Over eer gesproken: 12 Eindhovense portretten - Huiselijk Geweld

Over eer gesproken
12 Eindhovense portretten

Over eer gesproken
12 Eindhovense portretten
Voorwoord 4
Melahat Capoglu 6
Amina Mohamud 8
Fariba Azizi 10
Mostafa Abbou 12
Fereshteh Moradi 14
Latifa Lazaar 16
Pakize Görgen 18
Ana 20
Inhoudsopgave
Amar Nejjar 22
Zübeyde Yeti¸ s
24
Mojghan Mohamady 26
Fatna Zoubai 28
Advies, hulp en opvang 30
Contactgegevens organisaties 30
Meer over eer 32
Colofon 34

Voorwoord
Twaalf persoonlijke portretten. Portretten van mensen die in Eindhoven wonen, leven
en werken. Verhalen die inzicht geven in de betekenis van eer binnen verschillende
culturen en in wat voor situaties dit met geweld gepaard kan gaan.
4
De Gemeente Eindhoven startte in 2009 met de preventieve aanpak van eergerelateerd geweld:
’Eindhoven aan de goede kant van de eer’. Een intensief samenwerkingsverband met landelijke én
lokale migranten- en vluchtelingen organisaties en met professionele ketenpartners rondom zorg
en veiligheid.
Het doel van deze samenwerking is zorg te dragen dat migranten en vluchtelingen uit risicogemeenschappen
weerbaarder worden. Om (potentiële) slachtoffers de zorg en veiligheid te bieden
die zij nodig hebben. En bovenal; om het onderwerp eergerelateerd geweld bespreekbaar te maken.
Dit boekje maakt onderdeel uit van deze aanpak.
Sommige mensen in deze uitgave vertellen over eigen ervaringen. Enkele verhalen zijn verteld vanuit
de rol binnen de aanpak van ’Eindhoven aan de goede kant van de eer’. Anderen voelen zich simpelweg
betrokken bij dit onderwerp. Zij laten er allen geen misverstand over bestaan dat zij het geweld
dat verband houdt met eergevoel als een zeer schadelijke traditie beschouwen.
Dankwoord
Wat is eergerelateerd geweld?
Eergerelateerd geweld is elke vorm van geestelijk
of lichamelijk geweld gepleegd vanuit
een collectieve mentaliteit in een reactie op
(dreiging van) schending van de eer van een
man of vrouw en daarmee van zijn of haar
familie waarvan de buitenwereld op de hoogte
is of dreigt te raken. Concreet kan het gaan om:
onderdrukking, vrijheidsbeperking, verstoting,
uithuwelijking, achterlating in land van herkomst,
mishandeling, verminking, verbranding,
aanzetten tot zelfmoord en moord.
Onze bijzondere dank gaat uit naar de mensen die zich openhartig hebben uitgesproken in de
portretten en degenen die hebben bijgedragen aan de totstandkoming van deze publicatie. In het
bijzonder: Veiligheidshuis regio Eindhoven, Vluchtelingenorganisaties Nederland (VON), Inspraakorgaan
Turken in Nederland (IOT), Samenwerkingsverband Marokkaanse Nederlanders (SMN) en
het Ministerie van VROM/WWI.

6
“Eergerelateerd geweld zit diep verankerd in traditionele culturen en kent zijn oor-
sprong in de oude stamculturen, waarin het behoud van eer ontzettend belangrijk is.
Zo belangrijk dat deze koste wat kost bewaakt moet worden. Met name de (seksuele)
eerbaarheid van de vrouw is belangrijk. Daar probeert men met alle macht controle
over te houden, alleen al om te voorkomen dat er iets fout gaat. En dat gaat soms
veel te ver.”
“Er zijn zelfs spreekwoorden die hier op wijzen, zoals:
‘Als men de dochter niet op tijd slaat, zal men later de
eigen knieën slaan’. Ze zeggen veel over vrees dat de
eerbaarheid van dochters wordt geschonden en dat
zelfs fysiek geweld gebruikt mag worden om dat te
voorkomen. Meestal zijn het vrouwen die door mannen
in de familie in de gaten worden gehouden en slachtoffer
zijn van eergerelateerd geweld. Maar ook mannen
staan door deze tradities onder druk. Dat mogen we niet
vergeten.”
“Allochtone kinderen worden in veel gevallen opgevoed
met ingesleten waarden en normen, vanuit hun culturele
achtergrond. Dat wordt ze met de paplepel ingegoten.
Bijvoorbeeld met het gegeven dat mannen de taak hebben
de eer van de vrouw te beschermen.
Die gedrags- en denkpatronen zijn zodanig ingeprent,
dat ze niet in staat zijn ze kritisch onder de loep te
nemen. De opvoeding zou zo moeten zijn dat jonge
vrouwen en mannen zelf hun grenzen leren bewaken en
de normen die zij waardevol vinden zelf leren hanteren,
zonder dat een ander over hen waakt.”
“Eer is namelijk iets dat dicht bij jezelf ligt. Het is iets
dat een ander niet voor jou kan bewaken, maar dat onderdeel
uit moet maken van jezelf, van je eigen identiteit.
Eer is een mooi gegeven. De vraag is alleen hoe je er mee
omgaat. Het kan niet zo zijn dat geweld in verband kan
staan met gevoelens van eer. Als gemeenschap moeten
we hier een duidelijk standpunt over innemen en elkaar
hier in steunen. Een ander mooi gezegde is dan ook:
‘Als je valt, val je nooit tot op de grond’. Onze eercultuur
zorgt er namelijk ook voor dat we er voor elkaar zijn als
dat nodig is.”
Melahat Capoglu is sinds
2002 voorzitter van
de stichting Nese. Van
oorsprong organiseert
Nese haar activiteiten
voor Turkse vrouwen,
maar inmiddels zijn haar
doelgroepen uitgebreid
en kan eenieder die daar
behoefte heeft bij Nese
terecht voor advies of
begeleiding. Nese orga-
niseert verder trainingen,
voorlichtingsbijeenkom-
sten en vertegenwoor-
“Bij een groot deel van de zelforganisaties, zoals stich-
Melahat
digt de belangen van
ting Nese, zit veel kennis van de doelgroepen en ook de
Capoglu
banden met de achterban zijn heel hecht. Onze activitei-
haar doelgroepen.
ten hebben daardoor een groot bereik. De onderwerpen
zitten soms nog in de taboesfeer, maar er wordt aan
gewerkt. Zelforganisaties kunnen de problemen niet
alleen oplossen. Maar ze kunnen wel worden aangesproken
op hun netwerk en expertise, waardoor ze als
volwaardig gesprekspartner in samenwerkingsverbanden
fungeren.”
Melahat
Capoglu

8
“Het voorbeeld dat Somalische meisjes krijgen, is een moeder die niet klaagt en
mishandelingen lijdzaam ondergaat. Somalische vrouwen krijgen vaak te horen dat
ze niets waard zijn en niets kunnen. Daardoor hebben ze totaal geen zelfvertrouwen.
Door de schaamte en de zwijgcultuur, praten Somalische vrouwen hier niet gemakkelijk
over. Dat wordt nog eens versterkt door de roddels die zich snel verspreiden.
Vrouwen zijn bang hun problemen openlijk op tafel te leggen en hulp te zoeken.”
Amina
Mohamud
“Toen ik jong was wilde ik graag vrijheid, naar de bios- om die tradities te doorbreken, heb ik in mijn eigen
Amina Mohamud werkt
coop, tennissen en verloskundige worden. Maar onder
druk en bedreigingen van mijn vader zag ik van al mijn
huwelijk ervaren. Mijn ondernemendheid botste met
de traditionele rollenpatronen binnen een Somalisch
voor de Stichting
dromen af. Als dreigend voorbeeld had ik mijn nichtje huwelijk. Ik werd mishandeld en de schaamte heeft me
Somalische Gemeen-
gezien, die letterlijk aan de ketting werd gelegd toen
ze niet wilde trouwen met de man die haar werd voor-
er lang van weerhouden hier over te praten en er iets
aan te doen.”
schap Eindhoven (SSGE).
gesteld. Dit psychische geweld - in de vorm van bedrei-
De stichting wil een
ging, opsluiting en buitensluiting - vind ik net zo wreed
als fysiek geweld.”
“Ik heb er nu voor gekozen te breken met bepaalde tradities.
Ik wil mijn kinderen niet de slechte gewoonten van
brug slaan tussen de
de Somalische cultuur doorgeven. Ze krijgen een gelijke
Somalische gemeen-
“Somalië kent een sterke clan(familie)structuur die de opvoeding, mogen een opleiding volgen en zelf een part-
hele samenleving en politiek doordrenkt. Gevoelens van ner kiezen. Ik heb besloten me niets meer aan te trekken,
schap en de Nederlandse
eer hebben betrekking op de gehele clan. Huwelijken tus- niet van de schaamte of de roddels. Mensen moeten me
samenleving. Zij biedt
sen deze clans komen daarom bijna nooit voor.
Amina
Meisjes maar accepteren zoals ik ben. Geweld en onderdrukking
Mohamud
worden ontzettend streng opgevoed en er wordt veelvul- sta ik echt niet meer toe.”
advies en begeleiding
dig geweld gebruikt. Mishandeling - van vrouwen binnen
en organiseert voor-
een huwelijk en kinderen binnen een gezin - wordt bijna “Voorlichting is ontzettend belangrijk. Eigenlijk al meteen
als ‘normaal’ beschouwd. Alles om te voorkomen dat de - wanneer nieuwe Nederlanders hier aankomen - moet
lichtingsbijeenkomsten
eer van de clan wordt aangetast.”
men weten dat geweld niet is toegestaan. Emancipatie
en trainingen.
van vrouwen is belangrijk, maar ook mannen moeten wor-
“Eenmaal in Nederland zien Somalische vrouwen hoe het den voorgelicht. Ik denk dat het voor mannen heel goed
er hier aan toe gaat. Ook ik realiseerde me pas hier dat is te weten hoe vrouwen de onderdrukking ervaren en dat
ik in Somalië zwaar mishandeld ben. Hoe moeilijk het is geweld gewoonweg niet past binnen deze samenleving.”

10
“Met mijn moeder en zus ben ik de oorlog in Afghanistan ontvlucht. Toen we hier net
waren, werd mijn moeder door de Afghaanse gemeenschap in Nederland aangesproken
op haar ‘ongetrouwde dochter’. Het zou voor meisjes hier oneerbaar zijn ongetrouwd
te blijven. Mijn moeder zwichtte voor de druk en uiteindelijk moest ik uit een
paar foto’s mijn toekomstige man kiezen. Pas op de bruiloft zag ik hem voor het eerst.
Vanaf de eerste huwelijksnacht was mijn huwelijk een hel.”
“Ik was net achttien en had nog nooit een vriend gehad.
Ik was echt een moederskindje en ben heel beschermd
opgevoed. In Afghanistan had ik waarschijnlijk gewoon
een studie mogen volgen en mogen trouwen met een man
van mijn eigen keuze. Net als mijn oudere zus. Maar uitgerekend
in Nederland kwam ik in een gedwongen huwelijk
terecht.”
“Mijn man mishandelde me stelselmatig en ik mocht niets.
Geen opleiding volgen, niet werken. Elke dag werd ik bont
en blauw geslagen. Ook de kinderen werden geslagen.
Er waren altijd tranen. Mijn man duldde geen tegenwoord.
Als ik hem zei dat ik al dat geweld niet wilde, kreeg ik
opnieuw slaag.”
“Mijn moeder zag wel dat ik problemen had, maar zei dat
ik vol moest houden. Dat is wat een vrouw moet doen. En
het gekke was dat ik zelf ook de problemen wegwuifde.
Als mensen naar de blauwe plekken vroegen, zei ik: ‘Oh,
dat is niks hoor’. Ik schaamde me zo ontzettend. Ik dacht
dat ik het verdiende, dat het leven gewoonweg niet
anders was.”
“Op een dag waren de mishandelingen zo erg, dat mijn
zus me mee heeft genomen naar het politiebureau.
Ze moest me echt dwingen mee te gaan. Ik wilde helemaal
niet. Vanaf die tijd is mijn leven veranderd. Ik kwam
met hulpverlening in aanraking en ben een cursus
‘empowerment’ gaan volgen. Daar ben ik pas gaan
praten. Dat kon ik daarvoor niet eens. Zo opgesloten in
mezelf was ik inmiddels. Gaandeweg gingen mijn ogen
open. Ik besefte dat je problemen oplost door te praten.
Niet met geweld.”
Fariba
Azizi
Fariba is geboren en
getogen in Afghanistan.
Op haar zeventiende
vluchtte ze naar Neder-
land. Onlangs heeft ze
de studie NT2 (Neder-
landse taal) afgerond.
“Nu ik zelfstandig woon, bloeien de kinderen en ik op.
Ze wil graag een oplei-
Ik kan me bijna niet voorstellen dat mijn leven er vorig
ding gaan volgen om zelf
jaar zo uitzichtloos uitzag. Mijn moeder zegt nu dat
Fariba Azizi
het goed is dat ik gescheiden ben. Ze zegt steeds: ‘Ik
in de hulpverlening te
ben blij voor je, Fariba. Je moet een opleiding volgen en
kunnen gaan werken.
gelukkig worden’. Ze trekt zich, net als ik, niets meer aan
van alle roddels in de Afghaanse gemeenschap. Ik zit nu
vol ambities en wil graag een opleiding volgen. Dromen
najagen, dat is wat ik wil.”

12
“Ik zie om me heen dat er steeds meer problemen op relationeel vlak ontstaan.
Natuurlijk doet zich dat niet alleen voor onder moslims, maar bij hen spelen wel de
gevolgen van gedwongen en niet bewust gekozen huwelijken. Mensen passen uiteindelijk
niet goed bij elkaar, hebben totaal verschillende verwachtingen en dat wreekt zich.
Dat vooral kinderen en jongeren hiervan de dupe zijn, baart mij nog de meeste zorgen.”
“Kinderen vallen tussen wal en schip binnen het gezin
en krijgen niet de zorg, aandacht en begeleiding die ze
nodig hebben. Door het slechte voorbeeld van ouders
en familie, in de manier waarop zij met elkaar omgaan,
groeien deze jongeren op zonder houvast en lopen ze
later in hun leven tegen dezelfde problemen als hun
ouders aan. De opvoeding is dus essentieel. Daar ligt de
basis, daar kan je dingen veranderen.”
“Ik denk dat de zorg beter georganiseerd kan worden
door betere betrekkingen tussen de zelforganisaties,
de gemeente en de officiële hulpverlenende instanties.
Daar valt nog veel winst te behalen. We kunnen ons geen
afwachtende houding meer permitteren. Wat dat betreft
maken het Veiligheidshuis en de Gemeente Eindhoven
flinke stappen in de goede richting door dwarsverbanden
te creëren. Eergerelateerd geweld is namelijk iets dat de
instanties vaak overschrijdt. We moeten voorkomen dat
mensen van het kastje naar de muur worden gestuurd.”
“De zorg moet daarnaast dicht bij de mensen staan.
Maar wil je de zorg dicht bij de mensen organiseren, dan
moet je heel goed in kaart hebben wat de oorzaken zijn
Mostafa Abbou is
Marokkaans van origine
en is via vakbondswerk
voor de FNV - bij zijn
toenmalige werkgever
Philips - vanaf 2006 in
van de problemen die zich voordoen. Mét oog voor de
de gemeentepolitiek
(culturele) diversiteit van je doelgroepen en de specifieke
aard van eergerelateerd geweld. Je kunt er niet vanuit
beland waarin hij tot
blijven gaan dat iedereen op eenzelfde manier geholpen
2010 actief is geweest
kan worden. Met creatieve, innovatieve oplossingen kunnen
we met de huidige middelen ver komen. Niet ieder-
als gemeenteraadslid.
een hoeft het wiel opnieuw uit te vinden. Samenwerking
In 2008 heeft hij zijn
is daarom essentieel. Je kunt als hulpverlenende instantie
niet langer op je eilandje blijven zitten.”
eigen partij ‘Eindhoven
Nu’ op de kaart gezet,
“Ook de moskeeën hebben een taak. Ze staan dicht bij de
doelgroep en kunnen deze ook echt bereiken met voor-
met als drijfveren zijn
lichting over onderwerpen als eergerelateerd geweld. Zij
kunnen de religieuze kaders schetsen. Dat doen de mos-
maatschappelijke betrokkeeën
Mostafa
al - in hun preken en voorlichtingsprogramma’s -
kenheid en iets te willen
Abbou
maar zij zouden nog sterker ingezet kunnen worden. In de
betekenen voor een
Islam is écht geen ruimte voor geweld. Eergerelateerd
geweld is een cultuurverschijnsel, waarvan de oorsprong
ander en voor de stad
niet in religie maar in tradities ligt. De vrouw heeft gelijke
Eindhoven.
rechten en vormt juist een ontzettend belangrijke basis
voor het gezin en de samenleving. In het heilige schrift
staat: ‘Het paradijs ligt onder de voeten van de vrouw’.
Dichterbij een ideaalbeeld kan toch niemand staan.”
Mostafa
Abbou

14
“Natuurlijk mogen er verschillen zijn tussen culturen. Maar dat betekent niet dat
vrouwen onderdrukt mogen worden. Het komt nog te vaak voor dat vrouwen niet als
gelijkwaardig worden behandeld en niet mogen beschikken over hun eigen toekomst.
Ik heb zelf in Iran ervaren hoe verstikkend dat is. In het openbare leven worden
vrouwen allerlei beperkingen opgelegd. Vanwege mijn (politieke) activiteiten voor de
emancipatie van de vrouw ben ik uiteindelijk het land ontvlucht.”
Fereshteh
Moradi
“Vanzelfsprekend heeft eergevoel mooie kanten, maar “Het bespreekbaar maken van eergerelateerd geweld en
Fereshteh Moradi heeft
gevoelens van eer mogen nooit in relatie staan tot fysiek
of psychisch geweld. Die combinatie vind ik echt ontoe-
de erkenning van het probleem zijn vaak al een flinke stap
in de goede richting. Communicatie met de familie is vooral
een eigen adviesbureau.
laatbaar. Ik zie in Nederland regelmatig hoe allochtone belangrijk. Want dat moeten deze vrouwen namelijk leren:
Ze geeft voorlichting en
vrouwen nog steeds in een situatie verkeren waarin ze
als minderwaardig worden behandeld. Vaak wordt dat
zelf uitspreken waar hun grenzen liggen en aan kunnen
geven wat ze wel of niet willen. Uiteindelijk wil je niet dat
trainingen op het gebied
bepaald door de tradities van de gemeenschap waarin zij families uit elkaar vallen, maar dat men elkaar beter leert
van eerwraak. De trai-
hier leven. Ze worden daardoor beperkt in hun mogelijkheden
tot het volgen van een opleiding, ze mogen zich
begrijpen en elkaars keuzes kan respecteren. Ook mijn familie
had in het begin moeite met de keuzes die ik maakte.
ningen zijn gericht op
niet vrij bewegen op straat en ook uithuwelijking komt Maar ze zagen dat het goed ging - met mij, mijn gezin en
het bieden van onder-
nog steeds veelvuldig voor.”
mijn werk - en hebben daarom mijn keuzes geaccepteerd.”
steuning en handvatten
“Deze vrouwen zijn vaak bang dat de familie of de “Ik geef trainingen en voorlichting met betrekking tot de
om vrouwen te helpen
gemeenschap hen verstoot wanneer
Fereshteh
ze besluiten van positie van de allochtone vrouw. Ik kom hierbij regelmatig
Moradi
bepaalde tradities afstand te nemen. Ze hebben niet in aanraking met vrouwen die in een situatie verkeren
een weg te vinden naar
het vertrouwen dat ze zich zelfstandig kunnen redden. waar sprake is van eergerelateerd geweld. Uiteindelijk
een zelfstandig en gelijk-
Die afhankelijkheid zorgt ervoor dat ze zich in hun hoop ik ze door mijn trainingen een sterke basis mee te
schulp terugtrekken en niet met hun problemen naar kunnen geven, zodat ze zelf hun situatie kunnen verbewaardig
bestaan
buiten treden. Door omstandigheden hebben deze teren. Deze ‘empowerment’ is een belangrijke basis, die
in Nederland.
vrouwen nooit geleerd voor zichzelf op te komen en deze vrouwen in staat stelt - vanuit hun eigen kracht -
hun grenzen aan te geven.”
zelfstandig keuzes te maken en volwaardig deel te nemen
aan onze samenleving.”

16
“Sommige tradities zijn achterhaald en passen niet in de Nederlandse samenleving.
Die tradities moeten we serieus onder de loep nemen. Dat kan alleen maar door ze
bespreekbaar te maken en er een duidelijk standpunt over in te nemen. Zeker als het
gaat om schadelijke tradities als eergerelateerd geweld. Tot nu toe is het vooral nog
een discussie onder professionals geweest. Het sijpelt nog maar mondjesmaat door
naar de groepen waar de problemen zich voordoen, terwijl juist daar het werk ligt.”
“De bestrijding van eergerelateerd geweld staat eigenlijk
nog in de kinderschoenen. Het probleem moet in de
hulpverlening in veel gevallen nog als zodanig worden
(h)erkend omdat het vaak over een kam wordt geschoren
met huiselijk geweld. De problematiek rondom
eergerelateerd geweld is echter complexer, omdat er
hele families en gemeenschappen bij betrokken zijn.
We merken dat er hier en daar beweging in zit, maar nog
lang niet genoeg. De aanpak moet gerichter worden,
meer gericht op mentaliteitsverandering.”
“Uiteindelijk is voorkomen van problemen belangrijker
dan ze achteraf oplossen. Voorlichting over dit onderwerp
is ontzettend belangrijk. Daarom is de internetsite
hallokezban.nl opgericht om jonge meiden over eergerelateerde
onderwerpen te informeren. Zij zijn moeilijk te
bereiken via de reguliere hulpverlening en internet is een
uitstekend medium. Op de site kunnen ze veel informatie
vinden. Er is een discussieforum en als ze niet openlijk
over hun problemen kunnen praten of vragen hebben
waarvoor ze zich schamen, kunnen ze anoniem contact
opnemen met hiervoor getrainde vrijwilligers.”
Latifa
Lazaar
“De site is een initiatief van de stichting Kezban, die in
2004 naar aanleiding van de gewelddadige dood van
Latifa Lazaar is geboren
in Marokko en begin
de Turkse vrouw Kezban is opgericht. Zij werd voor de
jaren ‘80 naar Nederland
ogen van haar kinderen op een zeer gewelddadige manier
vermoord. De stichting heeft tot doel het onderwerp
gekomen om als maat-
eer en eergerelateerd geweld in brede zin bespreekbaar
te maken en is gericht op preventie. We hebben vanuit
schappelijk hulpverlener
de stichting ook voorlichters getraind, voorlichtings-
aan de slag te gaan
materiaal ontwikkeld en zetten het onderwerp zoveel als
mogelijk op de kaart.”
voor de eerste generatie
Marokkaanse gastarbei-
“Naast mijn voorzitterschap voor de stichting Kezban
werk ik voor Palet, van waaruit ik me op het vlak van
ders. Momenteel is Latifa
diversiteit en emancipatie vooral richt
Latifa
op advisering
Lazaar
werkzaam bij ‘Palet,
richting professionele organisaties, overheden, en vrijwil-
adviseurs diversiteit’.
ligersorganisaties. Maar de gemeenschappen waarin zich
de problemen rondom eergerelateerd geweld voordoen,
Ze is daarnaast onder
moeten zelf ook in beweging komen. Dat zijn zij aan
meer voorzitter van de
zichzelf verplicht. Ook zij hebben de taak in te grijpen,
wanneer er sprake is van misstanden of geweld. Geweld
stichting Kezban en heeft
valt eenvoudigweg niet te rijmen met eergevoel. Het is
belangrijk daar een duidelijk standpunt over in te nemen
onlangs de Pionier Award
en eergerelateerd geweld nadrukkelijk af te keuren.”
ontvangen van de stichting
SMN, Samenwerkings-
verband Marokkaanse
Nederlanders.

18
“De training onder de titel ‘Zwarte Tulp’ is gericht op het thema eergerelateerd geweld
met als doel jongeren bewustwording bij te brengen over dit onderwerp. Kinderen
krijgen al heel vroeg een voorbeeld hoe volwassenen met elkaar omgaan. Het maakt
niet uit hoe hoog opgeleid ze zijn, patronen en tradities worden van generatie op generatie
overgedragen en het is moeilijk om slechte gewoontes te doorbreken.”
“Daarom is bewustwording zo belangrijk. Op het moment
dat je je bewust bent van bepaalde (schadelijke) mechanismes,
kan je ze makkelijker aanpakken. Ook is er in het
geval van eergerelateerd geweld vaak sprake van een
heel netwerk dat in de situatie betrokken is. Gezinsleden,
familieleden, maar ook de gemeenschap er omheen.
Niet altijd actief, zoals in het geval van eerwraak, maar
ook in het opleggen van regels, controle en veroordeling
door anderen.”
“Wanneer je degene die in de problemen zit wil helpen, zul
je dus ook dat netwerk aan moeten spreken en moeten
betrekken bij de oplossing van het probleem. Het kan
dus zijn dat niet het slachtoffer in gesprek moet gaan
met de dader, maar bijvoorbeeld een familielid dat er iets
verder vanaf staat.”
“Voorbeeld in gedrag is ook ontzettend belangrijk.
Binnen het gezin waarin ik ben opgegroeid, werd veel
geweld gebruikt. Mijn moeder werd veelvuldig mishandeld.
Ook in het bijzijn van ons, de kinderen. Het heeft
niet geholpen dat mijn moeder steeds zei: ‘Laat je nooit
slaan door je man, hij mag je niet mishandelen’. Mijn zus-
Pakize Görgen is ge-
boren in Turkije en in
1972 naar Nederland
gekomen. Ze heeft haar
middelbare schooloplei-
ding in Turkije gevolgd
en hier in Nederland een
sen en ik zijn toch in gewelddadige relaties terechtgekomen.
Toegeven dat je een probleem hebt en hulp zoeken,
hbo-studie Pedagogiek
zijn dan niet gemakkelijk. Enerzijds omdat het enige
voorbeeld dat ik kende, datgene is wat ik vanuit mijn
gevolgd. Pakize is als
jeugd mee heb gekregen. Anderzijds omdat de schaamte
vrijwilliger actief voor
zo groot was, dat ik niet toe durfde te geven dat ik
mishandeld werd. Dat ik, ondanks mijn hoge opleiding
de stichting Verdwaalde
en ontwikkeling, toch dezelfde fouten maakte als mijn
Gezichten, waarvoor zij
moeder.”
onder meer voorlichting
“Jongeren worden tijdens de training, die vijf lessen in
op middelbare scholen
beslag neemt, bewust gemaakt van wat eergevoel is,
wat het voor hen persoonlijk betekent en dat er ver-
geeft over het onderschillen
zijn in hoe anderen denken over eer. Daarnaast
Pakize
werp eergerelateerd
Görgen
worden ze bewust gemaakt van hun netwerken, omdat
ze juist op die netwerken kunnen terugvallen wanneer
geweld.
ze in de problemen raken. Voorlichting en preventie zijn
uiteindelijk beter dan achteraf herstellen. De onderwerpen
worden op een speelse manier aangepakt. Maar wel
zodanig, dat ze serieus aan het denken worden gezet
en er met elkaar over in discussie gaan. Dat levert soms
heftige discussies op. Je ziet dat het onderwerp veel
losmaakt bij jongeren.”
Pakize
Görgen

20
“In Nederland veranderden mijn huwelijk en leven werkelijk dramatisch. Vanaf het
moment dat we hier kwamen wonen, heeft mijn toenmalige man me vreselijk mishandeld.
Omdat mijn familie er niet meer was om mij te beschermen, had hij totaal geen
remmingen meer. Hij volgde het voorbeeld dat in zijn familie zo gewoon was: vrouwen
worden onderdrukt, vernederd en slecht behandeld. Ik voelde me ontzettend eenzaam,
kon gewoonweg niet geloven wat mij hier overkwam.”
“Ik sprak de taal niet, kende mijn rechten niet en wist
niet waar ik terecht kon voor hulp. Het heeft nog jaren
geduurd voordat ik écht stappen heb ondernomen om
mijn situatie te veranderen. Eerst ben ik een aantal keer
met de kinderen weggevlucht naar een blijf-van-m’nlijfhuis.
Maar in die leefomstandigheden hield ik het niet
vol. Als ik daarna terugging naar huis, was er niets veranderd.
De mishandelingen gingen weer gewoon door.”
“Op een dag was de maat echt helemaal vol. Ik besloot
dat niet ik degene was die steeds moest vluchten, maar
dat mijn man ons huis uit moest. Maar omdat hij me
constant in de gaten hield en ik nergens alleen naar toe
mocht, kon ik niet zomaar hulp zoeken of aangifte doen.
Het enige wat ik mocht was de kinderen naar school
brengen en ophalen.”
“Uiteindelijk ben ik door een leerkracht en maatschappelijk
werk op de school van mijn kinderen ontzettend
goed geholpen. Ik heb ze verteld over mijn situatie en
dat ik doodongelukkig was. Zij hebben de politie ingeschakeld,
die in burger op school kwam om me verder
te helpen. Ik ben heel systematisch bewijs gaan verzamelen
en heb getuigen gezocht van de mishandelingen.
Uiteindelijk heb ik aangifte kunnen doen en heeft mijn
ex-man zijn straf uitgezeten.”
“Voor mezelf heb ik een lijstje gemaakt met wensen en
voornemens die ik voor ogen had. Geen mishandelingen
en vernederingen meer, maar wel geluk - voor mij en
mijn kinderen - en een opleiding. Nu is er eindelijk rust
in ons leven. Ik kan me weer op de toekomst richten.
Ik heb besloten niet meer in angst te leven, me niet te
schamen voor mijn leven. Ik wil dit achter me laten. Nu
wil ik graag een opleiding volgen waarmee ik vrouwen in
een zelfde situatie kan helpen. Ik wil met mijn ervaringen
- hoe vreselijk ze ook zijn - het leven van andere vrouwen
verbeteren.”
Ana vluchtte vanwege
de oorlog in Iran met
haar voormalige man
naar Nederland. In haar
geboorteland heeft ze
verschillende opleidingen
gevolgd. Maar in Neder-
land werd haar huwelijk
een gevangenis en ze
werd ernstig mishan-
deld. Inmiddels woont
Ana zelfstandig met
haar kinderen. Ze doet
vrijwilligerswerk voor
het P-Team (participatie-
Ana
Ana
team) en is ‘gidsvrouw’
voor allochtone vrouwen
in de buurt.
“Het heeft jaren geduurd
voordat ik écht stappen heb
ondernomen om mijn situatie
te veranderen.”
(wegens privacyredenen wil Ana niet op de foto)

22
“Er zijn vijf belangrijke uitgangspunten waarop het islamitische geloof is gefundeerd.
Kort samengevat zijn dit het behoud van het geloof, de ziel, het gezin, het verstand,
eer en eigendommen, en afkomst en nageslacht. Behoud van eer is een ontzettend belangrijk
gegeven voor een moslim. Echter, in de Koran staat nergens dat in geval van
schending van eer het gebruik van geweld is toegestaan. Dat is een cultuurgebonden
verschijnsel en gebaseerd op de eigen interpretatie van mensen. Wie hieraan twijfelt,
nodig ik persoonlijk uit bij mij aan tafel te schuiven om hierover in discussie te gaan.”
“Natuurlijk is schending van eer vanuit religieus oogpunt
een ernstige zaak. Maar het geeft niemand het recht
om de eer van een ander te schenden. De pijlers van het
geloof zijn wat dat betreft onlosmakelijk verbonden.
Rechten en plichten zijn gelijk voor man én vrouw binnen
de Islam. Ook is beschreven dat het huwelijk een zelfverkozen
keuze is tussen twee mensen. Dwang hoort hier
niet bij. De vrouw heeft volgens de profeet juist een ontzettend
belangrijke positie. De profeet heeft vlak voor
zijn dood nog gezegd: ‘Hij die goed is voor zijn vrouw, is
de beste onder de mannen’. Dat onderstreept met nadruk
de belangrijke positie van de vrouw.”
“Wat betreft problemen binnen het gezin en de familie
vervult de moskee vaak een bemiddelende en adviserende
rol. Wekelijks kloppen tientallen mensen bij ons aan
voor persoonlijk advies op allerlei gebieden. De overige
activiteiten van de stichting WAQF worden veelal in
samenwerking met andere organisaties op poten gezet,
zoals de GGzE of Zuidzorg. Daarnaast spreekt men elkaar
binnen de moskee aan op elkaars verantwoordelijkheden.
Er werken hier zo’n negentig vrijwilligers, die hun tijd en
expertise beschikbaar stellen binnen de activiteiten van
het centrum.”
Amar
Nejjar
“Ook jongeren vinden hier hun weg. Dat kan zijn in de
Amar Nejjar is executief
huiswerkbegeleiding, waar veel animo voor is. Maar
ook voor de diverse conferenties en bijvoorbeeld de
manager bij de stichting
cursussen over het huwelijk is enorm veel belangstelling.
Daarin proberen we jongeren voor te bereiden op
WAQF en voorzitter van
het huwelijk. We geven jongeren mee wat de basis is
het Islamitisch Cultureel
voor een goed huwelijk, wat zijzelf daarin belangrijk
vinden en hoe je kunt achterhalen of iemand geschikt
Centrum Al-Fourkaan.
voor je is.”
Vanuit het cultureel
“Vanzelfsprekend werken we hier vanuit de pijlers
centrum worden veel
vanuit het geloof. Maar ook aan cultuur, educatie en
Amar
activiteiten georgani-
Nejjar
opvoeding besteden we veel aandacht. Op een vrijdag
seerd, waaronder voor-
komen er gemiddeld 1200 mensen van ongeveer 32
nationaliteiten naar de moskee. Ons bereik is groot
lichtingsbijeenkomsten,
en we staan dicht bij de doelgroep. We proberen de
cursussen en conferenties.
onderwerpen van de preek zoveel mogelijk af te stemmen
op ons activiteitenprogramma en vice versa.
Ook de actualiteiten nemen we mee in ons programma.
We hebben in het verleden al regelmatig aandacht
besteed aan onderwerpen als eer een eergerelateerd
geweld en we zullen dat ook blijven doen. Eigenlijk is
geen enkel onderwerp hier taboe.”

24
“Tradities worden binnen de familie vaak van generatie op generatie overgedragen.
Zitten daar gewoontes bij die je niet wilt voortzetten, dan kost het erg veel moeite die
te doorbreken. In mijn jeugd heb ik ervaren hoe het is als je vader en broers de hele
tijd over je waken. Dat vond ik helemaal niet prettig. Ik ben in Nederland geboren en
opgegroeid. Ik heb een opleiding gevolgd en heb een eigen bedrijf… Maar toch merk
je dat bepaalde tradities heel diep zitten.”
“Wat je ziet is dat de oudere generatie in veel gevallen
erg traditioneel is en een stempel blijft drukken op de
familie. Vaak is het iemand uit die oudere generatie, waar
je naar toe gaat als er problemen zijn. Die geeft advies,
die bemiddelt. Maar op deze manier - door alles binnen
de familie te houden - worden ook ongewenste tradities
doorgegeven. Tradities die niet passen in deze tijd en
deze samenleving.”
“Hoe diep tradities zitten, merkte ik toen mijn dochter
naar de middelbare school ging. Omdat ik bezorgd was,
vroeg ik een neef een beetje op haar te letten. Achteraf
schrok ik ontzettend van mezelf. Ik had er meteen spijt
van. Hoe zou ik het mijn dochter ooit kunnen verantwoorden
dat ik haar in de gaten had laten houden? Maar ook
wilde ik het mijn neef niet aandoen zich verantwoordelijk
te voelen voor mijn dochter. Ik ben meteen naar hem en
zijn moeder gegaan om mijn verzoek weer in te trekken
en mijn excuses aan te bieden.”
Zübeyde
Yetis
“Als het gaat om eergerelateerd geweld is het belangrijk
In 2008 richtte Zübeyde
dat de veranderingen binnen het hele gezin plaatsvinden.
Wil je zaken veranderen dan moeten daar alle
Yetis met een aantal
familieleden bij betrokken zijn. Daar ligt de kracht van je
vrouwen de Turkse vrou-
aanpak. Verder is het goed dat - naast de voorlichting
en trainingen door de vrijwilligers van Kristal - ook
wenvereniging Kristal
professionele hulpverleners betrokken zijn bij de
op. Inmiddels worden
aanpak. Als gemeenschap hebben we die inbreng van
buitenaf echt nodig.”
“Wat mezelf betreft, uit eer zich vooral in een gevoel van
de activiteiten door
vrouwen uit alle wind-
trots. Door het voltooien van een studie, door de zorg
hoeken bezocht. Kristal
voor je gezin, door succesvol
Zübeyde
te zijn in je werk en door
Yetis¸
organiseert onder meer
met respect met elkaar om te gaan. Geweld past daar
helemaal niet bij. De opvoeding is daarom zo’n belangrijk
ontmoetings- en voor-
moment. Dat is het moment waarop je bepaalt welke
lichtingsbijeenkomsten,
normen en waarden je je kinderen bijbrengt. Het is aan
onze generatie te besluiten welke tradities tot het ver-
empowerment- en ontleden
behoren. Maar ook welke tradities we voort willen
spanningscursussen en
zetten, omdat ze waardevol zijn.”
staat vrouwen individueel
met raad en daad bij.

26
“Gevluchte Iraniërs zijn vaak hoog opgeleid. Misschien zou je dat niet verwachten,
maar ook onder hoogopgeleiden is sprake van een zeer traditioneel rollenpatroon en
een strenge eercultuur, meegebracht vanuit het land van herkomst. De tradities van
die eercultuur zitten heel diep verankerd. Wanneer Iraniërs in Nederland komen, is het
emancipatiegat in veel gevallen ontzettend groot.”
“Onderdeel van de eercultuur is dat vrouwen zwijgen
over problemen. Ze willen geen gezichtsverlies lijden.
Pas als het glas helemaal overloopt, zullen ze aan de bel
trekken. Dat betekent dat wanneer de Iraanse vrouw
ergens aanklopt voor hulp, het al heel ver gekomen is.
Ze heeft dan acuut hulp nodig. Dat is vaak lastig voor
hulpverleners omdat ze dat niet gewend zijn. Vrouwen
kloppen daarom vaak eerst bij ons aan. Ze kennen ons
persoonlijk en daardoor is de drempel lager. We bemiddelen
en helpen ze vervolgens verder op weg.”
leren hun eigen grenzen te stellen. Vrouwen moeten zich
bewust worden van hun eigen kracht. Op basis van hun
eigen eergevoel moeten ze kunnen aangeven wat zij wel,
maar ook, wat ze niet met hun leven willen.”
Mojghan Mohamady
richtte in 2007 de
Stichting Siemorgh op.
De stichting organiseert
(voorlichtings)bijeen-
komsten en culturele
feesten voor mensen met
verschillende culturele
achtergronden, met als
doel een brug te slaan
“Maar ook de mannen ondervinden de druk van traditionele
rollenpatronen. Ook zij moeten betrokken worden in
tussen verschillende
de veranderingen. Ons doel is uiteindelijk gezinnen te
redden, want eergerelateerd geweld en het gebrek van
culturen en het bevorde-
respect en gelijkwaardigheid zijn vernietigend voor een
ren van participatie en
“Uiteindelijk is eer een heel persoonlijke zaak. Niemand
gezin. Maar ook voor de Nederlandse samenleving.
Er is een Iraans gedicht dat vertelt over de samenleving
integratie van migranten-
heeft het recht een ander iets aan te doen in de context als één lichaam. Als één deel van dat lichaam pijn doet,
vrouwen in de Neder-
van eer. Verschillen van mening vecht je uit met woor- doet het hele lichaam pijn. Met andere woorden, je kunt
Mojghan Mohamady
landse samenleving.
den en niet met fysiek geweld. Respect voor anderen en je ogen niet sluiten wanneer je ziet dat vrouwen lijden
hun persoonlijke gevoelens van eer, is een ontzettend onder hun situatie. Het is onze plicht als gemeenschap
belangrijke basis voor onze samenleving. Het onderwerp onze ogen niet te sluiten voor de pijn van deze vrouwen,
eergerelateerd geweld moet daarom bespreekbaar zijn, want het gaat ons allemaal aan.”
voorlichting is belangrijk, zodat vrouwen in ieder geval
Mojghan
Mohamady

28
“Ik ben Marokkaanse van oorsprong. Toen ik jong was moest ik mijn ouders regelmatig
helpen bij het vinden van de weg hier in Nederland: formulieren invullen, zaken
regelen. Mijn moeder beheerste de taal niet en was daardoor grotendeels afhankelijk
van ons, haar kinderen en haar man. Ik zag bij haar - en zie dat nog steeds bij allochtone
vrouwen - dat zij zich door de taalbarrière niet kon ontplooien en geen zelfstandige
keuzes durfde te maken.”
Fatna
Zoubai
“Ik wilde daarom, als oudste kind in het gezin, graag “Bij stichting Nese bied ik persoonlijk advies en begelei-
Fatna Zoubai volgt de
een voorbeeldrol vervullen door een studie af te ronden
waarmee ik me als vrouw zelfstandig kan redden
ding aan iedereen die daar behoefte aan heeft. Dat kan
zijn op het vlak van sociale voorzieningen en gezond-
hbo-opleiding Maat-
en ontplooien. Ik zag vroeger wel dat mijn broers meer heidszorg, maar ook met vragen over de opvoeding of
schappelijk Werk en
privileges hadden. Maar in mijn ogen was dat vooral de
vrijheid om op straat rond te hangen. Ik heb dat niet als
problemen binnen het gezin kunnen ze bij ons terecht.
In mijn stageperiode bij Nese volg ik een opleiding tot
Dienstverlening. Ze loopt
belemmerend ervaren. In mijn geval heeft het goed uitge- trainster voor de ‘empowerment’-cursussen, speciaal
haar derdejaars stage bij
pakt, omdat ik me helemaal op mijn (studie-)ambities heb
toegelegd.”
voor jonge meiden. Dat is een groep die we nog niet echt
goed bereiken. Als vervolg op de cursussen organiseren
Stichting Nese. Dit doet
we ook een aantal voorlichtingbijeenkomsten voor de
ze vanuit haar interesse
“Ik denk dat het vooral zinvol is kinderen een goede op- ouders, waarin we onze bevindingen terugkoppelen.
voeding te geven, zodat ze op basis daarvan verstandige We merken dat het in een groot aantal gevallen vastloopt
voor interculturele com-
keuzes kunnen maken. Daarvoor moeten je ouders je ook
het vertrouwen en de ruimte geven. Geweld moet niet nodig
zijn, in de opvoeding of binnen een relatie. Wanneer
jongeren een goede basis hebben, hoef je ze ook niet
steeds in de gaten te houden en zullen ze niet zomaar in
de problemen raken. Ook moeten ze eerlijk kunnen zijn,
over hun gevoelens en twijfels. Als je alles steeds maar
moet onderdrukken, dan komt het er uiteindelijk op een
negatieve manier uit. Jongeren raken daardoor alleen
op het contact tussen ouders en kinderen.
Fatna
Die communi-
Zoubai
municatie en maatschapceren
vaak langs elkaar heen.”
pelijke hulp- en dienst-
“Het komt regelmatig voor dat jonge meiden bij ons
verlening. Ze volgt een
aankloppen, omdat ze met een eergerelateerde kwestie
in hun maag zitten. Meestal zitten ze dan al in de
opleiding tot trainster
problemen. Je hebt natuurlijk liever dat ze eerder aan de
voor de ‘empowerment’-
bel trekken. Ik hoop daarom dat we deze meiden met de
cursus ‘empowerment’ bereiken en dat deze cursus hen
cursus.
maar verder in de problemen.”
verder op weg helpt. Maar ook dat het contact tussen
ouders en kinderen verbetert, liefst voordat een situatie
uit de hand loopt.”

30
Voor advies, hulp en opvang bij
(dreiging van) eergerelateerd geweld
Steunpunt Huiselijk Geweld
Voor advies, hulp en opvang bij (vermoedens)
van eergerelateerd geweld:
T 0900 - 126 26 26
W www.huiselijkgeweld.nl
Politiekorps Brabant Zuid-Oost
Voor melding of aangifte bij (vermoedens) van
eergerelateerd geweld:
T 0900 - 88 44
Hallo Kezban
Hier vind je verhalen en kun je (anoniem) vragen
stellen via de mail:
W www.hallokezban.nl
De site is een initiatief van stichting Kezban
E info@st-kezban.nl
W www.st-kezban.nl
Contactgegevens Organisaties
Centrum Jeugd en Gezin
Postbus 2358
5600 CJ Eindhoven
T 040 - 238 49 83
E jeugdengezin@eindhoven.nl
W www.jeugdengezineindhoven.nl
FMoradi, Voorlichting Training Eerwraak
06 - 46 42 43 86
De Koppele 70
5632 LB Eindhoven
T 040 - 242 01 99
E info@fmoradi.nl
W www.fmoradi.nl
IOT - Inspraakorgaan Turken in Nederland
Maliebaan 13
3581 CB Utrecht
T 030 - 234 36 25
E info@iot.nl
W www.iot.nl
Kristal Vrouwenvereniging
Tongelresestraat 148
5613 DP Eindhoven
T 040 - 211 59 06
E kristal@planet.nl
W www.kristalvrouwenvereniging.nl
Palet
Willemstraat 59
5611 HC Eindhoven
T 040 - 235 99 99
E info@palet.nl
W www.palet.nl
SMN - Samenwerkingsverband Marokkaanse Nederlanders
Postbus 14172
3508 SG Utrecht
T 030 - 236 73 27
E info@smnnet.nl
W www.smnnet.nl
Stichting Nese
Bennekelstraat 131
5654 DD Eindhoven
T 040 - 202 88 24
E stichtingnese@hotmail.com
Stichting Siemorgh
De Morgenster
Mercuriuslaan 1B
5632 EE Eindhoven
T 040 - 256 90 85
E info@siemorgh.nl
W www.siemorgh.nl
SSGE - Stichting Somalische
Gemeenschap Eindhoven
Kronehoefstraat 21
5612 HK Eindhoven
T 06 - 81 45 73 57
Stichting Verdwaalde Gezichten
‘Zwarte Tulp’ is een educatief project over schadelijke
tradities en eergerelateerd geweld. Het doel
is jonge mensen kennis en inzicht te geven over
eergerelateerd geweld. De cursus wordt gegeven
vanuit de Stichting Verdwaalde Gezichten en is
speciaal ontwikkeld voor middelbare scholieren
van de bovenbouwafdelingen van VMBO, HAVO
en VWO.
Coördinator Eindhoven: Pakize Görgen
T 06 - 42 32 66 16
W www.verdwaaldegezichten.nl
Veiligheidshuis regio Eindhoven
Nachtegaallaan 15
5613 CM Eindhoven
T 040 - 238 81 00
E info@veiligheidshuiseindhoven.nl
W www.veiligheidshuiseindhoven.nl
VON- Vluchtelingenorganisaties Nederland
Sumatrakade 1003-1005
1019 RD Amsterdam
T 020 - 509 13 70
E info@vluchtelingenorganisaties.nl
W www.vluchtelingenorganisaties.nl
WAQF, Islamitisch Cultureel Centrum Al-Fourkaan
Otterstraat 2
5622 AL Eindhoven
T 040 - 246 14 04
E info@waqf.nl
W www.icca-eindhoven.nl

32
Meer over eer
• ‘Een kwestie van eer’, Sep Schaffers (Uitgave
i.h.k.v. het scholenproject ‘Eergerelateerd
geweld in en om de school’)
• ‘Eer en Eerwraak. Definitie en analyse’, Rob
Ermers (2007, Bulaaq)
• ‘Eerwraak - Alle ogen op haar gericht’, Jale
Simsek (2006, IOT)
• ‘Ernstig eergerelateerd geweld: een casusonderzoek’
(2005, Instituut voor Veiligheids- en
Crisismanagement)
• ‘Handelingsprotocol aanpak eergerelateerd
geweld’ (2006, IOT/VON/SMN)
• ‘Eergeweld voorbij. Een nieuwe gemeentelijke
aanpak van eergerelateerd geweld’,
K. Lünneman en M. Wijers (2010, Verweij-Jonker
Instituut)
Persoonlijke verhalen
• ‘Nooit geschreven brief aan mijn vader’,
K. Ouchan en F. Reysoo (2001, Bulaaq)
• ‘Ongeschreven tradities’, Halime (2008,
Artemis & Co)
• ‘Buitengesloten: 10 portretten’, L. Terpstra en
A. van Dijke (2006, SWP)
Project ‘Eindhoven aan de goede kant
van de eer’
• www.eindhoven.nl/stad/veiligheid/Eindhovenaan-de-goede-kant-van-de-eer.htm
Voor meer informatie
• Eerwraak.info - www.eerwraak.info
• Wat is eer? - www.watiseer.nl

34
Colofon
© 2010. Dit is een uitgave van de Gemeente Eindhoven in
samenwerking met het Veiligheidshuis regio Eindhoven,
IOT - Inspraakorgaan Turken in Nederland, SMN -
Samenwerkingsverband Marokkaanse Nederlanders en
VON - Vluchtelingen organisaties Nederland.
Contactgegevens:
Veiligheidshuis regio Eindhoven
Nachtegaallaan 15
5613 CM Eindhoven
T 040 – 238 81 00
E info@veiligheidshuiseindhoven.nl
W www.veiligheidshuiseindhoven.nl
Tekst & eindedactie: Moniek Falck
Redactie: Silvie van Halder, Lonneke de Ruiter
Ontwerp & DTP: MAX, marketing-communicatie
& vormgeving
Fotografie: Frans van Lieshout
Drukwerk: De Bondt grafimedia communicatie bv
ISBN/EAN: 978-90-806515-4-8

Een uitgave van
Gemeente Eindhoven,
in samenwerking met
Veiligheidshuis regio
Eindhoven.