders hierover:
‘Anderzijds wordt op departementen ‘niet consequent
nagedacht’ over de gevolgen die het beleid kan
hebben voor de posities van mannen en vrouwen.
Daarbij gaat het om emancipatoire effecten van wet-
en regelgeving. Opmerkelijk is dat bij belangrijke
dossiers − de Wet maatschappelijke ondersteuning
of de majeure wijzigingen in het zorgstelsel – geen
emancipatie-effectrapportage gedaan wordt, tenzij
de Tweede Kamer (de GroenLinks-fractie, AS) hier
langdurig om vraagt.’ (Financieel Dagblad, 8 februari
2006, ‘Den Haag dreigt emancipatiedoelstelling te
missen’).
Het oorspronkelijke wetsvoorstel was gericht op
‘eigen verantwoordelijheid’ en bezuinigingen. Met de
emancipatie-effectenrapportage werd zonneklaar
dat het kabinet daarmee vooral vrouwen trof: het
oorspronkelijke wetsvoorstel werkte de emancipatie
van vrouwen, ouderen en gehandicapten tegen.
Het is daarom zaak ook in de toekomst te blijven
kijken naar de emancipatoire effecten van nieuwe
wetgeving.
22 Persbericht VWS 23 december 2005, ‘Emancipatie-effecten van de WMO’. Zie ook haar brief aan de kamer via de link http://www.minvws.nl/images/dlb-
2627428_tcm10-79460.pdf met het kenmerkDLB-2627428
23 Motie met nummer 29538, nr. 24.
24 Morée, M. (2005), Een EER voor de Wmo. Emancipatie-effectenrapportage inzake de Wet maatschappelijke ondersteuning, Utrecht: Nederlands Instituut
voor Zorg en Welzijn.
21

DICHTER BIJ DE BURGER
22

5. Dichter bij de burger?
Onvermoeid blijft het kabinet inzetten op het
herwinnnen van het vertrouwen van burgers in de
politiek. Het kabinet wil dichter bij de burger komen.
De lokale aanpak moet de politiek in de buurt
van de burger brengen. Wijkgericht werken, de
buurtaanpak, is daar een voorbeeld van. Met deze
aanpak wordt geprobeerd de onverschillige en
ontevreden burgers (zie hoofdstuk 1) te bewegen
tot meer participatie in de wijk. Deze methode zal
echter niet werken om het burgervertrouwen in
de politiek te herwinnen. Het zijn namelijk juist
de groepen die niet of niet genoeg participeren in
de vele inspraak- en medezeggenschapsorganen,
maar wel bij verkiezingen afrekenen met de
politiek – dat is hun democratisch recht. De
burgers die zijn aangeduid als de ‘geïnvolveerden’
en de ‘gezagsgetrouwen’, zijn doorgaans goed
georganiseerd en weten voldoende gebruik te
maken van de formele inspraakstructuren. Hierbij
spelen voor het bestuur de bekende dilemma’s
rondom burgerparticipatie en interactief beleid:
representativiteit en het nivea-effect. Grote
groepen burgers, met name zij die door hun
lage opleiding niet beschikken over de vereiste
burgerschapsvaardigheden, worden in hun rol
als afnemer van publieke dienstverlening echter
vergeten. Zij wensen niet meer
participatiemogelijkheden, maar betere publieke
dienstverlening. Het zijn juist deze groepen
burgers die de diepte van de kloof bepalen en voor
wie meer participatie geen bindmiddel is. Ook in
de kabinetsvisie en in het gevoerde debat rondom
de WMO bestaat voor deze ongeorganiseerde
burgers, de onverschilligen en de ontevredenen,
weinig aandacht.
Het kabinet wilde met de WMO – met veel
retoriek – vooral de AWBZ aanpakken. Het verzet
tegen deze wet kwam vooral van goed
georganiseerde groepen van gezagsgetrouwe en
geïnvolveerde burgers die hun door de AWBZverzekerde
aanspraken jegens de rijksoverheid
zien verdwijnen naar het lokale domein. Door
de ontschotting van budgetten en het omzetten
van verzekerde rechten – vooralsnog alleen de
huishoudelijke zorg – in niet juridisch afdwingbare
prestatievelden, wordt de rechtszekerheid van
burgers aangetast.
Tegelijk ontstaan er kansen voor de lokale
democratie, omdat de WMO burgers in hun
verschillende rollen als klant, als kiezer en als
meebepaler van beleid uitnodigt zich te laten
5. DICHTER BIJ DE BURGER?
gelden in de lokale politiek. De rechtszekerheid
kan zo op gemeentelijk niveau door de inwoners
worden afgedwongen. De goed georganiseerde
groepen burgers (de gezagsgetrouwen en
geïnvolveerden) kunnen via participatie in de
plaatselijke politiek hun belangen in het
beleidsplan en de verordening trachten veilig
te stellen. Daarmee komt de politiek dichter
bij deze burgers en wordt hun afstand tot
de politiek verkleind. De lokale politiek kan
zo weer interessant worden; belangen van
verschillende groepen worden immers tot inzet
van gemeenteraadsverkiezingen.
Daarbij past wel een kritische kanttekening:
de lokale politiek moet de belangen van álle
burgers, dus ook van ongeorganiseerde burgers
(de onverschilligen en de ontevredenen)
behartigen en zich niet uitsluitend laten lenen
voor de lobby van goed georganiseerde burgers.
Ook de belangen van deze burgers die de
hen toegedichte rol als meebepaler van beleid,
niet zullen kunnen waarmaken, omdat ze
bepaalde burgerschapsvaardigheden missen,
eenvoudigweg geen tijd hebben of liever hun
tijd anders willen besteden, dienen behartigd
te worden.
Ook het lokale welzijnsbeleid, nogal eens over
het hoofd gezien door alle kritiek uit de ‘AWBZhoek’,
kan door de WMO een nieuwe impuls
krijgen. Vrijwilligerswerk, nuttig en leerschool van
burgerschapsvaardigheden, ontstaat immers niet
vanzelf, maar vereist een actieve lokale overheid!
Van gemeenten wordt veel verwacht: als
dienstverlener, maar ook als regisseur en
marktpartij. Zij zullen de belangen van alle
betrokkenen moeten wegen en alle prestatievelden
moeten invullen. Doordat het kabinet de
gemeentelijke autonomie op belastingterrein fors
heeft ingeperkt door afschaffing van het
gebruikersdeel OZB op woningen en maximering
van de resterende OZB-tarieven, zullen zij het
béter moeten doen met minder geld. Voorlopig
is hun roep om meer instrumenten en middelen
aan dovemansoren gericht. Steeds vaker zullen
ze daarom met de vraag worden geconfronteerd:
‘moet eigen geld worden bijgelegd of moeten de
taken worden uitgevoerd tot het niveau waarvoor
geld beschikbaar is, eventueel voorzien van een
protest richting Den Haag?’
Ons ideaal is een ontspannen samenleving
waarin iedereen kan werken, zorgen en recreëren.
De WMO biedt door de ontschotting en de
23

DICHTER BIJ DE BURGER
decentralisering gemeenten de kans om te werken
aan een samenleving die toegankelijk is voor
iedereen. Woonzorgzones, levensloopbestendige
woonwijken en wijkdienstencentra zijn hiervan
goede voorbeelden. De inzet van zowel kabinet
24
als gemeenten moet daarom niet de zorg in
eigen kring zijn, maar het bevorderen van de
vermaatschappelijking in de oorspronkelijke
betekenis: het bevorderen van de maatschappelijke
participatie en emancipatie van àlle burgers.

6. WAALWIJK: PIONIERSGEMEENTE
6. Waalwijk: pioniersgemeente
Wie meer wil weten over de Wet Maatschappelijke
Ondersteuning, moet in Waalwijk wezen. Ook de
landelijke pers heeft Waalwijk als pioniersgemeente
op het gebied van welzijn en zorg ontdekt. Barth van
Eeten is de verantwoordelijke wethouder. Wie is deze
WMO-ambassadeur van GroenLinks-huize die zelfs
CDA-staatssecretaris Ross wist te enthousiasmeren
over haar eigen wet? Een verslag van een dag uit het
leven van een bevlogen wethouder.
Om half een word ik in het markante stadhuis
van Waalwijk ontvangen. De wethouder heeft er
dan al twee afspraken op zitten: een overleg met
een woningbouwcorporatie en een vergadering
met de stuurgroep centrum. In zijn sobere
werkkamer, met uitzicht op het marktplein, is
de sfeer ontspannen. Het is verkiezingstijd en de
wethouder weet op 22 februari 2006 nog niet of
hij straks door mag gaan. Van Eeten is echter,
zo valt te lezen op de campagneposter in zijn
kamer, niet wethouder voor GroenLinks maar voor
GroenLinksaf, een lokale partij die in de traditie
van GroenLinks staat. Van Eeten is pas sinds 2004
wethouder en dat met maar twee raadszetels.
Daarvoor was hij acht jaar raadslid (1982-1990) en
negen jaar statenlid (1995-2003).
De WMO moet nog ingevoerd worden, maar in
Waalwijk heeft de wet een lange geschiedenis. Van
Eeten: ‘Al in 1995 is Waalwijk begonnen met buurt-
en wijkbeheer. Daarbij maakten twee factoren
het een en ander eenvoudiger. Allereerst waren
de wijk- en dorpsraden niet geïnstitutionaliseerd,
dus waren er niet zes buurtkoningen. De tweede
factor is dat al in 1998 een eerste
bewonerstevredenheidsonderzoek is uitgevoerd.
Niet langer was het aantal wipkippen in een wijk
doorslaggevend, maar de beleving van inwoners
op het gebied van veiligheid en voorzieningen in
de wijk. In 2003 is dat onderzoek herhaald. De
vraag wat er geleverd is bleek niet interessant
te zijn, het ging om beleving en vertrouwdheid
in de buurt. In 2004 zijn we begonnen met het
combineren van alle ontwikkelingen in de stad
in de zogenoemde gebiedsgerichte aanpak. Het
werd zaak om bewoners bij elkaar te brengen om
te beoordelen wat de behoefte was. De een wil
rust in de wijk, de ander wipkippen, maar er moet
daardoor geen frictie in de wijk komen. Door de
mensen bij elkaar te brengen en de verschillende
behoeften bespreekbaar te maken, leren mensen
ook rekening met elkaar houden. Mensen moeten
ook leren hun behoefte beter te formuleren: een
vijftiental mensen in Waalwijk worden geschoold
in wat wij noemen ‘vraagarticulatie’.’
Voor Barth Van Eeten is zelfredzaamheid het
uitgangspunt, niet de eigen verantwoordelijkheid.
Hij heeft het over mensen die in Waalwijk wonen
en niet over ‘burgers’. Van Eeten: ‘Je moet luisteren
naar mensen en doorvragen, maar niet op verzoek
draaien, dat is de LPF-methode. Je moet aanbieders
en vragers van diensten bij elkaar brengen,
dat betekent bijeenkomsten organiseren. Mensen
moeten bovendien ook fouten kunnen maken.
Het gaat erom als gemeente zo dicht mogelijk
bij de mensen te komen. De meeste ambtenaren
worden enorm enthousiast van initiatieven van
mensen. Andere ambtenaren kunnen niet meer
negatief doen, want dan worden ze niet meer bij
projecten betrokken. Ook de raadsleden moeten
de wijken in, nieuwe initiatieven ontplooien. Met
instellingen moeten concrete afspraken worden
gemaakt: ze moeten fysiek in de wijk aanwezig
zijn, een callcenter ergens in Den Bosch is niet
voldoende. En als er iets aan de hand is in een
bepaalde wijk, dan moet je ernaar toe en niet
eerst vragen gaan stellen in de raad. Gemeenten
weten bovendien niet altijd wat goed is voor
de mensen. Vaak hebben ambtenaren voor een
probleem oplossingen bedacht, die in de praktijk
niet blijken te werken omdat ze niet eerst met
de bewoners zijn gaan praten. Het mooie van de
WMO is dat het zo breed is: het is er niet alleen
voor ouderen en gehandicapten.’
12. 30-13.30 uur: Regulier overleg woonzorgontwikkeling
De wethouder heeft een voortgangsafspraak staan
met Arthur Smits, de gemeentelijke
sectordirecteur inwonerszaken. Van Eeten: ‘Je
moet de WMO vooral zien als bestuurlijke
vernieuwing, als een nieuwe manier van werken
voor gemeenten. Het gaat erom zoveel mogelijk
verschillende ontwikkelingen in de stad bij elkaar
te brengen. Omdat straks alle verschillende potten
bijelkaar geschoven gaan worden, kun je als
gemeente veel meer doen. Het gaat erom alle
kansen in een wijk bij elkaar te brengen. Daarmee
vergroot je de samenhang in een wijk. Zo hoort
bij een nieuwe school kinderopvang, dan moet
het geld er gewoon komen, door de budgetten
bij elkaar te schuiven is dat straks heel goed
mogelijk. De buurthuizen bereiken mensen al
lange tijd onvoldoende, terwijl het bekend is dat
welzijnswerk vereenzaming tegengaat en er voor
zorgt dat mensen minder beroep doen op dure zorg.
25

DICHTER BIJ DE BURGER
Om dicht bij de mensen zorg te kunnen bieden, is
Waalwijk opgedeeld in zes woonzorgzones. In elke
woonzorgzone komt een pluscentrum, waarin een
fysiotherapeut, een huisarts, een brede school,
kinderopvang, een postagentschap, pinautomaten
en nog veel meer instellingen worden verenigd.
Zo’n centrum moet een eerstelijns wijkvoorziening
worden en achtduizend mensen 24 uur zorg
kunnen bieden’, aldus Van Eeten. ‘Door de
samenwerkingsverbanden die worden aangegaan
lukt het om bijvoorbeeld voor de verschillende
directies van de kinderopvangvoorzieningen
slechts één directiekamer te bouwen. Ook de
schoolaula moet multifunctioneel inzetbaar zijn.
Op de bedrijfsverzamelplekken zit iedereen
weliswaar op het zelfde terrein, maar verschuilt
iedereen zich alsnog achter de eigen façade.
Hier zijn geen voordeuren meer. Mensen met
lichamelijke of psychische beperkingen, gewone
senioren en kinderen zullen met elkaar in contact
komen’, aldus Van Eeten.
14.00 -14.15 uur: Turkse moskee
Onderweg naar zijn volgende bestemming valt een
moskee op. Bij navraag blijkt het een Molukse
moskee te zijn, destijds officieel geopend door
minister van WVC Hedy d’Ancona. Van Eeten: ‘Ook
de Turkse gemeenschap wil een nieuwe moskee.
Maar de buurt waar de moskee zou moeten komen,
ging in verzet uit vrees voor overlast en uit
angst voor fundamentalistische praktijken. Het
is het ‘we willen het niet hebben’-gevoel. Maar
die moskee die moet er wel komen, dat is
een stedelijke voorziening waar een legitieme
vraag naar is, daar valt verder niet over te
onderhandelen. Wel over de hoe-vraag. Dat is
bestuurlijke helderheid en op die manier pak je
ook het niet-in-mijn-voor-en-achtertuineffect aan.
Het bestuur van de Turkse moskee heeft tijdens
een buurtbijeenkomst voorlichting gegeven aan de
toekomstige omwonenden. Die vonden: er staat
toch al een moskee, waarom kunnen Turken daar
niet heen? Maar Molukse moslims zijn geen Turkse
moslims. Uiteindelijk is het de Turkse voorlichters
gelukt de bewoners gerust te stellen.’
14.15-15.45 uur: Subsidie Sociaal Cultureel Centrum
Zidewinde
De wethouder heeft een afspraak staan met de
vrijwilligers van Zidewinde in Sprang-Capelle. Er
moet bezuinigd worden in Waalwijk, 30.000 euro in
totaal op drie sociaal-culturele voorzieningen. ‘Als
jullie er niet vrijwillig uitkomen, zal de gemeente
zelf gaan beslissen welke activiteiten zij niet
langer gaat subsidiëren’, stelt Van Eeten. Het is een
harde boodschap, maar gemoedelijk gebracht. Het
centrum vraagt in het kader van haar veertigjarig
bestaan ook een bijzondere subsidie aan. Maar de
26
gemeente subsidieert een jubileumfeest niet, stelt
Van Eeten. ‘Wel een buurtfeest met zoveel mogelijk
andere verenigingen.’ Er volgt een vraag over
de status van de gemaakte voortgangsafspraken,
gezien de aankomende verkiezingen. Van Eeten:
‘Wethouders komen en gaan, maar afspraken
blijven bestaan.’
In de auto op weg naar alweer de volgende
afspraak vertelt Van Eeten: ‘De WMO verplicht
gemeenten ook aan sociale cohesie in wijken te
doen. Dan moet je wel mensen aansporen om
samen te gaan werken. Mensen zijn bovendien
zuinig met het budget dat ze krijgen, zuiniger dan
gemeenten: mensen moeten ook weten wat iets
kost. Voor deze vereniging zal het een behoorlijke
omslag zijn om met prestatiecontracten te moeten
gaan werken. Ze vinden het lastig de prestaties
te moeten kwantificeren. Maar Zidewinde moet
actief op zoek gaan naar andere mensen die ook
iets zouden willen doen in het gebouw.’
16.00-18.00 uur: Jongerenhuisvesting
In Waalwijk wordt ook geëxperimenteerd met
‘koopgarant’ en ‘collectief bouwen in eigen beheer’.
Van Eeten: ‘Koopgarant woningen moeten
beschikbaar blijven voor de starters op de
woningmarkt en omdat er collectief en in eigen
beheer gebouwd gaat worden door de jongeren
zullen kosten bespaard worden en woekerwinsten
voor handige projectontwikkelaars tot het verleden
gaan behoren. De zeggenschap van mensen en
hun betrokkenheid worden daarmee vergroot.
Het zullen ongetwijfeld rijtjeshuizen worden om
de kosten te drukken, maar mensen hebben
voldoende ruimte en kans om creatief te zijn. De
jongeren moeten ook nadenken over de sociale
infrastructuur die ze rondom de eigen woning
gemeenschappelijk willen, een speeltuintje, een
school, wijkwinkels en kinderopvang. Dat is het
raakvlak met de WMO.’ De wethouder is onderweg
om een misverstand op te lossen: er zijn dreigende
conflicten tussen de jongerenorganisatie en de
corporatie over aanmeldingscriteria en de
inschrijvingsprocedure. Van Eeten, vergezeld door
beleidsmedewerker Willem Ebbers, speelt de rol
van bemiddelaar en wijst hen op de afspraken die
ze gemaakt hebben. ‘Als de een afhaakt, houdt
het op’, stelt Van Eeten. ‘En daar wint niemand
bij.’ Van Eeten presteert het dat beide partijen
weer tot elkaar komen: ‘Het gaat erom ervoor te
zorgen dat projecten niet door kleine conflicten
en groeiend wantrouwen vertraging oplopen. De
gemeente kiest geen partij, maar zorgt ervoor dat
mensen met elkaar gaan praten.’
18.30-19.30 uur: Grand Café ‘t Slot
We eten snel een hapje en praten tussendoor
over de Waalwijkse WMO-aanpak. ‘Ook het

jeugdbeleid valt straks onder de WMO. Waalwijk is
geselecteerd door het samenwerkingsverband van
de KNVB en de Cruyff Foundation voor de aanleg
van een kunstgrasvoetbalveld. Een kunstgrasveld
kost ongeveer tachtigduizend euro, het verschil
zal de gemeente bijleggen. Het is een prachtige
voorziening, veel mensen vinden dat het er moet
komen. Maar de grote vraag is waar?’ Voorwaarde
van het samenwerkingsverband is dat het veldje
niet aan de rand van de stad, maar in de stad
wordt gerealiseerd. Van Eeten vertelt dat de
gemeente aanvankelijk een ‘valse start’ maakte.
‘Het stadhuis had bedacht een poll te houden, maar
had daarbij de buurten in die poll niet op de
hoogte gesteld. De buurt die uit de poll kwam, ging
in verzet. Nu is er een prijsvraag uitgeschreven:
jongeren worden uitgenodigd om zelf op zoek te
gaan naar een locatie die voldoet aan de gestelde
criteria. Een extra voorwaarde van de gemeente
is dat zeventig procent van de omwonenden de
komst van het veldje moet steunen. Een Cruyff
Court is namelijk geen stedelijke voorziening
maar een buurtvoorziening, daarom is draagvlak
in de buurt wel van doorslaggevend belang.’
19.30-21.30 uur: Jongerencentrum Tavenu
Om half acht zijn ongeveer 30 jongeren aanwezig
in de donkere en rokerige hal van
jongerencentrum Tavenu. ‘Wie wil er een Cruyff
Court?’ opent wethouder Van Eeten de
bijeenkomst. Hij spreekt de voorkeur uit voor een
‘aandachtswijk’ waar weinig voorzieningen zijn
6. WAALWIJK: PIONIERSGEMEENTE
voor jongeren. Op de website van de gemeente is
een stadsplattegrond beschikbaar waarmee de
jongeren een eerste inschatting kunnen maken
of het veldje van 42x28 meter past op die locatie.
Van Eeten: ‘Op deze manier wordt voorkomen
dat de jeugd iets wil en vervolgens de ambtenaar
het plan staat te verdedigen tegenover boze
buurtbewoners.’ De jongeren spreken af in de
auto te zullen stappen en op zoek te gaan naar
een geschikte locatie in de stad. De ambtenaar
haakt aan en zal meegaan in die autorit. De
wethouder sluit af en roept de jongeren op
met hun ideeën naar de gebiedscoördinator te
gaan. Hij biedt ze een drankje aan en er wordt
nageborreld. Het is tien uur als de wethouder mij
afzet op het station en eindigt met de opmerking:
‘De WMO biedt veel kansen, maar Waalwijk moet
het nog wel allemaal waarmaken.’ Het is mij
duidelijk: in Waalwijk wordt niet in het stadhuis
bepaald wat belangrijk is voor mensen!
Waalwijk is een zogenaamde proeftuingemeente en
vervult een ambassadeursfunctie voor de WMO.
Kamerleden, wethouders en raadsleden kunnen
een dagje komen kijken. Meer informatie kunt u
vinden op de website van het ministerie van VWS
www.minvws.nl en www.invoeringwmo.nl. Voor de
bestuurlijke aanpak van de WMO in Waalwijk kunt u
kijken op www.waalwijk.nl.
27

DICHTER BIJ DE BURGER
28

Bronnen
1. Literatuur
Beer, P. de, P. Leenders, J. Plantenga en K. Roozemond,
(2004), Nieuwe tijden, nieuwe zekerheden. Naar
een modern stelsel van sociale zekerheid, Utrecht:
Wetenschappelijk Bureau GroenLinks.
Beukenholdt-ter Mors, T., H. Daemen en L. Schaap
(2002), Participatiebevordering in het Nederlands
Openbaar Bestuur, 1975-2000: Een andere analyse
van evaluaties, Rotterdam: Centre for Local
Democracy.
Boorsma, P.B., C.A. de Kam en L. van Leeuwen
(2004), Belasten op niveau. Meer fiscale armslag voor
gemeenten: Den Haag: Vereniging van Nederlandse
Gemeenten.
Commissie Toekomst Overheidscommunicatie (2005),
In dienst van de democratie, Den Haag: Ministerie
van Algemene Zaken, www.minaz.nl/wallage.
Dekker, P. en J. de Hart (2002), Burgers over goed
burgerschap, (pp.21-35) in: R.P. Hortulanus en J.E.M.
Machielse (red.), Modern burgerschap, Den Haag:
Elsevier.
Edelenbos, J., H.L. Klaassen en L. Schaap, (2005),
Burgerparticipatie zonder verantwoordelijkheid,
Rotterdam: Centre for local democracy.
Egas, C. (2005), De Wmo.Cliënten aan zet. De Wet
Maatschappelijke Ondersteuning. Hoe organiseren
we lokale invloed?, Utrecht: Sociale Alliantie.
Halsema, F. en Gent, I. van (2005). Vrijheid eerlijk delen.
Vrijzinnige voorstellen voor sociale politiek. Den Haag:
GroenLinks.
Ministerie van Binnenlandse Zaken (2003), Kabinetsvisie
‘Andere overheid’, Den Haag: Ministerie van
Binnenlandse Zaken, http://www.minbzk.nl/
openbaar_bestuur/programma_andere/parlementair/
kabinetsvisie.
Ministerie van Volksgezondheid, Ruimtelijke Ordening
en Milieu (2005), Beleid met burgers. Praktische gids
voor burgerparticipatie, Den Haag: VROM. http://
www.vrom.nl/pagina.html?id=16572.
Kennedy, J. (2005), De kloof als moreel probleem,
Nederlands Dagblad, 29 augustus 2005.
Lans, J. van der, E. Tonkens,, C. van Dullemen, R.
Grondel, R. van Gurp, H. Meijer en B. van Schijndel,
(2004), Agenda voor een democratische cultuur,
Utrecht: Wetenschappelijk Bureau GroenLinks.
Lans, J. van der (2005), Koning Burger. Nederland als
zelfbedieningszaak, Amsterdam: Augustus.
Morée, M. (2005), Een EER voor de Wmo. Emancipatieeffectenrapportage
inzake de Wet maatschappelijke
ondersteuning, Utrecht: Nederlands Instituut voor
Zorg en Welzijn.
Prast, H., R. Mosch en W.R. van Raaij (2005),
Vertrouwen, Cement van de Samenleving en Aanjager
BRONNEN
van de Economie. De Nederlandse Bank/Universiteit
van Tilburg.
Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2000),
Aansprekend burgerschap. De relatie tussen de
organisatie van het publieke domein en de
verantwoordelijkheid van burgers, Den Haag: Sdu.
Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2002a),
Bevrijdende kaders. Sturen op verantwoordelijkheid,
Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling, Den Haag:
Sdu.
Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2002b), De
handicap van de samenleving. Over mogelijkheden
en beperkingen van community care, Den Haag:
Sdu.
Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2005),
Horizontale verantwoording bij ZBO’s en
agentschappen. Een inventarisatie en analyse van 74
monopolisten, Werkdocument 11, Den Haag: Raad
voor Maatschappelijke Ontwikkeling.
Raad voor het Openbaar Bestuur (2004), Burgers
betrokken, betrokken burgers, Den Haag: Raad voor
het Openbaar Bestuur.
Raad voor het Openbaar Bestuur (2005), Autonoom of
automaat. Advies over gemeentelijke autonomie, Den
Haag: Raad voor het Openbaar Bestuur.
Sociaal en Cultureel Planbureau (2003), Mantelzorg in
getallen, Den Haag: SCP.
Sociaal en Cultureel Planbureau/Stichting voor
Economisch Onderzoek der Universiteit van
Amsterdam (2004a), Kosten en baten
extramuralisering. De gevolgen van extramuralisering
voor de Regeling Hulpmiddelen, Den Haag: SCP.
Sociaal Cultureel Planbureau (2004b), In het zicht van
de toekomst. Sociaal en cultureel rapport 2004, Den
Haag: SCP.
Sociaal Cultureel Planbureau (2004c), Achter de
schermen. Een kwart eeuw lezen, luisteren, kijken en
internetten. Het culturele draagvlak, Den Haag: SCP.
Sociaal Cultureel Planburau (2005a), De sociale staat
van Nederland, Den Haag: SCP.
Sociaal Cultureel Planburau (2005b),
Vermaatschappelijking in de zorg. Ervaringen en
verwachtingen van aanbieders en gebruikers in vijf
gemeenten. Den Haag: SCP.
Sociaal Cultureel Planburau (2005c), Kijk op informele
zorg, Den Haag: SCP.
Sociaal Cultureel Planburau (2005d), De mantelval.
Over de dreigende overbelasting van de mantelzorger,
Den Haag: SCP.
Sociaal Cultureel Planburau (2005e), De goede burger.
Tien beschouwingen over een morele categorie, Den
Haag: SCP.
29

DICHTER BIJ DE BURGER
SGBO (2005), Burgerparticipatie in de Wmo.
Handreiking voor gemeenten, Den Haag: SGBO.
Steyeart, J., J. Bodd en L. Linders (2005), Actief
burgerschap. Het betere trek- en duwwerk rondom
publieke dienstverlening, Eindhoven: Fontys
Hogescholen.
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid
(2002), Mondiger of Moeilijker? Een studie naar de
politieke habitus van hedendaagse burgers, Den
Haag: Sdu.
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid
(2004a), Bewijzen van goede dienstverlening,
Amsterdam: Amsterdam University Press.
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid
(2004b), Maatschappelijke dienstverlening. Een
onderzoek naar vijf sectoren, Amsterdam: Amsterdam
University Press.
Yerden, I. (2005), Allochtone mantelzorg. Van
traditionele plicht naar financiële verplichting
(p.162-185) in: M. Hurenkamp en M. Kremer (red.),
Vrijheid verplicht. Over tevredenheid en de grenzen
van keuzevrijheid, Amsterdam.
2. Websites
www.minaz.nl/wallage/
www.regering.nl/regeringsbeleid/balkenende1/
begroting2003/az.jsp
www.publiekezaak.nl
www.hetkenniscentrum.nl
www.invoeringWMO.nl
www.vng.nl
www.vrom.nl
www.wegwijzerloket.nl
www.scp.nl
www.wrr.nl
www.minocw.nl
www.leiden.nl
www.ipp.nl
www.verwey-jonker.nl
www.wetmaatschappelijkeondersteuning.nl
www.minvws.nl
30
3. Lijst van geïnterviewde personen
De bestuurders, ambtenaren en wetenschappers die
zijn geïnterviewd over hun beleid en visie die wij
bedanken zijn:
Hester Tjalma-den Oudsten en Floor Kaspers,
adviseurs SGBO (VNG)
Tof Thissen, directeur Divosa en Eerste Kamerlid voor
GroenLinks
Ady Hoitink, raadslid GroenLinks Utrecht
Gerard van Hees, fractievoorzitter GroenLinks Leiden
Linze Schaap, universitair docent Erasmus Universiteit
Rotterdam
Annemarieke Slavenburg, beleidsmedewerker
Regionaal Patiënten en Consumentenplatform
ZuidHolland Noord
James Kennedy, hoogleraar contemporaine
geschiedenis, Vrije Universiteit
Edith van Middelkoop, ambtenaar gemeente Leiden,
wijkchef Stadsdeel West
Thomas Schillemans, senior adviseur Raad voor
Maatschappelijke Ontwikkeling
Maarten Davelaar, onderzoeker Verwey-Jonker
Instituut
Evelien Tonkens, bijzonder hoogleraar actief
burgerschap, Universiteit van Amsterdam
Bert Holman, projectleider invoering WMO bij ministerie
van VWS
Theo Roes, adjunct-directeur SCP

BRONNEN
Bijlage: Tabel kwetsbare groepen
Schattingen van aantal personen per klantprofiel
Aantal Aantal ouderen 65+
Personen met een lichamelijke beperking 1.500.000 730.000
Personen met chronische psychische problemen 120.000 100.000
Personen met een verstandelijke beperking 25.000 4.000
Personen met psychosociale of materiele problemen 500.000 50.000
Personen met lichte opvoed- en opgroeiproblemen 525.000
Personen betrokken bij huiselijk geweld 500.000
Personen met meervoudige problematiek 100.000
Totaal aantal kwetsbare personen 3.270.000 884.000
Totaal aantal inwoners Nederland 16.300.000 2.200.000
Percentage kwetsbare personen 20% 40%
Bron: www.wetmaatschappelijkeondersteuning.nl
31

DICHTER BIJ DE BURGER
Colofon
Uitgave: Wetenschappelijk Bureau GroenLinks - 2006
Teksten: Aysel Sabahoglu ˘
en Noortje Thijssen
Eindredactie: Gerrit Pas
Binnenwerk: Daniel Hentschel
Omslagontwerp:Ruparo (Ivo Sikkema), Amsterdam
Copyright © WETENSCHAPPELIJK BUREAU GROENLINKS
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of
openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie
of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande
toestemming van de uitgever.
Uitgave van het WETENSCHAPPELIJK BUREAU GROENLINKS
Oudegracht 312, Postbus 8008, 3503 RA Utrecht
Telefoon: 030 23 999 00
E-mail: info@groenlinks.nl
Website: http://www.groenlinks.nl
ISBN-10: 90-72288-46-7
ISBN-13: 978-90-72288-46-2
32

Het kabinet-Balkenende II wil dichter bij de burger komen - de
kloof tussen politiek en burgers dichten. Actief burgerschap
en participatie zijn de sleutelbegrippen. Burgers moeten meedoen,
meepraten en meebeslissen. Maar wordt door participatie in de lokale
politiek de kloof gedicht? Politici zullen dan meer rekening moeten
gaan houden met de verschillende typen burgers en de rollen die deze
kunnen spelen.
Ook met de Wet Maatschappelijke Ondersteuning wil het
kabinet dichter bij de burger komen. Oorspronkelijk wilde het
kabinet vooral de kostenstijgingen in de zorgsector aanpakken door
familie en vrijwilligers meer met zorgtaken te belasten. Maar een
stevige lobby van belangengroepen van ouderen en gehandicapten
heeft ervoor gezorgd dat het wetsvoorstel ingrijpend is gewijzigd. Als
de Eerste Kamer eind 2006 instemt met het voorstel, wordt niet de
eigen verantwoordelijkheid het uitgangspunt van de wmo, maar de
maatschappelijke participatie.
Gemeenten krijgen de taak de wmo uit te voeren. Zij krijgen veel
beleidsvrijheid om voor burgers een samenhangend zorgaanbod
te organiseren. Een kans die moet worden benut! Daarom maakt
Dichter bij de burger lokale politici wegwijs in wmo-land.