Bas Woltjer - Initiatives of Change Nederland

Overdenking, uitgesproken in de dankdienst ter gedachtenis van
Bas Woltjer
op maandag 4 juli in de aula van begraafplaats Westduin in Den Haag,
door ds. dr. Ineke de Feijter
Orde van dienst:
Orgelspel
Bemoediging en groet
We zingen: Psalm 103: 1, 5 en 9 Zegen mijn ziel de grote Naam des Heren
Gebed
We zingen samen: Gezang 392: 1, 3 en 4 Blijf mij nabij
Schriftlezing Psalm 103: 1-6, 8-11, 14-18, 20-22 (vertaling: Naardense Bijbel)
We zingen samen: Gezang 390: 1 en 2 ‘k Wil U o God mijn dank betalen
Overdenking
We zingen EL 147: 1 en 3 Heer ik hoor van rijke zegen
Voorbeden
Slotlied: U zij de glorie
Wegzending en zegen

Lieve mevrouw Woltjer, familie en vrienden, geliefde mensen,
“Als een veertje, heel stilletjes, zijn ogen toe, zijn armen gevouwen, nog net zoals het
moment daarvoor. Heel stilletjes, zo is hij gegaan. Het was zijn aard”.
Dat was het eerste mevrouw Woltjer, wat u me van uw man vertelde, na zijn overlijden
vorige week. Een man, onopvallend, zeer bescheiden.
Dat kun je ook opmaken uit de liederen die hij voor deze dienst ooit ergens neerschreef. Hij
moet veel van de Psalmen hebben gehouden. Als tekst die hij boven zijn rouwbrief wilde,
maar die helaas pas later werd gevonden, koos hij de eerste regels van Psalm 103: “Zegen,
mijn ziel de grote naam des Heren, laat al wat binnen in hem is mij eren”. We lazen en
zongen eruit. Ook in de gezangen die hij aanduidde klinkt dat thema: “ ‘k Wil U o God mijn
dank betalen”, een lied over ontferming en God als een bron van zegeningen. Of Psalm 146:
“Zing mijn ziel voor God de Here”. En in Gezang 192, klinkt het zelfs: “De aarde zelf is veel te
klein, voor wie u waarlijk loven wil. Uw liefde is een groot geheim, zij vraagt geheel mijn hart
en ziel”.
Zegenen, en danken en loven… Zo op het eerste zicht, zou je denken dat zijn leven van een
leien dakje is verlopen. Maar het tegendeel was het geval. Misschien de eerste jaren, toen
zijn vader hoogleraar was aan de technische universiteit in Bandung. Het was nog voor de
oorlog en het gezin beleefde er een relatief prettige tijd. Nog niet wetend wat een tol die
oorlog zou vragen.
Het hele gezin werd geïnterneerd, in verschillende kampen. Bas werd krijgsgevangen
gemaakt, vanwege zijn betrokkenheid bij het Nederlands-Indisch leger, waarvoor hij was
opgeroepen. Diverse malen kreeg hij bevel van de Japanners zich gereed te houden voor
transport, per schip, over de Java zee. Schepen die werden getorpedeerd. Het zou een wisse
dood hebben betekend. Maar steeds werd het op het allerlaatste moment afgeblazen.
Niemand wist waarom. En zo bleef hij in het kamp. Afgesneden van zijn vader en moeder,
zijn zusje en zijn broer in Nederland, die daar studeerde in Delft toen de oorlog uitbrak.

Het waren verschrikkelijke jaren. Zijn moeder stierf van uitputting in het vrouwenkamp. Ze
ligt begraven op de erebegraafplaats in Jakarta. Zijn broer, betrokken geraakt bij één van de
eerste ondergrondse verzetsgroepen, werd opgepakt en met de hele verzetsgroep
gefusilleerd. Bas wist van niets. Hij zat in een kamp in Jakarta, met mensen van vele
verschillende nationaliteiten. Na de oorlog, toen zijn zusje en vader vanwege uitputting al
terug waren naar Nederland, besloot hij te blijven. Hij deed koeriersdiensten, stak de
demarcatielijn in Jakarta over. Een soort van bruggenwerk ‘avant la lettre’, zou je kunnen
zeggen, dat later zo’n beslissende rol zou gaan spelen in zijn leven. Het was een onzekere
tijd, een gewelddadige plaats, een soort niemandsland. Totdat ook zijn gezondheid
verslechterde en hij terugkeerde naar Nederland.
“Hij heeft veel moeten incasseren na de bevrijding”, zo zei u mevrouw Woltjer. Pas na
aankomst in Nederland hoorde hij over het verschrikkelijke nieuws van de moord op zijn
broer. Nooit is hij teruggevonden.
Het feit dat u mevrouw Dallmeijer, -uw moeder was toentertijd verloofd met Bas’ oudste
broer-, hier vandaag bent, getuigt van grote betrokkenheid bij Bas en Joos. Ik ben er zeker
van dat hij dat zeer op prijs stelde, even zozeer als Joos het zeer waardeert. Ik kan slechts
vermoeden hoe Bas’ overlijden en het gedenken van zijn levensloop hier vandaag, ingrijpend
en opnieuw confronterend moeten zijn.
Zoals je als buitenstander ook slechts kunt vermoeden wat een verschrikkelijke schok het
was voor Bas toen hij terugkeerde.
Wat doe dat met een mens, vraag je je af? Je hele familie bijkans te zien ondergaan? Verlies
op verlies te moeten verdragen? Kun je dan nog zin in het leven zien? Een toekomst
opbouwen? Hoe gaat een mens om met de haat en de wrok en de verbittering waarvan je
toch mag veronderstellen dat die hem ook parten moeten hebben gespeeld?
Hoe heeft hij het volbracht: te gaan studeren aan de VU, uiteraard, dat was voorbestemd als
je een Woltjer was, maar toch. Eerst rechten, toen zijn kandidaats geneeskunde, om
uiteindelijk te belanden bij de theologie om predikant te worden.

Het moet hem hebben getekend. Een zeer bescheiden, terughoudend man. Te bescheiden,
zei u. Een beroep als dominee zat er niet in; ook dat moest hij incasseren. Voor een minimaal
salaris kwam hij terecht in Kampen, in een zieltogende faculteit in die tijd. Op de bibliotheek,
die hij wist uit- en op te bouwen. Meer dan 35 jaar was het zijn plek, tussen zijn geliefde
boeken. Want een boekenmens is hij altijd gebleven. Daar was hij “mede” mee getrouwd.
Vooral zijn boeken over Indonesië waren hem dierbaar; die gingen ook allemaal met hem
mee, toen hij in het tehuis in Rijsbergen moest verhuizen naar een kamer op een andere
afdeling, vanwege zijn parkinson en dementie.
Vanwaar dan toch deze Psalm, deze liederen van danken en loven en zegenen? Zoveel
zegeningen had hij niet, al waren ze er wel in zijn latere leven en de grootste daarvan, was u
mevrouw Woltjer.
Toen ik nauwkeuriger ging kijken naar die psalm en de liederen van vandaag, toen ontdekte
ik ook iets anders. In Gezang 290 bijvoorbeeld staan deze zinnetjes: “Gij waart nabij in mijn
bezwaren, nabij in elke moeilijkheid”. En er wordt ook gesproken van zorgen. En in Gezang
392: “U heb ik nodig uw genade is mijn enig licht in nacht en duisternis” en: “ tranen en leed
zijn nu niet bitter meer”.
Hij was een man die zijn moeite en bezwaren en zijn bitterheid wist te overwinnen en
bovendien wist om te zetten naar nota bene genade, waarvan hij ervaren had dat dat zijn
licht was in nacht en duisternis.
Beschrijft dat niet zijn weg, zijn levensweg mag je rustig zeggen, bij de beweging Morele
Herbewapening, de latere Initiatives of Change?
In 1950 kwam hij als rector van het studentencorps en lid van de Nederlandse
studentenraad daarmee in aanraking. Hij ging mee naar een conferentie in het Zwitserse
Caux, wantrouwig eerst, maar allengs identificeerde hij zich met de doelstellingen. Hij vond
er de verbinding tussen het praktische leven en het geloof. Hij ging meedoen, bij één van de
trefpunten van de morele herbewapening Nederland, meubelmagazijn Eden in Amsterdam.
Het sprak hem aan: bruggen te slaan als antwoord op de haat en de verbittering die leefde
na de oorlog. En de bruggen werden breder, zoals de beweging breder werd: zo trok hij ook

naar de Hoogovens om bruggen te slaan tussen studenten en arbeiders. En schreef acht jaar
lang een rubriek in Nieuw Wereld Nieuws, het tijdschrift van Initiatives of Change, over het
belang van stille tijd.
Niet alleen bidden, luisteren, maar dingen ook praktisch in je eigen leven toepassen.
“Het was een aanvulling op, en een invulling van zijn geloof”, zei u mevrouw Woltjer. En ook:
“dat heeft hem gered”. Daar is hij zelf over zijn eigen verbittering heen gekomen.
Het zou hem zijn hele leven blijven inspireren. En ondanks zijn bescheidenheid, of misschien
wel dankzij, was hij daarin ook moedig: bij het bezoek van de Japanse keizer in 1971, waar
veel verontwaardiging over was, durfden drie ex- gevangen te pleiten voor dat bezoek. En
Bas Woltjer was één van hen.
Ik zou zeggen: daar heeft hij zijn roeping, als mens en als theoloog gevonden. Het beroep uit
een gemeente mocht dan niet zijn gekomen, hierin heeft hij veel betekend. Zoals de
beweging veel voor hem betekend heeft.
Want op het toenmalige hoofdkantoor aan de Amaliastraat, werkte en nu citeer ik even de
publicatie, Reiken naar een nieuwe wereld: “de in Antwerpen geboren Joos Dorgelo. Zij
bracht veel Belgische humor en vrolijkheid in het kantoor”.
U werkte na de oorlog met Morele Herbewapening in Noord-Frankrijk. Grote conferenties
voor textielarbeiders, waar duizenden mensen bijeen kwamen. Zette zich in voor betere
verhoudingen tussen werknemers en werkgevers, zo belangrijk voor de wederopbouw van
Europa. U stond mee aan de wieg van de eerste textiel cao in 1953 en kwam als secretaresse
op het hoofkantoor, waar u al snel de spil was.
Daar leerde u Bas kennen. “Iemand die niet direct opviel, heel bescheiden”. Jullie vielen ook
niet direct op elkaar, maar langzamerhand ontwikkelde zich jullie relatie en diepe liefde voor
elkaar. Toen Bas 54 was trouwden jullie, beiden al een heel leven achter de rug, en toch in
staat om jullie aan te passen aan elkaar.

Enkele jaren geleden verhuisden jullie naar Rijsbergen, dichterbij uw zus in Kalmthout en uw
nichtje in Etten Leur. Jullie gezondheid, die van Bas zeker, maakten dat nodig. De laatste
jaren waren moeilijk. Al vroeg hij zelf nooit wat hem mankeerde. De ziekte ging langzaam,
maar zeker. Hij besefte het niet. Leefde meer en meer in het verleden en begon spontaan
weer Indonesisch te spreken, toen er een verpleegster van Indonesische afkomst aan zijn
bed kwam.
En al die tijd bleef u hem steunen; ook op zijn sterfbed. Het ontroerde me diep hoe u
vertelde dat u vorige week steeds maar dat lied in uw hoofd had, over ‘die rijke zegen’. En
dat u het voor hem zong. (we gaan het zo ook zingen). Ook wat dat betreft passen jullie goed
bij elkaar. U was dankbaar, geen verder lijden meer, al beseft u ook dat het verdriet nog
moet komen.
Toen ik uw man ’s levensloop legde naast de teksten die hij voor deze dag koos, vielen ze op
hun plaats. Ook die Psalm 146, waarin gesproken wordt over de verdrukten die recht gedaan
worden; over geboeiden die bevrijd worden; over de gebukte die moed krijgt. Over de wees
en de weduwe en de ontheemde die Hij doet wonen op zijn erf.
Een levensweg die eigenlijk helemaal samengevat wordt in die ene lezing van vandaag:
Psalm 103. Over een vergevende en genezende God. Die je verlost als je leven op dood
spoor zit, je niet meer weet waar je het zoeken moet. Die je verzadigt met het goede, je
verlangen stilt. Die doende is met gerechtigheid en rechten voor alle verdrukten. Die zich
ontfermt, overvloedig is in vriendschap. Die niet voor eeuwig blijft ‘wrokken’. Maar die
eeuwig trouw blijft, aan hen die zijn opdrachten gedenken, om die te doen.
Wie dat doen, zegt de psalmschrijver, die worden engelen genoemd. En sterke helden,
daders van zijn woord. Helpers, in wie God welbehagen heeft.
Daartoe behoort Bas Woltjer. Daartoe behoort ook u.
Moge zijn leven en de tekst die hij u, en ons, vandaag meegeeft, tot troost en tot zegen zijn.
Amen.